wanca limayninchicćhu lïgiyta isquirbiyta yaćhaśhun
TRANSCRIPT
32
Wanca limayninchicćhu lïgiyta isquirbiyta yaćhaśhun
Aprendamos a leer y escribir en nuestro idioma wanca
LEELA
2
Misión Wannca
Av. Giraldez 304 of. 205
Huancayo, Perú
Borrador
40 ejemplares
Título de la obra: LEELA
Autor: Área de producción y difusión.
Derechos reservados conforme a la ley.
Esta obra puede reproducirse para fines no lucrativas.
Asesoramiento por el equipo de SIL
Todas las ilustraciones han sido usados con el permiso de SIL
international.
Idioma Wanca
31
30
Alfabeto Wanca
El alfabeto para el idioma wanca está formado por las siguientes letras: a, ä, b, c, d, ch, ćh, f, g, j, i, ï, l, ll, m, n, ñ, p, qu, r, s, sh, śh, t, u, ü, w, y, '. Hay otras letras del alfabeto castellano que a veces se prestan en el wanca. Mayormente se utilizan en nombres de personas y lugares como: E e, Eva H h, Hilda O o, Orcotuna V v, Villanueva Z z, Zacarías
Notas gramaticales
En el idioma wanca la lectura siempre es como leer una lectura en el castellano, solo hay que tener en cuenta las siguientes letras: ä, ï, ü, śh, ćh,'.
ä äla magüe ï ïra era ü üllay empollar śh śhala pedregal ćh ćhaqui pie ' śhun'u corazón
3
Propósito
Nuestra cultura wanca tiene su particularidad en lo cultural y
lingüístico. Por lo cual tenemos que valorar nuestro idioma wanca.
Si usted sabe hablar en el idioma wanca y sabe leer y escribir en
castellano, te presentamos un material auto didáctico donde usted
aprenderá muy fácilmente a leer y escribir en el idioma wanca.
Este libro se elaboró con el propósito de que usted se
acostumbre a usar las letras que son muy características en el
idioma wanca. De modo que al terminar de desarrollar este libro
usted estará completamente familiarizado con la escritura y
disfrutará de la lectura y comprensión de todo material escrito en el
idioma wanca.
La mejor manera de lograr la fluidez en la lectura y la escritura
del idioma wanca es con la práctica.
El libro empieza con las letras especiales del wanca, luego
vienen las lecciones y lecturas en el idioma wanca.
Esperamos que disfrute ampliamente las lecciones de este libro.
4
Indice
Pag.
Letras especiales del Wanca …………………………. 5
Lección 1 la letra ä …………………………………… 6
Lección 2 la letra ü, ï ………………………………….. 8
Lección 3 la letra y …………………………………… 10
Lección 4 la letra w ………………………………… 12
Lección 5 repaso …………………………………….. 14
Lección 6 qu ………………………………………... 16
Lección 7 ćh …………………………………… …... 18
Lección 8 śh …………………………………… ….. 20
Lección 9 la letra muda ( ' ) ………………………… 22
Lección 10 repaso …………………………………. 24
Adivinanzas ……….. ………………………………… 26
Cuento ………………..………………………………. 27
Alfabeto wanca ……..………………………………. 30
29
Chayshi callwan'a päliylla pälil wasinman cutiycul
luncu pantaluntapis chapiycülun. Jinalcul malcanpa
müdananwan, limayninta limaśhtin yalülun. Chayläshi
lluy allumasincuna limapäcuyalcan.
"Pï caśhanchictapis tuquictam licacuycunanchic"
"Mayćhu chayćhüpis wanca walaśhmi cá. Manam
malcayquitachu malcämi ní; manam limayniquitachu
limaynïmi ní"
28
Chayshi chay fistaćhu mayanpis mana
aśhuycälinchu: "Cay'a cawsay cundinädumanćha ütac
lücüśhaćh Limapïta cutïmun" nil.
Chayćhu callwan allüñatacshi pucayacüśhala:
"¡Imapïtá ya'aman mayanpis mana aśhuycamumanchu!
Cay nunacunaca Limäta mana lisipäculćha pasaypi
ćhanćha uma capäcun. Ya'añatacmi ichá allin alluña
cacuyá, limïñu-cunapnüñam limaynïpis cayan. Ñatac
manam bidäćhuchu cä mayanpis mayanwanpis mana
limal'a. ¿Imanaśhätá?" nin.
