unidade 6: franquismo

Unidade 6: O franquismo. H de Espaa. IES Antn Losada 1

UNIDADE 6: O FRANQUISMO 1. O PRIMEIRO FRANQUISMO (1939-1959)

O xeneral Franco, vencedor na Guerra Civil, gobernou Espaa como Caudillo pola gracia de Deus ata a sa morte, acaecida en 1975. A Guerra deixou unha Espaa esnaquizada material e espiritualmente, con 270.000 detidos e mis de 300.000 exiliados. A vitoria de abril de 1939 permitiulle ao bloque tradicionalmente dominante a total reconquista dos centros de poder.

A Espaa nacional celebra a vitoria con grandes mostras de entusiasmo e xbilo. Unha gran parte da clase media, que creu estar en perigo real de extincin, recibe alborozada a nova organizacin social e poltica dun rxime fabricado a sa medida. As ras aparecen tomadas por mozos uniformados: soldados, requets, falanxistas, e por aquelas que foron madrias de guerra e que desde a retagarda mandaban fronte cartas, calcetns e bufandas de punto tecidas a man. Abundan as boinas vermellas, os tricornes e as camisas azuis, nos balcns bandeiras bicolores e nas paredes retratos do Caudillo coa lenda Franco, Franco, Franco!. (...) Despois de trinta e tres meses de guerra fratricida, co afundimento da fronte republicana, en tan s catro das entre o 28 e o 31 de marzo case oito millns de cidadns da zona roxa pasaron a vivir na Espaa imperial. Franco promete pan e lume e na Universidade Central de Madrid arden as primeiras fogueiras de libros subversivos. (...) Despois de anos de persecucin, industriais, patrns, grandes e pequenos comerciantes recuperan os bens incautados e o control das empresas. Si algo tenemos lese no texto dun anuncio da Satrera Vaquero publicado o 19 de abril a quien se lo debemos?, a Franco, Franco, Franco!, nuestro glorioso Caudillo.

Jess Marchamalo, Bocadillos de delfn. Anuncios e vida coti na Espaa da postguerra. Grijalbo, 1996

O franquismo foi algo mis que o goberno dun home s, na prctica constituu un sistema poltico extraordinariamente duradeiro cerca de 40 anos dentro do cal produciuse unha indubidable evolucin, froito mis que dos desexos do rxime, das presins do contexto europeo e das transformacins sufridas pola sociedade espaola.

1.1. As bases ideolxicas e sociais do franquismo

Baseado no poder omnmodo co que xurdiu da Guerra Civil, o Xeneral Franco soubo ir configurando o Rxime, sempre dentro das coordenadas que na tradicin autoritaria espaola serviron para fixar os lmites do podero do Xefe do Estado: Exrcito, Igrexa e crculos econmicos. construcin econmico-social as levantada houbo de drselle en moitos aspectos un carcter social, para o que serviu a Falange, paulatinamente transformada en Movimiento Nacional, con dispositivos concretos: satisfaccin dunhas necesidades mnimas a travs da seguridade social, control da clase obreira mediante os sindicatos verticais e unha certa difusin da ensinanza. O ltimo complemento do sistema, para tratar de facelo permanente, non foi outro que a supresin do dereito ao sufraxio universal e as liberdades, e o recurso s forzas de seguridade en permanente disposicin fronte a calquera subversin da orde establecida. (...)

Tamames, La era de Franco

Mentres que o fascismo italiano e o nazismo alemn tiveron un concepto preconcibido do Estado baseado nunha ideoloxa, o franquismo aglutinou nas sas orixes a un conglomerado arredor da oposicin ao reformismo republicano. Apoiouse nun corpo doutrinal mnimo, o imprescindible para xustificar o poder unipersoal de Franco, a partir de presupostos falanxistas, de

Moeda franquista, 1953: Franco, caudillo de Espaa por la Gracia de Dios


conservadorismo antiparlamentarismo e de catolicismo tradicional. Franco rodeouse dunha propaganda que o presentaba como un home providencial, investido dunha misin divina , que encarnaba a unidade nacional. Como di o art. 47 dos estatutos da Falange: el jefe responde ante Dios y ante la Historia. Desde o comezo, e durante todo o seu rxime, manobrou habilmente para que ningunha das faccins do campo nacional (falanxistas, monrquicos, exrcito, Igrexa), e ningn dos homes que o rodearon, puidesen exercer un poder determinante e competir co seu. O Decreto-lei do 8 de agosto de 1939 dica: Correspondendo ao Xefe do Estado a suprema potestade de ditar normas xurdicas () e radicando nel de modo permanente as funcins do goberno, as sas disposicins e resolucins, adopten a forma de leis ou decretos, podern ditarse anda que non vaian precedidos da deliberacin do Consello de Ministros, cando razns de urxencia as o aconsellen.

Esta unidade de poderes permitiulle aglutinar a un amplo bloque de forzas polticas da dereita tradicional espaola (carlistas, monrquicos, sectores conservadores catlicos representados pola CEDA durante a Repblica), xunto con grupos de fascistas como Falange y Jons unificados o 19 de abril de 1937, que se converteron no partido nico. Pero a guerra trasladou o protagonismo ao exrcito, quedando FE reducida ao papel de subministradora de simboloxa poltica aos sublevados camisa azul, himnos, sado fascista. Isto xerou certa frustracin entre os falanxistas que se plasmou na creacin de xuntas clandestinas que promoveron complots, todos eles abocados ao fracaso. A partir de 1942-45 os elementos mis rebeldes foron apartados e FE quedou configurada como unha estrutura burocrtica dedicada ao adoutrinamento e a propaganda: Frente de Juventudes, Seccin Femenina, Oficina de Prensa y Propaganda, etc.

A Igrexa catlica xogou un importante papel na lexitimacin do rxime franquista. A cambio do apoio prestado, recibiu considerables prerrogativas. O catolicismo pasou a ser a relixin oficial do Estado. O goberno franquista devolveulle todos os privilexios que suprimira o goberno republicano. Participou nos principais rganos estatais: Cortes, Consello do Estado, etc. No campo escolar o cambio foi considerable. En virtude da lei toda a instrucin primaria deba impartirse conforme doutrina catlica. A ensinanza da relixin fxose obrigatoria en todas as escolas pblicas. As mesmo, participaba en todo o referente a censura e represin moral. A Igrexa aportoulle ao franquismo, a cambio, a consagracin da Guerra Civil como cruzada e apoiou todas as iniciativas do novo Estado. Espaa, outra vez, volva a ser a reserva espiritual de Occidente, como dixera anos antes Menndez Pelayo.

Os bispos, autnticos soberanos nas sas dioceses, aproveitaron todo tipo de tribunas para impor as sas cartas pastorais que, mentres amosaban unha obsesiva preocupacin pola moral da perna, esquecan, en cambio, a dramtica realidade do momento: a fame, o estraperlo, o paro, a falta de vivendas e de escolas, os abusos de poder, as represins, os crceres cheos

ngel Bahamonde, Cuadernos del Mundo Actual, n 3. Historia 16, 1993

O 26 de agosto de 1953, firmouse o Concordato coa Igrexa; foi o primeiro tratado internacional que conseguiu firmar o franquismo despois da Segunda Guerra Mundial. O texto outorgaba moitas vantaxes Igrexa catlica: un estatuto privilexiado para os membros do clero, axuda financeira s institucins eclesisticas, obrigatoriedade do ensino da relixin catlica, etc. O Concordato recoeceu ao xefe do Estado espaol o dereito presentacin de bispos, o que significaba deixarlle o poder de nomeamento. Pero o elemento esencial para o Caudillo o Concordato mesmo e o seu artigo 1, que estipula que a Relixin Catlica, Apostlica e Romana segue sendo a nica da Nacin, proclamacin que se considerou lexitimacin case sagrada dunha ditadura.

No nome da Santsima Trindade. A Santa S Apostlica e o Estado Espaol, animados polo desexo de asegurar unha fecunda colaboracin para o maior ben da vida relixiosa e civil da nacin espaola, determinou estipular un concordato que []


constita a norma que ha de regular as recprocas relacins das altas partes contratantes, en conformidade coa Lei de Deus e a tradicin catlica da nacin espaola []. Artigo primeiro.- A relixin catlica, apostlica e romana segue sendo a nica da nacin espaola []. Artigo segundo.- Un. O Estado Espaol recoece Igrexa catlica o carcter de sociedade perfecta, e garntelle o libre e pleno exercicio do seu poder espiritual e da sa xurisdicin, as como o libre e pblico exercicio do culto. Artigo sexto.- [] Os sacerdotes espaois diariamente elevarn preces por Espaa e polo Xefe do estado... Artigo dcimo noveno.- Un. A Igrexa e o Estado estudarn, de comn acordo, a creacin dun adecuado patrimonio eclesistico que asegure a dotacin do culto e do clero. Artigo vixsimo noveno.- O Estado coidar de que nas institucins e servizos de formacin da opinin pblica [], se dea o conveniente posto exposicin e defensa da verdade relixiosa [].

Cidade do Vaticano, 17 de agosto de 1953. Concordato entre Espaa e a Santa Sede

O Exrcito que triunfou na Guerra Civil, converteuse tamn nun dos piares bsicos do franquismo. A sa influencia manifestouse na poltica, non s porque o xefe do Estado dependa del e era o seu xefe supremo dende 1936, senn tamn pola masiva participacin do Exrcito nos gobernos formados dende 1938. Por outro lado, controlaba por completo as forzas de seguridade (Polica Armada e Guardia Civil) e proporcionou unha parte dos cadros da Administracin Pblica (gobernadores civs, directores xerais, etc.).

O rxime non se sustentou exclusivamente na Falange, a Igrexa e o Exrcito. Tamn se viu apoiado por grupos que apoiaran a sublevacin militar: grandes propietarios rurais, empresarios, alta burguesa, etc. Os apoios sociais ao franquismo incrementronse notablemente debido a das circunstancias: os numerosos oportunistas que trataron de beneficiarse do poder poltico (como acontece habitualmente en rximes que se perpetan durante bastante tempo), e os esforzos do poder franquista por aumentar a sa clientela. As tcticas despregadas ao respecto an dirixidas a conseguir o apoio das clases medias, obxecto dun intenso adoutrinamento confiado Falange e Igrexa, vez que intentou satisfacer os desexos de seguridade e promocin deste colectivo mediante unha rigorosa vixilancia da orde pblica e a posibilidade ofrecida aos seus membros de facer carreira na administracin.

1.2. Evolucin ideolxica e poltica do Novo Estado Na evolucin poltica do primeiro franquismo poden diferenciarse das etapas:

1 etapa: ata 1945 (co fascismo italiano como modelo). Etapa caracterizada pola dureza da represin, con medidas como: a Lei de Responsabilidades Polticas (1939), a Lei de represin contra a masonera e o comunismo (1941), ou a Lei de Seguridade do Estado (1941) que castigaba coa pena de morte os imprecisos delitos de traizn. Realizouse unha depuracin sistemtica dos corpos de funcionarios por medio de tribunais especiais. As cotas mis elevadas de represin alcanzronse nas grandes cidades e nas reas latifundistas contra dirixentes obreiros. Nunca se buscou a reconciliacin nacional. O Novo Estado edificouse polos vencedores, e para eles, tratando de aniquilar aos vencidos.

