verba[1]

VERBA

ETYMOLOGIAE EXERCITATIONES

AVE!!!Linguae latinae DepartamentumRamon Osinaga

14/04/23 ETYMOLOGIA 2

Aurkezpena

Hasi baino lehenago ETIMOLOGIA zer den azalduko dugu eta kurtsoan zehar erabiliko ditugun definizio batzuk aztertuko ditugu.


ETYMOLOGIA

Definizioa: Etimologia hitz baten jatorria aztertzen eta ikertzen duen zientzia da.

: hitz baten jatorria + hitza, azterketa.


VOCABULA Apokopea: Hitz baten bukaeran dagoen

fonema edo silaba baten edo batzuen erortzea edo galtzea.

Asimilazioa: Fonema batek aldamenekoa ukitzean jasatzen duen aldaketa.

Disimilazioa: Bi soinu berdinak edo antzekoak desberdintzea.

Diptongoa: Silaba berean bi bokale elkartuak egotea. Latinean: “ae, oe, au”


VOCABULA Fonema: Soinua. Hizkuntza baten soinu

unitaterik txikiena. Hiatu: Bi silaba desberdinetako bokalen

multzoa da. Kontrakzio: Bi elementu foniko edo

gehiago batean biltzea. Kultismoa: Hizkuntza baten bizitzan

aro ezberdinetan sartu diren hitzak, kulturaren eraginez.


VOCABULA Latinismo: Hitza edota esaldia zeinak

latineko itxura mantentzen duen. Metatesia: Fonemaren lekuz aldaketa. Monoptongatu: Diptongo bat bokale

bat bihurtzea (=Kontrakzioa). Palatalizazio / Bustidura: Soinu batek

bere artikulazio puntua aho-sabaiuntz aldatzea.


VOCABULA Sineresia: Bi silebetako bi bokal jarrai-

korren bategitea. Sinkopa: Hitz baten barruan fonema

bat desagertzea.


Kontsonanteak


Horrela errezago.....

Artikulazio puntua

Artikulazio modua


Laburtzeko (garrantzitsuena)

Ozenak GorrakEzpainkariak /p/ /b/Ortzkariak /t/ /d/Guturalak /c/ /g/

/l/ /m/ /n/ /r/ (Li Mo Ne Ro)

Urkariak

Sudurkariak


BOKALEAK

Banaketa: Geroago hobeto ikusiko dugu.

aurrekoak

atzekoak

itxiak

irekia


BOKALEAK (1)

Latinean luzeak Ā Ē Ī Ō Ū edomotzak Ă Ĕ Ĭ Ĭ Ŏ Ŭ, testuinguruaren arabera. Gehienetan histegietan markaturik

agertzen dira luzeak eta U motzak.


BOKALEAK (2) Beste banaketa:

irekia: aitxiak: i, utartekoak: e, o Mingaina eta paladararen tartean sortzen “tutua”-ren arabera (apertura). (Artikulazio modua)


BOKALEAK (3)

Eta beste bat:aurrekoak: i, eatzekoak: u, otartekoa: a Mingaina ipintzen dugun tokiaren arabera.

(artikulazio puntua)


BOKALEAKHellvag-en triangelua

Aurrekoak Atzekoak

Itxiak

Irekia

Erdikoa

Tartekoak


...eta gainera latinez... Fonator apparatus:


LAN METODOA 1. Irakasleak araua azaltzen du. 2. Ikasleek adibide bakoitza garatzen dute. 3. Hitzen esanahiaren azalpena.

Hitzaren definizioa Familiako beste hitz batzuk Historiko komentarioa Terminoaren definizioa Esanahien ezberdintasuna Bikoizketak Beste hizkuntzetara …….