Cayshi callwanca juc awquish alluman aśhuycul
tapucun:
“Taytay, ama chaynu callaychu niycallämay.
¿Imapïmi ya'apïtá allumasinchicuna ayiculcan-ayiculcan?
Ticshipuru allümanñatac urunwaypa
mishquinmanyupaypis lluy allucunaca ćhapaypa
ćhapayalcan. Am'a yaćhayanquimá willaycallämay'ari"
nin.
Niptinshi awquish alluca nin: "¿Mana umayüchun
canqui imatá? Linliquita sumäta quićhaycuy. Cay
malcanchicćhu micuyninchictam micunchic,
limayninchictam limanchic. Chaynu captiquim amwan
lluypis capäcun'a" nin.
5
śh
śhapla
Letras especiales del Wanca La mayoría de las letras usadas en el alfabeto wanca son
idénticas a las usadas en el alfabeto castellano. Letras que representan sonidos que no existen en el caste-
llano son:
El (') Apostrofo es una “letra muda” en palabras como:
En el idioma wanca hay vocales alargadas que se represen-
tan con dos puntos sobre la vocal. Las vocales que llevan dos pun-
tos se leen con más duración.
Este libro utiliza el alfabeto y la
ortografía wanca aprobados por Directiva N° 19 DSREJ/DTC-96.
sh
ashuti
ćh
ćhaqui
ya'a “yo” sin'a “nariz” a'ay “moler”
liman “él habla”
lïman “puedo ir”
pucayan “se vuelve rojo”
pücayan “está soplando”
Lección 1
1. Leer y reconocer la letra ä alargada en las siguientes palabras.
2. Leer las siguientes palabras teniendo en cuenta la letra ä alargada:
malca malcämi ächa ächämi taca tacämi paca pacämi llica llicämi tanta tantämi anca ancämi lican licämi
3. Leer las oraciones. Luego releerlas identificando las palabras que tienen la letra ä:
Añäruca llicantin licun.
Ancaca laplanta cañälun
Tacäta mallilcuptin allinmi cala.
Allpa mancaca allpämanmi palpun.
Mamämi tantanta ipiculcul malcäta cuticun.
Anchap ächasapa calmi ächanta lutuchicämula.
Ä ä
äli upäman licanäpä
äran tantäta micunäpä
ächa malcäta asinäpä
äla
6 27
Mayan caśhantapis manam tantiaculachu
Mućhcapata nishan malcaćhüshi ishcay allucuna
yaćhapäcuña. Jucninpash callwan śhutin caña, juccäpañatacshi
ticshipuru caña. Paycuna muyun muyunpis pishillacta micuyalshi
callwan allucá amïshaña cayäla.
Chayshi juc punćhu'a callwan alluca nicun: "Cayllaćhu'a
bidä manam canmanchu. Aśhwanpa allin cä malcaman licuśha" nil.
Chayshi juc muyun cunchawänincunactapis caćhaycul Limä
malcacta licun.
Chayshi Limä malcaćhu cayal cunchawänincunapi llaquisha
cayal: "Manam cayllaćhu'a allinchu cäman. Aśhwanpa illayta
juntupacuycul cay wata cuticuśha" nicun.
Chayshi chay quilla ćhämuptin achca illayta siquitapaculcul
mishtiylla mishtil cuticayämun.
Ñä callwan alluca malcanman carnabal quillaćhüshi ćhälun.
Chayshi fistaman jatun cuśhtalnu luncu pantalunniyü, cawallup
cadinanwanyupay cuncanman watäśha pulicuyan. Chaynütac
quiluncunapis intïyupay chipipicyayaptin ćhäcuyan. Jinaman
mancap yana täpanwannu ñawincunacta atajachicüśha, mana
lisïtucul chütipacüśha jalut-jalut pulicuyan. Liclactapis
wicapaycaćhaśhtin cuartaypa cuartacuyan wicman cayman pasal.
26
¿Imallaśh aycallaśh?
1. ¿Imallaśh aycallaśh?
Wayunllanta puśhamaptuqui’a maytapis lishämi.
