Centrais de bo

mbe

o •O lixo en Galiza •Med

idas con

tra o Ra

don

A orixe da

s ría

s •Espe

cies exóticas m

ariñas •

Como construír charcas

Out

ono

2013

•

Núm

ero

70

• 3

e

revista galega de ecoloxía e medio ambiente

cerna

Reforma eléctricacontra as enerxías renovábeis

cerna 3

cern

aTe

lf. e

Fax

. 981

570

099

Trav

esa

de B

asqu

iños

, nº 9

baixo

1570

4 Sa

ntiago

de

Compo

stela

Correo

electró

nico

:cer

na@

adeg

a.info

Web

: www.a

dega

.info

ACTUALIDADE 4

RECURSOS 9

ENERXÍACAMBIOS LEXISLATIVOSQUE AFOGAN AS RENOVÁBEIS 10Fernando Blanco Silva

AS CENTRAIS DE BOMBEO:UNHA NOVA AMEAZA PARAOS NOSOS RÍOS 13Fins Eirexas

RESIDUOS E CONTAMINACIÓNA XESTIÓN DO LIXO:SITUACIÓN NA GALIZA E NOUTRASÁREAS DO ESTADO ESPAÑOL 16Manuel Soto

PREGUNTAS SOBRE ASRADIACIÓNS ELECTROMAGNÉTICASE OS SEUS EFECTOS 25Ana Rodríguez

HISTORIA NATURALA ORIXE DAS RÍAS GALEGAS 29Xoán R. Vidal Romaní

LITORALESPECIES EXÓTICAS MARIÑASDE GALIZA 32Rafael Bañón Díaz

MONTES SOSTÍBEISA ZARRA DA PENANOS SOBREIRAIS DO ARNEGO 36Ascensión Castro Batán

EDUCACIÓN AMBIENTALSEIS ANOS ELIMINANDOFLORA EXÓTICA INVASORA 38Ramsés Pérez e Paco Bañobre

COMO CONSTRUÍR CHARCAS 40Lucía Parente e Ramsés Pérez

RÍOSUNHA PLATAFORMAPARA UN SAR CON VIDA 42Xosé M. Penas Patiño

FAUNA E FLORA DE GALIZA 44Xosé Salvadores e Marga Miguens

EDITO

RIA

LCRISE OU VONTADE PARA AVANZARMOS?

O afogamento das enerxías renovábeis en Galiza non é espontá-neo. Estanse a dar cambios lexislativos no sector eléctrico, sustenta-dos na recorrida crise, que poñen en serio risco a continuidade de pro-xectos noutro día amparados na necesidade da busca de fontesalternativas de xeración eléctrica. E aqueles que se están a promoverbaixo o paraugas das renovábeis, como as centrais de bombeo reversí-bel, producen máis prexuízos que beneficios para o país, como indicaADEGA nun dos textos desta publicación.

Mesmo SOGAMA, que xestiona os residuos sólidos urbanos demáis do 80% dos municipios galegos, está a xustificar a suba do 34%das taxas do lixo na perda de beneficios provocada pola renovada nor-mativa, obviando outros argumentos cada vez máis fundados sobre ainsustentabilidade tácita da incineración. A falta de vontade políticapara establecer alternativas sostíbeis á queima de residuos é a princi-pal causa de que o lixo de Galiza estea abocado a rematar nun verte-doiro ou queimado, segundo un detallado artigo que publicamos nestenúmero.

A falta de vontade política por parte da Xunta maniféstase naausencia de actuacións para atallar os problemas causados pola con-taminación electromagnética, a contaminación por radon nas viven-das ou os impactos causados polas especies exóticas invasoras. Oterritorio galego é no Estado dos que presenta maior risco de afecta-ción por gas radon. Nas páxinas interiores, atoparemos algunhas dasrecomendacións ou medidas que calquera de nós pode adoptar envivendas e edificios que padecen este tipo de problema. Tamén asociedade civil é a que se está encargando de dar resposta ás pregun-tas sobre a afectación das radiacións electromagnéticas dos aparellose antenas de telefonía. As especies exóticas invasoras son a segundacausa de perda de biodiversidade no mundo e están a proliferar cadavez máis sen control, non só no medio terrestre, senón tamén nomedio mariño. Son tres exemplos que poñen de manifesto a falta devontade do actual goberno da Xunta, mais tamén as posibilidades paraa actuación individual e colectiva autónoma da cidadanía.