O Latinismoak Zuzenean latinatik beste

hizkuntzetara hitzak eta expresioak pasatu dira: LATINISMOAK

a priori honoris causa non plus ultraad hoc in memoriam per capitaalter ego in situ persona non gratacarpe diem in vitro pro mediocurriculum vitae ipso facto quorumdeficit locus amoenus verbi gratiaet cetera manu militari vice versaex voto mutatis mutandis quid pro quogrosso modo nihil obstat a posteriori


1. (/-m/>/Ø/) Bukaerako”M” galdu zen (/-m/>/Ø/)

arietem Italiam principembasilicam lucernam satiramcenturiam Martem sirenamcohortem musam superficiemcuriam participem togaminertem patriam tunicaminfamem personam vigiliaminfantem plebeminsaniam pontificem


2. (/-e/>/Ø/) Bukaerako “–E ”azentu gabekoa

gaztelaniaz testu inguru batzuetan galdu egin da. (/-e/>/Ø/)

antecedere deponere lictoremaugurem distare nectaremcensorem divulgare Neronemcenturionem dominare prioremcompensare gravare proconsulemconsulem inflare resonarecrucificare legionem satisfacere


3. (/-ū/, /-ŭ/ > /o/) Bukaerako “u”azentu gabeko luzea

edo motza “–Ū, Ŭ> O”. (/-ū/, /-ŭ/ > /o/)

Atrium libertum patriciumAugustum lustrum postumumAuspicium manipulum sacrificiumBarbarum miliarium tribunumCalamum nefandum tricliniumCupidum nefastum tropumImperium neutrum viaticumIndomitum obvium Ingenium

oraculum


4. (/ks/ > /x/) “x” grafia gaztelera “j” (/ks/ > /x/)

Alexandriam fixum reflexumAlexandrum fluxum relaxareArtaxerxes influxum rixosumCircumflexum luxum texereCoxum luxuriam vexareCrucifixum luxuriosum XerxesExemplum perplexum ExercereProlixum Exercitum proxium


5. (/k/+/e,i/ > /θ/) “C” grafia + E / I > /θ/ C” edo “Z”

grafiaz (/k/+/e,i/ > /θ/)

Calicem mendacem rapacemConvalescere mordacem recrudescereCrescere nascere resuscitareFeracem nescium sagacemFlorescere pascere salacemFugacem perdicem varicemLucem pertinacem velocemMatricem precem veracem


6. (/s/+konts > /es/ + konts)

Hasierako “S+Kontsonantea”, “E” laguntzaile sortzen du. (/s/+konts > /es/ + konts)

Scabrosum spectrum stedamScalam spermam stilumScandalizare spiram stirpemScoriam spiritum stoicumScribam spumam stolamSpartacum stadium stolidumSpartam stateram strigilemSpectaculum statuam studium

stuprum


7. (/ai/ > /e/) “AE” grafiak –diptongoa-, “E” ematen du

(/ai/ > /e/)Aedificare Aetnam paedagogum

Aedilem Baeticam paeninsulamAeginam Caesarem praefectumAemulum caesuram praeludiumAeolum coaetaneum praematurumAerarium Daedalum praemonitoriumAesculapium daemonium scaenamAesopum maenademAestuarium Maenandrum


8. “Y” grafiak “I” ematen du

“Y” grafiak “I” ematen du gaztelanieraz grekerako /ü/ latineran “y” izaten zen

Aegyptum hydropicum pyramClytaemmestram Hyperboreum ScytiamCyclicum Hyperionem hypnoticumSymposium Cyclopem hypogeumSynagogam Cynicum hypotenusamSyndicum Dyspepsiam LycaeumGymnasium lyram GynaeceumMyopem Hydram Pygmalionem


9. “PH” grafia “F” “PH” grafia “F” pasatzen da. Grekerako

“φ” latineran “PH” idazten zen eta.

Asphaltum phantasmam phreneticumAsphodelum pharaonem PhrygiamBlasphemiam pharmacum phisiologiamGraphicum Pharsaliam sphaeramGryphum Pharum sphingemPhaedonem philologiam strophamPhaedram philosophoam trophaeumPhaedrum philtrum Phalangem

phospforum


10. / θ /th/ gaztelerara /t/ Grekerako grafia / θ /th/

gaztelerara /t/ bezala pasatzen da.Aegisthum thalamum TheseumAetherem thapsiam theurgumAthletam theatrum thiasumCatharticum thecam thiumCathedram themam ThraciamCatholicum Thocritum ThrasybulumCitharistam theologiam thirsumEpithalamum theologum Epitjetum

theoriam


11. “CH” grafia “C” edo “QU”

“CH” grafia gaztelerara “C” edo “QU”-ra pasatzen da.

