SANTA CRUZ APA1ZA

UTSEOIÑIK AUNDIENAK

OMalde-leío Ulseglfla Zuzón beata

5-2

5-3

71-12 76-13 86-17

89-azken

erazu agítítxo

zítuénean ofetarako

beriala S. Cruz

ezazu agiritxo zitenean efetrato bezela

S. Cruzen

AI, / / ,

Sania cruz aoalza ORMAETXEA NIKOLA (Orixe)

L O Y O L A ' T A H I R A K I E E N I S A D | K O L A

O A C I B A I , 2 8 . — S A N S E B A S T I A N

1 9 2 9

AITARI fainkoa ta Easkateña zendazen bura-biotzetan, armak

arfzean; nik ere bai orain, ustez, laman eragitean. ¡aso e%azu begi onez, semeak eskeintzen tuzan maite-agiritxo aa.

EenengOL txatala.

S A N T A C R U Z A P A I Z A R E N BERI T A G A R B I -T A S U N A R

Santa Cruz apaiza il ornen da. Oraingoan bai, egia da. Noizpaít il-beara ere ba zan. Etzan samuifa gízaga-joa, baño arénale ere egin du. Onozkoro ba daudeke la-sai liberal bildurtiak. Asmoetan nenbüen aspaldi aren, bizitza euskeraz argitaratzeko, ta ez da nik nai-ordu-ko atera. Alde batetik, garbitasun batzuen begira e g o « naiz luzaro, ta bestetik, bear adiña beta ez izan. D ¡ -ralakq beri edo argítasun edo garbitasun oiek, adis-kide aundi batengandik sortu ditut: bi urte osoz apaí-zarekin berarekin bizi izan dan batengandik. Diodan' adiskide tolosar ofek ¿zer egin zun? Gure alderdi otaü apaizaren kontra atera dirán liburu ta paperak denak bildu, zerenda batean ipifii, ta apaizari berari begj-taratu zizkiop, arek bere aldetik erantzuna eman ze-zan. Batzuena ta besteena entzun-beafa dago, iriez* zuzena emate eskeroz. Ez diteke ukatu argitasun oien

beri gabe ez ditekela bear bezela iritzia eman. Santa jCruz'i berarí ere entzup bear, díogu, ta arek esaten 'dunetik igariko diogu zer bidez eta ñola ari izan zan karlistaldian. Gaurko jakintsuen iritzi-miritzi edo krí-tika, len esan dedan tqlosar- Jesus'en Lagundiko A . Aristimuño'ren bizkar utziko det, eta argitasun eta garbitasun oiek atzimurkatu besterik eztitut egingo egia begien aurean daukadala. Berak ere lenbailen atera nai luke erderaz, baño luzetxo dijoa. ¡ Aíen-eia-afen 1 egiñalak egin nizkion, gure euskera gaxoak mesede zula ta, beri oiek neri uzteko aurena., Len-txego naiz geroxego argitaratu, erderari ez dio ezei;, baño euskerarí bai nere ustez. ¿Zergatik ala?

Santa Cruz'en beri ematen dun líburua ikusi ezkero,(

eíiak gogotík elduko diola nago, ta euskeraz irakur-tzea zaila ba da ere, erdia asmatuz eta beste erdia ale-gintxo bat egiñez, oituko al dirá euskaldunak irakur-tzen. Orixe nai nuke nik. Joan dirá gure Fueroak, esatea mingan ba da ere. Euskalefia ez da osotara il¿ baíño ba derama bidé.. Ilko ezpada, euskerak eutsi bear dio Euskalefiari ta euskalduntasunari. Geren iz* kuntza galduko ba gendu, betiko galdu giñake. Santa Cruz'ek, bestek adin bat egin zun Fueroen alde, gure aspaldiko Iege aiei eutsi-naiean. Euskera pizteko ere,; aren izena ta bizitza ez dirá aldierdirik m&kalenak izango. Euskalduntasuna ernarazteko eje ez*

ligaren txatala

¿ O N D O EGIN A L Z U N S A N T A CRVZ'EK G E R A N SARTZEA ?

Oraingo liberalak edo ezkertarak nai dute apaiz-gaiak eta apaizak soldadu joatea, ta ezan konpesioeían arítzera bakaía. Baño Elizak eztu naí. Apaizak Jaía-koaren eskubidez geíara gabe daudeke, ta Elizak joatea debekaturik dauka. Berez oker egiña da apaiza ge -ifara joatea EHz-legeari miñ ematen baitzaio. Orduko egunetako gertaerai ta saíetsai begiratzearekin, San-ta Cruz'ek eztu bear bada Jainkoaren aurean ainbes-terañoko erantzun-bearik. Bere buruari siñistarazi zion nonbait, Erlíjioaren aldeko gerari ekitea on-egokí zalá. .Eriari ere ala zerizkíon. Jakin egin bear Euskalefia ñola zegoan egun aietan. Itxukeratu edo zan buruta-pen orekin, eta barkakizunago da. Jainkoak barkatu zion beintzat; Elizak ere bai, bere barkapena bialdu zion; eta ixtoríak ere barkatuko al dio. Gaurko egu-nean «guzia-barka» edo «transigente» oiek barkatzea

— 10 — diote okeragoari ere; baño gure au apaiza izaki, ta oientzat eztagu barkatzerik.

Gañera, Santa Cruz e-tzan bakafa karlistaldian ere; ba ziran beste berogei apaiz bederen. Arezkero, Eu-ropa-geran ere ba ziran milaka ta müaka apaiz ta prai-le, ta ez konpesatzen aritzeko. Oiek ere oker egin zu-ten bai, baño oienak ez dite batzuri miñik ematen.

Ezekiel Moreno Obispo jaunaren entzutea izangp dezu. Colombia'ko Pasto/n, apaiza misiolari il dan ar-tan Obispo zan. Oso gizon zuzenaren aldekoa ta li-beraien etsai zorotza. Santa Cruz bizi zalá il zan, eta, aren gorputza Naparoa'ko Monte-Agudo'ra ekari zu-len Agustinoak, beren ango praile-etxera. Sanlu-Otsean il zan eta beatifikatzeko asiak dirá. Berez L o -grqño'taía zan, Alfaro'ko semea, ta prailez Ameri-ketara joanda an Obispo izana. Aretxek bada bialdu zun igio'gafenean gure Santa Cruz, Alfaro'ren eta. Iiberalen kontra, bereun gizonen buruzagi. Santa Cruz'ek berak dionez, ontzat eman zion Euskaleíiau egiña, ta baita Urgel 'ko Obispoak ere. Enotz askfl egiñarazi zula; makila dantzatu zula besteren ezufe» tan. Baditeke zorotzegi ta gogoregi ¡zan izatea, baño beara ere ba zegoan norbaitek ori egitekoa. Egiñarazi zitun eriotzak, baño gerako legez; eman zitun makija-koak, baiño esaten duten amaretatik bat ere ez. Ose-tan ere itsutuxe zan gizagajoa, ez baitzun eskubide-

— 11 — rik bere gisa ori egiteko. Gerak ere beçe pagusiak ba zitun karlistetan; baiño Santa Cruz betí iduritu txara-kin zegoen aiengana, ta bere gisa, auziak eta EuskaU riak ematen zion eskubidearekin edo. eman-uste ziona. rekin, egin zitun zentzaketa aiek. Odolkeri gogor^k egin ornen zitun. Guzi guziak ez al dirá egi ¡zango.; Jesuitak ez dute nolanaiko gizakumerik etxerakotzenj baño Santa Cruz jaso zuten beren artera. Bear, ziran argitasupak eta garbitasunak atera bidé zitun. Apai-zak etzun beiñere erantzutetik aldegin. .Lizaíagari esan zion, itzez Lekunbeíi'n esandako ízugarikeri aiek is* kríbuz ipintzeko, ta erantzungo ziola. Oraintsu Julio Urkijo'k esan du Santa Cruz'en auzia garbitzeko as-moan asi zan gizona bizi dala oraindik eta, ezer ezpai-tzun ateratzen basefitarengandik, utzi egip ziola. Ezer, etzkekela jalki baseritaíen abotik, Santa Cruz'ek gero zigortuko zitun bildurez... Merke-samar asmatua da orí. Beíogei urte ta geiagoan ¿ez al du betarik izanÉ

Santa Cruz Ameriketan zegoen bitartean, etortzeko bil-durik etzanean, garbitasunak ateratzeko? Baseritarak ar;:n kontra baiño ald© geiago esango zuten nOski.:

I Amaika basefi kixkaldu ¡zango zuten liberalak Gipuz-koan, Santa Cruz izan ezpalitz! ¡ Santa Cruz'ek kuzkur-tu ezpalitul Andik luzaroan esaten zuten Gipuzkoa'ko emakumeak; «Don Manuel emen izan balítz, etzuten olako ta olakorik egingq». Gipuzkoa'n udatzen eta al-

perkeri goxoan zeuden karlista epel «ojalatero» aien-gatík nai zutena egiten zuten liberalak: ez Santa Cruz1

ekin. Bai, liberalen geiegikeriak, eta zantzua artzen zebiltzen ispia aienak, aizatu-beara zegoen.

III'gafen txatala,

G E R A R E N S O R T Z E A : J A U N G O I K O A ; E U S K A L E R I A ; EREGEA

¿Zerk ekari ote zun gera, ta auíenekoaren urena l u -gareña? Batzuk erlijioa zalá, besteak Eíegea zalá, bes-* teak Fueroak zirala : nori sinistu? Orduko euskaldunerí siñistt beroa ezaguna da. Liberalak ere esaten zuteti «euskaldun zozo oiek, beren etxetik senideen bat apaiz ateratzea zutela espa guzia». Gipuzkoa'ko Diputazi'q' liberalak gera ari «apaiza-gera» izena eman zion. Usté zuten, alegia, Don Carlos nagusi ateratzen ba zan, bai erlijioa ere. Gure Santa Cruz ere artan zegoen, eta ¡amaika gau egin zitun, berak dionez, begiak ezia-

itxirik! Ikus zer esaten zioteh Diputaduak Amadeo Ere» geari 1872 'garenean: «Erlijioaren bandera pean bildu dirá jende biuri oiek, eta usté ori ain zabaldua baitze-goen aspaldidandik, oiek bildu ditu zoro. oiek, egiteri dituztenak t;gitera -Vitoria'ko Obíspadutik datoz biuri-aldi orí ta eziñ-egon ori. Andik zuzendu dirá 1870 'gafe-

— 14 — nekó matxinadak. Berogeitik gora dirá andik ge'rara atera dirán apaizak, eta Obíspoak ez díte ezer esaten; ez eragozten».

Españiko gobernua ta Isabel Il'garena erlijioareri kontra ari ziran. Carlos'en aldeko esnatzea i865'gare-nean gertatu zan, ordudandik gerara atera ezpaziran ere. Uda artantxe etori zan Eregiña O'Donell'ekín Euskalerira, ta noiztxo gero? Aita Santuaren alde ize-nak biltzen ari zírala, bere jabe ta Erbma'ko Erege zalá aitortzeko. O'DonelI'ek Vitor Manuel Eíomako e?e-getzat ukat'-l:o zulakoan da... utsa. Ordu ezkeroz goroío artu zioten gobernuari ta Eregiñari, ta orduntxe bírbiz-tu zan Überalen kontrako gorotoa ere. Isabel II'ga?en;tk aldegin zun atzertra, bere aldiko ixkanbila emen uzten Zula. Artatik erlíjioari gera eskañi zioten bein-beíneko gobernu aiek, eta karlísta zintzoak bai «eduki» ere.

Euskalefia. Santa Cruz'ek Fuero'rik gbgoan ote zuti gerara joatean? Oraintsu, bere zarean ere, Euskalefí-tik ufúiti zegoala ere, gogoan zeduzkan, eta gerakoan eztago esan-bearik. « N i giputz gaíztoa naízela, eztedala1

giputz-izenik merezi? Nik adiña gau loak eziñ-artuz egin balitue, Maroto'ren eta gañerakoen saldukeriak en-tzutean! Au gaztetan—dio apaizak—eta oraintxe aere zarean ere málkoak darizkit ainbeste edertasun galdu-rik ikustean. [ Ainbeste edertasun galdurík! Beste it«ez esaten ezifi asmatu det liberalak eta karlísta gaiztoalc

Euskalerlari egindako kaltea». Ta blotzlk ez ornen zutí.;

Euskalduna na ere, ta Fuero'ena entzutean su ta gW5 egiten zítzaíon biotza.

Efegea. Jainkoa zan au?ena, gero Euskalefíá, azEeria Don Carlos. Maíte zuten bai karlistak eta Santa Cruz*-ek beren Eregea, erlíjíoaren eta Fueroen aldekoa bal» tzan. Don Carlos'ek euskaldunetaz balíatu nai zun E/e* ge-alkian eseritzeko; euskaldunak befíz, artaz, Fuer<Sa

etarako, ta biek rausu uts gelditu ziran. Arek beintzat Gernikan eta Villafranca'n juramentuz agindu zun, gu* re Fueroai eutsíko ziela. Beste Eregek etzun beste oío-beste egin aspaldiko urtetan eta gizaldietan. ¿Ez al zan aren alde jartzeko diña? Aurena zuzen asi zan Eregea, gero okertu ba zan ere. Inguruan ba zitun izateko ba-tzuk, eta aíen esanera ta egiñera Jari zanetik etzuri gauz onik atera. Ordun etsi zun Santa Cruzek ere ; bai kartista zintzoak ere. Atzera zentzatu zan, eta etzuteff erabat utzi.

Don Carlosek bein batez Ingalatefan topo egin ometi zun apaízarekín eta tiroz ilko zula esan emen zion Es-panian arapatu balu. Aurerago esango dizut ze gertatu' zan. S. Cruzek ordurako ejertzizioak egin zitun eta' etzion ajóla aundirik il-beara zan Efege batengatik. Indietarako asmoetan zebiíen, basa-jende aiek Jainka-arengana bildu naican. Ortarako laguntzarik eman bá-liotc Eregeak, eskerik askorekln artukb zun. Don fa'í»

— 16 — me Colombiara joan zan batez, apaizak karta bat eg"n zicíi, aren, aita zanarentzat geran ari izan zalá, ta oraía beste Eregerentzat ari zalá, ta diru pixka bat bialtzen ba zion, esker onez artuko ziola bere inditarentzut.. Gaurko Bspaniko erege Alfonso X I I I garenak ere zeti bait bialdu zion apaízari. Aspaldi gabe, Alfonso Loíola-ko etxea ikuskatzen ari zalá, artaz itzegitea gertatü ornen zan. Galdetu ornen zun jakin-nai biziz, zer bizi-modu zeraman Colombian, aren aitaren kontra geran ari izan zanak. Erantzun ornen zioten bada, an ere sol-daduzkoan bezela ari zalá inditarekin, eta aiei dei egi-teko turuta edo korneta batek bear egiten ziola, lea zerabilena ausi bai zitzaion. Baíta Eregeak esan e r e : «oraintxe agintzera noa bada befia Parisera, Prantzí-koak abo-tufa legunagoa baitute». Ta zilarezko dei-adar edo turuta orí etzuten ikusi Santa Cruz'en be* g iak : il baitzan ordurako. Erlijioak ematen zion Santa Cruzi ajolik aundíena, urena Euskaleríak. Eregea gora

^ \J bera, berdíntsu zitzaion; baño Euskalefiak «ainbeste edertasun» galdu zítulako «Qraintxe nere zar zarean ere„¡ malkoak darizkit».

('} tintk- 'h'bbiik- Zoens ÍAM&> tfíuCtk. ierre-

Í^^MJ^M ' í X ' j í Nípyíyn^i/ 3/ '*-«/ Abófate U^A*^

^«Jtuv f̂l b&Me ̂ i^hjiic kenvew ^v/t^iA/ W

IV-gafen ixatala.

S A N T A C R U Z E N J A I O T Z A

Manuel Santa Cruz Gipuzkoako Elduain'en jayo z*ñr

Berastegitik Tolosa alderako lenengo erian. Erekao jayo zalá ta nik eztakit zer geiago asmatu duten libera-lak; badakigu ordea, Samoa derítzaion basefían jayo zalá 1842-gareneko Opilaren 23-garenean. Asmatzen asi ezkero nik ere asmatuko nituke gauztxo batzuk.; Ereka-zulo ori, Berastegitik Ibare-rañok» ori, lapur-zulotako polita dala esan dúeke, baño liberalak eztate olakorik asmatu. ¡Aritzekoa! Gure benketa baño obc izango da baseri ori bera begien aurean ipintzea la. Jende bearak zirala aren gurasoak, eta Iaister uitie-zurtz gclditu zalá aitarik eta amarík gabe, ta usaba ba-tek berekin artuta latín erakutsí ziola ta Vitorira era-man zula... atera dute aren etsaiak. Santa Cruz'ek ba zun non jayorik, erekara gabe. Ez aita ta ez ama gel-dítu zalá jayo ta bereala. Asmatua ori ere. Ama beio> tzat bizi zun Manuel'ek zg urte bete zituneraño. Aita'

- 18 -bai, il zitzaion bera jayo zan ürtean. Etzun Manuel'ek bere osaba apaizaren besoetara jo-bearik ere. U/ena-goko gezura: gaxte gaxterik asi ornen zan latiñ ikasten,. Emezortzi urte izatea, ez da ume izatea: kozkortuxe ere ba zan latin ikasteari ekiteko. Bere osabak erakuisi zioia ere gezura da: Tolosan ibiji zan ikasten bere len-gusu apaiza Sasiain'ekin. Ditekena da, Vitorira Joan zanean bere osaba zar arek lagunegin izatea, baño la-tiñ erakutsi ez, Aureneko urteetako ikas-Ianetan EI-duaingo Parokiak zerbait lagundu izan bear zion; baño gañerontzean berak ba zun zerekin zuritu Semi-narioko paga-beara. Emezortzi urte oietako beri txeerik ez dizut emango, ta ez daukat asmatzen asi-nairik. ¿Zer egin o!e zun bitarte ortan? Taloa ta esnea nai-koa jan bai beintzat; beieri janarazí, itzuleran ibili, gero luía landu. Ola azi zan gogora ta bizkora, ta búa-* ra izan ere ba zun.

1/-gafen txatala.

V I T O R I K O I K A S T E T X E A N

Nolako istudiantea zan jakiteko liberalai galdegin bearko diegu. Ez bidé zun jakintsu-jakintsu atera izan bear, Teologian bi urtez bakarez ari izan omen zan da. Piralak eta Valerak eta oien gisakoak asma bezate nai dutena; baño ba dakigu, bere Serhinarioko begiratzaile batek esanda, ikastetsua zalá, biuri-antza ba zan ere. Teologian bi urtez bakarez ari izan zaia egia da, Gi-zagajoa auldu egin zan, eta abotik odola bota zun. Etxe-ra-beara izan zun bada itxodotera, eriko aizeak arme-ra. Apaiz egip zanetik beste bi urtez inora gabe egon zan. Seminarioko aureneko urteetan, osasunarekin ze-goanean «meritissimus» atera omen zun,

Biuri-antxa zalako ori zer da? Badakizu, apaiz-gaíak erne-xamaíak dirá, ta Santa Cruz e-tzan oso zozqa, Beiñola, pelota-leiíuan oztopo eniaten zun arbolatxo batek. Apaizgaien begiratzaílea arontza ta onontza zebilen bitartean, itzalgaizka, ua oartu gabe, zaiñetatik

atcra zudi, emen zirika ta an indar. Galde ari ta (jal le oni, andík luzarora arte e-tzan jabetu begiratzailea, norl: egin zun biufikeri ua.

Baño, beste bat egin zun poiit samara. Oarai ar*an e-tzan tximistargi edo elektrikarik, eia ikaslcgian ari zirala ika3-mai-garlean zcuden argizagiak zanbulu egi-tcn omen zuten danak batean. Begiratzaileak ezin igart^ belaunekin edo ikasmaiai nork eragiten zien. Banaka barraka, Santa Kruzi ez beste guziei kastigu bat eman omen zien. ¿Nork usté, ain geldi ta kuzkur , bi b e g M k líburura zoroztuta ari zanak alakorik eg in zezaken ik ? Lagunak aren ordafiak artzen ikusteko biotzik ez tat

Santa Kruzek azkenean bere burua a z a k i j omen zun. E-tzan beaz oso bíuria ta biozgabca. Ezagutzen zt'^iiak aitortu zuten, ikasteko gogatsua zata : oien ar'"an Gír-gorio Retana jaunak, Semínarioan aren begira'eaile iza-nak. Liberalentzat gauza guzietan okeía izan bear ¿un arek : erekan jayo; igitokume edo iskale-kume beztia ibili; liburu-lanetan alpera izan. Batetan bakara bear zun yayoa : gaizki egitcn. Baño oraindik ez gaude ar'n-gandik uruti, tí; egia jakitckn bidea izan degu.

VI-gafen txatala,

S A N T A CRUZ E R N 1 A L D E N . G E R A R A K O ASMO E T A >í

1866-gareneko Maiatzaren 25-gafenean apaiztu zanf

eta aurena Ernialdera bialdu zui. Obispo jaunak, Pafo-koaren laguntzaile; ufena, bere artako Paroko egin zun, eta an ari izan zan, liberalak iñyo-garcnean preso ar'.u zuten arte. Ta ¿zer diote artaz Ernialdetarak? Onrn dala gutxi bizi ziran zarak—onozkero eztakit atetan iñor bizi dan—abo batez aipatzen eta aupatzen dute: langilca zalá; elizkizunetara jendea ckafíazten zula; Eliz-barena txukun edukitzea gustatzen zitzaiola, fai bera ere Elizerako loreak egiten aritzen zalá. Ernialden bi urtez egon zan. Makal-samar iritxi zan ara, daki-gunez, baiño ango aizeak oso gogortu omen zuten. Au-renetik zaldi-gañean ibiltzen ornen zan, oso aul bait.fe-goan; tísiko ote zegoan ere atera ornen zuten, abotik odnla atera zula esan baitegu.