CERNA 70 acolle ademais artigos sobre como se formaron as ríasgalegas ou como se c onstrúen “charcas con vida”, alén das súas habi-tuais seccións de montes sostíbeis e flora e fauna.

RESIDUOS E CONTAMINACIÓNCOMO REDUCIR OU EVITARA CONTAMINACIÓN POR RADONEN EDIFICIOS E VIVENDAS 20Xoán Miguel Barros Dios

COMITÉ DE REDACCIÓN:Belén Rodríguez, Xesús Pereiras, Ramsés Pérez, Pepe Salvadores,

Alberte Sánchez e Manuel Soto.

Nos artígos asinados, respéitase a normativa lingüística do texto orixinal. CERNA non se fai copartícipe, necesariamente,das ideas, opinións e afirmacións dos autores. Todo o material da revista pode ser reproducido sempre que se cite a fonte,esceptuando as fotografías, para as que sería necesario contar co permiso dos autores. CERNA edítase en papel reciclado100 %, para preservar os bosques e contribuír á reciclaxe do lixo. As capas son de papel libre de cloro.

Esta publicación conta cunha axuda da Área de Cultura da Deputación de Lugo e da Deputación de A Coruña para o ano 2013.

EDITA: ADEGA (Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza). Outono - 2013

DIRECCIÓNManuel Soto

REDACCIÓNBelén Rodríguez

DESEÑO E MAQUETACIÓN distrito xermarFOTOGRAFÍAdistrito xermarRamsés Pérez

IMAXE CAPARamsés Pérez

ADMINISTRACIÓNSilvia Amor

D.L.: C-913/1986

ISSN: 1136-2677

4 cerna

ACTUALIDADE

Ademais do Monte Pindo, numero-sos espazos naturais de elevado valorambiental foron vítima dos lumesdurante este ano: Barbanza, Xurés,Macizo central, Ancares, Baixo Miño, ALimia, etc. Mentres a Xunta infravalorao impacto de 17.000 Ha queimadas edescarga todas as culpas nos incendia-rios desatendendo as causas estruturaisdo lume, colectivos sociais, ecoloxistas,profesionais, sindicais, etc., a través daAsemblea Galega contra o Lume, esixena aplicación dun decálogo de medidas aprol da ordenación territorial, dunhanova política forestal que promova amultifuncionalidade do monte, a pre-vención de incendios, a planificación darexeneración hidrolóxico-forestal, axestión dos espazos protexidos ou a pro-fesionalización dos equipos de extin-ción. ADEGA asegura que, pola contra, aXunta está a favorecer os lumes a travésdas súas políticas: nula prevención,recortes, máis superficie de pirófitas,menos franxas de protección, foresta-ción de terras agrarias, cultivos enerxé-ticos, privatización encuberta dascomunidades de montes, uso do lumecomo ferramenta, etc. Os ecoloxistastamén esixiron a posta en marcha demedidas inmediatas contra a erosióndas zonas queimadas.

AFRONTAR OSLUMES,DE VERDADEO 11 de setembro comezou o que se

sería o peor lume de Galiza en 2013. OMonte Pindo ardía practicamente nasúa totalidade por un incendio intencio-nado que deixou calcinadas unhas 2.500hectáreas e nas que habitaban dúasespecies singulares (lirio de monte ecarballo anano) e 50 especies protexi-das. O Pindo converteuse así no paradig-ma do abandono e falta de xestión dosespazos protexidos por parte das admi-nistracións públicas, mesmo fronte aos

incendios forestais e á recuperación dossolos queimados. Lembremos que nosúltimos 3 anos, a Xunta desatendeu areclama social e ecoloxista de declarar oMonte Pindo como Parque Natural,unha negativa que se volveu dar diantedesta catástrofe e en contra do clamorpopular que se manifestou de novo namarcha do pasado 6 de outubro enCompostela, convocada pola AsociaciónMonte Pindo Parque Natural.