Acherontem chirographum chronicumAeschylum Chironem chrysolithumArchitectum chirurgicum echinumChaldaeam chlamydem haeresiarchamCharacterem Chloem pulchrumCharisma choleram schemamCharontem cholicum scholasticumChartam chorographiam Chimaeram

Christum


12. Herskari gorrak bokaleen tartean > ozendu

Latindar herskari gorrak bokaleen tartean ozendu egiten dira. (/-p-/>/-b-/; /-t-/>/-d-/;/-k-/>/-g)

Acetum clericum sacratum Acutumcomatrem salubritatem Anatem

draconemSaporem Aperturam fidelitatem securumApricum frugalitatem senatorem Aprilem legatum spicam Blasphematorem

machinatoremStratum Caecare praelatum

virtutem


13. Kontsonante bikoitzak sinplifikatu

Kontsonante bikoitzak sinplifikatu egiten dira.

Abbatem Atticam passumAffinem bacillum peccatumAffluentem bellicum praedecessoremAffrontare classicum praeoccupareAggravare crystalinum scissionemAllegoriam fallacem stellaremAlluvionem flagellare triennalemAttenuatum occasum tyrannum


14. (/kw/> /k/, /ku/, /gu/, /g/, /θ/)

Ezpain-belar edo belar+konts, grafia “QU, QU, C, CU, G, GU” bilaka daiteke. (/kw/> /k/, /ku/, /gu/, /g/, /θ/)

Aequanimem quaerere quintalemAntiquam quaestionem QuintilianumAquaeductum quaestorem QuintumAquam quadem QuirinalemAquilam quando sequacemLiquatum quartanam squalumQuadrigas quasi squamamQuadrupedum quaternionem


15. (/ns/>/s/) Latindar NS gaztelaniera s pasatzen

da., asimilatu eta sinplifikatu ondoren. (/ns/>/s/)

Ansam pinsare transfugamConstare sensum transfusionemDesponsare trans transgerssionemMensam transalpinum translatumMensem transatlanticum translucidumMensuram transcendere transmissoremMonstrare transcursum transponereMontensem transfigurare Pensare

transformare


16. Sinkopa Bokale azentu gabekoak, azentodun

ostekoak, desagertzen dira (“sinkopa”).Aequiparabilem insulam praedicabilemAsinum irrevocabilem regulamCalidum manicam resolubilemDiabolum monstrabilem stabilemDominicum nobilem stabulumIneffabilem nubilum tabulamIneluctabilem operam venabulumInexorabilem permeabilemInexpiabilem plausibilem


17. TI, TE, CI, CHI, CE,CHE + bokale” > “Z”

edo “C”. Barruko multzoak “TI, TE, CI, CHI,

CE,CHE + bokale” > “Z” edo “C”. (/t/+yod, /k/+ yod >θ).

Acutiare cremationem nationemAequatiorem diligentiam negotiumAequinoctialem factionem patientiamAllocutionem gradationem plateamAttributionem gratiam potionem

Brachium haesitationem puntionemCalceare lanceare rationemClaudicationem Martium sationem

traditionem


18. (/-b-/; /d/; /g/ > Ø) B,D,G bokale tartean edo bok+B/D/G/+ R/L

iguzkari bilakatzen dira edo desagertzen dira.(/-b-/; /d/; /g/ > Ø)Alligare limpidum regalemcadere litigare roderecredere luccidum rugitumcrudelem paradisum rumigarefidelem pedonem sucidumlegalem radere taedamlegere radicem traditoremligare rancidum turbidum


19. PL-, FL-, CL-, ....

A) “PL-, FL-, CL-, >LL”. Kultismoetan, dialektalismoetan eta beste hitz batzuetan mantendu egiten dira.

B) “Konts+PL-, FL-, CL- > CH (/č/) “ ematen dute.