Andik bi urteía etzun zaldi-bearik emendik Prantzíra

— 22 — juan-etoftak egiteko. Nonbait índafa ba dute Erniaid;;-ko aizeak.

Gízagajoa an bizi zan pake pakean, baiño barena iraii-li ta nastu egin zion Euskaleriaren aldi txarak. Askonn aipalzen zun lenengo karlista-geraren joera: Maroto-ren saldukeria; Bergarako besarka edo laztana ta ola-koak, ezin burutik uxatu; gabez lorík ezin egin. Esna-aldi oietan zertara joko, ta apaiza Merino geraríareii bizitza irakurtzera jo zak. Órela sortu zan aren biotzeao gera-naia. Pakea nai zun Euskaleriarentzat, erekura bidean ari zan Euskaleri gaixoarentzat.

1872-garencko uda-Ienean jeiki ziran karlistak beriz ere bizkor; baiño bear ¡i di ña laguntza ez. Probíntzie'an zeuden soldnduak, goberntia utzíta karlistengana eto'i-ko zirala agindu, baiño uts egin. ítza jan ezpalute lais-ter jabetuko ziran eri nagusietaz eta gazt-eluetaz; baifjo gobernuaren soldadu-taldeak, anai-antzean ez baiño, tiroka artu zitun karlístenak. Karlísta gi?.agajoak men-diak eta baseriak zituten beren mende; besterik cz. Ontaz gaifiera, Orokietako erasoan—Maiatzaren lauga-renean—apurturík geldítu ziran, eta ilaren beraren az-ken-aldera, Amorebietako elkar-artze lotsagaria libera-lakin.

Gobernuari Karlistak aurenetik bíldur eman ba zioten ere, arezkéro etzegoan bildur-biderik. Milaka gazt j ak il, preso atxitu, Cuba'ra bialdu. Karlistak ere beren

soldadu-nagusien konpiantza galdu zuten, eta len be-ren artean bat egiñík ezpazeuden, ezago ordun. Alare,-negu artan bertan—Abenduan—altxa ziran befíz ere ka* talufiiarak eta euskaldunak. Oraingóan ez lengoan bs-zela, zar edo gazte, makila ta guzi, edo zuzenago esa-teko, makíl utsez, asko beintzat. Oraingóan bai gazte bizkor'ak, eta zegokíon bezela. Iru ilabete-garenean go-bernuak etzun ezer iritxi, karlistak geiagotzea ta in-dartsuagotzea besterik. Gure apaiza etzegoan atsa bere txokoan, atari zabalera atera gabe.

Vil 'gafen txatala

E R N I A I . D E N PRESO A T X I T Z E N D U T E : IGE-SEGITEN D U ,

Santa Kruz zergatik atxitu zuten preso? Batzuk at'le batera ta besteak bestera ari dirá ontan ere. Bere apaiz lanetan oso begiratua izan aren, Tolosan zeuden gober-Jiu-mutilei sala tu egin zioten, pulpittitik gobernuaren kontra ari zalá. Deitu ornen zuten berengana, baño apaiza ageri ez ta, Erniatdera joan ornen zitzaizkion. Baño ez bidé da au bakara. Bere sekretario Kaperotxi-pik ikus zer dion. Gipuzkoako Goie/in diru-mordo aun-dia biiduta P[antzian armak erosi zitula. Tolosako apai-za Orkaiztegi zanak askotan esan oi zun, gabez eíi-ingu-rura ateratzen zalá, konpiantzazko jendeak eíietatik ze-kartzioten : rmak biltzera. Bai gorde ere eramaten z:z-kiotenak, beraiek ere sutnatuko etzuten toktan. Mutil mordoxka ornitzen ari zalá gobernua oartu, ta bataloi bat bialdu zun Ernialdera mikelete askorekin, bera pre-so artzera. 1870 'gafengo Agoraren seigafena zan. Me-

— 2 6 —

za ematen ari za!a, «Segorbeko eiztariena» zeritzaíon bataloia azaldu. Uzten diote Meza bukatzen. Meza-on-doan sakristira zijoala antzeman zion zer ziteken, eta sakristauak adierazi zion zer zan, baño buruz belafi egin zion sakristauari, bai baitzekin karlisten etsaí aun-dia zalá, ta arek beri eman zitela liberalai. Sartzen da kapitana sacristira, ta preso dala esan dio. Apaizak, uzteko beintzat Meza-ondoko eskerak ematen Jainkoa-ri .—Baiet2 kapitanak. Aldare aurean belauniko zegoan bitartean, ñola ígesegingo asmatzen ari zan. Andik preso zeramatela, eskatu zion kapitanari, barua austen uzteko seroraren etxean; eta baietz. Etxe ontan artztn zun egunero txokolatea, neke baitzitzaion beeko Olatza' ko baserira joatea; ordu laurdeneko bidea, beriz Pa-rbkira igotzeko. Apaiz-etxea ereta zegoan, eta argatik bizi zan Olatzan. Len esan dedan serora-etxe ori, Ufu-tietxea da. Orduko jabea Antonio Ategi, seroraren se-nada. Soldadu bakar batzuk etxe onen atze aureko atee-tan tenkatu ziran. Santa Cruz, beti bezain lasa, etxe barenean zegoala, esaten dio seroraren sena/ari, gqi-tzak eta abarkak ateratzeko. Jantzi du bizkar-saski bat buruan; artu du eskuan itaia, ta ¡rugaren atetik atera zan, ate nagusiaren ondotik, soldaduei agur eginda, kantari. Etzuten ezagutu, ez bear bezela begiratu. ¿No-r¡ gogoak eman apaiza zitekenik?

Egon da egon, eta apaizarik ageri ez. Igo dirá gosal-

- 27 — tokíra, ta txoko'atea ari zegoan oso oscrik; bai ta sota-na ere, alkiaren adarean. Asten dirá aren atzetík, ba-ño, ¡ ¡oanda arapazak! Mendi aietan barena, jo zak Bi-danira. Hundu arte ango apaizak iduki zun gordeta, ingurumarin zebilen ala-oJako jendearengatik. Gauar^o laguntzapean, atzera Ernialdera etori adi, soldaduak armak usmatuko ote zizkioen biidurik, Ueste norabait aldatzera. Azari batek bezain ondo jakin bearko zun bidea maldar aietan; oztopo ederik egin ere bai. Bitar-tean ¿zer ote zioten Tolosan? Apaíza intuía ekn/iko zu-telakoan, alera da eria geiena, ta, ara zer dakarten sol-dadu zozo aiek : txorikumeak artzera joanda, kabia utsa eskuetan: eskopeta-mutufean banderatzat, apaizaren s>' ña ta kapela. Lotsa bear zuten. Andik zuzen, gau artan bertan, Zarautz-a bídea uratu zun mendiz. An egun ba-tzuk egínda, alkatea íagun zula, kotxean Donostira jo zun. Alkate cri libérala zan, bafio etzion oztoporik jari. Donostitik, ordu gutxiren burúan, Prantzíra sartu /an trenaz, gcra-gaiak inguratzera. An bizi zan urte-terdiz, eta bitarteko beíirik eztakigu. Ama gaixoa, 1871 'garen-go Azarearen 13'gafenean il zitzaion, eta eztakigu eriotz-ordurako etorik zanik. Ara joanda bi ilabetera, Zarauzko alkate liberalai kartaz ber'iro eskerak eman zizkion. Zarautzen bi egun egin izan zitun Luis A regí apaiz Laguntzalearen etxean.

VIH'gafen txatala.

G E R A R A A T E R A - A L D I A A U R E N E K O Z

Lau atera-aldi egin zitun Santa Kruz gerara: leñen-goa, 1872 garengo Apirilaren erdi-aldetik azkenera bi-tartean, karlistak Donoztaben armak utzi zituzten arte; bigarena, urte artako Maiatzetik, Agoztuaren i2 'ga're-nera arte; ¡rugarena, 72 'garengo Abendutik 7 3 ^ 3 ^ 1 1 -go Uztaila arte; laugarena, urte artako bertako Aben-duaren erditik azkenerafio: guzira, amar ilabete arme-tan. Prantzian emezortzi ilabete egin zitun Espafiiara gabe, auzipetua baitzegoan. Karlistak esnatu ziraía ikusita itzuli zan Españira, Erekondoren agindupean kapelau izatera. Beaz aurena kapeíau izan zan. ¿Ñola gogoak eman ote zion soldadu-nagusi izatea? Eenen-gq atera-aldi artan ikusi zitunak ikusita, buruza-giak edo jefeak soldaduai nekea ta gqsea ematen ziz-kiela: Ier egíñeraztea erabaki zutela zirudin. Napa-roako Leitzan lotan zeudela, gaberdiz, etsaia ba zetQ-rela ta, turuta-soñua jo, ta Donoztabera jotzeko, Euri-

_ 30 -jasa izugaria ari zun mendi ilun aietan. Donoztabera ziranean, Erekondo ta aren aldameneko mutilak asi ziran, gobernuaren soldadu-taldea ara etori-beria zalá, ta alper-alperik zalá aiei buruzkatzea, ta eskuak eman obe zutela... ta olakoak adierazten. Bitartean erilra baño Ien buruzagiak aldegin zuten, eztakigu ñora ta ñola. Karlista-mutil bizkor aiek amoruak artu zitun, beren buruak nagusirik gabe ikustean. Ala gerarik etzitekela egin, eta bere artan armak utzi zituzten. E?. ordea Santa Cruzekin ziran Ernialdeko mutil batzuk eta beste bakar batzuk: oek Prantzira sartu ziran, Uíu-ña deritzaion erira. An arontza ta onontza zebileo, Españiko gobernuak zelatariak bíaltzen baitzitun ua aíapatzeko. Bein batez, bi lagunekin Uruñara joan zan txango batean, an atsaldekoa egiteko asmoan, Bi-dean bi jendarme prantsesekin topo egin zuten, eta ezer etziten egin, ezpaitzituten ezagutu. Andik atersr-tzean, bere aiekin buru egin zuten, eta aiek bakoitza-ri Prantzirako garbitasunak eskatu; jakin ¡zan baitzu-ten, Santa Cruz aien artean zalá. ¿Non dezu garbita-sun-papera? galdegin zioten.—Ez deramat beñere ne-rekin: olako etxetan daukat, bear ba dezúte.—Goazen ara, ta besotik eraman zuten. Etxera ziranean, pagusia aldegiña zan, eta an zeuden emakunieai, aren garbita-sunak edo paperak ateratzeko agindu ziten. Gaxo aiek ikararen ikaraz, etzekiten zer egin. Alako batean ¡fas.I

— 31 — besoa askatuta, ekiten dio lastefari, ta atzeko ate'.ifc. igesegin zun usu ta arin. Jarai zioten atzetik jendarme zapataundi aiek : j etzeuketen aiapaturikl Ordu bete-ko lasteraldia eginda, basefitar batek geldierazi zunr

eta jendarmeen eskuetara egotzi. Nantes-era eraman zuten, eta an ezpaitzuten agindurik aren kontra, askata egin zuten. Egun artan bertan Burdeos aldera artü zun, eta andík atzera Donibane Lohitzunera, Maia-tzera arte an egqteko.

Apaiza dantzaldi aietan zebilela Don Carlos Españi-ra sartu zan Beran barena, Maiatzaren bigarenean, Naparoako mutilen buru jartzeko. Baño etsaia eme zegoan-da, indar-talde ua, gerarako oitu baño len men-deratu nai izan zun. Andik bi egunera Orokietako era-soan Moriones liberalak an uratu zitun karlistak 700 preso egiten zizkiela. Ala ere etziran ikaratu ta atzera-tu karlistak. II aren 14-garenean Manarían bizkaitarak sekulako mutil-saila galduerazi zioten Eetona'ri, ta 15-garenean Oñatin giputzak «Mendigoriko eiztariena» zeritzaion bataloiari.

IX-gafen txatala.

A M O R E B I E T A K O E L K A R - A R T Z E A L I B E R A L A K I N

Liberal gizagajoak asi ziran zurikerian eta koipekerí-lan bizkaitar karlístakin, atsekabe ematen zitela angrj zabaldien eta luren ondatzeak, eta Bizkaiaren aufera-pena galarazi-bearak. Maiatzaren 20 garenean izk:ty-tu zan Elofíon Serrano Urkizu'rekin ari ontara. Bia-kaiako Diputazioak ori jakin eta Urkizuri beíi eman zion, izketatu zedila Serranorekin, Ien bai len auzia garbitzen ote zuten. Urkizu Mondragura zan, Serrano' an baitzegoan. Onek begi argiz artu zun. Bestela be* fiz, Diputazioak berak Serranorekin itzegin-naia ager-tu zun Durangon; baño an batzarerik ezin egin eta, Amorebietan egin zuten: Urkizu, Urue, Argintzouiz bizkaitaíak alde-batetik Díputazioaren ordez, eta Se-rrano jeneralak bestetik. Onek bere pake-agiria eman zun, alako ta olako itzez, [ egia izan balitz! Euskalduij zozoak siñistu, Santa Cruzek esan oi zunez. Erugefa

— 54 — artan eikar uratzen ari izatea erdiraga/ia zan; baño gure Fueroak zerbait merezi zuten.

Ikus zer zion Serranok : Gobernuaren kontra nabarbendu dirán karlista guziei, -erabateko barkapena ematen zaie. Bakoitzari bere garbitasun-papera eman-go zaiq, iñork nekarazi ez dezan. 2.° Aur'erakoan, :*r-makin edo armarik gabe beren buruak eskaintzen di-tutenai ere, emango zaie dagokíen pake-bidea. 3 . 0 Pran-tzitik etoriak eta emen bertan ari ziran karlistak, ber'í-ro sarfu ditezke Gobernuaren soldaduzkoan, lengo íra-bazpideakin. 4." Bizkaiako Diputazioak batzarea egin-g o du Gernikako aritzaren-pean eta Fueroak agindu bezela, erabakiko du, gerako gastuak ñola zuritu». Ta Fuerotaz zer?

liaren 24-garenean Zornotzatik ikus zer esaten zien kartaz Serranok Diputazioaren ordezkoai: «Jaunak; entzun izan det, aspaldiko Fueroetaz bizkaitarak daia-bilten marmaria ta bildura. Bafio ez oraingo gobernu-ari, ez lengoai ere, ez dite gogoak eman ere euskaldu-nen legeak ukitzerik ere. Neri dagokidanez, beren esku utziko dizkíet Fueroak, eta eskatüko diot gobernuari, Bizkaian pakea egingo dan bezain laister bildu diteze-la batzareak Gernikan, bear dan bidez, eta Bizkaiak moldatu dezala bere Diputazioa ta ordezkoak, Fueroari dagokion bezela. Nik gobernuari eskatüko diot, orta-rako bear dan segurantza...» | Au da izketal Ordu ez>

— 55 — keroko gobcrnuak ere abo batez ari dirá. Nonbait buruz ikasi dute betiko leloa: «ez degu asmorik ere zuen Fueroak ukitzekorik». Ditegunak kenduxe, ta dite-gun apufak kendu-ala ta kentzekoan bertan «ez dutela ukitzeko asmorik». Serranorekin elkar-artze ori egin. zuten Diputadu aiek ¿ez ote zuten barenean zimikorik ori egin zutelako? Noski: beren buruak edertzeko, ta egin zutena gainzuritzeko, ¡zketa bat egin ziten geí.a-tik aldegin etzutenai, nik eztakit zer esanaz. Ainbeste neke alper alpeíik zalá; etzitekela ezer atera; ez diru, ez jende, ez laguntza, zeudela; ausarkeria Ützakela geran jaíaitzea, ta uzteko; Serranok aukera onean pakea eskeñi ziela, ta aiek etsi egin zutela. ¿Zer eran-tzun zuten karlistak? Geienai miñ eman zien, Don Car-losi batez ere. Armak utzi nai izan etzitutenai, ta utzi-ta beriz artuko zitutenai, Serranok eskañi egin zien, gera-legez ariko zituala. Geienak utzi zituten ; bakar ba-tzuk beriz gorde, beriro artzeko asmoan; baño Arno-rebietako elkar-artze orek ondatu zitun. Etsaia galsn-du egin zitzaien, eta gogoetatik atera ziran, eta Pran-tzira ¡gesegin. Garagarilaren azkenerako, karlisten mutil-saldorik geienak itzali ziran : gazte asko il, bes-te asko preso atxitu ta Cubara bialdu ere bai. Karlis-tak, geienak, beren buruzagienganako usté ona gatdu zuten, eta Amorebietako saldukeri orek qndatu zitu.a.

X'gafen txatala

BIGAREN A T E R A T Z E A , L E N A B E Z A I N A L -P E R I K A K O A : E R N I O T I K 1GESI.

Amorebietako elkar-artze itxusi ori ikusita. apaiza Maiatzaren azkene-tan beriz atzera Espafiira etori zan Prantzitik amasei mutilekin, aien buruzagi. j Etzedu-ken alderdi gaiztoa! Baño ala ere ez etsitzen. Bigaíea aldi ontan, lengoan bezelatsu edo olcerago gertatu zi-tzaion. Uruñatik Oyartzungo mendietara jo zun, bere erabateko biltokia Aritxulegin egiteko. An eraso zioten tiroka mikeleteak eta an il zioten bere mutilik bizkore-netakoa. Su bizik artu zun orduntxe Santa Cruz, eta bai bere mutílai egundañoko bizkortasuna eragin ere, mikeleteen kontra. Ankak arindu beara izan zuten, erl-ra sartzeko.

Ta amasei lagunekin ¿zer egin bear zun gobernuaren soldadj taldeen kontra? Etzten aurpegirik ematen ez ; bera mendietan zebilela egiten zien kalterik aundiena.: Lengo ekíñaldian bezela, oraingoan ere etzan jetxi efie-

tara. Askotan bakarik zebÜen, zerbait auferatuko ote zun, bideak laburtuz edo. Beiñola Ernio-mendian zebi-Ten—ango zokoak ondú bazekizkin—eta gabez, ango nekazari prestu baten etxera bildu zan. Leku egin zion gognz, bai ta diruz lagundu ere. Bazitun adiskideak Santa Cruzek, gero eskribitzaileak ukatu ba dizkio*e ere. An zegoala, ¡ gubernutarak alajaña 1 Aren ondoan bazan beste basefi bat Santa Cruzen gordeleku zana, ta ara bidé artu zuten liberalak ; baño etzegoala ikusita, beste baseri ontara etori ziran. Iño'rk íkusi etzulakoan, Santa Cruz lasai oeratu zan, inguru aietan begiratzai-lerik utzi gabe. Eguna argitu zunean «galdu gera Don Manuel» esanaz esnatu zun etxejaunak, «esiturik gau-de». Orain ere igesegingo ote zun? Iges egin edo li-bratu beintzat baj. Etxejaunak aldegin /unean, lei.)ra atera zan apaiza, nor-ta ote ziran. ¡ Tolosako txapel-gofiak! Etxeko nexka igo zitzaion eta «Don Manuel, izkutatu bedi, emen dirá ta», esan zion, i Au lana: E Etxea etzun ondo ezagutzen; ñora aldegiñik etzeukan; ¿zer egiñ estualdi artan? «Onoko beste oe ontan etzin-go nauk», esan zion bere buruari. «Begíen aurean ze-gok baño moíoien bat naizela usteko dite, ta oera sar-tu nadin». Ta arek usté bezela gertatu ere. Txapelgo-riak aren auretik igaro ziran, baño etzutea arengaría begirik zofoztu ere: ez gogoak eman ere izkutatu gabe zegoanik. Joan ziran Santa Cruz ctz'm zan oera, la oea

— 3 9 —

bero bero arapatu zuten oraindik. « ¿ Ñ o r etzin da emen?», galdegin zioten nagusiari, ta «ni» erantzun zien. Amofuz beterik atera ziran andik, an zegoala' esan zitena armaz josi bear zutela ta. Gau guzían or; ibili gera alpefik aren bila, ta gezura bestcrik eztigute esan. Nagusiak baso baña sagardo eman zien eta ala aldegin zuten.

Xl-gafen txatala.

A M A D E O EREGEAREN Blt-A: L I B E R A L A I A R M A K K E N T Z E N : A f t A P A T Z E N D U T E BER1RO

Gure apaiza estualdi oetan zebilela, Euskalerian ze-bilen Amadeo Eregea, Españian alditxo batez Erege izana. Etzan noski Carlosen aldekoa. Amorebietako el-kar-artzea baño ordu batzutaz lenago, Serranorekin ari izan omen zan, andik uruti gabe. Santa Cruz Oñatin zegoala jabetu omen zan, Amadeo Bilbaorakoa zalá kotxean. Alako batean begiztatu omen zuten kotxe bat, Oñatira ta Elgoibarera asten dan bidegurutzean. Be-gien atzetik oñak. Kotxea miatu omen zuten-da an etzi-joala ikusita, pakean utzi omen zioten. Arapatu balu, etzion noski eskuan muñ emango.

Oraiñ Oyartzunen, gero Ernion, dagoneko Oñatin, dantzatzen zan apaiza. Bearko, karlistai biotz pixka bat emango ba zien. Jakin izan zun Santa Cruzek, Kar-listak Amorebietan utzi zituzten armakin, Bergaratik Mondraura zijoazela liberalak, beren mutil-sailentzako.