Semella que as administraciónsgalega e española están decididas aconverter a ría de Ferrol nun vertedoiro,pese a súa protección ambiental. Aléndos recheos, da instalación da planta degas no interior do estuario, do seu dra-gado irregular e de vertidos xa coñeci-dos, aparecen agora dúas novas amea-zas: o “bunkering” e o tren ao portoexterior. O ministro de Medio ambiente,Arias Cañete, está disposto a permitir naría ferrolá o trasvase de mercadoríasperigosas entre barcos, algo que curio-samente rexeita na Bahía de Alxeciras.Colectivos como ADEGA, Verdegaia e aSGHN xa enviaron a súa queixa ao

ministro. Por outra banda, o Ministeriode Fomento escolle a alternativa de tra-zado do tren ao porto exterior máisimpactante para a ría, xa que atrave-saría a Enseada da Malata. A PlataformaSalvemos a Malata, da que forma parteADEGA, está a informar a través decharlas pola comarca sobre o impactodo trazado escollido e as vantaxes daalternativa norte. E no verán creouseunha segunda plataforma en defensa daría, en concreto, do seu saneamento.Forman parte dela ADEGA, SGHN, Ver-degaia e a Asociación de Veciños deRecimil, entre outros.

A RÍA DE FERROL,VERTEDOIRO OFICIAL

MONTE PINDO,SÍMBOLO DA CATÁSTROFE

Ría de Ferrol.

Monte Pindo queimado.

Ram

sés

Pére

z

Ram

sés

Pére

z

cerna 5

Xuízo Prestige. En xullo quedou vistopara sentenza o xuízo do Prestige,tras 8 meses e 400 horas de sesiónsna Audiencia provincial da Coruña.As previsións son que no mes denovembro se coñeza o fallo.

Varamento masivo. ADEGA e aCEMMA fixeron un chamamento aovoluntariado para axudar nas tarefasde recuperación de 22 caldeiróns quevararon o pasado 7 de outubro noporto de Bares (Mañón). Pese á axudaacadada, só 3 deles conseguironregresar á costa con vida.

Charlas sobre a megaminaría conta-minante. A Alianza por un mediorural vivo, da que fai parte ADEGA,segue a impartir charlas sobre osimpactos da megaminaría contami-nante por diversas localidades gale-gas afectadas por este tipo de pro-xectos. As últimas paradas foron nosconcellos de A Fonsagrada, Becerreáe Lugo. A Alianza tamén presentoualegacións ás solicitudes de explora-ción de Golquest Ibérica no Val doNeira.

O improvisado baleirado daFrouxeira. O Valedor do Pobo, en res-posta a unha consulta de ADEGA,destapa que a Xunta carecía dunPlano de Conservación para os balei-rados da lagoa da Frouxeira executa-dos en 2009 e en 2012. Unha planifi-cación da que presumía dispoñer aDirección Xeral de Conservación daNatureza e sobre o cal xustificaba asúltimas aperturas do humidal.

Informe europeo sobre rías. A dife-renza de pareceres entre os eurode-putados que visitaron Galiza hai unsmeses sobre o estado de contamina-ción das rías de Vigo, O Burgo eFerrol, retrasa a elaboración duninforme consensuado e, por tanto, asdilixencias a considerar na mellorado saneamento das rías galegas. Ogrupo de Os Verdes e Esquerda Unidamanteñen unha posición contraria aoeurodeputado popular, que aplaudeos esforzos da Xunta neste ámbito.

EN BREVE

ADEGA CONSEGUE TUMBAR O PLANOSECTORIAL DE BARREIROS

O pasado mes de setembro, ADEGAfixo pública unha nova web que intentasuperar algunhas eivas do vello soportedixital. Esta nova plataforma, quemantén o mesmo enderezo URL(www.adega.info), contén toda a infor-mación que se produce no eido da orga-nización, pretende ser máis funcionalpara os socios e socias de ADEGA e paracalquera usuario e ofrece unha imaxemáis atractiva e moderna. Nela, adquirenespecial relevancia, a través da portada,as novas e as actividades ou eventos

organizados pola asociación, e tamén assúas contas nas redes sociais de Facebo-ok e Twitter. O soporte web inclúe 4apartados específicos destacados encabeceira para a Revista CERNA on-line,Radio CERNA, ADEGA-Cadernos e Outraspublicacións, ademais de buscadoresxerais e específicos de contidos. Podesacceder directamente á CERNA dixital através de: adega.info/revistacerna. Nestapáxina, poderás consultar os contidos dapublicación por artigos, por edicióncompleta e, mesmo, por temática.

ADEGA traslada á Fiscalía do TSXG oinforme sobre a detección de metaispesados e hidrocarburos por vertedurasindustriais nos montes de Ferrolterra,desde Narón ás Somozas. Son milleirosde “tecnosolos” vertidos en prados,mananciais e a carón de ríos que supe-ran os máximos legais para a protecciónda saúde humana. Estes refugallossemellan provir de subprodutos indus-triais e lamas de depuradora que non seestán a aplicar sobre chans degradados,senón sobre solos con actividade agríco-la e gandeira. Ao mesmo tempo, ADEGAesixe á Xunta e ao Concello das Somo-

zas a inmediata paralización destasprácticas, a apertura dos corresponden-tes expedientes sancionadores e a reti-rada e axeitado tratamento destes refu-gallos contaminantes, con cargo aosresponsábeis da súa vertedura.