Outro sector especialmente castigado foi o do ensino pblico, especialmente impulsado pola Repblica, e polo tanto, sospeitoso aos ollos do novo poder:

A atencin que merecen os problemas do ensino, tan vitais para o progreso dos pobos, quedara esterilizada se previamente non se efectuase un labor depurador no persoal que ten ao seu cargo unha misin tan importante como a pedagxica. O feito que durante varias dcadas o maxisterio en todos os seus graos e cada cada vez con con mis raras excepcins estivese infludo e case monopolizado por ideoloxas e institucins disolventes, en aberta oposicin co xenio e tradicin nacional, fai preciso que nos solemnes momentos que atravesamos se realice unha revisin total e profunda no persoal de Instrucin Pblica, trmite previo a unha reorganizacin radical

O bispo de Santiago condecora ao xeneral Aranda


e definitiva do ensino, extirpando as de raz esas falsas doutrinas que cos seus apstolos foron os principais factores da trxica situacin que foi conducida a nosa patria.

BOE 11 de Novembro de 1936

Miles de profesores foron expulsados da docencia, cando non encarcerados ou fusilados: os individuos que integran esas hordas revolucionarias, que causan tanto espanto cos seus desmandos, son sinxelamente os fillos espirituais de catedrticos e profesores que, a travs de institucins como a chamada Libre de Ensinanza, forxaron xeracins incrdulas e anrquicas (Da Orde pola que se organizaban as depuracins).

A persecucin foi tan masiva que non s afectou aos mestres e mestras afiliados aos partidos e sindicatos de esquerdas, senn que se considerou suficiente delito: a pasividade evidente dos que puideron cooperar co triunfo do Movimiento (Orde M. de 18 de Marzo de 1939).

O ensino pblico sufriu un brutal retroceso: foron suprimidos 38 institutos de ensinanza media, quedando reducido o seu nmero a 113 para toda Espaa en 1939, nmero que permaneceu case invariable ata os anos sesenta (119 Institutos en 1959), mentres que se favoreceu descaradamente ao ensino privado (pasaron de atender ao 28'9% do alumnado en 1931 ao 70'7% en 1943) multiplicando por 6 o nmero de centros, en 10 anos.

Elaborouse tamn unha declaracin sobre aspectos sociais: El Fuero del Trabajo (9 de marzo de 1938) inspirado na lexislacin fascista italiana que subordinaba a economa poltica e sentou as bases do intervencionismo do Estado na economa. Estableca unha estrutura de relacins laborais que podera sintetizarse no mantemento da propiedade privada das empresas e o fomento da iniciativa privada; a intervencin do Estado nas normas de traballo e nos salarios; ordenacin da empresa como unidade xerrquica de producin baixo a xefatura do patrn; prohibicin dos sindicatos obreiros de clase; prohibicin das folgas obreiras. Esta declaracin completouse coa lei do 26 de xaneiro de 1940 de Unidade Sindical, inspirada tamn no fascismo italiano, pola que se prohiba todo sindicato que non dependese da FE y de las JONS. Creronse os sindicatos verticais, de contido profesional non clasista e de afiliacin obrigatoria.

Renovando a tradicin catlica de xustiza social e alto sentido humano que informou a nosa lexislacin de Imperio, o Estado Nacional, en canto instrumento totalitario ao servizo da integridade patria e sindicalista, en canto representa unha reaccin contra o capitalismo liberal e o materialismo marxista, emprende a tarefa de realizar con aire militar, construtivo e gravemente relixioso a Revolucin que Espaa ten pendente e que ha de devolver aos espaois, dunha vez para sempre, a Patria, o Pan e a Xustiza. O traballo constite un dos mis nobres atributos de xerarqua e de honor e ttulo suficiente para esixir a asistencia e tutela do Estado (Cap. I. Art. 6). A empresa, como unidade produtora, ordenar os elementos que a integran nunha xerarqua que subordine os da orde instrumental aos de categora humana e todos eles ao ben comn (Cap. VIII. Art. 2). A producin nacional constite unha unidade econmica ao servizo da patria. deber de todo espaol defendela, mellorala e incrementala. Todos os factores que na producin interveen quedan subordinados ao supremo interese da Nacin (Cap. XI. Art. 1). Os actos ilegais, individuais ou colectivos, que perturben de maneira grave a producin ou atenten contra ela, sern sancionados con amao s leis (Cap. XI. Art. 2). A diminucin dolosa do rendemento no traballo haber de ser obxecto de sancin adecuada (Cap. XI. Art. 3). O Estado recoece e ampara a propiedade privada como medio natural para o cumprimento das funcins

A derradeira leccin do mestre, Castelao

Mulleres presas e rapadas


individuais, familiares e sociais. Todas as formas de propiedade quedan subordinadas ao interese supremo da Nacin, que como intrprete ten ao Estado (Cap. XII. Art. 1). A organizacin sindical constitese nunha orde de Sindicatos industriais, agrarios e de servizos, por ramas de actividades a escala territorial e nacional que comprenda a todos os factores da producin (Cap. XIII. Art. 2).

Fuero del Trabajo (9 de marzo de 1938)

En xullo de 1942 creronse por lei as Cortes Orgnicas que non contemplaban a divisin de poderes. A capacidade lexislativa seguiu en mans de Franco. Deste modo, as Cortes convertronse nun rgano s deliberante e as continuaron ao longo de toda a etapa franquista.

Franco, que recibira o apoio decisivo dos rximes fascistas de Italia e Alemaa para gaar a Guerra Civil, firmou en 1939 con eles o chamado Pacto Antikomitern (contra o comunismo e a URSS). Cando Hitler e Mussolini desencadearon a Segunda Guerra Mundial, o rxime de Franco declarouse non belixerante (1940), o que non o mesmo que neutral, e non participou na guerra debido, en gran medida miseria na que se atopaba Espaa. O 20 de outubro de 1940 celebrouse a mitificada entrevista de Franco con Hitler en Hendaia.

3. Co presente Protocolo declara Espaa o seu ingreso ao Pacto de Alianza e Amizade firmado por Italia e Alemaa e o correspondente agregado secreto do 22 de maio de 1939. 4. No cumprimento das sas obrigas como aliado, Espaa intervir na actual guerra das potencias do Eixe contra Inglaterra, despois de que estas outorguen as axudas militares necesarias para a sa preparacin ata un punto no cal, en apreciacin conxunta entre as tres potencias, se estableza que se acadou un punto decisivo nos preparativos. Alemaa conceder axuda econmica a Espaa. 5. Ademais da incorporacin de Xibraltar a Espaa, as potencias do Eixe declranse basicamente dispostas a conceder a Espaa territorios en frica. O presente Protocolo ter un carcter estritamente secreto.

Protocolo secreto de Hendaia

A entrevista foi interpretada despois da guerra polo franquismo como unha proba da habilidade de Franco, que resistira a presin de Hitler para entrar na guerra. En realidade, Hitler coeca a psima situacin espaola e as reivindicacins espaolas eran demasiadas para o que poda aportar. O rxime franquista mantvose fra da guerra por incapacidade, anda que apoiou aos espas alemns e italianos, concedronselle facilidades nos portos e aeroportos aos barcos e avins do Eixe, e promoveuse a exportacin de produtos espaois tiles para a guerra (wolfram, ferro) en pago pola axuda recibida na Guerra Civil.

Cando en 1941 Hitler decidiu invadir por sorpresa a URSS, o rxime franquista organizou a Divisin Azul para combater o comunismo en Rusia. Estivo formada por un total de 47.000 voluntarios que, en palabras do ministro de Exteriores, Serrano Suer o seu sacrificio dbanos lexitimidade para participar na soada vitoria e escusbanos dos xerais e terribles sacrificios da guerra.

Cando a Segunda Guerra Mundial comezou a ser favorable aos aliados desde 1943, Franco decidiu cambiar de poltica e volveuse declaracin de neutralidade, retirouse a Divisin Azul (quedou s un pequeno destacamento de voluntarios encadrados no exrcito alemn), abandonouse o sado fascista e fixronse progresivos chamamentos paz, sinalando ao comunismo como o autntico inimigo. Anda as, mantivo ata o final a cooperacin econmica e estratxica co rxime nazi.

Hitler e Franco en Hendaia

La cruz de hierro (condecoracin alem) a la madre de un heorico

cado de la Divisin Azul


2 etapa: a partir de 1945. Caracterizouse pola perda de influencia dos sectores mis prximos ao fascismo doutrinal. Despois da derrota dos pases do Eixe, o franquismo buscou achegarse aos vencedores da Segunda Guerra Mundial. Pero houbo unha forte oposicin internacional contra todos os pases e grupos que apoiaran s potencias fascistas, e mesmo as potencias vencedoras rexeitaron a lexitimidade do rxime franquista, o que fixo pensar oposicin democrtica espaola na probabilidade dunha intervencin internacional que acabase coa Ditadura. Porn, os aliados limitronse a retirar os embaixadores e a negarlle a entrada a Espaa nos organismos internacionais, como a ONU.

No lugar da ruptura de relacins diplomticas, a resolucin 39 recomendaba s os membros da ONU a retirada dos embaixadores. A maior parte dos membros da ONU retiraron os seus embaixadores, pero mantiveron as relacins diplomticas, encabezadas por un simple encargado de negocios. En Madrid s quedaron os embaixadores de Portugal, Arxentina e a Repblica Dominicana, ademais da Nunciatura apostlica. A retirada de embaixadores non tivo consecuencias no plano comercial, anda que se produciu un certo impacto moral, que Franco tratou de capitalizar a seu favor. Fronte s condenas da ONU, o Goberno organizou unha gran manifestacin popular na Praza de Oriente, na que se aclamou a Franco e se verteron toda clase de insultos contra os exiliados e os seus supostos amigos de Occidente.

Jos Mara Arnero, La poltica exterior de Franco

Ante a presin exterior, e a interior dos monrquicos, partidarios de D. Juan, Franco introduciu algns cambios no rxime sen perder nada do seu poder. O ditador e os seus colaboradores iniciaron unha operacin de enmascaramento poltico dirixido a disfrazar as institucins de maneira que resultasen presentables no concerto das potencias occidentais. Foi unha poltica de espera, agardando que pronto se desencadeara en Europa a confrontacin entre a URSS e EE UU (Guerra Fra), e que o bloque capitalista habera de recorrer a Espaa polo seu anticomunismo e o seu valor estratxico.

... ao dispararse o derradeiro tiro no Pacfico, comezou a guerra diplomtica entre os anglosaxns e Rusia (...). Por esta fundamental causa de fro interese, os anglosaxns non soamente non apoiarn, senn que se oporn a todo o que puidese determinar unha situacin de hexemona sovitica na Pennsula Ibrica. Intersalles nesta orde o anticomunismo, pero preferiran lograr isto cun rxime distinto do actual. (...) As presins dos anglosaxns por un cambio na poltica espaola que rompa o normal desenvolvemento do rxime actual, sern tanto menores canto mis palpable sexa nosa orde, nosa unidade e nosa impasibilidade ante indicacins, ameazas... A nica frmula para nosoutros non pode ser outra que: orde, unidade, aguantar.