2. ¿Imallaśh aycallaśh?
Uchuy nunalla piña piñacha.
3. ¿Imallaśh aycallaśh?
Sïda cämallaćhu puñucun.
4. ¿Imallaśh aycallaśh?
Juc maćhaymi nin: “Ya’allawanmi mayćhüpis nunatucunqui.”
5. ¿Imallaśh aycallaśh?
Sumä puca puca lumichanülla mana challalcuyta atipana.
6. ¿Imallaśh aycallaśh?
Mayunpa patan junta pulin, tutapañatacmi patan basïdu cayan.
1.yacu 2. uchu 3.añaru llicantin 4. shimi 5. śhanśha. 6. śhucuy
(sapatu)
7
4. Leer la siguiente lectura:
Allicum achca malcacunaman lin, tantacta nunacunäpä
apaculcul. Ancäñatacmi alaläta amulcul pucacama usacta ätun.
Chaymi ancäta ancänanpä allpa callanaman Allicu jitalpun.
Jinalmi ancäpa cuncanta, patanta, tupshunta pucacamacta
licälun.
5. Cada palabra habla en el idioma wanca:
maguey äla es mi pueblo
escondió es mi cuello
no sé es mi papá
cabello es mi pan
vomita es mi olla
es mi cabeza yo barbechu
es mi olla es mi cabello
es mi mamá lo llevó
.
8
Lección 2
1. Leer y reconocer la letra ü, ï alargada en las siguientes
palabras:
2.
Leer las siguientes palabras considerando la letra ü, ï alargada:
Ï ï
üllan
Ü ü
ütac pücan ïra ipïta
üru micümi ïgus asïlun
üllan müsu asïcuna michï
Püca Pücan pücalcan
pücapäcun
pücapäcunla
pücapäcunlämi pücapäcunlämari üllapäcunlämari üllapäcunlämi üllapäcunla üllapäcun üllalcan
ipïcunalämari ipïcunalämi ipïcunala ipïcunam ipïcuna ipï michï michïcuna michïcunam michïcunala michïcunalämi michícunalämari
25
Responder las siguientes preguntas:
¿Imacunapämi caćhica allin?
Caćhica mana captin ¿imanuyćha cawsayninchic canman?
Caćhinu allin canapä ¿nunacunaca imanuymi cachwan?
4. Ordenar las palabras en las siguientes oraciones:
chutayan Quiquin awquillunmi llaquisha quilunta.
Quimsa tuquishcama llanquim jitalayäña.
ayicun Cananmi ćhunca ćhina canćhanpi ćhaclaman.
chayćhu calpis wanca walaśhmi cayá Mayćhu.
caćhüña Ucuśhmi muśhü śhucuynïta.
śhalcächin Allaśh acaśhcätam caśhpiwan.
wayapam awćhuśhtin wa'ayan Sin’asapä.
wi'itïluptinmi pin'acüśha ma'aycaćhacuyan Ñawin.
5. El nombre de los siguientes dibujos diga en el idioma wanca y
recuerda alguna experiencia con el dibujo. ćhaqui sin'a
24
Lección 10
1. Leer y reconocer qu, ćh, śh y la letra muda (') en las siguientes palabras:
2. Leer
las siguientes palabras considerando qu, ćh, śh y la letra muda ('):
3. Leer el texto. Luego releerla identificando qu, ćh, śh y '.
Chaynütacmi caćhipis llallayninwan lisichicun caćhi caśhan-ta. Chay llallaynin chincäluptin'a ¿imawanćha caćhichacuchwan? Manañaćhari wanupäpis nï imapäpis bälinmanñachu. Jinaptinćha wicapäśha jitaycaćhacun'a. Linliyu cal'a cay nishäta uyaliculcay.