METAIS PESADOS NOS MONTES DEFERROLTERRA

NOVA WEB DE ADEGA

O TSXG estimou o recurso de ADEGAcontra o acordo do Consello da Xunta noque se aprobou o Plano Sectorial de inci-dencia supramunicipal que pretendíalegalizar as obras urbanísticas presumi-belmente ilegais de Barreiros. O tribunalfalla en contra da Xunta por incorrerademais nunha “desviación de poder” e iren contra da Lei do Solo. Para ADEGA,este fallo ten enorme transcendenciasocial para Galiza, porque restaura avixencia da legalidade urbanística, refor-za o principio de igualdade de todos/asante a lei, e ampara os dereitos democrá-ticos fronte a arbitrariedade dos gober-

nos. Ademais permite aforrar 14 millónsde euros de cartos públicos que ían des-tinados á execución do planeamentoagora anulado. Esta batalla gañadatamén ten relevantes consecuencias noámbito administrativo e penal, xa quepodería supor a recuperación dos con-tenciosos-administrativos contra o con-cello de Barreiros, retirados por NúñezFeijóo, e o encausamento de cargospúblicos por presunta prevaricación edelitos contra a facenda pública. Aotempo, ADEGA demandou a dimisión dosresponsábeis políticos que promoveroneste Plano Sectorial ilegal.

ADEG

A

Verteduras de tecnosolosen montes de Ferrolterra.

6 cerna

ACTUALIDADE

A Unión Europea restrinxe o uso de 4agrotóxicos neonicotinoides que provo-can alteracións no sistema nervioso dasabellas. Entre eles, atópase o Fipronil, unperigoso insecticida fabricado por BASFe utilizado como tratamento das semen-tes do millo que, segundo a AutoridadeEuropea de Seguridade Alimentar(EFSA), encarna un elevado risco para asabellas. O uso do Imidacloprid, do Tia-metoxam e da Clotianidina tamén quedaprohibido a partir do 31 de decembro,por un período de 2 anos, até que existadocumentación científica suficiente quedetermine a súa repercusión nas colme-as. Ao mesmo tempo, unha nova amea-za apícola comeza a estenderse por Gali-za, desde o Baixo Miño ata A Mariña.Trátase da avespa velutina, de proceden-cia asiática, que ataca as abellas e que éde difícil erradicación.

Nos últimos meses, ADEGA convo-cou a cidadanía galega a participar enlimpezas simultáneas de praias e ríos. ODía Mundial dos océanos, unhas 500persoas acudiron aos areais galegospara recoller uns 4.000 kg de lixo, amaioría de orixe plástico. Alén da limpe-za, fixéronse tarefas de identificación decetáceos varados e realizáronse aulas deeducación ambiental para escolares. Opasado 29 de setembro tamén se cele-brou a VI Limpeza simultánea de ríos, nomarco do Proxecto Ríos, na que partici-

paron unhas 460 persoas, en 37 conce-llos de todo o país e coa colaboración de44 entidades. Nesta xornada, conse-guiuse retirar dos ecosistemas fluviaispreto de 10 toneladas de residuos. Ade-mais, nos meses de xullo e outubroADEGA deu continuidade aos seus pro-gramas de eliminación de especies inva-soras nas lagoas de Xuño e Muro, enPorto do Son, a través da iniciativa“Conservando as nosas dunas”, apoiadapola Fundación Biodivesidad do Minis-terio de Medio ambiente.

LIMPEZAS E ELIMINACIÓNDE INVASORAS

Compostela viviu o pasado 2 dexuño unha manifestación histórica con-tra a megaminaría contaminante.Milleiros de persoas asistiron a unhamarcha convocada por numerososcolectivos ecoloxistas, sociais e veciñaispara rexeitar ducias de proxectos minei-ros que se están a tramitar en Galiza cogallo de explotar ouro e outros mineraisestratéxicos sen as mínimas garantíassociais e ambientais. O modelo que astransnacionais promoven a través destesproxectos é definido polos seus contra-rios de “neo-colonial”, especulativo e

contaminante. O movemento social querexeita este modelo xa acudiu ao Parla-mento europeo e ao Parlamento galegopara instalos a que prohiban determina-das prácticas mineiras que ameazan conasentarse no país, como o uso do cianu-ro, altamente tóxico para o ambiente ea saúde das persoas, a través de certasmudanzas no marco lexislativo. Os tresgrupos galegos da oposición xa mani-festaron a súa intención de dar trasladoa esta iniciativa á Cámara galega para oseu debate, en contra da vontade do PP.