Nota de informacin interior, elaborada por Carrero Blanco, 29-8-1945

O primeiro paso foi a promulgacin de El Fuero de los Espaoles (16 de xullo de 1945). Era unha especie de Declaracin de dereitos fundamentais. Entre as caractersticas que o diferencian das constitucins dos pases democrticos pdense sinalar: a afirmacin explcita da confesionalidade do Estado e recoecemento dos dereitos condicionado proteccin dos principios fundamentais do Estado e da unidade espiritual, nacional e social de Espaa. Ademais non eran esixibles ante ningn tribunal, deixndose para o futuro a regulacin dos mesmos, e a vixencia dos artigos fundamentais liberdade de expresin, liberdade de asociacin e habeas corpus poda ser suspendida temporalmente polo goberno mediante decreto-lei.

A lei ampara por igual o dereito de todos os espaois, sen preferencias de clases nin acepcin de persoas (Art. 3). A profesin e prctica da Relixin Catlica, que a do Estado espaol, gozar da proteccin oficial. O Estado asumir a proteccin da liberdade relixiosa, que ser garantida por unha eficaz tutela xurdica que, vez, salvagarde a moral e a orde pblica (Art. 6). Todo espaol poder expresar libremente as sas ideas mentres non atenten aos principios fundamentais do Estado (Art. 12). Dentro do territorio nacional, o Estado garante a liberdade e o segredo da correspondencia (Art. 13). Os espaois teen dereito a fixar libremente a sa residencia dentro do territorio nacional (Art. 14). Ningun poder entrar no domicilio dun espaol nin efectuar rexistros nel sen o seu consentimento, a non ser con mandato da Autoridade competente e nos casos e na forma que establezan as leis (Art. 15). Os espaois podern reunirse e asociarse libremente para fins lcitos e de acordo co establecido polas leis (Art. 16). Ningn espaol poder ser detido senn nos casos e na forma que prescriben as leis. No prazo de 72


horas, todo detido ser posto en liberdade ou entregado Autoridade xudicial (Art. 18). O matrimonio ser un e indisoluble (Art. 22). A vixencia dos artigos 12, 13, 14, 15, 16 e 18, poder ser temporalmente suspendida polo Goberno ou parcialmente mediante Decreto-Lei, que taxativamente determine o alcance e duracin da medida (Art. 35).

Fuero de los espaoles (17 de xullo de 1945)

O 22 de outubro do mesmo ano aprobouse a Lei de Referendo, que deixaba en mans do Estado a capacidade de someter a referendo os proxectos de lei elaborados polas Cortes.

En 1947 aprobouse nun referendo a Lei de Sucesin, cun 93% dos votos, en medio dun clima de coaccin e terror policial. Afirmaba a natureza monrquica do rxime, do que Franco continuaba sendo o xefe, pero debendo nomear un sucesor. En agosto de 1948 don Juan entrevistouse con Franco, e permitiu que o seu fillo Juan Carlos se educase en Espaa, aceptando a posibilidade de que fose elixido herdeiro na Xefatura do Estado.

Artigo primeiro. Espaa, como unidade poltica, un Estado catlico, social e representativo, que, de acordo coa sa tradicin, declrase constitudo en Reino. Artigo segundo.- A Xefatura do Estado corresponde ao Caudillo de Espaa e da Cruzada, Xeneralsimo dos Exrcitos, don Francisco Franco Bahamonde. Artigo sexto. En calquera momento o Xefe do Estado poder propoer s Cortes a persoa que estima ser chamada no seu da a sucederlle, a ttulo de Rei ou de Rexente (). Artigo noveno. Para exercer a Xefatura do Estado como Rei ou Rexente requirirase ser varn e espaol, ter cumprido a idade de trinta anos, profesar a relixin catlica, posur as calidades necesarias para o desempeo da sa alta misin e xurar as Leis fundamentais, as como lealdade aos Principios que informan o Movemento Nacional ().

Lei de Sucesin na Xefatura do Estado de 26 de xullo de 1947, modificada pola Lei Orgnica do Estado de 10 de xaneiro de 1967. (Cit. en Leyes Fundamentales del Reino, pp. 61 e ss.).

Foron os acontecementos mundiais, e non a lexislacin de Franco, os que provocaron finalmente a entrada de Espaa nos organismos internacionais. O restablecemento das relacins diplomticas iniciouse a partir de 1950 cando comezou a producirse a entrada de Espaa na ONU, FAO, UNESCO, etc. En 1950 a Asemblea Xeral da ONU decidiu revocar por ampla maiora a resolucin condenatoria cara Espaa e regresaron os embaixadores occidentais. O ingreso definitivo de Espaa na ONU produciuse en 1955.

Porn, os dous fitos fundamentais no recoecemento da Espaa de Franco foron anteriores entrada na ONU: o Concordato coa Santa Sede, e o Tratado de amizade e cooperacin con Estados Unidos, ambos asinados en 1953. O acordo hispano-norteamericano comezou a negociarse no ano 1951, e concluu en 1953 coa firma de tres acordos: o convenio defensivo, o convenio de axuda para a mutua defensa e o convenio sobre axuda econmica. A cambio dunha limitada axuda econmica e material blico para modernizar o seu Exrcito, Espaa conceda aos Estados Unidos o dereito a establecer e utilizar instalacins e facilidades militares no seu territorio: as base areas de Rota, Torrejn, Morn e Zaragoza.

Fronte ao perigo que ameaza ao mundo Occidental, os Gobernos dos Estados Unidos e de Espaa, desexosos de contribur ao mantemento da Paz e a Seguridade internacional () para poder participar eficazmente en acordos sobre a propia defensa, acordaron o seguinte: Artigo primeiro.- () Estiman os Gobernos dos Estados Unidos e de Espaa () que as sas relacins se desenvolvan sobre a base dunha amizade estable, en apoio da poltica que reforza a defensa de Occidente. Esta poltica comprender o seguinte: 1. Por parte dos Estados Unidos, o apoio do esforzo defensivo espaol, para os fins convidos, mediante a concesin de asistencia a Espaa en forma de subministro de material de guerra (). 2. () O Goberno de Espaa autoriza ao Goberno dos Estados Unidos () manter e utilizar para fins militares, xuntamente co goberno de Espaa, aquelas zonas e instalacins en territorio baixo xurisdicin espaola que se convea polas Autoridades competentes de ambos Gobernos (). Artigo terceiro.- As zonas que en virtude de este Convenio se preparen para a sa utilizacin conxunta, quedarn sempre baixo pavilln e mando espaol (). Convenio defensivo de mutua defensa e axuda econmica, entre Estados Unidos y Espaa. Feito en Madrid o da 26 de

setembro de 1953.

En termos polticos e diplomticos, os acordos cos norteamericanos representaron un gran triunfo


para o franquismo. Na realidade, supuxeron a confirmacin da dependencia espaola respecto dos Estados Unidos. Na axuda econmica, a diferenza de trato foi perceptible debido conta da asignacin concedida, moi inferior conseguida polos pases de Europa Occidental co Plan Marshall, para o que a Espaa de Franco non reuniu as condicins polticas necesarias. Entre 1946 e 1960, Espaa recibiu 456 millns de dlares en axuda militar, mentres que a econmica ascendeu a 1.013. En ambos casos moi por debaixo doutros pases, como Turqua, Grecia ou Brasil.

O material blico foi cualificado polo propio Carrero como material de despece. E anda que nominalmente o uso das bases sera determinado de mutuo acordo, unha clusula secreta autorizaba ao goberno de EEUU a dispoer delas en caso de evidente agresin comunista, sen necesidade de consulta previa coas autoridades espaolas. Os acordos ratificaron a aceptacin da Espaa franquista no mbito occidental, se ben como un socio menor, e desprezado pola sa estrutura poltica e pasado fascista. As, o rxime rompeu o illamento, anda que seguiu excludo do Consello de Europa, da OTAN e do nacente Mercado Comn.

1.3. A poltica econmica autrquica Ao rematar a Guerra Civil estableceuse unha poltica econmica autrquica, buscando a autosuficiente respecto do exterior, orientando toda a producin interior ao aproveitamento dos recursos propios, substitundose, na medida do posible, a utilizacin de produtos forneos por outros do pas, co obxecto de reducir ao mximo as importacins. Polo menos ata 1951 o novo estado totalitario perseguiu unha poltica de auto abastecemento, fortemente dirixida polo poder poltico. O desenvolvemento desta poltica non se debeu s a razns ideolxicas e a un intento de desenvolvemento autnomo, senn tamn imposicin das circunstancias polticas. Primeiro pola guerra mundial e despois polo illamento internacional.

Para que Espaa recobre o seu posto no mundo precsase capacitala en todos os sentidos. Para que a independencia nacional non sexa unha palabra van, necesario subliala cunha efectiva potencia militar. Non hai liberdade exterior, non hai Espaa libre, sen autosuficiencia econmica. Non hai tampouco verdadeira liberdade sen emancipar a nosa moeda e a nosa balanza de pagamentos do dficit crnico e crecente que presenta dende o advento da Repblica, agravado hoxe polo saqueo e despoxo da nosa reserva de ouro. Unha e outra razn motivaron a primeira directriz que ha de impregnar irrevogablemente a nosa futura poltica econmica. A autosuficiencia vense denominando pola aclimatacin italiana do vocbulo xenrico autarqua, e a poltica autrquica ha de ser, en efecto, a nosa nos anos prximos. Logo examinaremos en que grao e medida adecuada s nosas necesidades e nosa idiosincrasia produtora.

Discurso do Director Xeral de Industria en 1940, Triunfo, n 580.

O INI. En setembro de 1941 constituuse o Instituto Nacional de Industria (INI), pedra angular do intervencionismo econmico. O seu obxectivo era a substitucin de importacins, sobre todo nos aspectos vinculados defensa nacional. Tamn interveu nos sectores que esixan grandes investimentos e encargbase de salvar empresas privadas en crise. O INI estivo integrado por unha serie de empresas nas que o Estado aportou grandes cantidades de capital e na sa xestin e direccin interveu directamente o Goberno.

Contou dende o primeiro momento co problema da ausencia dunha tecnoloxa nacional e a escaseza de recursos. O INI implantou unha poltica industrial que se por un lado aproveitaba as rexins industriais tradicionais, por outro sentaba as bases para a consolidacin de novas zonas industriais. Este ltimo caso sera o de Madrid, como centro da rede de comunicacins pero, tamn, pola sa condicin de capital que se desexaba converter en smbolo do rxime centralista. As, o INI efectuou grandes investimentos en empresas industriais e de servizos da capital e do seu contorno.

Racionamento e mercado negro. A autarqua era inviable nun pas como Espaa, que careca de produtos tan importantes como petrleo, algodn, pasta de papel, fertilizantes, etc. A poltica econmica levou a unha carencia alarmante de produtos bsicos para o funcionamento da economa. Gran parte das existencias foron controladas polo Estado mediante a poltica de

O presidente de EE UU, Eisenhower, visita Espaa en

1959


intervencin directa. O Goberno fixaba quen, que e canto se poda consumir, racionando os produtos que consideraba escasos. Isto ocorreu tanto para produtos de uso coti (pan, aceite, xabrn, tabaco, etc.) mediante a cartilla de racionamento, como para moitos produtos industriais (siderrxicos, algodn, etc.).