— 42 — Bidé befiaren bi aldelan pareta zegoan-da an izkutarasi zitun Santa Cruzek bere mutilak, eta bera arontzonon-tza así zan, etsaia nuiz etoriko. Ba zetoren bada urbil,:

eta artetik igarotzean, Santa Cruzen keñu batera, tiro-jasarekin bere biziko zalaparta ateratzen zutela, izu~u ta aizatu zituen liberalak. Ogeita bost lagun ziraa,:

Prantzitik atera ziranean baño beduratzi geiago. Santa Cruzek agindu zien oju-zalaparta aundia ateratzeko. asko zirala usteko zutela-ta. Lenengo tiro-jasa entzun-orduko, laisterl a igesegin zuten liberalak zamak utzita, bertantsu zegoan etxe batera, Santa Cruzek, aiek utzita ko armak artu bizkarez bere mutilekin, eta aldegin zun. Berogeita ba' eskupeta, iru kutxa bete balarekin. Li-beralak etziran lalde aundia, baño bai Santa Cruzena baño mordoxka aundiagoa : lau mikelete auretik, eta ogeitasei soldadu, gera-tresnak zekaztenai lagun egi-ten. Andik amar minutura ogeita amar gizon, eta atzs-raxego soldadu-taldea. Gañera, ba ziran liberalak Oñ.j-tin, Bergaran, Mondragun, Aramayon eta Elorion, eta danak erabat asi ziran elkaren beri zutela, mugitzen. Etzedukan bada Santa Cruzek gcldi-egonik.

Andik Kanparzako aduanara jo zun. An zeuden bi mikeleteri armak kendu, besterik ezer egin gabe, ta andik Anbotora. Ara iritxi zanean, bi minutu besterik etzan, etsaiak andik aldegin zutela. ¿Norekin?-da Er-nialden preso atxitu zun kapitanarekin berarekin! Etsai-

bildurik gabe an eseri ziran bazkaltzera. Baño aien po¿£ etzan luzarorako. Bazkaitzen ari ziraJa, nunil bati oac-kabean eskupeta zartatu zitzaion, eta eskua zula tu. Bere mutilak Soroetaren mende utzita, apaizak benik izkutatu zun menditarte aietan, zauritu gizagajoa. Be-rak baitzekin iñork baño obcki mendí aietako beri. One-tan, bere mutiletara bildu nai ta, asi ziran komeriak. Andik emendik soldadu-talde beltzak; batzungandik igesi ta besteakin topo egin : sasitik aldegin eta loiean sartu. Sata-Iura baño usuago azaltzen zan etsaia raen-di-baztar guzietatik. Sumatu zuten, arapatu zuten zela-taria zalakoan, eta galdegin zion kapitan batek: ¿zter-gatik abil igesi?—Soldadu-talde batekoa naiz. ¿Noren agindupean abil?—Santa Cruzenean.—Eta orain ¿non da Santa Cruz?—Eztakit.—Bazeramaten Axpe-Afazola aldera, ta bidean erebolberaz eta gaizki-esanaz eskain-ka ari zitzaizkiun; baño Santa Cruz e-tzan asko estu-tzen. Ala bear ta, ara beste oztopoa: saietsetik bi mike-lete, bata bere Iengusua. Bere bururik ezin gorde ta aitortu egin bear: « N i naiz Santa Cruz apaiza», otsegin zun bildurik gabe. Au entzutearekin, ezpata aterata galdegin zioten: ¿non dek mutíl-taldea?—Etzekiat, erantzun zien. Axpe-A razóla ra biltzekoak ziran Iibera-len mutil-sailak. An zegoan Urdapileta aipatua. Apaiza atxitu zutela jakitean «ez dekartela gero» , esan zun; «il dezatela onera baño len». Mikelete bat, bayoneta

— 44 —

zofoztuta atera zan apaizarcn hila; baño erdian zera-matenak etzíoten utzi. Ala ere gaizki erabÜi zuten sol-daduak jo ta tira; bekokia kolpeka itxusitu zioten alik eta ebakiondoak bere aldirako ¡zango zitun arte. Urdapiletak bere aurean ikusi zunean «¿non dek ¡re mutil-mordoska?» , galdegin zion. «Aitortzen ezpadek, ordu erdi bateko bizia daukak : kaikua aiz, kaikua izan aiz, eta kaiku-legez il-beara aiz». Santa Cruzek doi doi erantzun zun, ¿apaiza etofi al diteke? Aurena Jainkoarekin, kontuak egin bear ditut. Izan ere et'iri zitzaion apaiza, bere ikas-lagun izana. «I lko autela deizkiok?» eta, «bai noski. Etzegok beste alderdirik. Ez dek ik ezagutzen jendetxo au». Konpesatu zan bada al bezain ondo, ta belauniko jari ere bai, eriotza artze-ko; baño oraindik e-tzan garaia. Urdapiletak, bai, iljco zun, baño atxitu zutenak etzioten utzi, ta ala eraman zuten Aramayora. Apaíza zeramatcnak, agindurik Z Í U ' katen, aren mutil-saila azaltzen ba zan, aureneko tiroa Santa Cruzi emateko. ¡ Bearik e-tzan azaldu, uruti ez ba zan ere! Ezbaitzekin ñola zeramaten.

Xll-gafen txatala.

A R A M A Y O T I K ERE IGESI

Aramayon eriko etxean itxi zuten. Santa Cruz an zeg-oalakoa baratu zan belaxe, ta an büdu ziran zeuden etsai guziak, mordoskakan ibiltzeko. Ain zuzen ore. noren mendean egon Santa Cruz eta Ernialden musu-uts utzi ¿un bataloiaren beraren mendean. Oraingoan obeto kontu artuko zioten, eta igesegin bear ba zun, len baño ernego ibiíi bearko zun.

Bi egunez egon zan Aramayon aien mendean, Ag;«z-tuaren amargarenetik amabigarenera, gabetik üuna-barera. Bitarte ontan ctzioten pakean uzten alditxo bat ere, etxetik plazaren erdira eramanez. Tiratzaleak jo-mugatzat artu zuten, eta esan da esan ari ziran, bere mutil mordoxka non zan aitortzen ezpazun, bost, lau, íru minutoko bizia zedukala. Atxitu zutenetik Santa Cruzek artu zun seta, ixilík eta ixilik eta ixilik egotea. Ainbeste Joan etoriren ondoren, esan zien gai bi, eguu-daño etzula aitortuko : nai zutena egin zczatela.

— 46 — Joan-etofi aietan begiak irauliko zitun noski, biite-

baztaren bat arkitzen ote zun, igesegiteko. ¡ Gíbela bear da ! Baño etzegoan igesegiterik. Ala ere etzun etsitzen, eta ¡gesegin ote zezaken, eta ñola, ari zan bere buruare-kin. ¡ Zer erbia! Goiko bizitza batean zedukaten itxita; begiratzailea an zedukan gau ta egun; ¡ñorekin ezin itzegin zezaken; ala ere adiskide batzuk keñuka ari zi-tzaizkion ñola igesegin. Zer egingo ta, gaixo zegoaia-koa egin zun bigafen gabean. Ozpiñetan buslitako za'.ar batzukin lotu zioten bekokia, ta ¿nork esan, aien bi-tartez igesegingo zula? Baño sapai]ora edo balkoera joan ere egin bear zun, eta andik, lokari aiek eta txa-mara lotu, zintzilika igesegiteko. Soldada begiratzai-lea an zegoan gelaren erdi erdian, eta etzedukan inora mugitzerik. Alako batean, itokarean zegoala, ta aíze preskoa artu bear zula esan zion, ¡a balkoe ondoan etzi-ten utziko zion, eta baietz. UrbÜdu zan sapailora edo balkoera, ta an ezari zan. Antxe, itzalka, itzalka, begi-ratzailea oartzen e-tzan moduan, rnugimenturik atera gabe bezela, lotu zion txamafa burniari zatar-lokafi aien bidez, eta gero oera, len zegoan tokira itzuli zan. Gaberdian edo esan zion bere buruari «iñoiz ba da, oraintxe», ta beara egitera zijoalakoan, oñetakoak jan-tzi zitun, eta bere artan goraka-antzean asi zan abo-koroka zeriola. Goragalea kentzeko bezela, zabaldu zun sapailoa, ta oraindik ere goraka ari zan, eskuak sabe-

lean zitula. Begiratzailean eskatu zion baimcna, andik bera txixa egiteko. Etzion eman nai, bildur baitzaal3

noizean bein ikutera zetoren kapitanak ala arapatuko ote zun, eta Coronela ere begiz-begi bizi baitzan. Saata

'.k-'k ordun bere begiratzaileari esan zion : «Kapitaia etortzen ba da, eskupetaren ipurdiz jo nazaz •; bitarteaa begira zazu ate-aldera». Ala egin ere zun, kapitana albo-gelan íagunekin dantan zebilen bitartean. Bañg ¿ñora aldegin? ezpaitzekin Aramayoko bei!i Araba-aide-tik len ibilia zan bide-erakustun batekin, baño au gai-tzak artu izan zion da, bakarik ibili-beara. Bein sartu zan eri artara, ta zegoan etxe artara, Andik lenengoz ;*1-degin zunean, kale luze batean barena joana gogoan ze-dukan. ¿Baliatuko ote zion? Alako batean ¡ rau ! sap.u-Ioan bera. Begiratzailea oartu zan eta burua atera zun, apaiza oraindio zintzilika zegoala. ¡ Baño, berandu ! apaiza atarían zegoan eta zutik geldítu, lokariai ta txa-mafari esker. Asten da laisterka, ez adiskideai ez ets Uei kasorik egin gabe,- ta eritik atera arte e-tzan geldic^.; Atzetik zetozkiola sumatu zunean, ango ibaiera sa^tu zan, eta an luze luze etzin eta arastaka j.~,vi zan, zume batzuk zeuden tokira. Baño ¡ au lana! urak el:un estal-tzen geriraño baizik, eta bildur zan, alkandora zuna ikusiko ote zuten. Erantzi egin zun bada, ta sasitir-tean sartu. Bila zebiltzenak ara urbiltzen ziranean, le-poraño uretan sartzen zan, eta aurpegiz sasira begira

jartzen. Gau artan guzian eta urengo eguerdira arto an ibili ziran inguru aietan, eta etzuten arapatu. ikus-ten zitun berak barendik lastargiekin zebiltzela; baita egun argiz ere. Gañera usmo oneko eize-zakufekín ze-biltzen aren b¡la; baño zegoan lekutik laisteregi pasa ziran, eta etzioten usairik artu. Aspe-Afazolan ba ¿an meatze-zulo bat eta an egin zuten lencngo geldi-aldía, an izkutatu zalakoan.

Santa Cruz gizagajoa an zegoan ¡baiean. Etziocen arkakosoak neke aundirik emango. Erosarioa efezatu zun eta Ama Birjiñari eztakit zenbat eskeintza egin ziz-kion: Misioetara joango zalá siñesgabeetara, andik onik ateratzen ba zun. Gizagajoa oso auldu ornen zan. Ez da aritzekoa. liaren 13-garenean eguerdi aldera libera-lak utzi zun Aramayo, ta apaiza an gelditu zan ibaiean. An egon zan gabera arte. Otzak gogdrtuxe zun, eta noiz baño noiz an geldituko ote zan ari zan bere burua-rekin. Aingeru begirariak lagunduko ote zion... eta ara gizon bat: «Atoz onera, esan zion, libérala naiz karlis-ta zerala; atera nazazu bizirik». ¡Gure gizonaren poza! «Zaude or geldi, esan zion: atera nai ba dczu galdu zera, zelatari asko baitabiltza, ta niara eskeintzen diote atxi-tzen zaitunari. Nik mundu guzian dan urearengatik ere etzaitut salduko». Antxe egon-beara izan zun ilundu arte. Bitartean, gizon Aramayoarak elastiku bat eta araultz egosiak ekaíi zizkion.

¿Santa Cruzen mutilak non ziran? Egun artan ber-tan, Arantzazuko arkaitzetan, artzai bate.; eman zien apaizaren beri : igesegin zula orain ere.—¿ Bai ote? Ama üirjiñak atera dik, eta bere artan Erásarioa esaten asi ziran. Araniayoar gizagajoak, iluntzean, kooturik aundienarekin Anbotora eraman zun Santa Cruz, ango baseri batera.

Santa L'ruzek berak ikus zer dion 1921-gar'engo Api-rilean: «Oraindik gogoan daukat. An artu nun zer-bail: urdai efea eman zídaten. Baseritar aiek, batzuk begira zeuden, beste batzuk neri oñak garbitzen, le-gortzen ari ziran; emakumea urdaia ereizen, eta agure zara aingeruaren gisa, neri begira. Andik, mendiko ai-tzulo batera eraman ninduten, Elorio alderago. Ara etor-tzen zan artzai-antzean mutiko bat txiübitua joaz, neri jatekoa ekartzera. Aitzulo oretan egon nintzan iru egu-* nez, eta andik zuzen Prantzira jo nun; ?q ordutan 20 legua bidé, iñon egonik egin gabe».

Xlll-gafen txatala.

I R U G A R E N A L D I Z G E R A R A . T R E N A U R E Z B E R T A R A TA L U R E Z . BASERITAf tARI BEI B A T

K E N D U , T A B I Z K A R A B E R O T U

Etzun etsi, e-tzan okildu, bigafen aldiz porbt egbtda ere, Berogeitamar lagun aski zitula zíon atzera gefari ekiteko, ta bai bildu ere luzaro baño len. Abenduaren lenengo ilunabafean Prantzi-muga igaro zuten andik onontza. Ixtilu gori ikusi zuten gau artan. tíidasoa íbaia ur-ontzixka batzutan pasa zuten, eta gau artan naiko lan izan zuten Aritxulegiko arkaitzera igotzen. Auntz»ín oin-bidetik, bata besteari elduz, apoka, arkaitzulora arte. An tokitu ziran biaramon osoan, ateratzeko bildu-rez. Santa Cruz bizkortu zan beriz ere. Aren suarekin esnatu ziran Españiko katolikuak, amoratu ziran libera* lak. Amadeo Eregeak ere, Santa Cruzen bildur iges-egin bidé zun. Laister büdu zitun Santa Cruzek bosteun mutil, eta gera-modua erakutsi zien.

Uaren irugarena zan. Apaiza bere muñlekin Urni-

— 5 2 —

etara jetxt zan, eta baita aren atzetik Arana liberáis ere, E-tzan aren begira egon Santa Cruz, eta burni bi-dean autsi-lardaska bat egin, íoi-garen trena geldiera-zi ta Kagoyagan barena, Pikuagan barena, Arano-mín-dira jo zun. ¿Zertarako geldierazi trena? Ütsa atera zu-ten, alegia, Amadeok egundañuko ure-pila zeramala Ita-lira. Santa Cruz-tarak, aldatzeko alkandoraz zaku egín-da, bazijoazen treparen bila. Trenaren kei-adaía ikusi zuteneai ¡ aien poza! Aurean jari ta bat-batean geldiera-zi zuten makiñista. Arituta zurbilduta gelditu ziran, Santa Cruzen mordoska zalá sumatzean. Bat-banaka ko-txe guziak arakatu ta... utsa topatu zuten.

Santa Cruzen atzetik bazebilen Arana Comandantea Oyartzunen, Añarben, Lizaregin, Venta-Atxurin bare-na, ta atzera Pikoagatik, Fabolagatik Ernanira ítzuii zan, ezeren usmorik artu gabe. ¿ Non zebilen Santa Cruz? Aritxulegi aldean iru egunez; baño baseriz basefí zebilen gabez, baseíitar liberalai ta aien ispia edo kon-ta-katiluai ikara emanez. üni txekor bat kendu, ari bei bat il, beleen gisa ibiü ziran iru egun aietan. Alako base-éi batean otsegin zuten.—¿Ñor da? ta—«mikeleteako.— Atea zabaltzearekin ezagutu zun etxekoandreak, etii-rala, ta ¡kara lauoñan gelditu zan.—«Jende prestua gera», ta ikuluan aurera sartu ziran, beitegiraño. Bei eder bat jo ta bota zuten, egun batzutaku aragia bi!-tzen zutela. Otzak atera-naíean su-ondoan eseri ziran

eta gazraifi ereak jan zituzten. Etxekoandrea \añ izan bear zun, senara etxera arte. Alako batean bildu zan. «¿Zenbat balio zun bei or'ek?», galdegín zion apaizak.—> Onenbeste.—«Geroago pagatuko diat: oraingoz makil-zartako ederak artu bear dituk ispia edo kontakatilj egiten abílelako». Baita eman ere. Egun eta eguzki e í ornen zan geiago ispiazkoan ibili.

XIV-gafen txatala.

S A N T A C R U Z N O N - N A L A T E R A T Z E N DU BERE AREBA U B E R A L E N A T Z A P A R E T A T I K

Lengoetan ezer aundirik egin ezpazun, oraingóan zer-bait egingo al du. Laguntzarik izan balu, bai. Orain-góan lana pranko eman zien karlistai. Liberalak, soldu-du-sailekin iñon ziran aterabideak, menditarteak, erege-bideak, ziíikuak arapatuz, aren atzetik zebiltzan. Denak elkarengana jota arapatuko al zuten. Baño Santa Cruzek bazekizkin Gipuzkoako zoíondoak, Alako edita-ra, olakora, beste artara joan zalá, ta askotan, erbiak ankartetik bezela igesegiten zien. Gau-lenetik alako etxean; g'aberdi-aldera beste alakotan; goizean goiz, argia baño len, mcndi baztafetara. Ez Aranak, ez Lo-* jendiok ez ifiork, etzun aíapatzen eize ua. Goizettk emen, aratserako [ joanda bila non! Zangoak dantzatzen zitun. Eguberi hezperan Oyartzunen jeiki ta aratsalde-rako Naparoako Leitzan. Non nai zebilen gerara-naia

— 5 6 —

biztuz. Biztu zan liberalan gofbtoa ere, ra Santa Cruz ezinda, bere afeba, ta Sasiain lengusu apaiza atxitu >j-tuten eta kartzelara sartu. Adiizea izan zun Santa Cruz-ek eta ] atsegin zan arekin! Ogei mutil berekin zítula jetxi zan Tolosara, Mixerikordi zafaren ondotik. Ara-meleko zubira ziranean, kotxe eder bat zijoan Irura al-dera. Geldierazi zuten eta ¡aien pozal Coronel libérala bere Iau mutil-nagusirekin. Ikara zeriela jetxierazí zi-tun, coronelaren aita zafa ez besteak. Santa Cruz bera, zafarengana sartu zan eta arekin Joan Iruraraño. Bes-teak oñez, lotuta, atzetik. Apaiza ta zafa asi ziran tl-kafekin. Zafak.—crZure afebari ikusi Datzuk egin die-kiot, eta begirapenez jokatu naitzaío». Santa Cruzek.— Eskefik asko, baño enazu ni tutulikatuko; zu nalako» zera, ta gañera libérala». Zafak.—Bai, baño nik ez det ezer oiekin.—Nere afebak ere etzun ezer ifiorekin, baño Or daukazute itzalean. j Begira gero, zer ari zeraten,-nerekin ez det esaten, baño nere afebarekin!—Agutí gizagajoa daldaraka zijoan. Irurara iritxi ziranean, oñez koak eriotza ondoan zutela usté zuten; baño afittita zun<tuta gelditu ziran askatu zitunean. Zoazte itx**ra, esan zien, eta atera itzazue neregatík lotu ditezuenak. Bestela... Aiek ztntzo egin ere. Befíz ere befi eman zioten liberalak afeba galdua zula, tiroka jnsikn ziofela mutilek uzten ezpazitun eta Prantzíra sartzen ezpazan. ÍTa ala egingo zuten, Santa Cruzek bere egiteko aietako

bat egin ezpalu. Gau ¡luna zan: zotza begiari emanda ere etzan ezer ageri. Sei mutil berekín artuta urbildu zan Tolosara, baseíitar-jantzian. Soldadu begirariak «¿quién vive?», ta Santa Cruzek apaisano». Ala sartu zíran Tolosara. Alako aundizu liberal batengana jo zu-ten. Otsegin zun presaka. « ¿ Ñ o r da?», ta « a l a k o » , emengo nagusiaren adískide aundia. Jeixteko azkar, ikusteko presa aundia dedala ta.—Jetxi da erdi-jan-tzian, eltzen dio apaizak, eta mutílek zeduzkan tokira eraman du. Ixilik ba zegoan, etziola ezer egingo, baño Otsegiten ba zun, bere artan ilko zula. Agindu zion, bai, aren arebari pakean uzten ba zion, arek ere utziko ziola ari. Biaramonean, ango buruzagi edo jefeari gaztiatu zion, an zedukala « a l a k o » , ta areba askatzen ezpazion, tiroz i lko zula alako ua. Ta bera zegoan tok" Pkartze-ko gero, ta baita bialdu ere. Berak ere askpru zun nor-baiten adiskide ua, ta areba Prantzira eraman zun.

X V-gafen txatala.