MUDAR A LEI EN CONTRA DAMEGAMINARÍA CONTAMINANTE

UN RESPIROPARA AS ABELLAS

ADEG

A

Esmelga na Eira da Xoan.Un momento da Limpeza simultánea de ríos.

Ram

sés

Pére

z

ADEGA participou na marcha contra a megami-naría contaminante.

ADEG

A

cerna 7

Os colectivos integrados na Platafor-ma Galega contra a Incineración e polaReciclaxe presentaron unha denunciadiante da Comisión de Peticións do Par-lamento Europeo contra a política deresiduos da Xunta, que incumpre 3 direc-tivas europeas (de Vertido, Envases eMarco de Residuos). Esta iniciativa estivoapoiada polo grupo Verdes-ALE, logo deque o Parlamento Galego rexeitase a “ILPa prol da redución, reutilización e reci-claxe dos residuos sólidos urbanos” pro-movida pola sociedade galega. Isto suce-de nun momento no que SOGAMA sube

un 34% a tarifa do lixo que lle cobra aosconcellos galegos adheridos á incinera-ción, xustificando este incremento doprezo, que repercutirá na cidadanía, namerma de ingresos que supón a actualreforma lexislativa do sector eléctrico.Ante esta situación, ADEGA insta aosconcellos e deputacións galegas a rebe-larse contra este sistema e apoiar alter-nativas de xestión máis ecolóxicas ebaratas. Algunhas destas alternativasforon expostas no I Foro Europeo deResiduos de Galiza, organizado porADEGA os días 22 e 23 de novembro.

OS RESIDUOS GALEGOS CHEGARONA BRUXELAS

O pasado mes de xullo, a Xuntapedíalle a Edgewater, promotora daexplotación mineira de Corcoesto,garantías técnicas e financeiras, quefinalmente a empresa non deu conse-guido. Pero, segundo ADEGA, o rexeita-mento do proxecto por parte da Xuntapor falta de solvencia económica é sim-plemente un obstáculo temporal queatrasa prazos, pero que non significa ofinal do proxecto aurífero nin moitomenos a mudanza de vontade do gober-no galego con respecto á explotaciónmineira do país. O colectivo lembra quea Xunta deu o visto bo ambiental á minade ouro de Corcoesto e que ademais

Edgewater dispón da concesión dosterreos por 90 anos. Alén disto, o Plangalego da Minaría que está en tramita-ción abre as portas á instalación destetipo de proxectos en calquera lugar donoso territorio, mesmo en solos de espe-cial protección, e seguen en curso admi-nistrativo ducias de proxectos de similarcondición por todo o país. En concreto,a canadiana Edgewater semella quereracaparar todos os dereitos mineiroscorrespondentes ao chamado “cintoaurífero Malpica-Tui”, principalmentenas comarcas de Bergantiños, SantaComba-Zas e Ferrolterra, e aos Ancares.

PARALIZACIÓN TEMPORAL DOPROXECTO DE CORCOESTO

As touradas, Patrimonio CulturalInmaterial. O Congreso declara comoPatrimonio Cultural Inmaterial ascorridas de touros, tan só cos votos doPP e UPN. Agora, o Partido Popularaposta por presentar a tauromaquia aPatrimonio da Humanidade.

Plano do Oso. ADEGA presentou ale-gacións á revisión do plano de recupe-ración do oso pardo en Galiza, porfalta de concreción e pouca ambición.O colectivo considera fundamental arevisión deste planeamento perodetecta pouco compromiso por parteda Xunta para levar á práctica o quehai sobre o papel.

Obradoiros para adultos e nenos/as.Durante os meses de outubro, novem-bro e decembro de 2013, ADEGA reali-za en diferentes puntos da provinciade Lugo obradoiros sobre Economíasostíbel no fogar, para adultos, e sobreo coñecemento da contorna local, paranenos e nenas. Estas actividades con-tan co apoio da Deputación de Lugo.