A consecuencia inmediata foi a xeneralizacin da corrupcin, que levou a prcticas estraperlistas ou de mercado negro. dicir, a compra e venda de forma fraudulenta, fra das canles oficiais, dos produtos intervidos pola administracin. Un reducido nmero de personaxes atopou o camio libre para a realizacin de grandes fortunas. O intervencionismo non favoreceu aos mis dbiles como intentaba xustificar o rxime, senn que deu orixe a numerosos negocios baseados na especulacin e na influencia nos rganos da administracin. En 1943, segundo datos oficiais, un 30 por 100 da colleita era desviada ao mercado negro.

Das palabras caracterizan a situacin: o estraperlo, e o enchufe. Haba escaseza en calquera tipo de mercadoras. O racionamento dos alimentos, a gasolina e doutros produtos, que fora establecido durante a guerra, anda segua en vigor. Os sindicatos e as asociacins profesionais controlaban a distribucin. Eran eles quen determinaban as cantidades dos produtos, repartidas en cada almacn, os mdicos que recibiran os fornecementos e os autombiles que tan desesperadamente se pedan, e tomaban outras decisins, de forma que eran eles os responsables da mellora ou da runa dos individuos. Un sistema de escaseza controlados como este, contribua ao favoritismo e a corrupcin, e ambos eran inmensos. Os fornecementos concedidos polo Goberno para a construcin de vivendas eran vendidos baixo corda polos contratistas aos construtores privados a prezos altsimos; o trigo comprado en Arxentina para aliviar a escaseza de alimentos apareceu en Italia. Os labregos agachaban a sa colleita da mirada do Sevicio do Trigo, para vendela no mercado negro e as mulleres ofrecan pan nas esquinas aos prezos do mercado negro mentres que os panadeiros non podan subministrar as racins dos traballadores. A pobreza, a desnutricin e a tuberculose apoderronse das cidades, pero a pesar diso un gran nmero de persoas emigraba a elas desde o campo en busca de traballo, Debido falta de vivendas, as clases mis pobres vivan en chabolas, que construan nas aforas das cidades con paus de madeira ou ladrillos roubados. Por riba deles, o mercado negro, o suborno e o favoritismo estaban producindo unha clase de ostentosos novos ricos, que conseguan os seus ingresos por medios ilegais e inmorais.

Herr, R.: Ensayo histrico de la Espaa contempornea

A expansin do mercado negro afectaba s economas familiares, pero tamn s pequenas e medianas empresas que non estaban ben relacionadas co poder. As interrupcins no subministro de materias primas e de enerxa estaban orde do da. A imposibilidade de obter licenzas de importacin obrigaba ao contrabando para lograr os recursos necesarios. A maiora das industrias privadas atoparon grandes dificultades para desenvolver as sas actividades porque o desexo do Estado de controlar directamente a economa fixo que se establecesen unha serie de normas, como o permiso previo para a instalacin ou ampliacin de industrias, que tivo como consecuencia dirixir todo o esforzo investidor cara as industrias consideradas de interese nacional polo Goberno.

A pesar de que os salarios se mantiveron moi baixos, isto non foi suficiente para aumentar a producin, tanto industrial como agrcola. Os niveis de producin de 1936 non se acadaron ata a dcada dos cincuenta. As cartillas de racionamento non se suprimiron ata 1953 (exemplo do fracaso dun dos lemas mis repetidos pola propaganda: ningn hogar sin lumbre y sin pan) e

Coleccin de cupns de racionamento e cupns de pan

Estraperlo na Gran Va de Madrid, 1952 Catal Roca


tamn continuaron as importacins de trigo arxentino e as restricins de electricidade.

Os anos corenta estiveron marcados por moitas dificultades que limitaron o crecemento econmico. As a reconstrucin posblica atrasouse considerablemente. Na agricultura (a pesar de que aumentou a sa importancia relativa fronte industria e os servizos) o descenso da producin foi causado pola baixada dos rendementos pola falta de fertilizantes e maquinaria e pola reducin da superficie cultivada. Isto tivo unha repercusin moi grave nos alimentos de primeira necesidade, que estiveron racionados.

Haber que esperar a 1952 para acadar a renda per cpita de 1935. Foron os grupos sociais menos podentes os que soportaron o deterioro da evolucin econmica. Hai un contraste entre as figuras dos novos ricos ben situados politicamente, e as situacins de extrema pobreza. En 1947 a subsistencia bsica diaria dunha familia traballadora con dous fillos era de 12,5 pesetas aproximadamente, mentres que en 1951 o seu custo incrementouse nun 100 por 100. porn os salarios non seguiron o mesmo ritmo.

Os anos corenta foron, para a base ampla e somerxida da poboacin, anos de dor, fame, vexacin e medo nun rxime de salvoconduto para viaxar e de cartillas para adquirir miserables racins alimentarias. Foron tamn anos de euforia frvola, ofensiva, na reducida clase, profundamente vulgarizada, dos mandarns sen respecto e os ricos especuladores. D. Ridruejo, citado en Historia de Espaa, dirixida por Tun de Lara, Ed. Labor

Feble crecemento nos cincuenta. A partir de 1950 modificouse a poltica econmica, ante o evidente fracaso da autarqua e produciuse un aumento das relacins econmicas co exterior paralelo s relacins polticas imprescindibles para o desenvolvemento industrial debido a carencia de maquinaria. Decretouse a liberdade de prezos e de circulacin para toda clase de produtos agrarios e suprimronse as cartillas de racionamento. A industrializacin creceu, as cidades aumentaron a sa oferta de postos de traballo e al se foron instalando os emigrantes procedentes do campo en barrios de chabolas. O mundo urbano comezou a desenvolverse por riba das reas rurais. Porn, este primeiro crecemento econmico (o PIB pasou de crecer nos corenta a un ritmo dun do 1,2% anual a un 5% nos cincuenta) foi acompaado dunha forte dependencia das importacins e dunha altsima inflacin. Os salarios controlados polos Ministerio de Traballo subiron sempre por debaixo dos prezos. En 1951 producronse as primeiras protestas obreiras de importancia en protesta pola situacin econmica, pero tamn contra o propio Rxime.

1.4. A oposicin: a guerrilla antifranquista Ao rematar a Guerra Civil arredor de medio milln de persoas marcharon ao exilio. Os dirixentes republicanos mantiveron un goberno da Repblica tratando de manter a legalidade xurdida da Constitucin de 1931. As sas esperanzas na derrota do Eixe na II Guerra Mundial, e o derrocamento de Franco, vronse frustradas cando o rxime foi recoecido polas potencias occidentais.

Os grupos polticos reaccionaron de distintas maneiras represin exercida pola Ditadura. O PSOE converteuse nun partido dbil e dividido entre os seus dirixentes do exilio e do interior, o PCE converteuse no principal partido da oposicin cunha disciplinada estrutura clandestina. Os republicanos e os anarquistas a penas tiveron relevancia.


A represin da guerra e da posguerra desmantelou os cadros polticos e sindicais da esquerda. As primeiras folgas en 1946-1947 foron duramente reprimidas e a oposicin a penas tivo actividade ata 1951, cando o boicot aos tranvas de Barcelona pola suba dos billetes, constituu a primeira protesta de masas na historia do franquismo. En 1956, o enfrontamento na Universidade Complutense de Madrid entre estudantes falanxistas do SEU (Sindicato de Estudiantes Universitarios) e unha nova xeracin de estudantes, provocou a dimisin do ministro de Educacin, Ruz Gimnez.

A formacin da guerrilla antifranquista debeuse a tres factores:

1. A existencia, ao rematar a guerra, de numerosos grupos de fuxidos, dicir, combatentes e partidarios da II Repblica que ante a imposibilidade de abandonar o pas decidiron non entregarse ata que non amainase a dursima represin e botronse ao monte.

2. O franquismo nunca pretendeu realizar un proceso de reconciliacin nacional, senn que optou por unha solucin violenta do problema dos fuxidos, provocando que este alcanzase dimensins cada vez mis alarmantes.

3. O desenvolvemento da II Guerra Mundial espertou na oposicin antifranquista de dentro e fra de Espaa a esperanza de liquidacin ou debilitamento do rxime.

En Galicia organizouse en 1942 a Federacin de Guerrillas. Cuerpo Len-Galicia. Tivo unha importante presenza nas montaas de Ourense e Lugo e no Bierzo. Estaba formada por fuxidos e mis tarde sera tomada como exemplo polos comunistas para constitur outras agrupacins guerrilleiras. Os seus membros pertencan a distintos grupos da esquerda: socialistas, comunistas, anarquistas ou sen militancia definida. Editaron un peridico clandestino, El Guerrillero, que chegou a ter unha tirada de 300 exemplares. En 1945 transformouse na IV Agrupacin Guerrillera, controlada polos comunistas. Tras unha segunda e prolongada suspensin derivada do rxime de terror que ensanguenta a Espaa, volve palestra o noso rgano O Guerrilleiro. Volve para reafirmar o esprito de loita implacable que animou sempre a invicta Federacin de Guerrillas de Len-Galicia, a cal, pese aos renovados intentos do inimigo para impedilo, camia con paso firme cara a meta dos seus fins poltico-militares. Renova O Guerrilleiro o seu contacto coa opinin antifascista, para ser o expoente fiel da indmita vontade dos homes das guerrillas federados e demostrar aos chacais da Comandancia Especial para a persecucin de fuxidos, que nada nos arreda, que nada nin ningun torcer a nosa marcha ascensional e recta cara a reconquista dos dereitos que o inimigo usurpou ao noso pobo. Nin a tortura dos nosos colaboradores e amigos e o seu asasinato vil; nin a espectacular persecucin que nos dispensan os inexpertos cans con gorro de charn e a mesnada africana [...]. Pese a todos e a todo, levouse a cabo con resoantes xitos a ofensiva propia comezada en marzo do ano pasado, que tia

Zonas de actuacin da guerrilla

Guerrilleiros en Ferradillo, Len, 1942

Panfleto do PSOE pedindo que os franceses non esquezan a axuda de

Franco a Hitler


por obxectivo gardas franquistas, falanxistas recalcitrantes, axentes do Servizo Segredo da Guardia Civil, descarrilamento de trens, voadura de vas frreas, tendido elctrico e telefnico e centrais elctricas. [...] O Goberno que preside o seor Giral, apoiado por tdalas forzas que compoen a Alianza Nacional Democrtica, a nica solucin ao caos poltico e runa econmica que o rxime franquista nos deixar por herdanza [...].

O Guerrilleiro, 1 de abril de 1946 (Cit. en Francisco Aguado Snchez, El maquis en sus documentos, pp. 398-399)

As accins da guerrilla intensificronse en 1944-1945, cando se anunciaba a derrota nazi. Os maquis trataban de colaborar na cada do rxime agardando unha intervencin dos Aliados en Espaa, que non se produciu. A operacin mis espectacular foi a entrada en Espaa de miles de guerrilleiros en outubro de 1944, polo val de Arn. Lograron conquistar varias localidades, pero fracasaron na toma de Viella e foron derrotados pola superioridade das forzas franquistas. No ano 1944 aumentou a actividade do maquis por toda Espaa, crendose Agrupacins Guerrilleiras por toda a xeografa. En 1948, o PCE, o partido que controlaba as organizacins guerrilleiras, renunciou a loita armada e fixo un chamamento aos maquis para que abandonaran o pas. A evacuacin xeral foi decretada en 1952.