A R A N O R A . E L U R E T A N O I N - Z U L O R I K U T Z I GABE

liaren 30-garenean Santa Cruz Soroetareltin Asteasu-ko Ilurdi deritzaion baseñan gertatu zan. Andík arma batzuk t;ta bost edu sel líartutxo-piio artuta Aranorant^ía jo-beara 2uten, Oria ibaia Vilabonaren ondotik ¡garora.. Santa Cruz Olagan zegoan, Eíduain-inguruan. Elura ari zun eta iñon ere lurmenik ez. Iru aldetatik liber-il--saila arengana zijoan, eta elurarekín aldegiterik etzedu-kan; erdisn artuko zuten. ¿Ñola igcsegin?—Goizeko ordu bietan Leizarango ibaiean gerirañoko uretan sartu, ta Olokiegin barena Vilabonako zubira jo oín-zantzurtk utzi gabe, ta gabeko amaiketan iritxi ziran Aranora.-¡ Atsegin egongo zan ! Estu ta larí izan bear zun apaiza,; mutüek oso auldurik eta akiturik gelditu baitziran, zuti egoteko ere gauz etzirala. Ibaietik ateratzean aldjpa igo bear, eta begiak ere ezin jaso. Santa Ci-zek i berp bero batzukin bizkortu zitun, eta an erori ta emen zu-

titu, noizpaít ere ígo ziran Belabietara. ¡ Toki onean zebiltzen Elduain aldeko liberalak, Santa Cruz a/apa-tzekol

XVI-garen txataa

A V A K O ERASOA. U Z A R A G A T A S A N T A C R U Z

Emen asten dirá okerak. Ayako craso ontan argí aski ageri da, Santa Cruzek etziofa Lizaragari onik egi-ten. Egía da; Agiré liberalak Santa Cruz ekartzen zio-narí 10.000 peseta eskeñi zitunean, Lizafagak andik amar egunera 20.000 eskeñi zitun Agiré bereala ekar-tzen zunarentzat. Arteraño begi onez begiratu bijde zion; baño Ayako atake edo eraso ontan ezta ezagun. Andik lau edo bost egunera Lizaragak Sant-i Cruzi be-re buruaren garbitasuna emateko agindu zion Agife-ren agindu artaz; bestela auzi labura ta gefa-batzarea eratuko zituala ta. Gañera Dorontsorok ere tiro-gaiak ukatu egin zizkion. Nonbait espa zioten apaizari gj i zun aundi oiek. Santa Cruzek Ayako toki au aukei-a..u zun, bere mutilekin itxedoteko ta indarbeñtzjeko ta armetan ikasteko. Ontarako, eun bat mutil arbolak botatzen ari izan zitun gordelekutako. Egin zuten gordeleku aren bidez, kartutxo milaka batzuk aski

omen zituten etsaian buru egiteko. Eskatu zizkion Do-rbntsorori, ta Dorontsorok ez-aditu egin zion. Ata-kearen egun-aurea zan, eta Santa Cruzek jakin izan zun alabeaíez, Lizaraga Zarautz'a zetorela. Lengo iz-ketaz minberaturik egon aren joan zitzaion, tiro-gai ugari emango ziolakoan. Bai eskeñi ere, bizkor aritze-ko esanda, karlisten bandera nabarbenago azaldu ze-din. Oraindaño etzegoan gaizki, baño emendik aure-ra... «Gero galdegin nion—Santa Cruzen itzak dirá— ¿zergatik nere buruaren garbitasuna eskatzen didazu,, liberalak nere ordez 10.000 peseta -eskeñi ditutela ta? Ezin itzegiñez gelditu zan alditxo batean. Gerox^go, bereganatu zanean, esan zidan : ¿zer egin dezu? Go-bernuak zerengatik eskatu ditu zu arapatu ordez IO.OCO peseta?—Eta nik erantzun nion : nik gefa bear dan eran egitten let. Au esanda bere artan utzi nun. An ze-goan Lizaraga, ni baño gizon geigorekin; etzan or-dea ausartu neri ezer egitera. Orduntxe ÍÍSÍ ziran Lí-zaragaren mutilak «Viva Santa Cruz»ka. Lizaraga-kin batean an ziran Najera ta Iñeste, ta aiek agin-du zizkioten tiro-gaiak. Larunbat aratsaldean, lauter-dik aldera eraso zioten suari, beren auíez r.ure zedü-katen libteral-sailarengana. An ari ziran, gordeleku aren babesean, eta bostak aldera, eskuñeko saietse'ik ara non datoren giza-saila. Beretakoak ziralakoan bi-ziago ekin zioten suari; baño laister ezagutu zuten

— 6 3 -

kañoi-sua zeritela zetozela, ta etsaiak zirala. Ordun Zarautz aldera igesegin zuten, Iiberalen eskuetan amar bat gizon uzten zitutela. Karlistak su ta jo ari izan ziran etxe aietako iru etxe-gizon Ü egin zituzten libe-ralak, tiroka ari izan ziralakoan. Bai apaiz bat ere, eztakigu zergatik. Kaperotxipik dionez, afitzekoa, ta Jainkoaren milagroa da, danak Iiberalen atzapafetafl ez erori izatea.

Bitartean zer ari zan Lizafaga?—Okefel.o aldera jo zak, Itziar aldera, Santa Cruz an utzita. Santacruzta-fen alderdiari kontu egingo ziola esanda, jotzeko tiru-gaiak bíalduko zizkiola ta... nonbait zegoan. Jakití izan balu Santa Cruzek, etzun noski ekingo. Munizio-rik ezpazuten Lizaragak eta ¿zertako etzioten gaztia-tu andik aldegin zezala? Santa Cruzengana ezíñ-era-manez ote zan? Gañera, Primo de Rivera, iru mila li-beraiekin Azpeiti aldetik Santa Cruzengana zetofe!a,:

Lizafaga ondo ondotik pasa, ta su egin-beafean agur eginda utzi. ¡ Ataegin izango zan Santa Cruzekinl Aya-ko au saldukeri beltza zalá esaten zun. Zarauzko izke:a artan elkartzeko egon zirala esaten dute : Santa Cruz Lizafagaren menpean jartzeko zegoala. | Etzegoan to-ki gaiztoan afezkerol

XVH-garen íxaíala.

S A N T A C R U Z E N I T Z A K A Y A K O E R A S O A Z

Egite ortaz ikus zer dion Santa Cruzek berak : « L i -bérala! astiñaldi edera eman bear geniela, an ekiteko gogntik, etoriko zitzaizkidala laguntzera. Etsaia urbil zan eta guk tirogai gutxí, baño geigoren itxaropenez, naikoa ízango gendulakoan. Begira egon giñan aiek gure ondora arte, ta bertatik bertara ekin genien., Tiro-gaiak aitu zitzaizkigunean, ara beste etsai-taldea eskuietik. Ekin genion laisterari, ta aiek gu esitu nai ;an así ziran. Bala-jasaren tartetik al gendun bezela igese-gin gendun: ni nintzan azkenetan. Alabearez, etsaieri eta gure tartean sakan bat zegoan eta ¡ bearik I Bitur-tean ilundu zun eta bakoitza bere gisa, susmoz bezela, baseri batera h:ldu giñan. Ni ere bildu nintzan noizpait, denetan azkena. Ikusi nindutenean ¡ aien poza! Oraintxe ondo gera, esan zuten. Nik beriz: j mutilek, esitu-ík geudek!» eta ala zan. Alde batetik ibaia. ta best-etik etsaí-taldeak. Gaberdia zan, eta biaramonerako ezer

E

— 66 — egiten >ezpagendun, ez gendulten iges-biderik. ¿Zer egin? Gaberdiz asi giñan, batzuk ibai bafenetik, bes-teak legorez. Primo de Rivera Zarautza itzuli zan, eta aien atzetik, minutu gutxiz atzetik igaro giñan, eta ala igesegin esi aren bafenetik». Zifiku gutxi askt zun Santa Cruzek igesegiteko. Aramayoko efiko etxe-aren goiko sapailotik jauzi egitea baño efezago ¿an ibaiaren erdítik igarotzea. Uretan etzuten ots aundi-rik aterako, ibaiak berak zerbait aleratzen ba zun.

Lizafagari geroxego egin zion kartan, garbi askt ari da. Otsailaren 4-garenean bi karta bialdu zizkion Lizaraga Comandanteak Santa Cruzi, ia zer egin zun; trenbideetaz eta Ayako erasoaz etziola befirik eman. Santa Cruzek 19-garenean erantzun zion: «Burníbid-ia ufatzen alegiña egin det,. eta Ayako erasoaz ere ueíí eman dizut: galdu egin bidé da. Gañera elufak galara-zi egiten du mendiz ibiltzea». Urena erantzuten dio, Ayakoan bi mutil il zizkiotela, ta bakar batzuk zauri-tu iges-egitean. Garbi esaten du apaizak berak ere eri-gizon batzuk ilerazi zitula, zelatarizkoan afapatu zitulako. Liberaíak gau guzian su-galda aundia iduki omen zuten, eta bear ba da, gizon ilak an efe. Gero, Ayan egindakoaren txeetasunak ematen dizkío Gi-puzkoan ari zan mutil-saldoentzat geratoki bikaña zata ta Santa Cruz eta Soroeta an tokitu ziran. «An egun giñan amabi egunez kartutxoen begira, ta ez ageri..

— 67 — ¿Noren aitzakiz? Enaiz oraindio jabetu, baño jabe'zs-ko bidea izango da», esaten dio ausarki Lizaragari. Aya-ko erasoaren bezperan etofi ornen ziran Zarautza 1.500 gizonekin, Napafoako ta Gipuzkoako soldadu aginta-riak. Esan ornen zion generaiari, kartutxoak aski zi-tutela efi ua ez galtzeko. Uenen artean itza artu zuten, ufa-aldi edefa emjan bear zitzaiela liberalai. Santa Cruzek esan zien, biltokirik obeena Aya zutela, :a, aren, kartutxoak bialtzeko. Gabez bialduko zizkioteta. Ixil-mandatarien bidez jabetu zan, etsaia iru al deta-tik zetorkiola. lieriru Sania Cruzek kartutxoak eskatu, ta etzala kartutxorik. Napafoako Comandantean argí-bideak eman zizkiola bear zana egiteko, bera gatxo baitzegoan. «Geroago bialdu nitim bi edo iru manda-tari, nondik zetozen adierazteko, ta gure atzu-aldetik su egiteko. íiazetozela usté gendun, ezpaitziguteo gnz-tiatu andik aldegilekorik, gaztiatu bear ziguten beze-la. Ayako zorigaitzen, eriot2en eta lapufeten kulpa, dunari bota bekio...» (Apaizak Lizafagari botatzen zion, eta emen ere ala adierazí nai du). «lía dirá ül-puzkoan mutil-sailak, iñor atzetik izan gabe, beren bu-ruzagiekin igesi dabiitzanak, eta eraso bear luketenean ekin gabe geíditzen diranak». (Zu ta zur^ak, Lizara-ga) . «Liberalen artean ere bizi izan dirá, ta pak;an utzi diete. Nik generaiari (zuri, Lizafaga) bear zai )n begirapena ba diot; baño ez du ezagutzen Gipuzk^a,

— 6 8 —

«ojalatero» alper oiei siñistu egiten baítie. Oartu bedi, ta alegiñak egin bitza, Bergarako ta Amorebietako ía alakorik gerta ez dedin...» Emen agerí dirá Santa zen idurituak Lizafagarengana.

¿Zer ziran «ojalatero» oiek? Beti «ojala» ta «ojala» arí ziran, irabaziko al diagu, baño aiperkeri goxoan egon: au ta orí egin bear, eta beti geldiegonean. Mut-gindok dionez, gure Gipuzkoaren lepotik jan edan egi-teko, bestetako ez ornen ziran, eta ala ere Lizaragak karguak eta bizibideak eman aiei. Efi batean gertatu ornen ziran bost menpekoekin. Gero befi- Lizafaga zoratzen zuten berizukerien bidez karlista gaiztoak eta liberalangandik etofi ziranak. Santa Gruzck etzun or-dea nai ondoan aipefik eta ojalaterorik; zafak, adua-na kobratzeko; ankokefak eta ankamotzak kartutxoak kargatzcko; ta gazte bizkofak suari erasntzeko. Ril-dur ematen zien bai Santa Cruzek ojalatero aiei; ofe-gatik, gezufik aski zabaldu zuten aren kontra. Eíir.a-fak ere oartu ziran, janda edanda gastatu ugari egi-ten zutela aien bizkar, eta Santa Cruzen kontra esan alak esan afen, etziten siñisten. Esan zioten efitafak Santa Cruzi, an gezufa besterik etzutela esaten, eta' Lizafagaren aginduaz au ta tu eskatzen zutela, ta oja-lateroen kontra dei bat egiteko. Santa Cruzek bialdu zun dei ori efi guzietara, berak agindu gabe EZ JA-T E K O R I K , EZ D I R U R I K E M A T E R O 1ÑORL Or-

— 69 — duntxe amasa artu ornen zuten eritarak eta aldegin ojalateroak.

Baliteke Santa Cruzek gogortxo itzegítea ta idurica geiegi izatea Ayako ontaz; baño zerbait ba zan, etá garbi aski esan zion Lizafagari berari. Flkar artzeko bidé txafak ziran aiek. Santa Cruzek egiten zuna obe bearez egiten zun, beti asmatzen ezpazun ere.

XVIlI-gafen. íxatala.

I T Z I A R - E N . DEBA E R E - K E I Ñ U A . « T O , B A Ñ O E K A T Z A K . »

Ayatik Afilara jo zuten, goseak, eta aulenak akitu-rik. Otsailaren lena zan. Larogeita amar lagun zitun' Santa Couzek oso biozgabetuak, Ayakoa ikusita. Ba zan biozgabetzekodiña. Gañera tiro-gairik ezta amar, lag-unentzat eskupeta bat. Andik Itziafera sartu dirá, ez noski an su-ondoan anka-zabal egoteko, elufarekirt su-ondo-giro ba zegoan ere. Ta elufa ba zan, esaník dago, aien atzetik ¡zango zirala liberalak, oiñ-aztarna artuta. Santa-cruztafai uxa-aldia eman zittfenean, ai^n i^^^ut^ atzetik asi ziran, baño igesi dijoanak oiñak arin. ¿Zer egin omen zun apaizak? Itziarko alkatea deitu, efian ziran petrolio latak aterazi beste oinbeste gizonekin, eta goazen mutilak, Debako Hberal-mordoa izutzera, efiari su aferazteko zufian. Biaramon goizeko lanetan,' Kandeleri egunean, Meza entzun, gosaldu, ta elufaren ,

gañetik Debara. Itziarko amalau gizonekin eun eta lau zeramazkin. Piraiak dionez, zortzíreun omen ziran-

Debako liberalak, (Ernioko beltzak), Zazpi efialengatik Odola salduak, Madarikatuak.

Tiroka atera bidé ziran; baño Santacruztarak:, etxeen babesean, aufera. Efiari su «man bear zioteia-koa egin; efia ikaratu; jaren! efirik ez eretzeko. Son-ta Cruzek bi letra egin liberalai, beren buruak emate-ko. Liberalak baita Santa Cruzekin izketatu ta ar-mak eman ere. JBost mila kartntxo Remingtun eta les-te tiro-gai batzuetaz jabe egin ziran. Gizagajoak ze-goan egueldiarekin, jantzi osorik ere ez ta, liber¿iai txamafak kendu zizkien.

¿Non ziran bitarte artan atzetiko liberalak? Ba zun Santa Cruzek zelatari edo ispia bat, izenez Erbiya; arek ekartzen zion etsaíaren befi, non zan eta ñola ze-bilen. Debako liberalak etzekiten ezer, Ufuti etziraia jakin izan balute... Santa Cruzek bazekin Erbiyar^ bidez, Primo de Rivera ítziaren zalá, aren atzetik eto-fita. Bitartean etzezaken lorik egin. Ta ain zuzen ere, Primo de Rivera Debara mutur batetik sartzen asi or-dukoxe, bestetik ateratzen apaiza. Ala dio Kaperocxi-pik. Zergatik etzituten bada atxitu ainbeste libeía-

— 75 — lek?—Orain ezpaitzeuden esku-uts Ayan bezela. De-ban zeuden liberalak agitz gutxi bidé ziran. Santa Cruzek ogeita amalau eskupeta besterik etzítun bildu, zitutenak kendu aien.

Oraindio Deban ari zalá, Olazabal jauna apaiz bat lagun zula etorj zitzaion, aren, Lesakan zeduzkan iru liberal zaurituak aien eskuetan ipintzeko. Apaiz orí Gurutze Goríarena esaten zaion elkartasunekoa zan.. Asi zitzaion Santa Cruzi, alakoa ta olakoa zalá «Cruz Roja» ori, elkartasun erukitsua zalá zaurituentzat, eta oretara. Gauz edefa, esan zun Santa Cruzek.—Ala de-rízkiozu?, eranízun zion Olazabalek, Ainbestekoak epa-ten ditute zuregatik eta... Erdirik ere ez det siñisten pik.—Neri ajóla gutxi esan oiengatik, ni zuzen íbifí ezkero, esan zun Santa Cruzek.—Biotz onekoa ta barkakora izatea gauz una da.— ¿Zer bear dezu bada, Olazabal?—Lesakan zauri dauzkazun iru liberal aiek.— Bai, baño lenik emaizkidatela iru nereak.—Bai al di-tute bada?—Bai noskí.—Ala ere emaizkiguzu, aien.— JEztago ematerik. Santa Cruzenak Cubara bialdu z i t j -ten.

XlX'gafen Ixnfaltt.

S A N T A C R U Z E N R I O T Z GOGORA. BERE M U T I L E K I N

Karlísta buruzagi epel batzuk zilafa nai ornen zuten,-; ez gera. Mutíl gizagajo batzuk, obe beaiez, Prantzira aldegin zuten, eta an ikusí zitun Santa Cruzek, gosfa ta zarpila zeritela. Santa Cruz bera, atxedenik gane, arontza ta onontza zebilen, zibilengandik aldegingo ba zun. Soldadu gizagajoak, beren nagusiengan ziñtzo-tasunik ikusten ez ta, bakoitza bere aldera banatzen ziran. Tripazainkeria ta gaiztabidea besterik e-tzan ageri buruzagien artean, eta ¿ñola maite izango zitu-ten? Bai ordea bere mutilek Santa Cruz; ¡ maitetxoi Colombian zegoala, azken-aldean eskribitu zion To-losar Pildain batek, eta apaizak bai erantzun ere : ¡ A zer aldi ona eman didakean iré kartarekin! Nere efinl-deko aizeak artu zetiat irakuri bitartean. ¿ni aztu nere mutil prestu aietaz? Egun latz aietan nere lagun izan ziran aietaz? Zuek asko maite ninduzuen bai, ta zin-tzo ibiü ziñeten nerckin; baño nik ere maite zindu-edan, eta estimatzen zinduedan, zuek usté baño gA-ago. Iré kartan diokanez, alderdi oietan nitaz orolu.cn

— 7 6 —

dituk bar baño geiago. Guziz poztu natxok beri e n e kinj eta bakoitzarengana esker ona diat. Zuek betiko utzi-beara baí neretzat erdiragafia!... Emaizkiek T Í -kumuñak nere adiskide guzíei bakoízka, ta esaisk, ortik aldegin ezkerokoan nere otoitzetan gogoan idu-ki ditudala. Aspaldiko mutil oiek beren zartzaroan is-kribitu diote apaizari, ta karta oietan ageri da maite zuten etzuten. Oietan Santa Cruztafik sutsuena, bere Secretario zan Kaperotxipi, eriotzara arte Argentinan bizi izana. rgi-^-gareneko Azaroaren lenean ikus zer esa-ten dion kartaz:«ííeforez askotan galdegilen dit kartaz Eusebio Erandonea Beratafak. Bai ornen zuten etxean

ry?eÍ5ítíí" oret^rako bat, kutuna bezela gordeta zeukatena, baño Deustoko jesutai bialdu ornen zien. Neri eske ari zaiz-kit, aren eta aren baño ¡ ez daukate arturik! Eretrato ori utzi baño beste edozer utzi naigo nuke. 1915-gar'en-go Agoraren t>-garenean berak : «ogei edo berogei le-gua bakafik ba genduzke tartean, pozik etofiko nin-tzake berorengana, sakristau bederik izateko. B Año l aldean dago berori! Pedro Balentziagak Zumaiatik •. « ¡ zenbatek atsegin lukete berori ezagutzea nik bezeial Oraindik etzaigu itzali berofenganago maitetasuna, ta emen gaude Efegeari baño len berori serbitzekoa. Pil-dain gizagajoa ü zan 1919-gafenean, Santa Cruzen izeia ezpañetatik zeriola. Lentxeago bialdu zizkion Savia Cruz mixiolariari 320 peseta, adiskideen artean bilduak.

— 77 — Oraindik ere ba zitun adiskideak, eta adiskide maiteak. Bilbaotik 1912-gafengo UztaUaren 16-gafenean eskri-bitu zion arekin gefate osoan ibili zan mu til aietako ba-tek. «Orain dala gutxi, berofen soldadu Oyartzuar ba¡e-kin ari nintzan izketan. Berofen efetratoa erakutsi nio-nean, negafari ekín zion gizagajoak». Olako mutüak zitun Santa Cruzek. Erabat Prantzira aldegin bear zula esan zienean, bayonetak lufean sastakatuta esan zioten : «guk etzaitugu utziko bada». ¿ Makilkara ede-fak ematen zizkiela zertanbait uts^giten zutenean? Bi aldiz guzia ere. Beifiola ostatu bateko etxekoandreare-kín lotsagabetuxe zalako mutil batí, ta pagatu nai ?.t¿i-olako. Don Manuel, begira zer egin didan zure mutil batek.—Ezngutuko zenduke?—Bai.—Ekafiazten ditu bere mutilek eta «au da», esan zun etxekoandreak. Bizkafa bero bero eginda bialdu zun. « Ik ez dek merezi nere mutilen artean ibitzea». Beste bein moxkor baci. Geiago iñor astindu beafik e-tzun izan.

Santa Cruz begi begiko zuten Lizafagaren talde.'ik ere. Bein batez, Zaraützeri zegoala, len esan degun be-zela, Lizafagaren mutilak ¡ Viva Santa Cruz! otsegin. zuten. Lizafagak Santa Cruzengana mutilek pasiko zitzaizkion bildufez, goragoko mailak eskeñi zizkien. Nik ikusi det Leturia ta Leturia kapitanaren garbita-suna, apaizarengana pasa etzalako gorago altxa zu-nekoa.