Recollida de roupa usada. Desde omes de abril, ADEGA colabora coaONG Equus Zebra na recolección deroupa e calzado para reciclar ou reuti-lizar. Para este fin, as delegacións deCompostela e Lugo funcionan comopuntos de recollida.

Ciclo documental. Desde maio,ADEGA celebrou unha xeira de proxec-cións documentais en Lugo co gallo depromover o debate sobre a ordenacióndo territorio. “A nosa Terra, a nosaCultura” visualizou varias obras audio-visuais creadas en Galiza sobre osimpactos no ambiente de certas dispo-sicións políticas.

Festas e Feiras na Eira. O pasado 19de outubro celebrouse a II Festa dasidra na Eira da Xoana na que se puidoasistir a un obradoiro de elaboración ea unha charla sobre as mazás e a sidraimpartida por un membro da FRUGA. Enos días 10 de xuño e 10 de novembrotiveron lugar a II e a III Feira de produ-tos artesáns e ecolóxicos no mesmolugar.

EN BREVE

XACEMENTOS BAIXO AUTOESTRADASVarios colectivos, entre eles ADEGA,

instan á Dirección Xeral de Patrimonioda Xunta de Galiza que adopte medidaspara evitar que a autoestrada A-54(Santiago-Lugo) atravese o xacementoarqueolóxico de Coeses (Lugo) e destrúaa necrópole de inhumación do CastroValente. Esta mesma demanda foi feitatamén ante o Ministerio de Fomento.ADEGA, Cultura do País e Mariñapatri-monio tamén destacan a situación deabandono que sufre outro achadoarqueolóxico chamado A Roda, nomunicipio de Barreiros, que foi descu-

berto en 2006 durante as obras da auto-estrada A-8. Desde aquela está sen pro-texer e a súa escavación, a medio facer.

ADEG

A

Necrópole de inhumación de Coeses, en Lugo,no trazado da A-54.

cerna 9

LIBROS

RECURSOSRamsés Pérez

“Biodiversidade Ameazada” é unha platafor-ma de traballo contra a degradación dos hábitatsnaturais de Galiza e o Norte de Portugal. Estaferramenta servirá para estudar os desafíos quepresenta este territorio e favorecer a creación denovas estratexias conxuntas de conservación, xes-tionadas desde ambos lados da fronteira.

Os obxectivos son dar conta desta situaciónde perigo, ter un rexistro de todas as especies en

risco e as súas ameazas, organizar grupos de tra-ballo e iniciativas de conservación e acadar unhacomunicación multidireccional.

Esta interesante iniciativa formula algunhaspreguntas que serán abordadas durante o desen-volvemento do proxecto. Convidámoste a visitar oweb e a participar deste traballo en común.

LIGAZÓN

‘RECURSOS’ CERNAPIDEA TÚA COLABORACIÓN

Se estás interesad@ en que divulguemos na revistagalega de ecoloxía e medio ambiente Cerna algúnlibro, CD, revista, película, documental, etc, ponte encontacto con nós no seguinte enderezo electrónico;ramses@adega.info, indicando ‘Recursos’ Cerna.

A editorial Sotelo Blanco acaba de editar unlibro infantil "A Xacia Luviñas", unha fermosa his-toria dun barqueiro máis unha xacia “que a natu-reza sempre quixeron respectar e a paz consegui-ron atopar”. O texto atende continuamente ao coi-dado dos ríos e da súa contorna. O seu autor,Anxo Moure, é socio de ADEGA e quere contribuírao desenvolvemento do Proxecto Ríos desta aso-ciación ecoloxista, coa doazón do 1% das vendasdeste libriño. O libro pódese mercar en librarías oua través do Consorcio Editorial Galego. Se quere-des investir na defensa dos ríos e gozar dunhamagnífica obra, esta é unha boa ocasión.

A XACIA LUVIÑAS

Anxo Moure (autor);Cristina Ouro (ilustracións)Sotelo Blanco EdiciónsGalego (25 páxinas), 2013D.L.: C 1698-2013ISBN: 978-84-7824-631-1

GUÍA

Esta Guía,promovida polaAsociación Véspe-ra de Nada efinanciada a travésde “crowfunding”,presenta unhaexplicación dastransformaciónssociais que xaestán en marcha eque van supoñer afin da “Era daAbundancia e do

Crecemento”, ao tempo que ofrece un amplo con-xunto de recomendacións arredor do que podemosir mudando cada un/unha de nós nos terreos danosa economía, do consumo enerxético, do trans-porte, da alimentación, da saúde, da vivenda e daeducación. O obxectivo non será só sobrevivirmosao Peak oil ou teito do petróleo, senón construír-mos unha Galiza que teña un futuro mellor des-pois do petróleo.