C) “FL”- batzutan f galtzen du. (/fl/>/l-/)


19. PL-, FL-, CL-, >LL: edo mantendu (a)

Amplum flavum plectrumClamare Floram pleniluniumClaudium plagam plenumClausulam plantam PliniumClavem planum plorareCleopatram Platonem PlutumClepsidram Plautum pluviamFlaccidum plebem Flammam

plebiscitum


19. (/fl/>/l-/) (a)

Amplum flavum plectrumClamare Floram pleniluniumClaudium plagam plenumClausulam plantam PliniumClavem planum plorareCleopatram Platonem PlutumClepsidram Plautum pluviamFlaccidum plebem Flammam

plebiscitum


20. (/ŭ´/>/o/) Azentodun Ū > O ematen du.

(/ŭ´/>/o/).Angustum gulam surdumBuccam gurdum truncumBullam guttam turpemBurram lucrum turremCorrumpere lupum tussemCumbam lutum ulmumCurrere muscam undamCurtum mustum Fluxum

puteum


21. (/ĭ´/>/e/) “I” motza, azentoduna > “e” maten

du. (/ĭ´/>/e/)Bibere duritiam sagittamBlitum inde siccumCibum linguam silvamCircum litteram sinumCistam malitiam sitemCirrum nigrum spissumCommittere pilum tripedemConvincere pirum viridem

vittam


22. (/ŏ´/>/ue/) “O” motza azentoduna “UE”

diptongoa ematen du. (/ŏ´/>/ue/)Absolutum grossum portumAntepositum hortum rotamBonum hostem sholamContum molam socerumCornu nostrum solidumChordam novem sortemFocum pontem volutumFortem populum Forum

porcum


23. “-LL-” , “–NN-” >”-ll-” –ñ-

“-LL-” eta “–NN-” palatalizatzen dira,”-ll-” –ñ-, idatziz.

(/-l:-/ > /-ļ-/ /-n:-/ > /-ņ/)Annum capillum grunnireBallaenam castellanum mollemBellum collarem pannumCaballum decollare sannamCabannam follem stannumCaepullam gallinam thallumCallum gannitum vallatumCannam grillum vallem

villam


24. (/ĕ´/ > /ę/ > /ie/) E motza eta azentodunak IE diptongoa

ematen du. (/ĕ´/ > /ę/ > /ie/)Bene leporem pernamCentum mel petramDecem membrum serramDesertum messem servamEquam metum terramFebrem nebulam ventremFerum pedem ventumHederam pelagumHerbam pellem


25. Bukaerako kontsonanteak > Ø

Bukaerako kontsonanteak galdu egiten dira. –M > N monosiloetan; -S, -L mantendu egiten dira –R aurrera pasatzen da. (/-m/ > /-n/)

Ad copias post tempusAliquod corpus quadruplex thermasAmbages fauces quam ThermopylasAmbos insidias quem ThesmophoriasAnimal Manes quid Athenasminus sub Caput Penates

tam


26. (/f/ > /h/ > /Ø/) Euskararen eraginaz, hasierako F-

erderara H aspiratua pasatzen da, XVI mendetik aurrera galdu egiten da. (/f/ > /h/ > /Ø/)

Fabam fabulam facere faenumFalconemfarinam farturam fatumFel ferire ferrum fibramFicum filum findere formamFormicam fossam fumum fundumFungum furcam furorem furtum

fuscum


27. (/oi/ > /ę/ > /e/) “oe” grafiako diptongoak “e”

ematen du. (/oi/ > /ę/ > /e/)

Amoenum Boeotiam coeliacum coenobitamComoediam Croesum choerilum foederareFoedum foenum foetidum

MoesiamOboedientem Oeagrum oeconomicumoecumenicumOedipum Oenomaum oestrum OeramPhoebum Phoeniciam poenam soloecismum

tragoediam


28. (/ĭ/ > /e/) “i” motza azenturik gabekoa > “e”

ematen du. (/ĭ/ > /e/)Brevitatem caerimoniam circare contunereFricare gravitatem imperatorem inimicumIntegrum intrare involutum levitatemMinorem minutum navigare novitatemOrdinare originem picare pigritiamPiscare plicare providere timorem

virginem


29. “ct” barruko multzoa > “ch”

“ct” barruko multzoak “ch” ematen du.(/-kt-/ > /-it-/ > /-č-/, grafia: -CT- > -it- > -ch- “yod 4a”)