— 78 — Gipuzkoak ere maite zun noski, ef¡-jendeak bein-

tzat. 11 zan baño len atera zuten, jesuíta zalá, eriotz-or-durako Loiolara etofi nai zula. Etzait iduritzen ala danik, baño etortzeratu balitz, Gipuzkoan etzan geJdí-tuko noski anka jaso zezakenik ua ikustera joan gabe. Alako jende-talderik etzun bilduko noski Uzkudunek.

XX-gafen txatala.

I R U N G O B E L T X A , Z E L A T A R I A , G E Z U R - A P A 1 Z A . ¡ G E R A A T E R T U GABE1

Santa Cruzen burua diru ordez eskatu zutenean, gibeiurdiñiek bezain ugaritu ziran ispiak. «E-nun usté esan o¡ zun Santa Cruzek, nere buruak 10.000 peseta baliu zitunik». Diru ua eskuratu nai zuienak erne asi ziran bada. Irungo beltxa an azaldu zan Naparoan, Prantzi-mugako eíi batean. Galdegilen dio Santa Cruzek: ¿agindua beíetzera al ator?—¿Zer agindu?— Azpj-suge ori, ixilik ezpai ago ilaraziko aut bertan. Santa Cruz odolzale arek ¿zer egin zun? Ikara ed¿ra eman besterik ez. Bere mutilen aurean lotu, ta Criaren baztar batera atera. « i bezelakoen bildurik eztiat», eta atzeko aldean ostiko bat emanda utzi.

Gurditarteetan, garopiletan, ibaietan izkutatzen zi-ran ispiak, Santa Cruz igaro bear zun cokitik. Orega-tik bada zebilen erne apaiza. ¿ Bildurtia ta fiakaitza zalá? Nork azalduku luke burua lasai ario ofetan? Bein-ola, bialtzen diote apaiz-jantzian, norbait il zulako otsa zedukan bat, arekin konpiantza artuko zula, ta geroenean il egingo zula. Oi zun Uezela, Santa

- 80 — Cruzek bi mutil tartean ekafiazi zun bere begietara,; baionetak agerí zitutela. Ikusi orduko, Santa Cruz idu-ritu gaiztoak artu zun, Apaiza ote zan ez ote zan ja-betzeko, laíiñez galde efez batzuk egin zizkion. Tutik etzun erantzun gezur'-apaiz afek, eta tiroz botarazi zun lízar ba'en ondoan.

Ixtilu pranko atera dute Santa Cruzek egin ornen! zulako bandera batengaz, «gefa atertu gabe», ziona.: Oi'-ek ikaratzen ditu beste aldeko batzuk. Bai gízon odoltzalea! Badakigu, Santa Cruzen buru ordez 10.000 peseta eskeñirik leúdela. Peseta oien atzetik ispuik non nai aterako zirala esan beafik eztago. Aiek iz;i-tzeko zerbait bear zalá ta Santa Cruzen befi gab&, Hi-lario zeritzan batek egin zun bandera ori. Santa Cru-zen bigafen mutil-taldea Hilarioren agindupean zebi-len eta aiekin asi zun eramaten. Apaiza oartu zaneko gorderazi egin ziola dio KaperotxipJk: Santa Cruzek berak etzula ikusi ere. Ori da guzia. Ala ere Beran ara-patu zutenean, ori entregatzeko agindu zioten Va'de Espina eta. Eztakigu berekin zerabiTen, ala Hilariuk zeraman. Dana dala, gefakoan gerakoan bezela, Ba zegoan gefa egin-beafa. Efegearen inguruan bizi mo-du lasaia ari zuten aiek, etzuten gefa aundirik nai. Etzuten aiek inoren odolik íkusiko, ez berenik ere : ez Santa Cruzek adin bat ízardi atera ere, Jaungoíkoa-ren eta Euskalefiarengatík.

XXl-gafen txatala.

A R E T X A B A L E T A N A N D R E BAT T I R O Z JOTZEN DU. L I 2 K U N B E R I K O A N D R E A L A R U G O R I T A N

Amaika gezur sortu dute liberalak gertakari ontaz. Aundienak Segovia dalako batek. Andre ori aur-gite-ko ornen zegoan eta aren kafaxietaz ufikaldu gabe, bo-launikarazi ta tiroz il ornen zun. Tiroz ilerazi zula egia da. ¿Zergatik? Iru aldíz ispia-lanetan afapatu zulaky. Santa Cruzen sailean bai baitzebtlen Erbiya esaten zio-tena? ua liberalak afapatutn Vitorira eraman zuten. II ote zuten etzuten, etzekiten. Aren andreari ítz emaa' ornen zioten, berak ispiazkoan laguntzen ba ziten, se-nara i tzul ikn ztótela: ar.drPak berak ala asmatu uosiri. Beifiola andre au afapatzen du Santa Cruzek, gonaren joskurean izkutatuta zeramazkln paper batzukin; IÍ-beralentzat alegia. Santa Cruzek esan zion, begira ze> zala; ¡rugaren aldíz afapatzen zunean tiroz ilko 2u!a.. Bigafen aldiz afapatu zutenean, esan zion Santa Cru-zek, bizitzeko diña emango ziola, ta etxera bíltzeko. Andik Üebete batzutara befiz afapatzen dute Aretxa-baletan, saski bat ogí zeramala. Ogi baten mami-tar-

— SÜ —

tea», paperak beriz ere, Aretxabaletako liberal bat^n-tzat. Oraingóan koupesarazi ta tiroz ilerazi zun. Aut,-giteko ote zegoan andre ua? lkus zer dion Pedro ¿U-bízareta Aretxabaietarak 1921-garen urteko Martxoa-nen 14-gafeneati; «oraintxe itzegitea egin det andre aren aide balzukiji, eta esan didate, ez daudela oso se-guru, baño aspaldi artan noski, umenk etzula, ta 42 urteük gurakoa zata». Andrea aurgiteku agín agirían zegoala ta olako btírikeri pranko asmatu da; baño as-makeri oiek eztute egiaren izpirik ere.

Lekunbefiko andrearena ere zabaldu da, beste ge-zur askoren artean. Larugorian uizi ta lumaz bete :a astogañean erabiii ornen zun eñ guzian bafena. Aa ere egia eztala badakigu. Oraindik bizi da í-at edo OA£ Lekunbefin, oren beri dakina, ta orí ondo gogoaii dau-kana. Nere azitefian, Uitzin, entzunik ago Zakarns Astíz jaunari, Lekunberiafa bera, ta ezkontzaz Uitzx-ra joana, Santa Cruz oraindik Lektinberira gabea za-lá, ta ark ez baño beste batek egin zula egiteko oci-Astiz jauna ezla batere Santa Cruztafa. Oramdi bizi. da ta osasunean dago: galdetu bekio. Ezizena « K a l x : m zun batek egin ornen zun. lrañetaren sailekoa btra. Ikus zer dio Santa Cruzek berak; Ni Lekuabe'aa sartzean ikusi nitun Lizaragaren mutil ba i zuK, andre bat astogañean zeraniatela. Ezin gelditu nindeken an, eta naigaberik aski eman zidan gaxoak. Frisank izan

— 8a — ezpanu, mutil aiek artuko zituzten noski bereak eta asto beltzarenak.

Bi gertacra oek, Aretxabaletakoa ta JLekunberikoa1

puztu ditute la afotu ditute ta itxuragabetu ditute bel-tzak, nai duten bezela. Olakoa prauko asmatu diote Santa Cruzi, baño ezin egiztatu. Carlista epeletan ere zabaldu dirá, bai bear baño geiago, ta Lizafagak eta Dofonlsoruk eta, belariak erne zeduzkaten (_'.ikoak ;n-tzuteko. Oraintsu atera dan üburutxo oatean au esa-ten da. Santa Cruzengatik ofelako izugafikenak i.n-tzunda, Lizaragak auzia garbizeko agindu ziola Alday jaunari. lbili orneo zan basefiz basefj, ta baseritanu ezin omen zien ezer atererazi. Berak dionez, «bildur, omen ziran Santa Cruzek gero jofatuko ote zitunu. Al-day jaunak ori asmatu ba du, nik ere ba det eskubid.ía asmatzeko. «Etzuten ezer esan, etzekitelako». Santa Cruz Ameriketara joanda 40 urte ta geiagoan ¿zeren bildur izan dute bada? Iñor ez al da ibili egite oiea bcfi-biia? Badakigu asko ta a ko ibili dirala. Ez daníii ez da esan bear. Cu ere ibili gc;a, paperetan edo ordun bizi ziranen ezpañetan olako odulkenrik edo beltze» kirik arkitzen ote degun. Baño gauza jakiñik ezta age-ri. Bai gizon zorotza zalá, ta egitan ari zalá geran, lengu gefateko saldukenak ikusita; oraingo gerateko beíaxkakeriak ikusita. Olako gauzik agertuko balicz ixilik egon bearko genduke.

XXJI-gaien alala.

B E R A S T E G I K O A L K A T E A F U S I L A T Z E N D U .

Oraindik gogoan daukate inguruku zaruk, l iaua:-gíko aikatea pusílarazj zula Santa Cruzek. ¿Zergat'K ote? Salatanzkoan ari zalaku. Murgiundok dioiii / . m-guruko erietako alkataai tnotza eskañi ziten, oeren efíetara karlistarik aza.'izen zaneap gaztiatzen ezpazio-ten, Alkate au zan bada liberalen konpuuuzazkoena, ta aiekin íxil-gordeka zebilen jauntxonk nagusie.ia.

¿maduren esauarekin batera datur Batista U. n iue -txeak aitortzen duna. Santa Cruz Berastegu zegoaía agindu zion alkateari goardi bakar batzuk ipimzeko Gaztelu-aldeko gañetan, Jiberalik ba zetoren ere. ¿Zer egin zuten aiek? Korneta jo, liberaiai adierazteko. ür-dun arapatzen du Santa Cruzek aikatea, ta San Lo-renzo-gañera eramanda lau tiro emanerazi ztzkion.

Kmcn gertalzen dan Batista Onnaeixea au non aita da. Aufenean esan dedan tolosar aren papereta.i eta garbitasunetar. mkun nun altaren aitortza • ri, ta he-rari galde-nai aundia sortu zitzaidan. «Etori al zaizu norbait, Berastegiko alkaieaz, Santa Cruzek pu*tl*tu

— 86 — zunaz, galdegitea?»—Bai gizona bai, eztakif zpnbat ctit-fí dírnn ori galdetzera: nekarazi naute». Len esan de-dana, irakurtea, Santa Cruz etziteken etori Oinurkíii-a eriotzaren azpian, eta ala ere basefitarak aren bildar. Ustrkabean eta ez-ezagunean etori izan baJiíz, Arama-yon edo Ernion edo Oyartzunen edo beste zokondot'n baten etzitzaion ostaturik paltako. Ua Ameriketan ía ' i ze bildur dute? Ta galde ta galde ibfli dirán oiek ¿zfPr garbirik atera dute aren tibntra? IbiÜ dirá, bai; egifia-lak egin dttute. Ta ez esan nerie alta Santa Cruzta?í danik. Lizafagarekin ibiüa da, ta Santa Cruz'engatik amaika gauz entzuna. Bfin galdetíin nion, ia zer ze-rizkion Santa Cruz apaizaz, eta rnakur snmara izan bear zula. ¿Zergatik? eta «eztakigu bada guk, ainbeste gauz esaten due ta». Ortatik atera da Santa Cruz g'iiz-toa : liberalak eta karlísta gaiztoak asmatu ditutenetatik ¡ Aritzekoa da! Piralaren gezurak. arek asmatu beXfl^ la, entzun ditugu Euskalerinn eta euskeraz. Gezur oíek aizatzen naiko lana badago, ta ez dirá berealakoan ixildtiko; baño goíz edo berandu, egia nagusi atera-ko da.

XXllI-gaf'en átala.

L I Z A R A G A K S A N T A C R U Z I L T Z E K O A G I N T Z E N DU

Lizafaga, Gípuzkoako soldadu karlisí;i guzien agin-taria, gizon bizknra ta ernea zalá esaten dute batzuek; ezereza ta gizagajoa beste batzuk. Ikus zer dion Mut-giondok : «gizon ?aiñ Ha ta oartugabea, befngeita ama-sei urte zitun ger'an sartu zanean, eta asmo onez sarta zan karlistetan; baño pake-denboran ua soldadu ona. Beti Etizharenean zegoan: mojan kapilautako geigo balio zun gera ra ko baño. Oso safitan [auna artz*o zun, eta bere soldaduei Efosartoa efezarazten zíen be-ti. Kztolko ona ta Elizkoia zan noski». Santa Cruzek dio g ; ona ta pina zalá, baño gizagajo siñis-efex bat. Ofegatik c; 'a!eroak maite ornen zuten. Ba zun Here-kin ird^ira ta dirua ta naiko guzí, baño etzun ezer qutf-dirik egin. Bizkofa izan balitz, geroko Diputazio kftt-listalv etzun bialdnko Aragoara knrga arekín benre-kin : etxean ere gefari onan beafa ba ¿egoan. Asteasu alde artan egonari edefetsi ornen zion, eta ^astatu bes-terik ez ornen zun egiten. Liberalakin belaxkn samafa

— 8 8 —

zan beuuzat, ondo etorlzen zalakoa <-gia ezpada rn Bein batez txarki omen zegoan pulmoni-nuñez. Bere suldaduak oetxoan erabili omen zuten zenbait egunez, eta oso txarki zegoaía oartuta, Eigoibarko gaixo-etxean utzi. hJgoibarko liberalak jakui, uoruaiiett .iu petik esanda, Lizaraga an gelditu zalá gaixorik. }o -dute Elgoibarko gaixo-etxera, bi aldiz irauli dute az-pikoaz gora, ta... ez arkitu zantzurik ere. iitxeak a-tun zoko, ardandegi, ganbara ta gañerako, begir.i>a omen zituen, baño txona zegoaneko gelai'ik ez iriícit

begien agcnan ba zegoan ere. Nonbait liberalak etzu-ten oso etsai Lizaraga. Santa Cruz izan bahtz, azkar büatuko zuttn noski. Liberalakín undo etortzen z^lako orí beltz samara da, ta baliteke Sania uruzen idun-tu gaiztoen bat izatea, baño zerbaiten itxu.a l du. Pazkoa Ganzumeko egunez, Apirilaren 14-gafenc.u1, Lizafaga Astigafetan omen zegoan I.OJO gizonekm. Ba zitun etsaiak Azpeitip, Azkoitin, Zumafagan, en gizatalde bat atzetik zetorkion. Lizeduken bada Klosu-mendian bafena, Pagotxuetako tontofetik aldegnea besterik. Oinbesterik ere enlzun egin gizagajuak, eta etsaiak eraso egin zion. Hgiñalak egin aldegiñaz, Ar-tetxereka-ra jo ornen zuten gizon ta zaldi aiiniiía. h.iu-suko apaizak ikusi ta aitortu. ¿Zergatik tizuitu li beralak bere artan esitu Lizafaga? Casuilu liuertJ bu-ruzagiak nai izan etzulako, adiskide baiUun. ZUQU <•

gan egon ainbeste gi.zonek.in eta Artetxerekan aídegí-tea galeraziz bere artan itxi zerakela, ez ta mugitu ere Zumafagatik. Marmari pranko atera ornen zuten g.i-ñekoak egite ontaz. Ojalateroak ere aren inguru.ui ederki bizi ziran pake goxoan, Euskalefiaren ondape-nerako- Nolabait maite zuten Lizafaga, ta eziñ ikusí Santa Cruz! Lizaragak edozein mutil jasotzen oni;n zun bere taldean; ala sortu zan nabarkeri ta gaiztakerl pranko karlisten soldaduetan. Lizafaga geldi-egpnean eta Santa Cruz beti ibilian: okefik egiteko biderik ere etzien ematen. Lizafaga, gizagajo bat zan gizona ¿a-nez; baño soldaduz aul ezerez bat. ¿Santa Cruz bezain biozgabea ta odoltzalea etzaiar1 Arengatik ere esaien ditue bada, liberalik etzula il alerik ere, baño bai lau karlista gutxienez tiroz josi : Patxi Arbelaitz, Esteban lndart, Goyaz-Bidaniko lntxusa esaten ziotena, ta ues-te karlista gazte bat. Intxusa ori Santa Cruzi erauntsia zalako ornen. Entzun gizajoaren azken-itzak : «nere pa-mili guzia karlistengatik gofiak ikusirik egon, ni au-fenetik atera gefara, ta orain tiroztu egiten i.aute. ] Etsaiak ez la geronak] Auxe dei damurik aundienau. Liberalakin bioz-beragoa zan. Ba zan alako Osta *.e-nientea, Andrés eta Esteban Arteaga ta Prantxisko Be-loki il zituna. Lizafagak barkatu egin zion bada, ta gañera soldadu karlisten erakustun egin. Azkenean Santa Cruz| eskuetan erori zan, gero ikusi'eo degunez.

— 90 -Lendanik ere badakigu nr>Ia zebiltzen Lizar'aga ta

Santa Cruz. Apaizari agindu izan zinn, mutiletako ba-tzuk, Azpeitiko saliera aldatzeko, ta kendu ere ba ziz-kion; Naníestik ekafitako kañnítxoaz fre jabetu zi ' i Lizafaga; ta batez ere, Ayako erasoan etzion lag-undu agindu bezela. Lizaragak, Gefa-Batzar'e nagutú-rako zula ta bereganatu nai zun apaiza; baño ark ga-f ¡ zion, etzala artarako. Karlista nagusíen adíeraziz joan zitzaizkion Santa Cruzi Berara, Luziano Mendiza-bal jauna, Patricio Orkaiztegi jauna ta Andoango La-fe ta gazteena, aren, zetorela Lizara^aren menpera, ta batean geígo egingo zutela. Baño bitartean adíerazi ziten Santa Cruzek, Mnntserat enroñóla oreso atxHu zula, ta Lizafagaren paper bat kendu ziola, afen, «S^n-ta Cruz atxitzeko ta tiroz botatzeko» ziona. Azkem'k, agerian, enotzarako galdu zun Guipuzkoako Gefa-agintari nagusi oiek Santa Cruz. Huria ta eskurakai» tza zalá ta : afapatzen zutenetik bí orduko beta emaíe-ko, ondo iltzeko prestatu zedin.

Ajóla gutxi ala ere Santa Cruzi, Tolosan iru liberal pusilatu zituJa esaten dio Lizaragak Eliori, berarí bVfi eman gabe, bere eskubídez, eta odolzale bat zalá. Li-beralak bera ezin afapatu baitzuten, aren ítdkkide ta lagunekin makur jokatzen ziran. Albizturko basefi ba-tean Santa Cruzen adiskide aundi bat bizi zan, Mu-gertza izena. Adiskide zulako, ez bestegatik il ornen

zu en beltzak. Ordañak artu zituzten apaizarengandik. Goiz batean Tolosara jo zun sei mutilekin. Tolosako Zumardi txikían iru begirari edo zentínela atera z\* tzaizkion. Gaízki-esaka ta eskaínka ta ekin-naiean ast omen ziran, ero Santa Cruzenak tiroz bere artan utzt. Tiro-otsetara zerkausi aldetik an datoz beltzak. Erio-suar aldeg-íten du apaizak Zumardi aundi aldera. Bi-deán dagon pabrikako leyó batetik beltzetako batek eskupeta zuzentzen du Santa Cruzengana, ta ¿asma-tuko ote du?—Etzun utsegingo noski, emakume batek besotik elduta saiestu ezpalio. Bidea gora Gaztelura sartu zan apaiza.

XXIV-gafen txatala.

K A P E R ^ T X I P I K A R T Z E L A N . SANTA r R U Z E K E G O Z K U E P U S I L E R A Z T E N D U

Badakigu ñor zan Kaperotxipí: Santa Cruzen txil-gordari edo Sekretarioa, ta aretaz ainbeste beft on utzi dizkiguna.