Máis info: http://galiza.pospetroleo.com

Vídeo: http://is.gd/videoGZposPetroleo

Este informe investiga en termos numéricos o graode fragmentación da paisaxe de 28 países deEuropa. Para iso, por primeira vez, utilízanse tresxeometrías de fragmentación distintas a tresniveis, nos que se inclúen países, rexións e unharede de cuadrículas de 1 km2 (a rede LEAC, desti-nada para actividades de contabilidade do solo edos ecosistemas). O informe aplica o método da"densidade efectiva de malla", que cuantifica ograo no que as barreiras interrompen as posibili-dades de desprazamento da fauna silvestre na pai-saxe. A segunda parte do estudo investiga as posí-beis causas que contribúen ao aumento ou aodescenso do grao de fragmentación, determinan-do a súa importancia relativa.

FRAGMENTACIÓN DELPAISAJE EN EUROPAAxencia Europea de MedioAmbienteEditorial Ministerio deAgricultura, Alimentación yMedio AmbienteCastelán (87 páx.), 2013Prezo: 15 €ISBN: 9788449112645

Monografía que recolle as contribucións dedistintos ornitólogos que estudaron o mosquiteiroibérico. Desfilan así por estas páxinas os resulta-dos de estudos de campo, especialmente os base-ados en anelamento, a fenoloxía da especie, a súabiometría, o seu datado e distribución na Penínsu-la ibérica, información sobre reprodución e mudaen diferentes localidades ou como separalo domosquiteiro común. Ademais inclúe unha tradu-ción ao español do artigo orixinal de Lars Svens-son publicado en Bull BOC onde propuxo un méto-do para separar o ibérico do común mediante acombinación dunhas poucas medidas. A obra estáilustrada con moitas fotografías de Carlos Gonzá-lez Bocos, tanto dos paxaros no campo como dosmosquiteiros en man. Tamén mostra paisaxes ehábitats ocupados pola especie ou algúns momen-tos da reunión que se celebrou en Riello, León,organizada polo GIA-León, xerme da obra publica-da agora.

EL MOSQUITEROIBÉRICORodríguez Martínez N.,García Fernández Nachoe Copete J. L.(Coordinadores)Editorial Grupo Ibérico deAnillamientoCastelán (150 páx.), 2013D.L.: LE-421-2013

WWW.BIODIVERSIDADE.EU

10 cerna

FONTES DE ENERXÍA RENOVÁBEIS E ANECESIDADE DE REDUCIÓN DEEMISIÓNS

As fontes de enerxía renovábeis sonaquelas que non se esgotan co tempo,podendo ter usos térmicos (solar térmica,biocarburantes, biomasa, xeotérmica,etc.) ou para producir electricidade (foto-voltaica, eólica, hidráulica, etc.), que sediferencian das fontes convencionais enque teñen un impacto ambiental moitomenor e tamén un prezo de produción acurto prazo máis elevado.

A explotación das fontes de enerxíarenovábeis realizábase desde sempre ensistemas pasivos que aproveitaban aradiación solar (arquitectura bioclimáti-ca). Durante o século XX desenvolvéronsenovas técnicas de explotación das fontesrenovábeis, tanto para usos térmicos(enerxía xeotérmica, radiación solarmediante concentradores, etc.) comoeléctricos (hidráulica, solar fotovoltaica,eólica, etc.), aínda que a única economi-camente competitiva era a grande hidro-eléctrica. O resto de tecnoloxías erancoñecidas, pero a súa explotación comer-cial era inviábel porque o custe de produ-ción por cada kWh era moi superior ástecnoloxías convencionais. A aprobacióndo Protocolo de Quioto en 1997 supónun cambio nesta política, xa que busca aredución das emisións de Gases de Efec-to Invernadoiro (G.E.I.) no Planeta. Entreos G.E.I., o máis habitual é o dióxido decarbono (CO2), provocado pola combus-tión de hidrocarburos e carbón para usosenerxéticos (produción de electricidadeou aproveitamentos térmicos), de formaque, para frear o Quecemento Global, eranecesario modificar todas as políticasenerxéticas. A Unión Europea ratificou oProtocolo de Quioto asumindo de formavinculante os seus obxectivos, que pasanpolas seguintes liñas de actuación:

a. Demanda do consumo de enerxía pri-maria, mediante a eficiencia enerxéti-ca e a redución da demanda deenerxía útil.