CINCTUM > cincho Kultismoetan multzoa mantentzen da

edo /k/ galtzen da, /t/ palatalizatu gabe (grafia: “-CT- > -t-”)

DELICTUM > delito


29. (b)

Arcticum auctorem cataractam cinctumDelictum despectum dictatum dictumDistinctum ductum filictum

fructumLectum luctam luctatorem noctem

Octo planctum refectum respectumSanctitatem strictum tectum

tractare tructam


30. Sinkopa Barruko azentodun aurreko

bokaleak desagertzen dira, -A- kenduta (sinkopa)

Amaricare aperire benedictum bonitatemCarricare civitatem collocare comparare*consutura crudelitatem delicatum eremitamFabulatorem follicare honorare

iterareLaborare litteratum maledictum operarePectoralem populatum saecularem solidare

veritatem


31. MN-, -NG-, -GN-, -ND-, -NI-, -NE- + bokal” > /ñ/

“-MN-, -NG-, -GN-, -ND-, -NI-, -NE- + bokal” palatalizatzen dira > /ñ/ ematen.

Multzo hauek kultismoetan mantentzen dira.

Araneam Britanniam calcareum cuneamDamnum dominum extraneum grunditumLignum magnum pineam praegnarePugnum quinionem scamnum scriniumSeniorem signa somnum stagnumStamineam tam magnum tangere vineam


32. “AU-” > “o” “-AU-” multzoa, nahiz eta –AL+konts. -

multzotik eratorri > “o” ematen du. (/au/ > /o/ eta /al/+konts > /au/ > o + konts.)

Alterum aucam audire aullamAurificem aurum ausare autBaucalem calcem caudam caulemCausam cautum falcem laudareLautiam *lautianum Maurum paucumPauperem pausare saltum taurum

thesaurum


33. Metatesi Metatesi a) sinplea: soinu bat lekuz

aldatzen da. b) elkarrekikoa : bi soinu lekua trukatzen dute, kontaktuan egonez gero =“interversión”

acerem animalia appectorare capitulumCatenatum crocodilum crustam graphiumIntegrare integratum inter miraculumParabolam *pectorina periculum piperemPraesaepem pro quattuor semperSibilare spatulam super teneru


34. (/ŭ/ > /o/). “U” motza azentugabegoak “o”

ematen du. (/ŭ/ > /o/). Kultismoetan mantentzen da.

Angustare cucullum cuminum cumulatum

Curtare curvare ducalem duplare

Duplicareepistulam gubernare gulosum

Lucratum nucalem putare recuperare

Sturninum subornare superare superbiam

Superponere supersedere supportare umbiculum

urticam


35. Sinkopa Erromantze multzo kontsinantiko

batzuk “Sinkopa” jasan ondoren horrela ematen dute:

-c´l-, -g´l-, -t´l- > -j-(/-k´l-/./-t´l/. > /-j-/)

Kots+c´l-, -g´l-, -p´l > -ch- (konts+ /-k´l-/./-g´l-/./-p´l-/ > /-

č-/)


35. arau b

Acuculamannuculum apiculam articulumAuriculam butticulam cernicula cingulumClaviculam cubiculum faculam

folliculumGraculumlenticulam oculum oviculamPellicula regulam sorticulam

speculumTegulam trunculum vetulum *vinciculum

vulpeculam


36. (/ai/>/e/: [ai]>[ei]>[e]) -AI- diptongoak, –AE-tik eratorria,

“e” ematen du. (/ai/>/e/: [ai]>[ei]>[e])

-ARIUM/ -AM > ario/-a > ero/-aBasiare calidarium Caprariam carnariumCerarium cocturarium cuparium dentariamFacturam ferrarium granarium lactosamLaicum lignarium magistrum

malefactoremOperarium primarium quadraginta ripariamSagitarium salarium solitarium thesaurarium tractum


37. Disimilazioak

Disimilazioak: a) partzialak soinua edo silaba aldatzen da “imitazioz” b) soinua edo silaba desagertzen da horrexegatik.