Berak esanda dakigu, Apirilaren lenetan, Iia/atsurefl ondoko basefi batean zegoaía, Afilaga gudari-burua azaldu zitzaiola Lizafagaren aginduz, Lekunbefira joa-teko. Igesegin omen zezaken Kaperotxipik, baño ezei; gaiztorik etzula egin ta, ala lagun egin zion Lizafaga zegoan tokiraño. Lekunbefira giñanean—dio Kapero-txipik—saferazi nindun Lizafagaren gelan. An ze-goan girón bizar-zurí bat. Aufeneko aldiz ordun ikus) nun nere nagüsí Santa Cruzen etsaia. Bertatik bertara adierazo zidan, atxitua nintzala nere zazpi mutiTekin, eta aren kontra ezertxo ere egiten ba nun, pusilarazi-ko nindula. Nedukan kartera kendu zidan, amar ama* bi mila efealekin artu-agíririk eman gabe. Kartzela zal nere adiskide aundi bat zegoan: Enparan, gefari-burua*

— 94 — Esan zidan ixilka, agindu zofotzak zitula ta alditx<t batean irauteko; luzaro baño len izango nula igesegi-teko aukera; Lizafagaren eta Iturberen mutiletan ba zitula adiskideak, asko ta zintzoak aía ere. E-nun igesegiteko ;>smonk, baño ikus zer gertatu zan: Li -zafagak bere mutil-saila Azpeititik Zumafagara aldatu nai ta así zan bidean bere aiekin Gefa-Batzafe nagu-sia ta diru-zaia aufetik bialtzen zitula. Fazkoa Maia-tzeko zan ain zuzen ere, Eibarko beltzak Elosura la inguruetara atera ziran, beren mendi-bazkari aielako bat egitera. Baño an patxaran egou-beafean karüslai galarazi egin zien bidea ta atxitu egin zituten bakar batzuk, eta aien artean diru-zaia, ogei mi]a pesetare-kin. An zeramazkin nere iru mila pesetak ere. j Libe-ralantzat azkenean! Nik bitartean igesegin nezaken,, baño ez nai, igeslaritzat artu ez nintzaten. Araot/.en geundela, egun batzuelako baimena eskatu nion Liza-fagari, oñetatik gaizkí nengoala ta. Ala izan ere. Sen-dagÜeak ikusi nintzala agindu zun, eta arek, atxedt-n-bear gofi-gofian nengoala. Zoaz bada, Kaperotxipí, esan zidan Lizafagak, eta itzuli zintzo, nere mutilen artera. Nik aterako zaitut gizon. Nik enion itzik eman. Andik bi e^t.nera Leitzara bildu nintzan Santa Cruzen-gana, ta nagusíak esan zidan ikusi ninduenean : « g i -zona, ez aiz-bel-bela etofi». Eneduken asmorik Lizafa-garengana itzultzeko. Enijoala oartu zanean, igafiko

— 95 — niqla esan ornen zun, baño Santa Cruzek erabat alde-ginda Don Carlosen alde jaraitu nunean, etzidan ezer egin, soidadu-mailan ez igotzen eragoztea baizik. isz-takit gero igoerazi ba nindun ere. Nantesen nengoala gaztiatu zidaten Comandante egin nindutela ¡ baño ba-dakit ori zergatik ziteken : Eregeak berekin batean erbestera jo zuten buruzagiei ta kargudunei egiu zic-ten mesedea Oaitzan. Ajota gutxi neri igotze ofengaük, ezpainun gogorik soldadutzarako. Ederki nengoan ni Aizarnan eskuia-maisu ta organista, gera asi zaneau».

Konta dezagun Egozkueren pusilatzea. VaUe-In-•^laneU asmatzen ditu sekulakoak, baño Santa Cruzek berak esango digu egia; «Egia da bai, Egozkue íusi-larazi nula, baño ¿zertako agindu zuu arek nere Ülara ta Erotari tusilatzeko, ta zertako ari zan azpitik dirua ematen ni ilarazteko? Ni iltzeko agindua zutenak Le-rak esan zidaten zer asmo zun, eta aiek etzuteJa ala-korik egingo. Egozkuek aitortu zun bere utsegiña, ta [ aren! barka nezayola eskatu zidan. Nik barkatzen diat, baño gerak ez dik barkatzen, esan nion. Oamutu-rik eta konpesaturik ii zanw. Kaperotxipik ateratzea du gañera, Irungo beltzakin adiskídegoan zebilela Egozkue ori; berak ala aitortu zula, oarkatuko ziote-lakoan. Santa Cruzek berak il zula? Ez; berak etzun ifior il. Egozkue au, alako Hilario Zendoya begi-ok<:ía esaten ziotenak txarotu zun.

XXV-gafen txatala.

S A N T A C R U Z L I Z A R A G A R E N M E N P E R A : L E K U N B E R I N

Lekunbefin inketatu ziran Lizafaga ta Santa Crtiz? elkar artuko ote zuten, baño itzegin da itzegin da etzí-ran konpondu. Lau egunez gero, kartaz esaten zíbri Lizafagari Santa Cruzek:

« Lesa ka t i k, 1873-gaf engo M a ia t zaren 11 -gafeneari.

Adiskide prestua:

Qgei bat egun dirá nik eskribituz nere burua Lizafa-garen mendean uzten nula (bígafen aldiz) eta pozttí ziran danak, konponduko giñalakoan. Lizafagak ala itzeman omen zíen nere adiskide batzuri. Baño egunak joan, egunak etofi, ta nere eriotzako sententzirik etzun atzeratu. Abarzuzako erasoaldiaren befi garaí nrtanfxe izan nun, eta ala ere laguntzera atera nitzaion, liberal-sail aundia zalá ta. Baño Iribas'era iritxi níntzaneanV

- 98 — jakin izan nun Lizafaga Leitunberin zegoala, ta ara jetsii nintzan. Atsalde artan luzaro itzegin gendun biok, baño ez gendun elkar aditu, alako eskeak egiten baitzizki-dan, alako aukerak eskatzen. Bere artan gau egin gen-dun biok, eta biaramonean ezer neri agindu gabe, oere mutilekin alde-gin zun. Ordubetegafenean nik ere aren joera artuz, Uítziko gaña artu nun- Laguntzale bat bialdu zidan, aren atzetik Leitzara joan nendila. Líi-tziko gañetik ofizio bat bialdu nion, itzez konpondu ez giñen ezkero, eskribituz adierazten niola, erabat el-kar artuta gera egin genezan. Au esaten nion alde al-dera:

i .° Nere eriotz-epaia atzaratzeko eskribituz. 2." Nerekin beren gisa etqri nai zuten mutilek uzteko neri. 3 . 0 Itzez Lekunberin neri esan zizkidan salaketak gezur utsa zirala ta eskribituz ipintzeko, nik ere bere ala erantzun nezan; bestela enula ibilbiderik aldatuko.

Mandataria bialdu ta Uitzira jetxi nintzan, eta :*n egon nintzan erantzunaren begíira, atsaideko bostak arte. Alper-alpcfik : nere gogo ona ta menpera-naia amtzat artu ^abe, Goizuetara jo zun eta nik Leitzara gau egitera. An nere lagunak esan zidaten, nere eska-bideetara etzaia etoíiko; apaizak beren egitekoetan ari bear ornen dutela. Muziñ ori neri egiñ aren, atzetik joan nitzaion, bidean okeíen bat geríatu litioken bildu-fez, giputz gazte gizagajo aietaz kupituta. Gabeko

— 9 9 —

amafetarako Lesakan nintzan, eta biaramon goizeko zortzi terdietan Lizafagak dei egin dio nerekin etqri dan buruzagí baü, dijoala Yantzi'ra, ni aipatu ere gabe.

Beraz, nerekin adiskidetzeku noiz edo noiz azaldu dun gogoa, azai-uskeria ta itxurakeria da. Ga.rbi gaibi itzegingo det 01 bezeia: ez det eramango auferakoan olako muziñik, eta ez diot bururik makurtuko. Jakiña-ren gañean jartzen det, eta adierazi dezaiela nere adís-kideai la etsaiai, nere jokabidea.

Zure adiskide, M . S A N T A C R U Z . »

Santa Cruzen itzalak ez bidé zion atsegiñ ematen Lizafajgari. Iru aldiz batak eta besteak ore elkartu-naia azaldu zuten, baño nork bere aukerara nai. Santa Cruz-ek bere erara egin nai gefa, ta Lizafagak eziñ eraman, berak baño ikara geigo sartzea apaiz kozkor batek. Sar zedila Hlizan. Ofegatik etziran konpontzen. Santa Qruzek gefari utzi balio ta bere egitekoetan sartu iz-in baíitz, etzun etsai ¡zango Lizafaga. Beraz, etzun nai Lizafagak gefarako biek elkar artzea, baizika» apaizak andik aldegitea, beiñ baño geigotan adierazi zunez.

XXVl-gafen txatala.

L A S A R T E A P A I Z A . O S T A ' R E N P U S Í L A T Z E A

Cruz Otxoak egunari bat atera zigun, egunero gerta-tzen ziran gauzak apurka jalkitzen zitula: Maiatzarsn 13-garenetik Garagafilarep. azkeneraño. Andik artuko, ditugu gejrtaera banaka batzuk. Lasarte apaiza (Por-tuetxej Santa Cruzekin zebilela, Egozkuerengana al-derditu zan ibilian ibiüan. Onek Doíegaray-ri berak nai adiña aizatuta kontatu zion Egozkueren pusilatzea, ta obeen obeenean, Santa Cruz utzita, Lizafagarengana jo zun. Santa Cruzek esan izan zion, apaiza zalakoari esker, bizia i-arkatuko ziola ta andik aldegiteko, Eguz-kueren atzeük joan nai ezpazun. Lasarte beriz asi zan asmatu ta esan, eta beste etsai guziak baño kalte geigo eigin izan zion Santa Cruzen izenari. Lasarte apaiza zalá ta, siñestu egiten ' ide zioten. ¿Zer esan zun bada Lasartekr Asare aundi bat izan zula Santa Cruzekin, eta onek pusilatu nai izan zula, baño «begira» esan ziola; «Jaunaren sarbitzaria ützen ba dek, igariko diok

iré izena ñola zikinduko dekan», eta au entzutean, bi-zirik utzi zula. Ederki asmatua Santa Jruzen kontra.

Beste gertaera bat ere ba degu, bakoitzak beire al-dera kontatzen duna : Ostaren pusilatzea. ¿Zergarik tiroz ¡osí ote zun Santa Cruzek gízon au? 1873-gafengo Ilbeltzaren 25-gafenean iru gizon il zitun Osta oneíc Ayan : Juan Andrés Arteaga, Esteban Arteaga, ta José Prantxixko Boloki, iruek Erníaldeafak, Santa Cruzekín batean Elrniald«?n bizi izan ziranak, Osta onen anaia coronela Usurbilen ila zan, Santa Cruzen kontra su tan ari zalá, zazpi egimez ienagotik, eta rinaiaren ordaña artzeagatik, irurak il ditzek alajaña ! Eriotz auek eginda Elgetara jo zun, Sara sola mikeletearekin, an zqgoan gefa-etxetxoa zaitzera. Afa iñor etzetofela ikusiki, in-guruko gazte-jendearekin izkelara joan oí ziran. Alako batean karlista-saíl batek otsegiten díte ¡ tenk! eta Osta eskuetara zitzaíen, baño Sarasola igesi asi zan eta bala batek afapatu. Karlistengana tíroka ari zalá, »ro-ri ta bere artan gelditu zan. Gaztiatu zitzaion Lizafa-gari—Ostaren aitaren adiskide baitzan—eta Lizafagak erantzun zien, etxalde oneko gizona zalá, ta edukitze-ko; soldaduzkoa mutil befieí erakusteko balioko zula. Santa Cruzek ekafiazi zun apaiz bat, eta Osta feniente-ordea, konpesatu ta ¡1 zan.

Belaxkakeri oiekin etzedukan Lizafagak gefa iraba-zirik!

XXVll-gafen txatala.

E N D A R L A T Z A

Santa Cruzek Prantzira egin zitun ¡oan-ftofietan, Nantes'en zurezko kafioi kaxkar bat erosi zun. Julio Urkijok esaten du, Isidro Ortiz Ufuelak eman ziola esku-ekusitzat Santa Cruzi. Eztakigu nondik atera dun beíi ori. Balíteke Isidrok emandako diruarekin erosi izatea. Apaizak berak Nantesen erosi zula dio beiti-tzat. Carabineroak aurenean ixeka egin zioten kanoiarí, baño geroan ba' nepar ere. Fri-jendeari amorarazi bes-terik ez ornen zuen egiten mugazai oiek, eta pafarí eraso zioten, bai baitzekiten balarik etzerabiTela auke-ran Santa Cruzek. Laister ekari zitun Beratik, eta goi-zeko bostak alde.an eraso zien karabínfroai, Sei orduz an ari izan zliran su ta su, angoak eta emengoak. Be-fogei ziran etxe baíenean, ezeren kezkarik gabe, lrun-dik aiei laguntzera etofi-beafak baitziran. Baño Santa Cruzen mutil-mordoska batek gala ra zi ezpalie, etofi-ko ziran noski. Beren buruak galdurik ikusi zitiiteneaa.

— 1U4 —

bandera zuna atera zulen pake-zantzuan. Auferatz-íu dirá Santa Cruzen mutil batzuk, eta, alajaña, tiroka asten dituzu. Bai omen zan mutil aietan Santa Cruzen antz-antzekoa, ber-bera zirudina, Txistulari. Nonbait, bera zalakoan, egiten dute su batzuk, besteak dtxe-atzetik Prantzira igesegiten dútela. Ürdun Santa Cruz-ek kañoi-dunbada bat butatzen du. Lau ez beste gu-ziak ai. gelditu ziran zeíaldo. Lau aiek íges egin, bide-baztafeko kunetetap sartu ta edo. Bi ibaiean ito ziran, Prantzira pasa-naiean. «iN ere mutila balaz ziztatuta ikustean, ordaña artu zuten, dio Santa Cruzek. Etxs-bafenean bizirik gelditu ziranak (eztakigu zenbat) ate-ra ta uruti gabe an ilarazi nitun, prestatzeko b=ta emanda».

Üraindik bizi da Benavides ígesegín zuten lau ateta-koa. Ark dionez karlistak etxea inguratu egin zuten. Baño ori ez ditekena da. Ez Santa Cruzek, ez Ütxqak, ez Kaperotxipik ez dute olakorik epaten, eta gañera era txafean zegoan etxea : aidapa aundia igo-beara, ta arkaitzetan lauoinka ta apoka ibiÜ-beaía, Jaime Ortwk dionez, Benavidesek ez omen zun aipaizen bandera zu-riarenik, baño norbaitek gaidetuta ikus zer asmatu dun : mikelete-etxean i aizuk gqiko bizitzean eta bes-teak beikoan ari zirala, La bear ba da, goikoak bandera zuria atera zutela, bañq beikoak etzirala oartu ta be-riz tiroka asi zirala. Ez du onek egiaren iixura aundi-

— 105 — rík. ¿Zertako atertu ziran tiroak? Eta goiko bizitzetik beikara etortzerik ez al zegoan elkafen befi izateko ta bandera zuria ateratzeko? Carabineroak etxe-bafenean elkaren befi ezpazuten, Santa Cruzek etzezaken jakin elkar artu zutenik etzutenik. Baietz irudituko zitzaiola esan beafik eztago ( i ) . Jaime Orbek ikus zer dion : ge-roago ta garbiago ageri da Santa Cruzen egite au, aren-tzat baño carabineroantzat lotsagafigo dala».

Piralak eta gañerakoak asmatutako gauzetaz ari gin-tezke luzaro, baño daña dan bezela esatea askiko da.

( i ) Benavides onek berak aitortu ornen dio Barno-ville-ri, berak atera zula bandera zuria. j Ez da goizegi, baño ez beranduegi ere!

XXVW-zafen txatala.

BEASAINGO E S T A Z I O A K I X K A L T Z E A . S A N T A CRUZ TA E R I T A R A K

Liberalak eta karlista alpefak edo ojalateroak, Santa Cruzen izena ñola belztu eg"iñalak egiñ aren, etzuten nai zutenik irixten. Arek egindako safaskiak eta go-gorkeriak ogi izan balira, eztakit noski alako txalorik eta auparik egingo ote zioten Gipúzkoako eíietan. At.iu-nen, Lazkaun, Beasainen, efi ontako estazioari su ema-tea zijoala, efi osoak atera zitzaizkion txaloka ta au-paka. Ikus zer dion Cruz Otxoak : «Gu Ataunen guín-dela jakitea, naikoa ¡zan zuten liberalak, andik Vílla-francara usu ta arin aldegiteko. Ataundik ateratzeací, bildu zitun Santa Cruzek egundañoko esku-zartak eta aupak eta oyuak. Lazkaura joan zan petrolio bila, ta ango efitafez inguraturik, ba zijoan Beasain aldera, ta bidean jende-taldea aundituz ari zan tbaía bezela, gu-ziak eztanda egiñ arte txalokatz'en nitela. Ijunaba-fean sartu znn Beasainen, eta an ere era berean ar-

— IOS —

tu zun efiak, çsan al diteken L>año beroago. Jesús ba-tean estazioa kixkaldu an zeuden tirogaiekin, eta len baño jende-pilo aundiagoaren erdian, Lazkaun gelditu gabe, atzcra Ataunen sartu giñan gaberakq. Jende aren poza ta ixtilua e-tzan nolanaikoa». Apaiza Pqrtu-etxck, beste izenez Lasarte, Santa Cruzengandik aldiiginda asmatu zitun aren kontra asmatzekoak eta -ez asmatu-beafak. Dofontsorok eta Lizafagak ere zabaldu zituten ojalatera eziñ-eraman aiek esat'en zizkien izketa zu-riak eta gezur beltzak; baño ala ere Santa Cruzek su ta gar biurtzen zitun biotzak Euskaleriko auziaren al de.

iíitartean Valde-Espinak bere emazteari esaten zion Napafoako Urdazubitik kartaz: «Santa Cruzekikoa ge-roago tu okefago dijoa : esaiezu aren alde daudenai, bu-rua galdu dutela...» Adierazi íezu oiei guzíei, ortik ez-tirala gauzak emendik bezain argi ageri». Beaz, e n e -ren aftean ez ezik Markes-andrearen inguruan zebiltz^n aietatik ere, ba zitun Santa Cruzen aldekoak. Vaíde-Espinak bere aldetik begiratzen zun, bai Lizafagak er% bai Dofontsorok ere, ai apaizak ere. ¿Ñor zegoan zuzen?

XXIX-gafen txatala.

S A N T A C R U Z ETA L I Z A R A G A ALDE B A N A T A R A

Lenago ukítu degu Santa Cruzen eta Lizafagaren el-kafengandik alde-banatzea. ¿Nork ote zeukan kulpa? I Joan da bíla ! Elkartzea, biek nai ta biek ez nai. Ba-koitzak bree aukerak eskatzen elkar artzeko, ta ortan zegoan giltza. Santa Cruzek bere gisa ta bere erara egin naí gefa, Gipuzkoan bear omen zan bezela; Liza-fagak befiz, apaiza Elizan sartu zedila, ta gefari utzi zezaiola. Len gutxi izan karlistak, eta elkafekín asafe. Gefa irabazteko \ zer alderdial

Dun kulparik eztiogu kenduko Santa Cruzi, baño ez Lizafagari ere. Gefan sartzea oker egin zula jakíña da; baño ez noski iñork egundano egin ez dun eta egingo ez dun okefa. Europa-gefan eunka ta milaka ba ziran apaizak, ez erlijíoa -gordetzeagatik Santa Cruzek be-zela, baizik efik efiari dion gofoto utsaren eragifiez: «alemán guziak txarotu bear ditegu», entzun nion prai-le prantzes bati. Lotsagafigoa noski. Ta ala ere ba ziran praileak, Ameriketatik mísioetatik etofi ta, beren jaiot-

— 110 — efiarekin Santa Cruz baño ítxuagotu ziranak. An utzi zitLiten ainbeste gizagaxo siñesgabe, beriz basa-jende biurtzeko zorian. Santa Cruzek bere buruari siñistarazi zion erlijio-gefa zalá üa, ta ala zan aldez aldez, libera-lak berak aitortzen zuten bezela. Ala ere debekaturik zedukan gefara joatea, kapilautako ezpada. Ortan liíii-ratu zan gizagajoa.

Ta ¿nork zan Lizafaga, Eliz-Iegeak ezin zezakena Santa Cruzi egiñarazteko? ¡ Ajóla izango zitzaion ari Lizafagarengatk! Arek erlijioa ta Euskaleria zeduzkan gogoan eta etzitzaion beste legerik burutara ta begien aurera etortzen. Lizaragak utzi egin bear zion bdda, ta ez ari etiketan. Baño ¿zergatik etzun ikusi nai apai-za? Itzal pixkaren bat egiten ziolako noski ¡ bera baño azkaragoa zalako. Santa Cruzek ere ba dirudi egiz eta benaz menderatu naiean zegoala Lizafagari; baño ua ere bere tankeran egon: ala gefarik etzitekela egin, eta Lizafaga ta Dofontsoro, etsaiarekin adiskideketan ze-biltzala, ta abar. Vaide-Espinak egiñalak egin zizkion Santa Cruzi, aren, Lizafagaren eskura zedila; baño alpefík: «anka au mozfen utziko nuke, ornen zion, San-ta Cruzek eta Lizaragak elkar artzeagatik». Bere emaz-teari egindako karta batzutan ageri danez, afen, eska-tzen dio Santa Cruzi, elkar artuz etsaia ufatuko dátela; baño apaizak ez-aditu egiten; bai baitzekin Lizafaga-rekin etzeukala konpontzerik. Adiskideak ere esaten

zioten, Lizafagak ez omen zedukala konpondu-nairik, Eliz-lanetara aldegiten ezpazun beintzat. Ikus zer dion Valde-Espína markes jaunak Urdazubítik; «emen dau-kagu jendea, erdiak armarik gabe, ta armakin dira-nak ere eztute tiro-gairik. Santa Cruzen laguntzarekin autsi genezake beltza, baño Santa Cruzek ez erantzun egin du ofiziqari». Ufengo goizean au zion : «armarik ez degulako gaude emen geldi, ta ia Jainkoak Santa Cruzen biotza ukitzen ote dun: oraintxe bíaldu diot mandataria». Atsalde artan bertan : «egupa galdu bes-terik eztegu egin, Santa Cruzek ezpaitigu lagundu, ta gañera afo-antzean etofi da, Efegearengatik eta nere-gatik ajoÜk ez diola. Zorabioturik gauzka. Gaur men-deratu genezaken Sunbila». Gero Santa Cruzek ez omen zun ezer balio. Balio izan ezpalu etzuten órela itz-egingo maite etzutenak ere. Ta Lizafagak berak, agin-tarizkoa utzi nai ta esan zion Efegeari: «Santa Cruz edo Lizafaga : bietart bat».

Dana dala, negargafi da ordun gertatu zana. Ba-tzuek ezer egiten ez, eta egiten zutenai utzi nai ez, eta besteak beren buruz ari nai. Santa Cruz etzegon baka-ñk. Orduan Tplosako apaiz nagusi zan Luziano Men-dizabalek eta gero izango zan Orkaiztegi ere gaiñak ematen zizkioten Santa Cruzi. Oien bidez Santa Cruz eskuratuko ote zun ibili zan Valde-Espina, baño oke-fagó oraindik.