A imposibilidade dunha intervencin internacional e o desgaste sufrido polos guerrilleiros e as poboacins que os apoiaban explican o final da Guerrilla. O uso da tortura foi habitual por parte das forzas da Ditadura. O bloqueo informativo impeda que se coeceran as actividades do maquis e cando as noticias transcendan poboacin eran difundidas como unha actuacin de bandidos, de delincuentes comns sen significado poltico.

Moitos guerrilleiros foron detidos, torturados e fusilados. Outros morreron en combates coa guardia civil. En Galicia Jos Castro Veiga, Piloto, non caeu ata 1965.

Os maquis movronse principalmente nas zonas montaosas, onde se agochaban. Nestas reas contaban co apoio de parte da poboacin das aldeas. Tamn houbo guerrilla urbana, pero de menor entidade. Para soster a accin guerrilleira foron fundamentais os enlaces, poboacin civil que os apoiou ofrecndolles comida, aloxamento e, tamn, informacin. Foron mis os enlaces que os combatentes, calculndose en 20.000 as persoas detidas por colaborar co maquis.

Francisco Rey, guerrilleiro coecido polo alcume de Moncho e xefe da guerrilla que operou pola zona da Corua, lembra os apoios e accins dos escapados e guerrilleiros.

O movemento guerrilleiro non xurdiu no monte, sau da chaira ao monte. Al onde haba homes perseguidos que se viron na necesidade de fuxir, o fixeron antes de caer de novo no crcere ou ante un pelotn de execucin. Marcharon as ao monte homes de tdalas tendencias, socialistas, anarquistas, algns catlicos e, sobre todo, numerosos militantes comunistas [...]. Ao principio as nosas accins tian un carcter case exclusivamente de fuxidos que se moven organizadamente buscando puntos de apoio, falando coas xentes da necesidade de crear o movemento guerrilleiro. Eramos os fuxidos, os escapados, como nos chamaba o pobo. E nesa poca, no momento mis agudo da represin franquista, tivemos sempre o apoio abnegado, silencioso e incondicional do pobo. Aqueles homes que nas aldeas nos axudaban saban perfectamente ao que se expoan e, porn, non vacilaban en acollernos. Coa chegada a Galicia do inesquicible Gmez Gayoso a loita guerrilleira, poderosamente apoiada polo Partido Comunista, cobrou de novo impulso. A partir deste momento comezamos a pasar de escapados a guerrilleiros realmente organizados [...].

Maquis nos Pireneos, 1944


Un problema espioso era o econmico. Facan falta cartos porque eramos moi pobres. Era difcil botar a andar aquela mquina complicada nas condicins de vixilancia existentes. Haba que comprar dinamita e plvora. Foi o destacamento Lster o que proporcionou unha parte considerable de cartos. Os fascistas pagaban. Aos asasinos os axustizabamos, cumprindo a vontade expresa do pobo. Aos fascistas que obraban mal, pero non se mancharan as mans de sangue, impoimoslles sancins econmicas e contribuan desta maneira, moi ao seu pesar, loita contra o rxime: dez mil, cincuenta mil pesetas, de acordo cos seus medios de fortuna [...]. Faciamos saltar as vas frreas, postes de alta tensin; puxemos unha bomba na emisora de Radio Corua [...].

Nova Galicia, Pars (cuarto trimestre 1969 e primeiro trimestre 1970), pp. 36 e ss.

1.5. Vida coti no primeiro franquismo Sobrevivindo. Para a maiora dos espaois os anos da posguerra foron anos de represin e pobreza. O racionamento afectou a produtos tan bsicos como a carne, ovos, queixo, pan, etc. A dieta alimentaria empeorou considerablemente e as familias tian moitas dificultades para alimentar aos seus membros. Foron moitos os que tiveron que recorrer Beneficencia, mendicidade e, mesmo, prostitucin.

O esencial de esta nova clase de cocia o saberse preparar se preciso unhas chuletas sen carne nin sos, unha tortilla sen a menor cantidade de ovos, unhas luras fritidas sen luras ou unha sopa de peixe sen peixe, unhas croquetas sen leite, faria nin manteiga, ou un caf bo porque si, a base de ervellacas e casca de cacahuetes, adozado con mel, azucre ou con xarope, sacarina, en fin, o que se tea. En tales necesidades, a xente coma ata ervellacas sen esconderse (). Luras fritidas sen luras. A base de toradas de cebolas grandes preprase este substancioso prato na forma seguinte: Mondadas as cebolas grandes, crtanse en toradas dun centmetro de espesura, sltanse os aneis que forman as cebolas (formato igual s luras fritidas), saznanse de sal, seguidamente psase anel por anel nunha pasta de faria semilquida, que fai vez de ovo e btanse a fritir pouco a pouco nunha tixola con aceite ().

Ignacio Domenech, Cocina de recursos (Deseo mi comida), pp. 142-143.

Non haba para comer nin tampouco para vestir. As clases baixas sufriron escaseza de calzado, polo que foi frecuente ver xente descalza polas ras. As clases medias tiveron que recorrer a darlle a volta aos traxes para manter as aparencias.

Nesta poboacin mal alimentada, mal vestida e que viva en moi malas condicins, as epidemias expandronse con facilidade. A mis famosa foi a de tifo, pero tamn houbo sarna, tia e, sobre todo, tuberculose. Ao non existir un sistema pblico de sanidade s se podan tratar con ineficaces remedios caseiros.

Costumes e ocio. A vida dos espaois estaba absolutamente fiscalizada polo Estado e a Igrexa, desde a prohibicin de celebrar as festas de entroido ata os modelos de traxe de bao; desde os libros que estaban autorizados a ler, ata as pelculas que podan ver.

Os momentos mis significativos da vida: o nacemento (bautismo), o paso a adolescencia (primeira comun), o casamento ou a morte foron asimilados aos ritos catlicos.

As mulleres viron totalmente limitado o seu papel social, quedando confinadas no fogar. Nos centros educativos as mulleres tiveron que estudar obrigatoriamente Fogar e Ximnasia, con pololos, impartidas por instrutoras da Seccin Femenina, e tian que realizar o Servicio Social onde lles ensinaban a coidar nenos e ancins, e a coser, entre outras tarefas propias das mulleres segundo a nova orde: Cando

Familia na porta e neno con muletas, en Cadalso (Madrid) 1955, Inge Morath

Seccin Femenina


Deus quixo sancionar o pecado orixinal, impuxo muller un dobre castigo: o dolor na sa maternidade e a suxeicin ao varn, que a dominara (J. Mara Pemn, De doce cualidades de la mujer, 1947).

Xa o sabes: cando esteas casada, xamais te enfrontars con el, nin opoers ao seu xenio o teu xenio, e a ta intransixencia a ta. Cando se enfade calars; cando berre, baixars a cabeza sen replicar; cando esixa, ceders, a non ser que a ta conciencia cristi cho impida. Neste caso non ceders, pero tampouco te opoers directamente. Esquivars o golpe, faraste a un lado e deixars que pase o tempo

Cannigo E. Enciso Viana, Muchacha!, 1944 (editado ata 1968)

A moralidade nos costumes foi teimosamente vixiada polos fundamentalistas franquistas. No ensino prohibiuse a coeducacin, controlronse os bailes ata o absurdo: os bailes son feixe de demos, estrago da inocencia, solemnidade do inferno, tebra de valores, infamia de doncelas, alegra do demo e tristeza dos anxos (cardenal Segura, 1946). Tamn se ditaron normas sobre os traxes de bao:

Coa fin de evitar os espectculos desagradables que adoitan darse nesta poca nas praias e piscinas vulnerando as normas de moralidade cristi que deben ser a base para a conduta pblica e privada da nova Espaa (...) para evitar abusos ou faltas de decoro cidadn (...) disponse observen as seguinte regras: 1 Queda prohibido baarse sen vestir a prenda axeitada, cabaleiros pantaln de deporte e damas traxe completo con saia; 2 Queda prohibida a presenza de baistas fra da auga sen vestir albornoz; 3 Prohbese que nas praias e piscinas se organicen bailes en traxe de bao.

Direccin General de Seguridad, 1943

Porn, permitiuse a prostitucin legal en bordeis, a onde acudan os respectables cargos do rxime e os especuladores. Iso si, despois de asistir misa coa sa familia.

A sexualidade converteuse nun tema tab. Prohibase toda experiencia sexual fra do matrimonio (ags a prostitucin para os homes) ou con outra finalidade que non fose a reprodutiva. Os anticonceptivos eran ilegais. A homosexualidade era vista como unha tara a medio camio entre o delito e a enfermidade.

Para os mozos, a mili obrigatoria, de mis dun ano de duracin, era case que a nica ocasin en que saan da sa localidade. As sas familias vanse privadas dos ingresos aportados polo quinto e ademais tia que soster os seus gastos. Nos cuarteis a disciplina era arbitraria e as condicins de vida dependan dos enchufes.

Cultura e censura. A prohibicin das linguas territoriais na escola e nos medios pblicos foi total, tratndose con desprezo aos que a usaban coloquialmente.

Non se poda ler maiora dos autores de prestixio, xa que eran republicanos. Nin tampouco moitas obras estranxeiras. Lanse folletns amorosos tipo Corn Tellado, ou seriais radiofnicos en papel. Tamn gozaron de popularidade as bandas deseadas de Capitn Trueno ou El Coyote.

O cine foi obxecto de especial atencin por parte da censura. O Departamento Nacional de Cinematografa fixou o modelo sobre o que deba basearse o cine espaol: Queremos un cine que exalte os feitos e fazaas dos que combateron e deron a sa vida pola misin e a grandeza da sa patria cun esprito e unha actitude vital soamente hispana (...) Queremos un cine que exalte o cumprimento e o acatamento disciplina e ao quefacer comn na marcha militar do Estado.

Todas as pelculas, espaolas e estranxeiras, eran sometidas a unha censura que poda prohibilas, ou obrigalas a cortar escenas ou cambiar dilogos na dobraxe obrigatoria ao espaol. As chegaron a

converter o tringulo amoroso do filme Mogambo, nun incesto ao cambiar os dilogos na dobraxe.

O cine mis visto era de corte militarista, folclrico, relixioso ou

Sansn y Dalila, cartel censurado arriba e abaixo Dalila

mis vestida

Prostitucin no Raval, Barcelona, 1958, Joam Colom


historicista. E, anda por riba, antes da pelcula haba que ver obrigatoriamente o NODO, noticiario oficial creado en 1942. Un formidable instrumento de propaganda do rxime.

Por suposto o teatro, a prensa e os libros tamn estaban sometidos censura. Non haba liberdade de expresin, sendo os periodistas apstolos do pensamento e da fe da nacin. Os nus desapareceron dos libros de historia da arte e mesmo se chegou a suprimir a palabra braga dos textos.

A radio foi o medio de comunicacin mis importante ata a chegada da televisin nos sesenta. Os vecios compartan o Diario hablado de Radio Nacional de Espaa, co que estaban obrigados a conectar todas as emisoras. Os programas mis populares eran os seriais amorosos. O ftbol xa xogaba un papel principal no ocio e gustos dos espaois, sendo aproveitado polo rxime para distraer poboacin dos problemas cotis e usado politicamente: pan, ftbol y toros.