Animam aratrum arborem arboretamCarceremcommilitonem communicare fragrantemImmunem laetitiam lilium marmoremProprium proram prorsam prostareQuinquaginta roborem solstitium stercorareStultitiamtaratrum temperare tripartitionem

triticum


38. “–LL-,LE+bok” > “ll” , “j”

Barruko “–LL-,LE+bok” palatalizatu ziren, “ll” edota “j” ematen. (/-l/+yod>/-j-/,/-x-/)

Alienum alium battualia ciliaConciliumconsilium cordolium despoliareErviluam filium folia humiliareMalleolum meliorem milium miliaMolliare mortualia mulierem muraliaPaleam taleare taleolam victualia

virilia


39. Hiatoak > Ø

Latindar eta erromantze hiatoak desagertzera jotzen dute.

a) Kontrakzioz : bok + bok = bokb) Diptongoak eginez.c) Metatesi jasoz.d) Bi bokaletatik bat galduz.


39. arau b

Aream basium coagularecoagulum

Cogitare comedere cooperire digitumDuos fastidium februarium fidemFrigidum glaream manuaria ostreamPedem puteolum rubeum

sedereSibi sigillare sigilum

temporaneumtibi


40. “E” > “I” Kasu batzutan “E” latinak

gaztelanian “I” ematen du.a) “É” zenean (azentoduna)b) “E” zenean (azentogabekoa)

Adducere adhaerare adscribere affluereCalamellumcarpentarium castellum cereumCingere concludere concurrere decembremDefunctum denarium deputatum fervereGregem legem meam regem

Scandere


41. Epentesi Epentesi : Batzutan sinkoparen

eraginaz, kontsonante multzo arraroak sortzen dira, beste kontsonante bat sartuz.

Alaudam brochum cinerare colluminare*faminem feminam *ferruminem *figicareFoliatilemhominem humilem *leguminemLuminaria maculam mattianum nominare*praenominem *pronominem rememorare seminareStaminem stellam stuppaculum

tremulare


42. Beste asimilazioak Gaztelanian beste asimilazio batzuk

ematen dira.

Adscriptum aptare comitatum comitemExsecrabile exsequias exsistire

exspectatoremExspirare exspoliare exstingire exstirpareExsudare exsultationemlimitare postcaeniumPostpositum rupturam saeptum scriptoriumSculptorem semitam semitarium septem

temptare


43. Latineko “h” Latin klasikoan aspirazio motel bat

zegoen,“H” bitartez adierazitakoa. Galdu zen eta XVII mendean hasi zen idazten.

Abhorrescere erilem Hamilcarrem HannibalemHarenam Harmodium Harmoniam harpamHarundineum haruspicem Hasdrubalem hastamHelenam helleborum hendiadys horminumIncohare inflare operam ossum

Prehendere


44. Hasierako “I” kontsonantikoak > (/j-/)

Hasierako “I” kontsonantikoak (/j-/) honakoa emaitzak eman ditu:

a) Kontsonante bezala mantendu da /a/, /e/ azentodunen aurrean /y/ fonema grafia y.

b) /a/, /e/ azentubageko osten galdu egin da.

c) /o/, /u/ aurrean /x/ eman du, grafia j


Adiunctum lacchum iacere iaztareIam iambum Iapetum

imiperuminiustum iocum Iovem IovisIubilaeum iubilationem Iudaeam IuliumIumentum iunceam iuncum

IuniumIuppiter Iurare iustitiam iuventutem

praeiudicium


45. (/o/ > /u/) Salbuespen gisa “O” “U”-ra pasatzen

da. (/o/ > /u/)

Cognatum complere completum doctumDormientem foraneum iocatum iocularemLocalem locellum mollire nodosumNodum orditum polire politoremPolitum polypum pollicarem sortitumTofum tollere tondere tonsum

torcularem


Bibliografia

M.V. Bello Berlin et alii. “Verba”. Ediciones Clásicas. Madrid. 1998

Fernando Lázaro Carreter “Diccionario de términos filológicos”. Ed. Gredos. Madrid. 1974.

UZEI “Hizkuntzalaritza 1 eta 2”. Elkar argitaletxea.


Zerozertarako balio dizula espero dugu.

VALE!!!

verba[1]

Documents