yalpalcuśhun
ćhämunćha śhämunshi śhun'unćha
ćhaquinćha aśhälunshi pin'ayćha
capćhülunćha acaśhninshi sin'anćha
ućhpa ućhpan ućhpayan ućhpayälun capćhulayan capćhulayanmi capćhulayanmari capćhulayalcanmi capćhulayalcanmari
śhalcupacuyalcanñamari śhalcupacuyalcanñam śhalcupacuyalcanmi śhalcupacuyalcan muśhmuyalcan muśhmuyan muśhmun śhutinshi śhutin
wa'ay
wa'ayan
wa'ayalcan
wa'ayalcanmi
wa'ayalcanmari
wa'acuyalcanlämi
wa'aycaćhacuyanla
wa'aycaćhacuyanlämi
wa'aycaćhacuyalcanlämi
9
5. Diga el nombre y la utilidad de cada dibujo en el idioma wanca.
10
Lección 3
1. Leer y reconocer la letra y en las siguientes palabras.
2. Leer las siguientes palabras considerando la letra y:
ayay apay micuy yaluy puñuy cutiy yanuy filtay yaycuy limay licuy licay
3. Leer las oraciones. Luego reelerlas identificando la letra y:
Lluy lluy nunam lüyayal aylliculcun.
Yacuca chuyallam pucyupi yalayämun.
Anyan muyunmi tulumanyaca yuläyälun.
Shincaca puñuyalmi micuyninta cutïchimun.
Juc juclla cayalmi supay fisyunta julunacülun.
Yanasapa shimiyu nunaca imactapis uyalinchu.
Linlin uyalïta uyaliyan shiminñatac cuyuylla cuyuyan.
Micuyta yanuyalmi mancapis yanayänancama yanülun.
Ayacta apäca pampayculmi manchaypä cuticalcämun.
Y y
yalun ayan tacay
yula ayayan micuy
yacu tulumanya michiy
yana
23
4. Leer las palabras teniendo en cuenta la letra muda (') y formar una oración con cada palabra en el idioma wanca:
5. Leer y pensar a qué tipos de persona se menciona de esta manera:
sin'a
a'u wi'aw pin'ay wi'i
ma'ay śhun'u wa'ay
22
Lección 9
1. Leer y reconocer la letra muda ( ' ) en las siguientes palabras:
2. Leer las siguientes palabras considerando la letra muda ( ' ):
sin'a sin'an sin'anman sin'ancunam sin'ncunaman sin'ancunamanmi sin'ancunallamanmi sin'ancunallamanñam sin'ancunallamanñamari
3. Leer el texto. Luego releerla identificando la letra muda ( ' ): Mamä ma'amaptinmi wa'ay wa'ay śhun'uwan awćhuśhtin
pulilá. Jinaptinmi wa'ay wa'ay cäräwan pin'aypa cutiyämú. Chaymi jucllacta sin'asapa atüca ji'alpämuptin wa'ay cäräpis chincacun. Jinalmi wi'awnïman maquïta ćhulapacuycul manchacuycäwan nunatucucuyá. Chaynu pasacuyalmi ćhaqui mu'unïta müsïlú. Chaymi caśhanñatac wa'ay wa'ay śhun'üwan mamäman cutiycülú.
laquityä '
śhun'u wa'ay a'u
sin'a ma'ay wi'aw
pin'ay mu'u ji'alpun
sin'a
11
3. Leer la siguiente adivinanza y responder ¿qué es?
¿Imallaśh aycallaśh? Lluy imacta uyaliyalpis manatacmi imactapis licantacchu.
¿Imallaśh aycallaśh? Uchuy nunalla piña piñacha. 4. Leer las palabras en wanca y formar oraciones con cada palabra en un cuaderno.
5. Dialogar entre dos personas en el idioma wanca de la siguiente
pregunta: - Pasaypi yana yana tutapay cayaptin ¿imanuymi canquiman?
yana
uyuy
uycuy
uyllur
upyayan
yulä
linli
uchu
12
Lección 4
1. Leer y reconocer la letra w en las siguientes palabras:
2. Leer las siguientes palabras considerando la letra w:
wishla wishlacha wacuy wacuycha wïti wïticha wayapa wayapacha watu watucha walin walincha
3. Leer el texto. Luego releerla identificando la letra w.
Wacuycäpa jananmi walmica ashï licun
Müsu Wanshim wacuyninta wayuncawan ñitïchin. Jinaptinmi mamanñatac wishlawan wishlaypa wishlälun. Chaymi Wanshi wïtillantapis tuwayninwan pichapaculcul ayicun: “Aw, aw, ananaw, ananaw, isisí mamä cacun; waytacta apticulcul walmi ashï lisha” nil. Nilculmi walmi ashï wacuyta ipiculcul waytacta chalaculcul shiwyaylla shiwyal pasacun.