XXX-gafen txatala.

S A N T A C R U Z T A V A L D E - E S P I N A . EREGEA I X I L I K

Valde-Espina 'gizagajoak egiñ-alak egin nai zitun Santa Cruz ta Lizafaga adiskitzeko, baño Santa Cruzen aldetik zegoala kulpa usté. Esanik utzi degu, Lizaragak ere etzula konpontzerik nai Santa Cruzekin; nai bai t3 nai ez biek ere. Sakrístira sartu balitz betíko, barkatu-ko zion bai pozik Lizaragak; baño ori etzan izango konpontzea; ori, korapiloa askatu-bearean, moztea izango zan. ¿ Ez al zegoan Santa Cruz bezelako baten' bearik karlistetan? Lizaragak eta Dofontsorok ere, naz-tafak erabili zituten, Efege Carlosek Sonta Cruz galdu zezan, eta erbestera bialdu zezan; baño Efegea ixtlik zegoan. «Eregea ixilik b adago, ontzat artzen du Santa1

Cruzek egiña, zion Valde-Espinak, eta ori ontzat artzen badu, ez det ibili naí olako jende lapur gaiztoaren af-tean».

Santa Cruzekin itzegin-naia zedukan Valde-Espinak,

- 114 — eta bai itzegin eta alkar ondo artu ere; baño andik iru egunera, su gaiztok artu zun Valde-Espina Santa Cruz-an kontra. Joan zitzaion befiz, eta aditu omen zitun «ifiorengandik aditu etzitunak, eta atzetik esaten ditu-tenak baño beltzagoak ere. Berak, Santa Cruzek, ez omen zun ezer nere kontra, gízon pina ta bizkora nin-tzala ta; baño, befiketa gutxi; beliko mendera-gabe afek gogoan jotzen nindula esan nion, eta karlisten al-derdia berak ondatu zula».

Órela zebiltzen batera ta bestera; ezer aundirik atura gabe. Estrada'!: gaztiatu zien Valde-Espinari ta, irau-pen apur bat izateko, elkafenganako gaizki-esaka ta ixtilu aiek uzteko, etsaien pozgafi baitziran; Eregeak erabat garbituko zula auzi ori. Eregeak izan ere egin zion karta Santa Cruzi Garagafilaren 27-gefenean.— Altzaten jaso zula ba dakigu—, baño zer esaten zionik eztakigu. Nonbait, adiskidetu zcdila aiekin, esango zion. Kartaren zantzurik eztegu sumatu.

Azkenik, Santa Cruz afapatu zuten Beran bere mu-tilekin. Lizafaga, mugaz arontzako ef 1 batean omen zegoan gaixo. iru gauz eskatu zizkion Valde-Espiuak Santa Cruzi: zeraman bandera beltza baztaferatzeko; bere burua ta jendea Efegearen eskuetan jartzeko, agi-ri edo garbitasun baten bidez; eta Lizafagaren esan¿ra etortzeko, beste agiri batez. Lenengo bi gauzak etzio-ten ainbeste miñ emango Santa Cruzi, baño bai iruga-

renalt. ¿ Ez ii zan len ere bein baño geigotan Lizafaga-ren mendekotzat eskeñi? Valde-Espinak dio, au ere agindu zula, baño itza jan zula. Neri iduri zait, iru gauz oiek erabat aginduko zitula, baño bere buruan berexi egingo zula irugafen aukera ori, Lizaragaren men-dean j a i tzeko ori. Gañera, garai artan, etzan Santa Cruz bere buruaren jabe, ta ordun emandako itzak etzun ainbesíetaraño beartzen, bere buruaren jabe ta inoren estutzerik gabe eman lezaken itzak bezela. ¿Zer egin bear zun gizagajoak beste alderdirik ezpazedukeD, Gero beriz, Santa Cruz Beran esiturik zedukatela en-tzun qrduko, Lizafaga, gaitza botata an azaldu ornen zan. Estuasun artan ez da aíigafi, Markesari paperak itzuli gabe Prantzira aldegitera. Lizafagak afapatu balu, il zezaken, aren burua eskaturik baitzeduken. In-ka ontan ¿zer itz eta zer ítz-ondo?

Ez ornen zun usté Valde-Espinak, Santa Cruzek it/a jango zunik. Eztakit bada: garbi aski erakutsi zion apaizak, etzedukala itza betetzeko gogo aundi aundi-rik. Valde-Espinari iduri zitzaion txoria kaiolan zedu-kala, ta etziola oraingóan tgesegingo: baño kaioia-atea zabalik zedukala txor ¡arekin jolasean ibili zan, eta txoriak igesegin oraingóan ere. ílgande gabean egindako aginduak beteko zitula esan zidan astelenean eta bere mendezkoa lirmatuko zula, baño Donibane Lohitzungo adiskide batzuen begira zegola.. .» «Aste-

artean bildur nintzan itza beteko ote zun. Isidro Urusta etori zitzaion, eta arekin ere ez gendun ezer atera. Asteazkenean etori zan Tolosako Bikarioa, ta okerago-, afo-antzean eta nagusi-antzean etofi zitzaidan Santa Cruzen aldetik. Ordun iru orduko tartea eman nion Santa Cruzi, ta efenditu zan, firmatuko zuJn Gañera, atsalde artan bertan bere emengo mutil-taldeak neri utzi zizkidan, eta gabez zegoan etxean lo egien utzi nion... eta igesi joan da». Ezinbesteko itza ta gogo txarez emana. ¿Txoriak igesegiten nai al zun Valde-Espinak? Beti arontza ta onontza, ta beti atzeraka San-ta Cruz, igande gabetik asteazkeneraño, ta ¿ez al zion igafitzen aldegín-naia zedukanik? Edo etzun usté iges-egin zezakenik, edo berak utzi zion, erdizka bederik etsita.

XXXI-gafen txatala.

EREGEAREN AG1NDUA. S A N T A C R U Z E K A L D E G I T E N D U .

M U T I L E I i A G U R !

Eregeak ala agindu zion azkenean, eta bere mutílek utzi-beara izan zun. Apaizaren itzak aterako ditugu. «Lizafaga Prantziko muga-efi batean zegoan gaixo-idurian, eta bere mutil guzien agintarizkoa Valde-Espi-nari eman zion, eta ni atxitu nenzala agindu. Iru edo lau aldiz itzegin gendun eta nuizpait ere burua nva-kurtu nun. Lizafagaren mutilak eta nereak bateralu ziran, aiek armadun eta nereak gabe. Arenak atera zi-ran sapaüoetara ta Ieioetara, tiro-ikasten ari bear ba-Uite bezela. Ni bakarik nengoan, eta ni ere atera nin-tzan sapailora edo batkoera, ta esan nien. Emen ne-gok; ¿zer bear dezue?, aul ezerezak! Ordnn tiroka asi nai zuten nereak. Debekatunk daukazue, esan nien; galdu gera. Efegeak aldegiteko «gintzen dit. Ordun, Lizafagaren mutil-nagusi batzuk ni ikustera etofi zi-ran eta esan zidaten : Don Manuel, gu zein prestuak

geran ikusi deznn, e.ineu uzten deg-u bere goardiarekím ¡ Eneduken goardi txafa, etsaiez oso inguraturik nert-goan da! Oíalatero aien nsmna agerian zegoan.

Biaramon goizean etori zan Berara I,izafaga, gaixD omen /egoana, baño orain bizkor zegoan, ni eskuetan afapaluko nindulakoan. Bere lau mnlili, ni atxitu ta arengana eramateko agindu ziten. Eztago emen o r d ' i . erantzun zioten. Atzo ¡gesegin zun ofoko ate ortatik.— ¡ Ez diteke I ¿Ofenbeste goardi inguruan zeduzkala? ¡Asmatzekoa da Lizafagaren asafea ta amqfua, ts'i-riak igesegin ziolako! Jainkoak ez nai ni pusilatua iza-tea. Beste munduko eginkizunetarako ta mistoetarako nai níndun. Aietatik aldegiterik etzidan aginduko be-tiko Efegeak». Alaxe bada mutilei azken-agufa egin zien: «Gnldu gaituk mutikoak, nik etzezakeat ezer egin. Adierazi nizuen, lenengo karlistaldian gertatu zana gertatuko zalá oraingoan ere, Lengo salduke-riak. Alper alpefik ariko gaituk. Zuek egizue nai de-zuena. Ameriketara joan nai ba dezue, bidekoa pa-gatuko dizuetn. Mutilak erantzun zioten, baionetak lufean sartzen zituztela: «ez, nagusi, guk etzaitugu utziko». Baño apaiza, irugafen aldiz, ustez azkeneknz, Prantzi-mugan arontza izkutatu zan.

Lizafagak arnasa artu zezaken afezkero. Sania Cruzek etzion aufera galaraziko, ta gefa irabaziko ni zun.

XXXU-gafen txatala.

A T Z E R A G I P U Z K O A R A

Bost ilabete terdi egin zitun Prantzian, Euskalefian zer gertatzen ote zan begira. Etzegoan lasai g'izagajoa. Efi-jendea asperturik omen zegoan ainbeste lapufeta, etxe-efetze ta eriotz ikusita. Amoru bizia zeriola, azke-neko alegiña egitea erabakitzen du. Bera Gipuzkoan zegoan bitartean, kuzkur ibili ziran liberalak eta efí'ar, gaiztoak. «Don Manuel emen balego, elukete olakorik egingo», zioten giputzak. Lizafaga Asteasun omen ze-goan alperkeri goxoan, eta mutilek nai zuten bezela, soldadukeriak egiten. Gauz oek Santa Cruzi onik egiíen ezpazioten, beste befi latz batek oso bere nnetatik ale-ra zun: Lizafagak Esteban Indart eta Patxiko Arbelaítz pusilatu zitun, Santa Cruzekin mutil-nagusi ibili zira-nak. «Pensamiento Espafioln'etik otsegin zien Santa Cruzek karlistai, eman zezatela gauz ofen garbitasu-na; berak burua aterako zula aien alde. Ixildu bai da-nak. Karlísta atek liberalik pusilatu zutenik eztakigu,

— 120 — dio Murgiondok; aien jokabidea, iñor ez pusilatzea omen zan da; baño berenetakoak bai, bizkor aiek.

Santa Cruz etofi-aufeko egunetan iskritu bat azaldu zan «Ernai gipuzkoafak» ziona, Dofontsororen eta Lizafagaren e.gite batzuk itxusitzen zituna. Dofon» tsoro, bildurturik, Oñatin indartu zan eta Lizafagatí adierazi zion, Tolosari erasotzeko, jendearen esame-sak ixiltzeafen. Eta itzetik ortzera ara non azaltzen dan Santa Cruz Befobin, Abenduaren seigafenetik /az-pigafenera gaubean. ¡ Ba zun azala 1 Emen Lizafagak eta liberalak, bakoitzak bere aldetik aren burua eska-turik zedukaten; baztar guziak elsaiez ta zelatariz be-terik; Prantzian ere agindua zuten, aren usmorik ba-linba zuten, atxitzeko ta ekartzeko. Ainbeste jendar-meren, karabiñeroen eta etsairen artetik, itzal utsa ba-litz bezela, Befobiko zokora jo du bere buruarekin. Ikaratia omen zap Santa Cruz. ] Au ere entzuteko geunden. Artz n du preso Iturbe Vilabonan, eta t)iiU tzen ditu lau mutil-mordoska Asreasura Lizafagaren kontra. Laister bildu zitun Santa Cruzek lagunak. Aien atzetik bera joaterako, Lizaragak armak kendu zizkien. Gañera, oartu zan Santa Cruz, Morlones libe-rala bere mutil-talde aundiarekin Lizafagaren kontra zijoala, ta pakean utzi zion gizagajoari, karlista-odo-lik ixurí etzedin. Etzegoan ezer egiterik, eta atzera Prantzi-bidea artu zun : oraingóan erabat noskí.

Beriz ere muga pasa-beara ta oinbeste mugazai ta jendarmeren artetik. Gabez sartu zan Irunen, ez-eza-gun, adiskide asko ba zitun ere. Gau itxian kaleetan zebilela, sereno bat zetorkiola oarturik, bera aureratu zitzaion iduritua kentzeagatik. Apaiza jaun Claudio Etxebe'ia non bizi zan galdegin zun, aita txarki zedu-kala ta, Elizakoak emateko. Serenoak etxea erakutsi zion, eta bere arek atea jo ere. Baño serenoak alde batera egin zuneko, Santa Cruzek bestera. Ari zun otzarekin, ikuíu batean sartu zan, eta eguna zabaldu baño len, Prantzira bidea artu zun. Muga pasatzen zeuden orain ere lanak. Baño orain ere zerbait asmatu-ko zun eta beafa ere bai, lepoa moztuko ezpazioten. ¡ Endarlatzako karabineroen lagunak afapatzen ba du-te! Mugara urbildu zanean, eserita, pardela askatuta gosaltzen asi zan. Karabineroak asi zitzaizkion axekan, eta Santa Cruz itzerdika, basefitaía baütz bezela. Pus-ka jan zunean, beriz pardela bilduta bidez bidé asi zan estuasunik gabe. Ifiork etzion ezeren eragozpeník eman. ¡ Ñor zan jakin izan balute!

üonibane Lohirzunen bizi ¡zan zan alditxo batez, Isidro Gfuelaren etxean; luzaroago beriz Nanglet'en, Andoaingo Lafeta'tafak zuten etxe batean. Bere artan zeuden Mendizabal ,ta Orkaiztegi apaizak karlisten-gandik igesi, Santa Cruztafak ziralakq.

KKXlll-garen txatala.

L I Z A R A G A A R A G O A R A : S A N T A C R U Z P R A N T Z I A N

Lizafaga asi zan Dofontsorengandik okertzen, !en adiskide ba ziran ere. Diputazioaren imprenta zalá edo, erabat asafetu ziran: Lizaragak Bergarara eraman bear zalá, ta Dofontsorok, zegoan tokian ondo ze-gu-ala. Diputazioa ere aspertu bidé zan Lizaragaz, eta Eregeari ala adicrazi zion. Eregeak Aragoara aldatu zun Lizafaga, Gipuzkoako soldaduen agintari nagusí Cevallos egiten zula. Laister asi zan Lizafagaren kal-barioa. «Mingafi zait, esaten dio Efegeari, ni bezela gefan zartutako gizonari geigo kasorik ez egitea». Orain etzedukan bada Santa Cruzik ondoan. Andik iTabetera: «befiz ere berofengana jo beafa det, nere izena itxusiturik geiditzen da ta. Lazzarini dalaktt afotz batek Judas saltzale nintzala esan zidan solda-duen eta mofoien aufean. Ekin nion nik ere, baño atzeko aldea eman da an utzi nindun... Efegearen

— 124 -aníiiak siñislu alare, nik utsegin niola: | au naiga-bea!» Andik luzaro gabe Lizafagak bere eginbidca utzi-beafa izan zun.

Bitartean, Santa Cruzen auzia gerugo ta okefago zijoan. Jendarmeak aren atzetik zebiltzen, eta Jofaila-ren 22-gafen goizean atxitu zuten eta Baionara eraman, andik Prantzian bafenago saferaztekq. Goiz batean, 1 r-du biek aldera, an azaldu ziran Santa Cruz bizi zan to-kian, Donibane Lohitzungo Madame Del Porteren etxean, soldadu bakar batzuk.

Igeslekua ba zun Santa Cruzek, eta izkutatu ziteken, baño etzun nai izan. « Eztegu geigo ixtiíu-rik bear», esan zun. «Jainkoaren eskuetan nago: ni izkutarzen ba naiz, or dauden bi mutil zauritu oiek atxi-tuko diute ta galdurik daude, oiek itzularazi baitzuten gefara, andik aldegin zun bat. Nik nere burua ematen ba det, oiek ondo aterako dirá, ta ala obe da». Solda-duak etxera sartzean, bera agertu ta eskuetara zitzaien. Eramaten dute Baionara, ta an iru edo lau egun egin-da Parisko Prefecture-ra eraman zuten. B,aionara tre-nean zeramatela, túnel batean sartzerakoan, ondoan zeramatenak estutu egiten zuten, igesegingo ote zien bildufez. Apaizak berak dio: Baionako kartzelan ere, goien goienetako gela batean sartu ninduten. Andik ere igesegingo nulakoan, paretak ondo begiratu bes-terik etzuten egiten, nondik atera nindeken...» «Paris-

— 125 -

era ninderamatela Burdeosen, Prantziko gobernua<-eo ordeko bat atera zitzaídan eta esan zidan : zaude Ias-ti, Prantzian estimatzen zaítue ta. Parisen er'epublika-za-leak beren arterako nai ta Gobernuaren jauregira era-man ninduten. An ari ziranak, ni ikustean, zuti jari zi-ran, eta soldadu-agufa egin zidaten; erakutsirik bidé zeuden non nintzan. Guzien erdítik, iñori begiratu ere gabe Buru zagia zegoan tokira Joan nintzan : eserhzi nindun, eta izketan ari izan giñan. Andik Lüara bidea artu nun».

Iru iuabete osoetan eztegu apaizaren befirik, baño Uztaiiean asi ziran beriz ere aren etsaien espak eta arazoak: mugara urbÜdu zalá beriz ere; ikusi zutela, au ta ori egin zula. Etzegoan ezeren biluufik. Santa Cruzek erabaki zun noizpait ere, Aramaioko ibaiean egin izan zun ziña: misioetarako asmoan zan.

XXXIV-gafen txataia.

S A N T A C R U Z L I L A N , L O N D R E S E N

Paristik Lilara eraman zuten ango itzal-etxt edo kartzelara. An luzaro gabe bere esku utzi zuten eta ango jende katoliko onan artean adiskidezkoak egin zitun. Apaiza Santa Cruzen entzutea ba zuten noski, ta maite zuten Prantzian aditze utsez. Saint Maur de-ritzaion ¡esuiten etxean egin zitun San Iñazioren ejer-tzizioak, eta berak dionez, beste gizonik biurtu zan. Mr. Théryk dionez, Trapa'n ere egin zitun ejerzitzioak. Andik misioetarako asmoa artu zun. Bitarte artan etofi zitzaion Efomatik, geran sartzen dirán apaizai bialtzen zaien barkapena. «Adiskide ta diruak uzteak, ekafi zizkidan adiskide ta diru beriak», dio apaizak. Baionatik Lilara, Lilatik Bruxelasera, Bruxelastik Londresera, Londrestik Jamaikara, bestek emanare-kin, txanponik ere gastatu gabe joan nintzan».

Gogora dezagun Londresen gertatua. Jaime Orbe, Valde-Espinaren bilobak esango digu: «Egun batez,

— 128 — Don Carlos Londresen zegoaía, Meza entzuten ari zan bere agintari-orde José Mari Orberekín. Meza ematen ari zana entzuleengana itzuli zanean, ukondoz jo zun Don Carlosek Orbe, ta esan zion : ¿ez aiz oartu? Apaiz meza-emale ori Santa Cruz dek». Meza bukatutakoan Don Carlosek bere laguntzaíea sakristirn bialdu zun, izan ere ala ot<- zan, eta ala ba zan, ekafiazteko, elka-fekín gosaldu bear zutela ta. Apaizak edefetsi zun, eta gosaldu bitartean an ari izan ziran edozer gauzaz iz-ketan. Gosaldutakoan, ondoko gelara saferazi zun Don Carlosek Santa Cruz, eta an igaro zituten ordu batzuk batzuk izketan. Zer itzegin zutenik ez du iñork ere jakin, ez batak eta ez bestek ezpaitzun aipatu ere ango befirik. Bear ba da, Santa Cruzek, bere egiteen garbitasuna emango edo zion. Badakigu. ala ere, an-dik aurera Don Carlosek Santa Cruzekiko iduritze obea izan zula». Apaizak berak ikus zer dion : «Londresen bízi zan etxera eraman nindunean esan nion : ni be-zain menpeko zintzorik ez du izan berofek. Don Car-losek erantzun zidan: ¡ len jakin izan banu-—Onoz-kero eztago bada oker ori zuzentzerik, esan nion».

Ari danean, beste hitan ere elkar ikusi zuten Sania Cruzek eta Don Carlosek Londresen. Praije karmelita etxean bizi zan ez ote zan alditxo batez entzun izan nun, baño oraíntxe bialdu didate ber'i au. «Santa Cruzek Don Carlos Londresen karmeliten bizitetxean ikusi zun

— 129 -auíenekoz. Alta Liborio, Markinara, Txaraka-ko base-fikoa zan Londresen karmeliten nagusi. Emen dijoana ari entzuna da, karmelita askok dakiten bezela. Aita, Liboriq ori Calahorra'n il zan. Entzun bada ñola konta-tu izan zun: «Santa Cruz gutartean bizi zan alditxo ar-tan, karmelita balitz bezela. Bein batez, Don Carios-ekin ari nintzala, Santa Cruzekin adiskidetu-naiean.-onela esan nion: badakit, nik aintzat daukadan bate-kin asare dagoala berori.—Ba¡, erantzun zídan; iru Cruz gofotatzen ditut, eta batez ere apaiza, ta emen ba neduke, ezpata sartuko nioke alderen alde.— Eta nik noizpait aurera ekafiko banio, ta kristau-Iegez barkatzeko eskatuko banio, ¿ez al lioke barkatuko?— Gizona... kristau naizenez barkatuko nioke.—Tira ba-da, ondo artuko dula agintzen ba dit, oraintxe bertan azalduko da emen Santa Cruz.—Itza ematen diot badi, ez diotala ezer egingo.—Joan nintzan Santa Cruzen-gana, ta ola ta ola esan nion, eta eramanerazi nun Eregearen aurera. Apaiza ikustean Don Carlos naas-tu zan pranko, baño azkenik eskua luzatu zion. Santa Cruzek, bere erabakitasuna utzi gabe esan zion: ba dakit berofek gofoto didala; baño berori bizi ba da,, neri zor dit. Berofengana zijoazen koreoak nik miatzen nitun: zazpi pusilatu izan pitun, berori iltzeko argibide bereziak bein baño geiagotan afapatu nizkielako. Au aditzean, biotzak zirara egin zion Don Carlosi. Onez->

- 150 — koak egin zitutep, eta elkafekin gosaldu. Pakea oso.a-goa izan zedin jauki nien biei, uíengo igandean Santa Cruzek Meza eman zezala, ta Don Carlosek bere esku-tik jauna artu zezala. Pozik etsi zun Don Carlosek, eta ala gertatu zan.