Educacin. Impxose un novo modelo educativo baseado na tradicin e na relixin. As disciplinas de relixin e historia sagrada volveron ser obrigatorias. As aulas estaban presididas polo crucifixo e as imaxes de Franco e Jos Antonio.

Os plans de estudo eran enciclopdicos, unha acumulacin de contidos memorizados, nos que se exaltaba a relixin e os valores militares. Os mestres, de escasa preparacin e captados pola sa vinculacin ao rxime, usaban a violencia acoto. Non haba escolas de abondo e as taxas de absentismo e analfabetismo, sobre todo entre as mulleres, eran moi altas.

Muller con radio, Soutelo de Montes, anos cincuenta, Virxilio

Vitez

Das fotos da reportaxe Spanish Village, 1950, Eugene Smith


2. O SEGUNDO FRANQUISMO (1959-1975) Na dcada dos sesenta Espaa viviu un crecemento econmico sen precedentes. A base foi o Decreto de Estabilizacin Econmica de 1959. O crecemento baseouse na favorable conxuntura internacional e nos recursos aportados pola emigracin e o turismo, e truncouse en 1973, coa crise do petrleo.

O crecemento econmico foi acompaado do cambio social. Espaa deixou de ser un pas rural e as cidades medraron de xeito espectacular debido reducin da mortalidade e ao xodo rural. Tamn cambiaron os hbitos e costumes dos espaois, sobre todo nas zonas urbanas.

No eido poltico, porn, os cambios foron insignificantes. O desarrollismo presentouse coma un xito dunha Ditadura que seguiu sendo brutal ata o final. 2.1. O crecemento econmico: o desarrollismo (1959-1973) O milagre econmico espaol incorporou ao pas ao grupo dos pases desenvolvidos. Porn, foi dez anos mis serodio que o europeo occidental, e menos consolidado, como se demostrara despois da crise de 1973.

a. O plan de estabilizacin A pesar das melloras econmicas producidas na dcada dos cincuenta, estas foron insuficientes para garantir un crecemento econmico que permitise a mellora do nivel de vida da poboacin espaola. Espaa era en 1960, xunto a Portugal, o pas mis pobre de Europa. Ademais existan outros problemas: a inflacin era altsima, o dficit comercial aumentaba e o Estado estivo ao bordo da bancarrota.

A autarqua sumira ao pas na pobreza. Era necesario un cambio de poltica econmica para que o rxime sobrevivise. Os encargados deste cambio foron os ministros tecncratas pertencentes ao Opus Dei que entraron, por vez primeira, no Goberno en 1957, e que continuaron desempeando altos cargos polticos ata a morte do Ditador (Ullastres, Navarro Rubio, Lpez Rod, Lpez Bravo, etc.). Desde 1957 puxeron en vigor unha serie de medidas que culminaran co Plano de Estabilizacin, nas que contaron co apoio de organismos econmicos internacionais, como o FMI (Fondo Monetario Internacional) e a OCDE (Organizacin Europea para a Cooperacin e o Desenvolvemento), nos que entrou Espaa en 1959, que concederon importantes crditos.

Os obxectivos do Plano de Estabilizacin foron encamiados a establecer en Espaa unhas estruturas econmicas liberal-capitalistas, semellantes s do mundo occidental. Entre as medidas recollidas no Plano destacan a desvalorizacin da peseta para favorecer as exportacins, a elevacin dos tipos de xuro e a conxelacin do gasto pblico e dos salarios para conter a inflacin; a reducin da intervencin do Estado na economa e a entrada de capital estranxeiro nas empresas espaolas cunhas condicins moi vantaxosas.

b. O crecemento econmico Anda que o a Estabilizacin provocou nos primeiro anos dificultades para as empresas espaolas e para os traballadores, que tian conxelados os seus salarios, a partir de 1962 permitiu un crecemento moi elevado, que se manifestou sobre todo no sector industrial. Espaa deixou de ser un pas agrario, para transformarse nun pas industrial e urbano. En 1960 a agricultura representaba o 24% do PIB e empregaba ao 41,7% da poboacin activa (uns 4,9 millns de persoas). En 1970, estas porcentaxes diminuron ata o 13 e 29,2%, respectivamente; o nmero de campesios era xa s de 3,7 millns. En 1970, por vez primeira, as exportacins industriais superaron s agrcolas.

EVOLUCIN DA POBOACIN ACTIVA POR SECTORES ECONMICOS (%)

0

10

20

30

40

50

60

1940 1950 1960 1970 1981 1994

SectorPrimario

SectorSecundario

Sectorterciario


Entre 1965 e 1974, o sector industrial creceu a unha taxa do 9% anual; a agricultura, ao 2,6%. Porn, a agricultura tamn se transformou: houbo unha continuacin das obras de regado das etapas anteriores, aumentou de maneira importante a mecanizacin e o uso de fertilizantes; avanzou a concentracin parcelaria iniciada nos 50 e mellorou a comercializacin e a industrializacin dos produtos agrarios. Seguiu habendo problemas grandes latifundios, falta de capital e de servizos, e baixa produtividade pero as melloras e o xodo rural permitiron que o problema da reforma agraria deixase de ter o carcter poltico de etapas anteriores para ser un problema fundamentalmente tcnico.

O Estado pretendeu impulsar o crecemento mediante os Planos de Desenvolvemento Econmico, iniciados en 1963. Consistan en que o Estado indicaba unha lias a seguir e favoreca s iniciativas particulares que as seguisen (supresin de impostos para os investimentos, crditos a baixo interese, etc.). Tamn se crearon Polos de Desarrollo para intentar potenciar a industrializacin en determinadas zonas, crendose enclaves industriais en cidades como Vigo, Valladolid, Huelva ou Zaragoza. Porn, os planos non impediron que amplas zonas seguiran inmersas na pobreza e, ademais, a sa influencia no crecemento econmico foi mnima.

O sector industrial experimentou un crecemento espectacular, permitindo que Espaa se convertese na dcima potencia mundial. As industrias mis beneficiadas foron a siderurxia, o autombil (SEAT, RENAULT, CITRON), o carbn, a hidroelectricidade (en Galicia construronse 12 grandes encoros entre 1949 e 1975) e a construcin (sen respectar criterios ambientais, estragou amplos espazos costeiros). A renda per capita, que en 1964 era de 660 dlares, en 1972 subiu a 1.239 dlares, anda que segua sendo inferior da CEE.

c. As causas do crecemento Entre as causas que permitiron o desarrollismo hai unha previa que influu de xeito decisivo: a continuacin da expansin econmica nos pases europeos. Sen ese contexto internacional favorable non seran posibles as causas que imos sinalar a continuacin:

- Ingresos procedentes do turismo. Espaa situouse como segundo pas de Europa (despois de Italia) no nmero de turistas. Subliouse sempre a importancia dos ingresos do turismo para a balanza de pagamentos, as como a sa incidencia sobre o emprego e sobre o desenvolvemento rexional. Mis preciso subliar tamn: a influencia sobre os hbitos de comportamento, a concentracin nunhas zonas (Costa Brava, Costa do Sol, Baleares, Canarias), a dependencia (papel xogado polos tours operadores estranxeiros), as como a especulacin e o deterioro ambiental nalgunhas zonas costeiras. O turismo proceda na sa maiora de Francia, Alemaa e Gran Bretaa.

- Recursos dos emigrantes. Fomentouse a sada de emigrantes, procedentes sobre todo das zonas mis deprimidas (Galicia, Andaluca, Estremadura), con destino preferente a pases de Europa occidental que experimentaban un forte crecemento e necesitaban man de obra barata. Os envos de cartos desde a emigracin contriburon a financiar o dficit da balanza comercial.

A emigracin dos anos sesenta estivo protagonizada por persoas novas, moi activas, que contriburon co seu esforzo ao crecemento econmico de outros pases; soportaron duras condicins de vida e de traballo, debendo adaptarse a un medio alleo (e moitas veces hostil) do que ignoraban todo: lingua, costumes, etc. A emigracin contribuu a enmascarar o paro real que

INGRESOS POR TURISMO (MILLNS DE DLARES) E N DE TURISTAS (MILLNS)


exista en Espaa (exportouse a Europa). Ao producirse a crise econmica de 1973 comezou o retorno de emigrantes e a economa espaola foi incapaz de absorber estes excedentes de man de obra.

As divisas aportadas pola emigracin non contriburon a crear riqueza nas zonas deprimidas das que procedan os emigrantes (Galicia, Andaluca, Extremadura, Castela), xa que a Banca e as Caixas de Aforros canalizaron estes aforros cara as rexins mis desenvolvidas onde os investimentos ofrecan mis rendibilidade (Catalua, Madrid, Pas Vasco, Levante), co que se agudizaron as desigualdades interterritoriais.

- Entrada de capital estranxeiro. Procedente de EE.UU. e dos pases de Europa occidental sobre todo, coa conseguinte dependencia econmica nos sectores mis importantes. Segundo a OCDE Espaa era nos anos sesenta o pas con maior importacin de capital privado entre os pases cunha economa semellante. Predominaron os investimentos de capital estranxeiro de tipo indirecto, a travs de crditos ou prstamos a distintos prazos (teen que ser devoltos), e non dos directos, en empresas ou inmobles que son mis difciles de repatriar.

- Aumento das exportacins. Durante todos eses anos as exportacins medraron, triplicndose entre 1961 e 1973. Foron cada vez menos as procedentes do sector agrcola. Produciuse un importante cambio cualitativo: das exportacins de froita (sobre todo ctricos), vios e aceite, o aperitivo e a sobremesa, pasouse a dos produtos industriais, bens de equipo, calzado e buques (2/3 das exportacins en 1973). Os motivos hai que buscalos nos baixos custos salariais e nas axudas fiscais e crediticias exportacin, e non na utilizacin de tecnoloxas de vangarda.

d. Os lmites do desarrollismo A balanza comercial mantvose negativa, polo aumento das importacins para industria e a dependencia tecnolxica e financeira do exterior.

O crecemento econmico foi real, pero as grandes cifras agachan situacins nas que se manifestan os desequilibrios na distribucin dos beneficios, tanto entre a poboacin, como entre zonas ou sectores (a emigracin masiva unha das realidades que nega o triunfalismo do rxime). Produciuse un deterioro progresivo da renda da poboacin agraria e acenturonse as desigualdades: en 1964 o 80% da poboacin espaola estaba por debaixo da renda media; en 1970 o 1,22% das familias tian o 22,3 % da Renda Nacional. O apoio s clases altas mantvose.

Os impostos recaan maioritariamente nas clases traballadoras. O nivel impositivo era moi baixo, o menor entre os pases da OCDE en 1970, e agravou as desigualdades na renda ao non permitir unha redistribucin mis equitativa a travs do gasto pblico. A isto sumbase o elevado fraude fiscal, que non estaba considerado como delito penal, e do que s se beneficiaban os que non dependan das rendas do traballo.

Os grandes desequilibrios rexionais agudizronse. A emigracin enmascarou algo as diferenzas que se reflicten na renda per capita, ao diminur a poboacin das zonas mis deprimidas e dirixirse s mis ricas, pero o contraste evidente ao analizar o grao de concentracin da producin ou da renda en determinadas rexins, sobre todo en Catalua, Pas Vasco e Madrid. O desarrollismo non tivo en conta as repercusins ambientais: industrias contaminantes, urbanismo salvaxe, chabolismo, especulacin, construcin de mala calidade...