W w
walmi away aw
wayta awin ananaw
wacuy tawa alalaw
wishla
21
Contestar las siguientes preguntas:
¿Acchica mana captin imanuyćha cawsachwan?
¿Acchica imawanmi tincuchisha?
¿Am imaćhümi acchinu juccunäpä caycunqui? 4. Decir el nombre de cada dibujo y escribe en tu cuaderno una pequeña historia con cada dibujo en el idioma wanca:
5. Leer y practicar las siguientes trabalenguas:
Śhaśhay śhawacuśha liyäśhanćhümi, śhaśhay śhaśhay tünaśhta
śhaśhächin.
Śhanśhacta śhanśhachinanpä caśhpicta śhawayäśhäćhümi
śhucśhucta talïlun.
Allaśh aćhaśhca śhanśhäman śhaticacüśha śhäcuyalmi
śhätachicülun.
Śhucśhu śhanśhacta śhanśhachinayquipä Shamu śhalcuy.
20
Lección 8
1. Leer y reconocer śh en las siguientes palabras:
2. Leer las siguientes palabras considerando śh:
3. Leer el
texto. Luego releerla identificando śh: Manamá juc acchicta walaycachinchic mancawan pacaycunapächu, nïtac cawitup lulinman ćhulaycunapächu. Aśhwanpa altu ćhulacunmanmi ćhulcunchic yaycamücunaca sumä ima caśhantapis licananpä. Chaynümi cay tincuchiyllap willaśhaccäpis pictapis lluy tantiapacachin. Manam canan imapis pacalanñachu, aśhwanpa willaśhañam. Chayurá sumäta uyalipäcuy. Tantiäcunätá mas tantiayta uśhalämi capäcun. Mana tantiäcunätam ichá uywätucuśhantapis aśhwanpalä chincalpächisha capäcun.
Śh śh
śhamuy aśhucuy allaśh
śhalcuy uśhu acaśh
śhutin aśha ucuśh
śhucśhu
śha śhu —
shashushi
śhamulaśh liśhäćha upyaśhäćha limaśhäćha śhanśhäćha aśhuśhäćha micuśhäćha acaśhcaläćha aśhucuśhälämi
aśhuy aśhucuy aśhuculcay aśhuculcayña aśhucalcämuy aśhucalcämuyña aśhulcapäcuyñari aśhupäcuśhunñari aśhupäcuśhunñamari
13
Responder las siguientes preguntas:
Müsu Wanshi ¿imanäñämi wayuncäwan ?
¿Imapïmi maman wishlaypa wishläla?
¿Imapïmi mamacunaca aptishanwan wawinta asutipäcun?
Wawicunaca ¿imanapäcunmi piñacalälil ?
4. Escribir en un cuaderno las siguientes palabras en el idioma wanca:
señora qué frio
cucharón pequeño cucharon
si marchitado
porongo flor
cuerno sombra
ayre legaña
ladera soga
muere qué dolor
costilla llenar
5. Observa el siguiente dibujo y crea una historia en el idioma wanca en forma hablada, usando las nuevas letras aprendidas.
14
Lección 5
1. Leer las siguientes palabras considerando las letras ä, ï, ü, y, w. Luego comente oralmente en tu familia lo que quiere decir en castellano.
2. Formar oraciones en el idioma wanca con las siguientes palabras:
yanucülun üllan imchïlun michïca upyälun asïlun ipïta isisïña wañüchin yalülun wasïta awïlun
yalpalcuśhun
yanu yanun yanuyan yanucuyan yanucuyalcan yanuculcächunña yanucuyalcañäñam
walmicunamanña walmicunaman walmicunaca walmicuna walmim walmin walmi
pälin päliyan päliyalcan päliyalcanña päliyalcanñam päliyalcächunña päliyalcächunñari
pücay pücayan pücayalcan pücayalcanña pücayalcanñam pücayalcanñamari pücayalcantacñachun
lantïlunñachun lantïlunmari lantïlunñam lantïlunmi lantïlun lantïla lantï
äray ärälümi ärälunmari. ärälunñachun ärälunñapischa ärälunñapischari ärälunñatacpischari
19
4. Leer las siguientes oraciones y comente qué quiere decir:
5. Leer y memorizar la siguiente poesía:
¡Mayantá yaćhaycullan!