Santa Cruz Ameriketara baño len Venecian egon zan iru egunez Don Carlosen etxean. Beaz, ordu ezkero el-kaíen adiskide gelditu ziran».

Alde batera aundi samara iduritzen zait befi au, baño bestera ez dezaket nolanai gezurtzat iduki. Karmelita-ren esana. Portugués zeritzaion baten etxean egon zalá jesuitengana bitartean, diote batzuk, eta karmelitetan etzala bizi izan. Dana dala, egiari zerbait erauntsi ba zaio ere Aita Liboriorengandik gureganaño, aundiegia litzake guzia gezufa izatea.

XXXV-gafen txatala.

M I S I O E T A N : J A M A I K A N

Gefaz aspertuta, mundu gaizto onek gogoan jolai Joan ote zan Santa Cruz siñisgabeen misioetara? Ez : lenagotik ere asmqetan zan. Etxean izaten zuten Eíe-bista bat, misio- gauzetaz beñ' ematen zuna. Ua ira-kufiz sortu zitzaion biotzean ara joateko sua. Gefan asi zanean asmoa artu zun, Jainkoaren mesede ori ga-laraziko ziokenik ezer ez egitea. Artarako, bere egite-ko guziak aitortu lezazken begirari bat aukeratu zun-Inora ere etzan joaten aren beñ gabe ta aren lagungoa gabe. ¡ Bearik! Gañera, gefara Joan zanetik, egunero efezatu oi zitun iru Agur Mari, misioetarako asmo ofekin berarekin. Ain gaiztoa izan balitz, etzan geratik misioetara joango. Gefan sartzen dirán apaizak, biziera lasari ederetsitzen diote, baño Santa Cruzek biziera latzari ta gogofari eldu nai izan zion.

Asmo oiek zitula ta ¿zertako sartu zan bada gefan?, —Euskalefiko fedea galtzerik nai etzualako. Egiñalak

- 132 — egin zitun, eta etzun belakoan etsi gizagajoak; baño beste alderdirik etzegoala ikusita, noizpait ere utzi zion gerari, ta joan zan beste Efege baten serbitzura. Efe-ge arek ez dio íñori «aldegitekorik agintzen».

Jotzen du bada Jamaikara, ta an ari izan zan lanean amabost urtez jesuíta ingelesakin. Bitarte artan jesuíta sartzeko mesedea, aspertu gabe eskatzen zion Jainko-ari, ta geroago ta asmo aundiagoz.

Jamaikan 1875-gafengo. Azaroan sartu zan Kings-ton'en, eta an urte betetsu eginda, Belize'ra bialdu zun misiolarien Nagusi-buruak. Ango egurastaro la-tzaren bidez, gaizberatu, erkitu, bene buruari aski kontu artu gabe zapart egin, oso auldu, ta atzera Ja-maikara jo zun. Jamaikako adiskideak atsekabe artu ba zuten Santa Cruzek andik aldegitean, atsegin zu-ten noski orain, zetorela jakitean. «Nere adiskideak—1

dio berak — bidera atera zitzaizkidan, eta aufeneko biotz-zafazta ppzezkoa izan ba zup ere, nere auíeri ta arnasgabea ikusita, estutu egin ziran, bear baño gei-go. Jesuiten etxean kontu artu zidaten egundañoko be-gi onez ta maítez». Indarberitu zanean, ekin zion be-riz ere lanari. Sei Elizatxoren zai ipíñi zuten. Ilero iku-si bat egiten zien, elkafengandik oker aski egonaíen. Berak ere beste Eliz beri batzuk egin zitun. Txabol estu bat zun etxetako, ta gabez eltxoakin ezin-burutu

: aundia. Gero bialdu zuten Jamaikako Basaburura edo

— 133 — tokirik menditsuenera ta an ere asi zan bizkor lanean.. Baño bere burua bakar-antzean ikusten an da, Colom-biara aldatzeko baimena eskatu ta iritxi ere egin zun.

XXXIVgafen txatala.

C O L O M B 1 A N : E R I O T Z A

Colombiara iSgi-garen urte-azkenean aldatu zan, eta Sybundoi'ko ibaíean iru pafoki eman zizkíoten zaitzeko. Andik lau ilabetera, Pasto'ra eraman zuten Jesuitak, erakusten aríerazteko. Ogeita lau urtez ari izan zan erakusketan: ogeita iruz ingeles erakusten, eta amar, urtez aldi berean prantzes erakusten, beste jakin-gai batzukín. Sitarte ortan ere joan-etori batzuk egiten zitun berak egindako efi batera : San Ifiazioko efira. Zazpi urte bear izan zitun ango Eliza egiteko, ta az-keneko urteetan, erabat angu lanetara lotu zan. Indi-tar aiei dotriña ta kantak erakusten neke edeíik artu zun gizagajoak. Etxea ere biziro zarpila ta kaxkara; oea ere berak arbaz ta zabofez egiña, gaberako ez 6s-talkí ez berogafi zula. 1922-gafengo San Iñazio egu-nean jesuíta egin zan, eta andik lau urtera il, 1926-ga-fengo Agoztuarcn 10-gafenean.

Eriotzaren befi labufa emango dizut. Urtero bezela.

— 136 — bere San Iñazioko efira joan zan, Elízkizun eder bal atera bear zula ta. San Iñazio egunean bertan ezinda andik bederatzigafenera joan zan beste jesuíta euskal-dun batekin : Antonio Egaña bera, Bizkaiako Maruri' ko semea. Egun artan gaizki arkitu zun bere burua, ta Meza ere, besteren besoetan atsedena artuta esan bear izan zun. Gero, Meza-nagusira nolabait afastatu zan, baño etxera-beafa izan zun. Pasto'ra joateko gogoa erakutsi zíen, eta Agoztuaren io-gafenean ba zeramn-ten berogeíta amar gizon inditafek; baño San Iñazio-tik legua bat bidera edo, iltzera zijoala ikusita, berle artan tenk qgin zuten. San Iñaziora itzuli Zc.zateia esanda, mendian il zitzaien. Gizon aiek bereala Pastoko jesuiten nagusiari gaztiatu zioten: «Aita Loidi—-Sairta Cruz—il da. Gorputza San Iñaziora dcramagu atzera. Aren eta aren eskatzen diogu berofi aren semeok gu-ziok, gorputza utzi dizaguía ango Elizan barnen, obi-ratzeko)]. Jesuitak Obspoari eskatu zioten baimena, ta bai eman ere. II zanetik obira sartu-bitartean, Eliza-txoa jendez beterik egon zan egun guziz. Inditar gaxo aiek, efosario. ta kanta pranko esan zuten beren Aita-ren alde; ufengo egunean bai Jauna artu ere makiña-batek. liaren 28-gafenean elizkizun aundigoak legm zizkioten, eta asmoetan daukate oroitzari bat altxatzea aren izenean. An dago ilaren gorputza, ondo ilda orain-goan.

XXXVII-gaíen txatala.

C O L O M B I A K O GEftAN

Colombiako azkeneko biurialdi edo matxinadan ere, jesuíta izan baño lenago, gefan sartu zan gure Santa "Cruz, Obispo jaunak aginduta. Ikusi zun batek esango digu zerbait, gutxi bederen : «Egun batez gogor egin zion Santa Cruzek Velasco generaiari, Guerrero kato-likoa estu zalá ta lagundu egin bear zitzaiola. Velascok ezetz, galbidean sartzea besterik etzala ori; baietz, eta gerari-talde osoarekin lagundu bear zitzaiola. Ari ziran etiketan, eta Santa Cruzek bere uste-bidea azaldu zu-nean, esaten dio Velascok : «alper alpefik ari da Afra; emen zabaldietan degu gefa ta ez mendi-tartean, Gi-puzkoan bezela. Asi zan Santa Cruz arontza ta onontza, gera-batzáfea zuten gelan, eta zion: «zenbeit generalek, nere sotana artu bear lukete, ta nik aien ezpata. Zen-beit soldadu etxe-zuloan egon bear lukete. Ots, zenbeit soldaduk ez dakite soldaduzkoa zer dan». Asafetu zi-ran gogotjk biek, eta elkari eskañika ere asi ziran.

— 138 — Alako batean, general aietako batek esaten dio Santa Cruzi: «Aita, nerau noa nere gisa». Apaiza lasatu zan orduntxe, ta bai ondorenak arek esan bezela gertatu ere».

Beste bein, Tuguerres'ko agintari nagusi zan Valdo* rrama'k beri izan zun, bazetofela ta bertan zalá José F. Mata, biufíen buruzagia, sekulako saiTarekin. E tzo goan ezeren laguntzarik. Eun gizon zitun guziak ere Álava coronelak, eta aiek ere zer-ikusi atera ziran, eta bear bada, berandutu egingo zitzaien etortzea. Gañera, Pasto'tik beste sail bat bialduko ziotela, ta etzan iñqr. ageri andik ere. Onetan Aita Loidi—Santa Cruz—da-tofela. ¿Zer egin dezakegu estuasun ontan?, esan zion Valderramak.—«Ara, erantzun zion : bide-ertzean daa-den arbola guziak botatzeko agindu iezu, ta bidera ho-tatzeko, itxi nai balute bezela». Bai egiñerazi ere, kar-tzelan zeudenak artarako. aterata. Urbiltzen da Mata biufia, ta ¡ñor egon ez ta, etsaiak an izkutaturik zeude-lakoan, kuzkur itzuli zan. Lengoa izan oraindik -ere Santa Cruz.

XXXVIII-gafen txaiala.

D O R O N T S O R O T A S A N T A CRUZ

Lizafaga gizagajo bat zalá badakigu. Ona emen bes-te gizagajp bat: Dofontsoro, Gizagajo ez ezik «masoU ere ba zalá esaten ornen zun Santa Cruzek. Gezur bo-robila: olakorik eztu esan egundaño Santa Cruzek, Ikus zer dion, aspaldi gabe ala ere, bere azken-urte-etan egindako karta batean: «¿Noiz esan det nik olak— rik? Gezur aundia; nik esan nuna au da: bera oartu ga-be ta bere asmo on guziek aren, masoien eskumakil izan zalá, edo saldukeria egin zuten aiena; nik ezpaita-kit masoiak izan ba ziran ere.

Kartan bertan tru bider aitortzen du Santa Cruzek, Dofontsoro ori, oartu gabe izan zalá sal-dukeriaren Iaguntzaile. Santa Cruzek irakufi zitun Dofontsorok aren kontra paperetan zabaldu zitun ¡zu-gafikeriak; baño ala ere Gipuzkoan zan gizonik aun-diena zalá esaten du: «la primera figura de Guipúz-coa». «Ñor ta ziran nere etsaiak», galdegiten dio bere

— 140 — buruari Santa Cruzek.—Aipatu dítudanetaz gañera. Dofontsoro, Lizafagaren egite ber-berekoa. Gizon ona zan, baño Lizafagak oso liTuratua ta tutulikatua zedu-kan. Gorputz-itzalez ere e-tzan gefarako aukerako gi-zona : txiki, potxolo, sabel-aundia. Ezta afitzekoa, gi-zagajo au gefa bukatu baño len nere kontra ari izatea; baño bukatu zanetik, ainbeste saldukeri ikusitakoan, afitzen naiz, aufera ere nere kontra ari izatea». iiGe-fak ondatu zula Dofontsoro?—Bai noski, jakiña; baño nik ez det esan, ez siñistu ere masoiei bere burua eman zienik. Gezur ori ta olako beste asko asmatu ditule nere kontra Pió Barojak eta zenbait liberalek, eta gizagajo on batzuk bai siñistu ere. Nai dutena esan dezakete: neri ajóla gutxi aien esanarengatik. Caríis-ten gefa, eskuarterik ezta bukatu zalá. ¿Ta nork íre-tsi zitun eskuarte ta laguntza-bide oiek? Nik ondatu al nun Dofontsoro? Nik enun egunekorik kobratzen, ez nere mutüek ere. ¿Norekin gastatzen zun bada oin-beste Dofontsorok beretik eta efikotik? Ojalatero alper aiekin kontu-kontari egonda, jana ta irabazia lasa ze-dukaten aiekin. Lizafagarekin eta bere mutil-taldeare-kín, eta Lizafaga bezelako buruzagi askorekín: ez ne-rekin eta nere mutilekin. Nik enun iduritu gaiztorik Dofontsorengana, gizon zintzoa ta esaizunik gabekoa baitzan; baño gefarako gauza etzala esatean, beste askok artaz esan zuna esan, besterik eztet egiten. Afek

— 141 —

bai nereganako idurituak ez ezen burutapen beltzak ere. Gogorak eta latzak esanik dago neregatik molde-letraz. Gaizkiesaka ta belzkeri oiek barkatzen dizkiut gizagajoari. Bere buruz e-tzan gauza nere gefa-modu-ari antzemateko. Lizafagaren adiskide baitzan, ku-tsutu egin zan aren nereganako gofotoaz. Saltzaile gaiztoari siñistu egin zien Dofontsorok, eta ofegatik galarazten zidan ezer egítea, ta bera ere aiek ondaúu zuten, eta bai Gipuzkoa ere».

Valde-Espinak berak ikus zer esaten dion Lizafa-gar i : «nere ustez sekulan ezta izan karlista Dofontso-ro ; karlistazkoaz baliatu nai bai, bere burua aupatze-kp». «Gefa-aurean eta gefatekoan ofek artu dun joe-rarekin, kalte geigo egin digu Jovellar-ek eta Martí-nez Campos-ek eta Quesada-k baño«. Ta olakotxqak esaten ditu Valde-Espinak. Beaz apaiza etzan ari bere burutik, Dofontsororen kontra ari zanean.

Lizaragak eta gañerakpak ere, berak ezin eginda Santa Cruzi galarazi zioten beintzat, eta ala ond-iu; ziran karlistak eta Gipuzkoa ta Euskalefia.

XXXIX-gafen txatala.

E U S K A L D U N A T A E U S K A L E R I A

Euskalduna.—Ama Ejskalefia; zurekin itz-aspertü bat egitera nator.

Euskalefia.—Esazu, seme. Euskalduna.—Askok esaten dizugu maíte zaitugula,

ta zure izena abotan derabilgu. Euskaleña.—Biotzean baño geiago, seme. Betiko

leloa da au. Euskalduna.—> ¿Zer díozu karlistetaz? Euskalefia.—Ba ziran eta ba dirá oietan euskaldun

onak, banakak badere. Oiei zor diezute gaurkq euskal-dunak euskaldun-legeeñ ezaguera ta maitasuna. Gure efian ítzalirik zegoan aspaldi Fueroenganako sua. Gi-zaldietan eta gizaldietan Efegeak etzuten ziñ-itzik ematen Don Carlos etofí arte. Onek ere, Efege izateko euskaldunetaz baliatu nai ta agindu zízkigun : euskal-dunak Efegeaz baliatu nai Fueroai eusteko, ta biek musu-uts gelditu.

— 144 —

Euskalduna.—¿Ta zer diozu oraingo euskaldunetaz-' Euskalefia.—Oierí artean ere ba dirá euskaldun zin-

tzoak, banakatxoak oiek ere; baita Ni baño beren bu-ruak maiteago dituztenak.

Euskalduna.—Zer bear du euskaldunak Zu maite izateko?

Euskaleria.—jainkoaren mendean egotea. Zer lege nai dituzu zere erirako? ¿ Beste noren mende egon nai? ¿Zere buruaren mendc? ¡ Begira ez ote zabiltzan oker! Jainkoak bere eskuan dauzka eriak : Arek azaltzen di-tu, Arek ondatzen uzten ditu efiak. Aren mendean gau-den arte, ez gera ondatuko.

Euskalduna.—Ortan nago ni ere: Euskalerian Jain-koaren legeak bear ditegula aufena. Baño ¿zer gaitz zer makar degu gaurko euskaldunak?

Euskalefia.—Sábela dezute etsairik aundiena. Abe--rastu ziñeten, askorekin oitu, ta oraín asko-beafa. La-nerako etzerate oraiñ ere besamotz, baño atzeko bat etortzen bada, zuen irabaziarekin efezago biziko da, ta etxetik bíalduko zaítuzte. Atzekoak ditezue nagusi. oien Amerika zuen efia da, ta zuek itxasoz arontzeko Amerikara joan-beafa, edo beintzat etxetik aldegia-beafa.

Euskalduna.—Sabelak, jan-edanak ondatu gairu, bai. ¿¿Ufena?

Euekalefia.—-Ufena, euskera baztaferatzeak. Gizon

— 145 — oizardunak eta neska apaiñak, lotsa artzen dute beren izkuntzaz. Mutil gazte zoroak ere, ostikoka ta afqtz-jokua pranko, ta buruan muin gutxi, Euskalefia gora-bera. Egi gafatzagoak ere esan-beafa nintzake, baño gauza bat gogoan idukazu : Jainkoaren Iegepean aa-gon arte, Ni e-naiz itzaliko; ta Arengandik aldegiten badet, erukafi naiz. Zuzentasunak eraikitzen ditu efiak; pekatuak ordea efukañ egiten ditu.

Euskalduna.—Jainkoaren legea ta euskera nai di-tut Zuretzat, Ama Euskalefia: gafierakoa Jainkoaren kontu. Bera baita efien jabe ta jaun.

ARKIBIDEA Oftald".

I'go txatala. Santa Cruz apaizaren befi ta garbi-tasunak '. 7

H'gafen — Ondo egin al zun Santa Cruz'ek ge-fan sartzea? 9

Ill'gafen — Gefaren sorizea: jaurigoikoa, Euska-lefia, Eregea 13

IV'gafen — Santa Cruz'en jaiotza 17 V'gafen — Vitoriko ikastetxean 19

Vl'gafen— Santa Cruz Ernialde'n: gefarako as-moetan 21

VH'gafen — Ernialde'n preso atxitzen dute: iges egiten du 25

VIH'gafen r— Gefara ateratzea lenengoz 29 IX'gafen — Amorebietako etkar-artzea liberalakin 33 X'gafen — Bigafen ateratzea. lena bezain alpefa.

Ernio'tik igesi 37 Xl'gafen — Amadeo Efegearen biía. Uberalai ar-

mak kenizen. Afapatzen dute befiz. 41 XH'gafen — Aramayotik ere igesi 45

— 148 — XUl 'ga fen — [rucaren aidiz gefara. Trena ufez,

bertara ta.,, iufez. Basefitafari bei baf kendu ta bizkafa berotu 51

XlV 'ga fen — Santa Cruz non-nai. Ateratzen du be-re afeba liberalen atzapafetat ik. . . . 55

X V ' g a f e n — Aranora. Elufefan o i n - z u l o r i k utzi gabe 59

X V T g a f e n — Ayako erasoa. Lizaraga ta Santa Cruz 61 XVI I ' ga f en — Santa Cruz'en itzak Ayako erasoaz . . 65

XVI l l ' g a f e n — Itziafen. Deba efe-keinua 71 X l X ' g a f e n — Santa Cruz'en biotz gogofa . Bere mu-

tilekin 75 XX'gafert — Irungo beltxa, zelataria. Qezur-apaiza 79

XXI 'ga fen —- Arechabaletan andre bat tíroz jo-tzen du . Lekunbefiko andrea iafu gofitan 81

XXI i ' ga fen — Berastegiko aikaíea fusilatzen d u . . . 85 XXlH 'ga fen — Lizafagak Santa Cruz iltzeko agin-

tzen du 87 X X I V ' g a f e n — Kaperotxipi kartzclan. Santa Cruz'ek

Egozkue fusilarazten du 93 X X V ' g a f e n — Santa Cruz Lizafagaren rnenpera: Le-

kunbefin, 97 X X V T g a f e n — Lasarte apaiza. Ostaren pusifaízea . . . 101

X X V I I ' g a f e n — Endarlatza 103 X X V I I I ' g a f e n — Beasain'go estazioa kixkaltzea. Santa

Cruz ta efitafak 107 X X I X ' g a f e n — Santa Cruz ta Lizafaga alde banatara. 109 X X X g a f e n — Santa Cruz ta Valdespina. Efegea

ixilik 113 X X X l ' g a f e n — . Efegearen agindua. Santa Cruz'ek

aldegiten du. Mutiíei ¡agurl 117

X X X I I ' g a f e n — Atzera Gipuzkoara G 9 X X X I I I ' g a f e n — Lizafaga Aragoara. Santa Cruz Pran-

tzian 123 X X X I V ' g a f e n — Santa Cruz Lilan; Lourdes'en 127 X X X V ' g a f e n — Misioetan. Jamaikan , • 131

X X X V T g a f e n — Colombian. Eriotza 135 X X X V H ' g a f e n — C o l o m b i a n o gefan 137 X X X V l I I ' g a f e n — Dofontsoro ta Santa Cruz 139 X X X l X ' g a f e n — Euskalduna ta Euskalefia 143

j