O crecemento econmico non estivo libre de escndalos, destacando o de MATESA, unha empresa catal de maquinaria txtil na que se descubriu un fraude en agosto de 1969 no que estaban involucrados membros do Goberno.


2.2. Cambios sociais A sociedade espaola converteuse nunha sociedade de clases medias na que as mulleres foron asumindo timidamente responsabilidades profesionais: as asalariadas eran 2,3 millns en 1960, e 3,1 en 1970. Ocupaban maioritariamente sectores como o da industria txtil, confeccin, funcin pblica ou comercio, pero sempre con remuneracins menores aos homes. Foi a partir dos sesenta cando empezaron a ser revisadas as prohibicins referidas ao acceso das mulleres ao mundo laboral. Porn, a incorporacin da muller educacin e ao mundo laboral foi moi lenta (en 1979 as mulleres representaban o 58% do ensino primario e s o 17,5% do secundario).

En 1961 presentouse s Cortes pola Delegada Nacional da Seccin Femenina (Pilar Primo de Rivera) a lei sobre Dereitos polticos, profesionais e de traballo da muller. Non nin por asomo unha Lei feminista (seramos infieis a Jos Antonio se tal fixeramos); s unha lei de xustiza para as mulleres que traballan, nacida da experiencia dunha asidua relacin humana e cordial con todos os problemas que muller corresponden. De ningn xeito queremos facer do home e da muller dous seres iguais; nin por natureza nin por fins a cumprir na vida poderan xamais igualarse; pero si pedimos que en igualdade de funcins tean igualdade de dereitos. O traballo da muller un feito real e universal que non podemos descoecer e, precisamente baseadas neste feito, o que pedimos con esta lei que a muller empurrada ao traballo por necesidade o faga nas mellores condicins posibles; de a que a lei en vez de ser feminista sexa, pola contra, o apoio que os varns outorgan muller como vaso mis fraco para facilitar a vida.

(Discurso de Pilar Primo de Rivera nas Cortes. 27-7-61)

Existiu tamn unha evolucin nas relacins laborais gracias Ley de Convenios Colectivos de 1958 e legalizacin das folgas econmicas. Ambas medidas abriron o camio para as negociacins entre os empregados e a patronal fra do sindicato vertical (aproveitado polo PCE para fundar as Comisins Obreiras). Os salarios reais creceron pero por debaixo dos beneficios dos empresarios, e as prestacins sociais eran claramente insuficientes.

Houbo conflitos laborais e polticos pero a emerxente clase media estaba mis preocupada por asegurar e mellorar o seu nivel de vida que por reclamar un cambio poltico. O consumo foi unha aspiracin prioritaria para un pobo sometido durante longo tempo s peores dificultades de subsistencia. Diminuu a porcentaxe de ingresos adicados alimentacin e medrou adicada ao ocio e ao entretemento: ftbol, touros, etc. A mellora nas condicins de vida pdese observar en diferentes indicadores: mis calidade na alimentacin, descenso deste captulo nos gastos do orzamento familiar, aumento da estatura media dos mozos, maior equipamento dos fogares (electrodomsticos, mobiliario), etc.

Estes cambios foron debidos, ademais da industrializacin e da elevacin do nivel de vida, extensin e ampliacin da escolarizacin (hai mis cidadns escolarizados e o tempo na escola aumentou), liberalizacin do mercado cultural que permitiu a entrada de libros, cine, msica, etc., e a aparicin de industrias culturais propias. Tamn hai que ter en conta as influencias estranxeiras a travs do turismo e dos medios de comunicacin, especialmente da televisin.

Resulta demasiado claro que , co turismo, coecemos un choque de mentalidades e unha conmocin xeral das nosas estruturas. Parece necesario atender inmediatamente xuventude: pidose comprobar que existe un ambiente de excesiva ou mal entendida liberdade entre os mozos. Afecta iso en especial s

Indicadores de nivel de vida dos espaois

1960

(1$ = 60 pta)

1970 (1$ = 70

pta) niveis de renda ($ p/c) 290 818 analfabetismo (%) 11,2% 5,7% ttulos publicados 12.038 19.900

bens de consumo (por mil) telfono 59 135 autombiles 9 70 televisores 5 70 frigorgicos 1 25 lavadoras 3 15 vivendas 257 270 Consumo de prod. industriais (persoa/ano) aceiro (kg) 65 260 cemento (kg) 173 493 electricidade (kw hora,) 612 5.150 gasolina (litros) 32 102

(En Tamames, La Espaa de 1968)


familias de clases menos acomodadas e un feito o acusado absentismo escolar de menores cando se acerca o vern. Non existen na zona asociacins aceptadas pola xuventude e, por outra banda, notable o efecto imitador de costumes estraos, particularmente en canto os traxes de bao. Xa dixen algunha vez que se chegou a facer unha curiosa verificacin: son case mis as baistas nacionais que as estranxeiras que usan bikini mas costas xerundenses. Unha necesidade sinalada con insistencia por quen tratan da a da co turismo a de facer cumprir as normas impostas pola autoridade. queixa comn no noso litoral a do incumprimento das ordes oficiais sobre a moralidade, ben sexa sexual ou profesional.

(MEDIN GARCIA, F.: O turismo na Costa Brava. Tpicos e feitos, en Cuadernos para el Dilogo, xaneiro de 1965)

O sistema educativo ampliouse. O acceso s aulas xeneralizouse. Aumentou o nmero de bachareis, que pasou de 500.000 (a comezos dos sesenta) a mis de 900.000 por ano en 1966-67. En 1970 aprobouse a Ley General de Educacin co ministro Villar Palas, que estendeu a escolarizacin obrigatoria ata os 14 anos. Malia a todo, o control da Igrexa sobre a educacin segua sendo importante; en 1967 s o 22,9% do alumnado de bacharelato estudaba en Institutos do Estado. A Universidade tendeu a masificarse por efecto do desarrollismo. En 1966 superouse o nmero de 100.000 estudantes universitarios (en 1960 s eran 62.000).

Tamn houbo unha pequena liberalizacin nas publicacins escritas debido aprobacin, cando Fraga Iribarne era Ministro de Informacin y Turismo, da Ley de Prensa (1966). Suprimiuse a censura previa pero o publicado deba adaptarse lexislacin franquista. Responsabilizaba aos directores dos xornais e revistas do contido dos seus contidos, obrigndoos a autocensurarse para evitar o peche ou a imposicin de fortes multas por atentar contra a Ley de Principios Fundamentales del Movimiento ou a orde pblica. Entre abril de 1968 e abril de 1969 puxronse 118 multas e 'secuestrronse' 7 publicacins. O peche de peridicos e secuestro de publicacins foi constante e mesmo se chegou a dinamitar en 1973 o edificio do diario Madrid por ter sido crtico coa Ditadura.

Os cambios tamn afectaron a importantes sectores do clero, no que cada vez foron mis os grupos comprometidos coa clase obreira ou coas reivindicacins nacionalistas no Pais Vasco e Catalua. No cambio de actitude do clero tivo unha importancia decisiva o Concilio Vaticano II, que impulsou unha Igrexa mis comprometida coas liberdades. As, os bispos partidarios de reformas democrticas foron ocupando as sedes mis importantes. Encabezados polo cardeal Tarancn, comezaron a criticar ao rxime e este perdeu o apoio unnime dun dos seus mis firmes e poderosos aliados desde a Guerra Civil.

2.3. A conxuntura poltica: o crecemento da oposicin Ditadura a. A perpetuacin do franquismo - A Ley de Principios Fundamentales del Movimiento, aprobada en 1958 era formalmente unha Constitucin 'hecha para ser consciente de mi responsabilidad ante Dios y ante la Historia' que mantia a ideoloxa tradicional franquista. Espaa entendida como 'unidad de destino en lo universal', sumisin lei de Deus, familia, municipio e sindicato, etc. Era unha lei claramente antidemocrtica que rexeitaba o plurarismo poltico, negaba a identidade dos pobos de Espaa e defendeu unha monarqua tradicional. Estes principios deban ser xurados por todos os que desempeasen cargos pblicos.

Eu, Francisco Franco Bahamonde diante de Deus e diante da Historia, en presencia das Cortes do Reino, promulgo como Principios del Movimiento Nacional, entendido como comun dos espaois nos ideais que deron vida Cruzada, os seguintes: I. Espaa unha unidade de destino no universal. O servizo unidade, grandeza e liberdade da Patria deber sagrado e tarefa colectiva de todos os espaois (...). IV. A unidade entre os homes e as terras de Espaa intanxible. A integridade da Patria e a sa independencia son esixencias supremas da comunidade nacional. Os Exrcitos de Espaa, garanta da


seguridade e expresin das virtudes heroicas de noso pobo, debern posur a fortaleza necesaria para o mellor servizo da patria. VI. As entidades naturais da vida social: familia, municipio e sindicato, son estruturas bsicas da comunidade nacional. As institucins e corporacins de outro carcter que satisfagan esixencias sociais de interese xeral debern ser amparadas para que poidan participar eficazmente no perfeccionamento dos fins da comunidade nacional. VII. O pobo espaol, unido nunha orde de Dereito, informado polos postulados de autoridade, liberdade e servizo, constite o Estado Nacional. A sa forma poltica , dentro dos principios inmutables do Movemento Nacional e de canto determinan a Lei de Sucesin e demais leis Fundamentais, a Monarqua tradicional, catlica, social e representativa. VIII. O carcter representativo da orde poltica principio bsico das nosas institucins pblicas. A participacin do pobo nas tarefas lexislativas e nas demais funcins de interese xeral levarase a cabo a travs da familia, o municipio, o sindicato e demais entidades con representacin orgnica que a este fin recoezan as leis. Toda organizacin poltica de calquera ndole, marxe deste sistema representativo ser considerada ilegal. Todos os espaois tern acceso s cargos e funcins pblicas segundo o seu mrito.

Ley de Principios del Movimiento Nacional, 17-V-58

- A Ley Orgnica del Estado, aprobada en 1966, estableca que unha parte dos procuradores en Cortes fosen elixidos directamente por votacin dos cabezas de familia e mulleres casadas. Era o chamado 'tercio familiar'. Esta medida fixo que o rxime falase de 'democracia orgnica'. A lei foi aprobada en referendo, o segundo e ltimo do franquismo.

- A Ley de Sucesin publicada en 1969 preva a continuidade do rxime despois da morte de Franco, na figura do prncipe Juan Carlos.

(...) Estimo chegado o momento de propoer s Cortes Espaolas como persoa chamada no seu da a sucederme, a ttulo de Rey, Prncipe Don Juan Carlos de Borbn y Borbn, quen, tras ter recibido a adecuada formacin para a sa alta misin e formar parte dos tres Exrcitos, deu probas claras do seu entusiasta patriotismo e da sa total identificacin cos Principios do Movemento e Leis Fundamentais do Reino (...). Artig. 3.- A frmula do xuramento ser a seguinte: no nome de Deus e sobre os Santos Evanxeos, xurades lealdade a Sa Excelencia o Xefe do Estado e fidelidade s Principios do Movimiento Nacional e demais Leis Fundamentais do Reino ()?