Micanaylla chalalcamaptin,
Waläcucunalla caćhul pulishäta.
Yacunaylla chalalcamaptin,
Chuycushcunallacta shil pulishäta.
¡Mayanmá musyaycullan!
¿Amchun taytallay yaćhaycullanqui?
¿Amchun mamallay musyaycullanqui?
Mamallá wamanripällam,
Taytallá chuycushcällam.
Ulluta maqui.
Ićhash nuna.
Umayu nuna. Ućhcu maqui.
Cala maqui.
Tullu maqui.
18
Lección 7
1. Leer y reconocer ćh en las siguientes palabras.
2. Leer las siguientes palabras considerando ćh:
3. Leer el texto. Luego releerla identificando ćh.
Anyanmi ćhunca ćhićhucama ćhinacuna malcanman cutiycälälimun. Jinalculmi canćhanman jiacuycul ćhaćhacuycun. Chaynu ćhaćhaycuyaptinmi ćhuncantin ćhuncantin cućhicuna licalilcul ćhupantañatac caćhucuyal-can. Chaymi ćhïćhi ćhïćhïman lilcul ćhïćhïwan lapćhichicucuyan ćhupanpis calayänancama. Jinaptinmi nunanñatac llaquicuypïta awćhuyal wïtisapaman muyülun.
ćhupa caćhpa manaćh
ćhacla ućhpa imaćh
ćhina ućhcu uywaćh
Ćh ćh
ćhina
ćha
ćhi
ćhu
cha
chi
chu
ćhaclanćha wasinćha mamanćha uywanćha chulinćha malcanćha yacunćha müdananćha micuyninćha
ćhacla ćhaclan ćhaclanmi ćhaclancuna ćhaclayücuna ćhaclayücunämi ćhaclancunaman ćhaclancunamanmi ćhaclancunamanlämi
15
5. Memorizar las siguientes trabalenguas:
Ärä yulä wäla wäca ärayal yuläyälunmi.
Acapaca üructa licälul acapamasintam “acapa, üru” nil üllacuycun.
Ïgus ipïmi ïgus ïgusnintin isisïpäña ismüña.
Wila wila wishlam wiluyü wacuycäta waylinpächin.
Yana yana yawarta yana wamlam llutuntin lläwälun.
Lección 6
1. Leer y reconocer qu en las siguientes palabras:
2. Leer las siguientes palabras conciderando qu:
quintu quintunman quinlay quinlayman llanquin llanquinman llaquin llaquinman taquin taquinman quiquin quiquinman quillan quillanman maquin maquinman
3. Leer el texto. Luego releerla identificando qu.
Llaqui cära Quinti Awquillú Quintim quimsa tuquicama quintuwan, imanuy quinuan ishpinantapis quiquin licayan. Quiquinpa maqui paltanmanmi quintun quinlayman chutacälun. Chaymi llaquisha quilläta licapayan: “Cay sawca quintuca wañunquim niyämanmi, imañatan cawsayni canman” nil. Nilculmi llaquisha quintunta apticulcul llanquinwan llanquiculcul llaquisha cärallanwan quinlayta licun.
Qu qu
quilla awquillu wañunqui
quilu llaquisha llanqui
quimsa tuquish achqui
quilu
16
Responder las siguientes preguntas:
¿Imactam Quinti licala?
¿Imapïmi llaquisha quilläta licapayäla?
¿Imactapis tantiayta munal mayantam tapucuchwan?
¿Imapïmi llaquisha nunaca pulipäcun?
4. Leer y memorizar las siguientes adivinanzas:
¿Imallaśh aycallaśh?
Limaysapa nuna birdi tirnuyu puca chucuyu.
¿Imallaśh aycallaśh? Malcanpi japallan yalun; juc nunap
maquinman yacülul japanyälun.
¿Imallaśh aycallaśh? Maman lil talimunchu, wawin lilñatacmi
challwacta wicapämun.
¿Imallaśh aycallaśh? Juc uchuy uwi türucha micupacuycul bïbu
bïbulla micunanta pilwacuycun.
17