Dada no Palacio do Pardo a 22 de xullo de 1969. Francisco Franco. BOE, 23 de xullo de 1969

b. As relacins exteriores Espaa pediu en 1962 a entrada na Comunidade Econmica Europea, pero foi rexeitada por non ser un rxime democrtico.

En 1956 tase independizado Marrocos pero os problemas continuaron polos territorios de Sidi Ifni e Cabo Xubi, que finalmente foron cedidos por Espaa a Marrocos en 1969. A colonia de Guinea Ecuatorial independizouse en 1968. Gibraltar tivo unha presenza constante na vida poltica espaola do franquismo, reclamando a sa cesin a Espaa. Gran Bretaa negouse, e os habitantes de Gibraltar manifestaron en referendo en 1967 o seu desexo de continuar pertencendo ao Reino Unido. O Goberno espaol pechou a fronteira en 1968, e o problema segue sen solucionarse.

Os acordos con EE UU renovronse en 1963. En 1966 produciuse o accidente dun avin de EE UU que deixou caer en Palomares (Almera) varias bombas atmicas. Este incidente probou a violacin dos acordos que prohiban a presenza e o transporte destas armas en Espaa. A situacin tapouse, e o ministro Fraga e o embaixador de EE UU baronse nas augas de Palomares para amosar que non estaban contaminadas.


c. Represin e oposicin antifranquista A desaparicin da guerrilla non acabou co terrorismo de estado. Calquera reivindicacin era reprimida con extrema violencia. Pero non s eran represaliados e torturados os disidentes polticos. Xitanos e homosexuais foron tamn vtimas habituais da violencia policial. Os grises (polica uniformada) e a Guardia Civil eran sinnimo de brutalidade e malos tratos, e o exrcito era o ltimo bastin da Ditadura. O medo faca que case ningun se atrevese a falar de poltica. Un mes antes da morte de Franco foron fusilados os derradeiros presos polticos condenados a morte polo rxime.

En 1963 creouse o Tribunal de Orden Pblico (TOP), que tia como misin a represin dos delitos polticos: aqueles delitos cometidos en todo o territorio nacional, cuxa singularidade era subverter, en maior ou menor gravidade, os principios bsicos do Estado ou sementar o desacougo na conciencia nacional. Asumiu as funcins do Tribunal Especial de Represin de la Masonera y el Comunismo. Existiu ata 1977, condenando a miles de persoas, desde ao crcere ata penas de morte.

No ano 1968 restableceuse a Ley de represin del bandidaje y el terrorismo, pola que pasaban xurisdicin militar todos os delitos de carcter sociopoltico, e estableca de forma habitual o estado de excepcin.

- Partidos e sindicatos. A sa oposicin nas primeiras dcadas foi minoritaria no interior, xa que a maiora tiveron que exiliarse. En 1962 celebrouse en Mnich unha reunin do Movemento Europeo que asistiron delegados da oposicin no exilio (PSOE, PNV, democratacristins excludos os comunistas) e algns do interior. Esta reunin foi considerada polas autoridades franquistas como unha conspiracin cualificada como contubernio de Mnich e os delegados que regresaron a Espaa foron desterrados ou encarcerados.

Resolucin aprobada por unanimidade no Congreso do Movemento Europeo celebrado en Mnic, os das 7 e 8 de xuo de 1962, a proposta dos 118 delegados espaois. O Congreso do Movemento Europeo reunido en Mnic os das 7 e 8 de xuo de 1962 estima que a integracin, xa en forma de adhesin, xa de asociacin de todo pas a Europa, esixe de cada un deles institucins democrticas, o que significa no caso de Espaa, de acordo coa Convencin Europea de Dereitos do Home e a Carta Social europea o seguinte: 1. A instauracin de institucins autenticamente representativas e democrticas que garantan que o goberno se basea no consentimento dos gobernados. 2. A efectiva garanta de tdolos dereitos da persoa humana, en especial os de liberdade persoal e de expresin, con supresin da censura gobernativa. 3. O recoecemento da personalidade das distintas comunidades naturais. 4. O exercicio das liberdades sindicais sobre bases democrticas e da defensa polos traballadores dos seus dereitos fundamentais, entre outros medios polo da folga. 5. A posibilidade de organizacin de correntes de opinin e de partidos polticos co recoecemento dos dereitos da oposicin. O Congreso ten fundada esperanza de que a evolucin con acordo s anteriores bases permitir a incorporacin de Espaa a Europa, da que un elemento esencial (...).

O PCE foi a forza mellor organizada e con maior presencia no interior, tanto no movemento obreiro, coas CC OO, como na actividade poltica lanzando a proposta da reconciliacin nacional nos anos sesenta, coa que pretenda crear unha alianza de forzas de todo tipo, mesmo os franquistas partidarios de cambios democrticos, para derrubar Ditadura.

- O Movemento Obreiro. As reivindicacins obreiras foron a principal forma de oposicin desde comezos dos 50. Os principais focos de conflitos, relacionados cos baixos salarios, foron Pas


Vasco, Catalua e Asturias. Durante os 60 aumentou a oposicin sindical: en 1961 houbo unha serie de folgas en distintos sectores que tiveron continuacin nos anos seguintes. A reaccin do goberno foi a represin.

Os actores principais destas folgas foron as Comisins Obreiras, CC OO, creadas nos anos 60 para combater ao rxime desde dentro dos sindicatos verticais. A UGT e a CNT perderan a influencia que tiveran durante a II Repblica. Nas CC OO participaron militantes comunistas, socialistas e cristins. s reivindicacins laborais (salarios, horarios, etc.) engadanselle as polticas de reformas democrticas.

Salario mnimo de 250 pts. Xornada de 44 horas. Suspensin de contratos eventuais. Salario igual para xoves e mulleres. Seguridade no traballo. Reivindicacins de carcter social sobre a seguridade social, mutualismo, vivenda e dereitos sindicais e polticos, dereito de folga, liberdades e amnista.

(Reivindicacins da Comisin de Obreiros e enlaces de Bazn, 17 de setembro de 1966)

Nos anos 70 os conflitos foron en aumento. En Galicia, os focos mis importantes eran Vigo e Ferrol. O 10 de marzo de 1972, unha folga e manifestacin de traballadores do estaleiro de Bazn en Ferrol, acabou cos disparos da polica, que ocasionaron dous mortos e trinta feridos. En Vigo, nese mesmo ano houbo protestas obreiras importantes na empresa Citron, que se estenderon por toda a comarca. Ademais de CC OO, apareceron os primeiros sindicatos nacionalistas que co tempo daran lugar a actual CIG (Confederacin Intersindical Galega).

Informacin sobre os acontecementos laborais no Ferrol os das 9 e 10 de marzo de 1972. ACONTECEMENTOS DO DA 10 s 7,45 horas presentronse todos os traballadores para entrar fbrica, atopando as portas pechadas. Diante das portas acordouse distriburse en grupos pola cidade. Un destes grupos foi atacado sobre as oito da ma sada da cidade. Os traballadores responderon agresin con pedras. Neste momento apareceron mis forzas da polica e da Garda Civil que abriron fogo contra os traballadores con pistolas e metralletas. Varios obreiros caeron derrubados e outros foron feridos (...). Cando tiveron noticia do ocorrido na cidade a impresin foi enorme, os comercios, bares, mercados, etc., pecharon na sa totalidade. Pecharon tamn os pequenos obradoiros e cesaron no seu traballo as empresas (...). Os servizos de autobuses deixaron de funcionar; desapareceron tamn os taxis das paradas, quedando a cidade totalmente paralizada. A polica en autobuses e jeeps recorreu todo o da as ras dando cargas sen previo aviso. Nos edificios como a Telefnica, Capitana, dependencias militares, etc., reforzaron as gardas. Acuartelronse as tropas e situronse fronte a Astano catro dragaminas coas ametralladoras apuntando ao estaleiro.

(Fonte: Cuadernos de Ruedo Ibrico, 36, abril-maio de 1972. Pars)

- A oposicin universitaria. A Universidade foi, desde os anos 50, un centro de oposicin ao rxime. A primeira protesta universitaria tivo lugar en Madrid, en 1956, con enfrontamentos entre os membros do SEU (Sindicato Universitario da Falange, o nico permitido) e os estudantes demcratas. Os disturbios trasladronse ra, rematando con varios feridos e moitos detidos. Na dcada dos 60 a axitacin universitaria foi constante, sobre todo en Madrid e Barcelona, pechndose moitas facultades. E tamn na Universidade de Santiago houbo mobilizacins:

O mrcores, da 6, desde as dez da ma, un cartel duns tres metros de lonxitude, anunciaba na fachada de Ciencias a celebracin da III Asemblea

Cuantificacin de folgas, 1963-1972

Anos folgas n

folguistas xornadas

de traballo perdidas

1963 241 38.572 124.598 1964 126 119.290 141.153 1965 150 58.591 189.548 1966 147 36.977 184.760 1967 513 198.740 235.962 1968 309 130.742 240.659 1969 439 205.325 559.551 1970 1.542 440.114 1.092.364 1971 549 196.665 859.693 1972 713 277.806 586.616


Xeral [...]. Chegouse a aprobar por absoluta maiora a celebracin dunha folga e [...] presentouse o Decano, quen, dirixndose Mesa e tomando polo brazo bruscamente o delegado da Facultade, dixo SALGA VOSTEDE DA FACULTADE E NON VOLVA A ENTRAR NUNCA MIS. ACOMPEME COMISARA. Comezaron os asubos e apupos mentres o chamado decano, tomando a tres dos delegados de entre os que compoan a Mesa, os conduciu exterior da Facultade [...]. introducirse de novo o chamado decano na Facultade, os estudantes volveron a ela, inicindose unha sentada nos corredores da planta nobre. Decidiuse FOLGA INDEFINIDA a partir dese momento, acompandose agora os gritos con palmas e co novo de AUTONOMA DA UNIVERSIDADE [...]. Sause da Facultade sobre as das da tarde, quedando sementado o corredor de papeis que poan ESIXIMOS A DIMISIN, ESIXIMOS LIBERDADE. A sada efectuouse ante a presencia da Polica Armada [...]. Entre as moitas frases absurdas ditas polo chamado decano destacamos a seguinte: ESTA FACULTADE MIA. Temos que aclarar que se se refera edificio como tal, tan sa coma de calquera outro cidadn, pois pobo espaol a quen pertence. E se no sentido de institucin que ns saibamos, o estamento docente, se non ten a quen ensinar, non forma Universidade...

Boletn Informativo dos Estudantes da Universidade Galega, n 4 (8 de marzo de 1968)

- Os nacionalismos. En Catalua as reivindicacins centrronse no apoio e difusin da lingua e na esixencia de autonoma, por parte de grupos de distinta ideoloxa que contaban cun amplo apoio popular. Nun dos incidentes participou, e foi encarcerado por iso, Jordi Pujol, expresidente da Generalitat. No Pas Vasco a oposicin nacionalista estivo monopolizada polo PNV, sobre todo desde o exilio. O descontento dun grupo de mozos nacionalistas, pola ausencia de accins no interior e pola moderacin dos dirixentes, levou fundacin en 1959 de ETA (Euskadi ta Askatasuna), defensora da loita armada como medio de conseguir a independencia. ETA contou con apoios nalgns sectores do clero vasco. En 1961 pasou loita armada, pero non se radicali

unidade 6: franquismo

Documents