b. Substitución das fontes menos efi-cientes (en particular dos derivadospetrolíferos) por outras menos conta-minantes. Nesta liña, incluíase a pro-

dución de electricidade usando tecno-loxía nuclear, aínda que é altamenterexeitada polo seu impacto ambiental.

c. Fomento das tecnoloxías que menosdióxido de carbono producen, en par-ticular as fontes de orixe renovábel, acoxeración, o aproveitamento deR.S.U. (residuos sólidos urbanos), queno caso da produción eléctrica sonrecoñecidas como de Réxime Especial.

Outro aspecto importante é a depen-dencia de petróleo. A Unión Europea édeficitaria en petróleo e as reservas exis-tentes limítanse a uns poucos países(unicamente Dinamarca é excedentariaen enerxía) e os países do Sur de Europacaracterízanse pola inexistencia derecursos petrolíferos e unha dependenciatotal do exterior. Esta é unha debilidadepara as economías nacionais, que se evi-taría co fomento das fontes autóctonas erenovábeis, diversificación de tecnoloxíase uso de procesos de alta eficiencia. Nagráfica seguinte podemos ver a depen-dencia enerxética do exterior, lideradapolos estados con menos recursos econó-micos.

MARCO NORMATIVO DAS FONTESRENOVÁBEIS E AS PRIMAS

Até finais do século XX, o sectorenerxético estaba intervido pola adminis-tración e non estaba moi clara a diferen-za entre esta e as empresas, e sen com-

petencia entre estas. Esta situación anó-mala producíase noutros sectores consi-derados estratéxicos como as telecomu-nicacións, transporte por ferrocarril, etc.,até que en 1997 o Ministerio de Industriadecide modificar o marco xurídico apro-bando a Lei 54/1997 do Sector Eléctrico, enumerosa normativa derivada.

Un dos contidos fundamentais destaLei é a protección do medio ambiente,fomentando o uso das fontes renovábeise de alta eficiencia enerxética. A norma-tiva recolle a discriminación entre as fon-tes do Réxime Especial e do Réxime Ordi-nario. As fontes do Réxime Especial sonas tecnoloxías usadas para a produciónde electricidade con baixo impactoambiental (renovábeis, coxeración, apro-veitamento de RSU, aproveitamento delodos de depuradoras, etc.); as de RéximeOrdinario son as convencionais (nuclear,gas natural, carbón, etc.), marcando apreferencia polo Réxime Especial. Unhainstalación é considerada dentro do Réxi-me Especial despois de ser recoñecidacomo tal pola administración autonómi-ca (cando está situada nunha únicaComunidade) ou polo Ministerio deIndustria (situada en varias comunida-des), e debe figurar previamente noRexistro de Preasignacion de Instalaciónsdo Réxime Especial.

Desde o punto de vista do promotor,o custe de cada kWh a partir das tecno-

CAMBIOS LEXISLATIVOSQUE AFOGAN AS RENOVÁBEIS

Fernando Blanco Silva*

cerna 11

loxías do Réxime Especial será superior,de forma que a normativa vixentefomenta a produción eléctrica con dife-rentes ferramentas, entre elas, as primas.Para as tecnoloxías ordinarias existe unprezo de compra, pagado pola compañíaeléctrica distribuidora aos produtores,pero esta cantidade sería insuficientepara conseguir beneficio económico, asíque o Ministerio de Industria aprobou asprimas á produción de electricidade, queincorporan un importe extra por cadakWh denominado “prima”. O valor dasprimas depende das tecnoloxías e da datade implantación das mesmas; en 2012acadaron os 7.000 millóns de euros, abo-nados polos consumidores na Tarifa Eléc-trica.

Os importes das primas calculáronsecun criterio obxectivo, facer que as insta-lacións do Réxime Especial fosen atracti-vas desde o punto de vista do propietario,e que as mellor situadas tivesen unharendibilidade acorde co mercado. No obs-tante, non se actualizaron segundo aevolución do mercado.

A asignación de prezos á enerxíaeléctrica é complexa, xa que as com-pañías eléctricas deben adiantar os cus-tes aos produtores e, posteriormente,trasladalos aos consumidores finais.Dado que o Ministerio de Industria man-tiña uns prezos máximos para a electrici-dade, as comercializadoras non podíanaumentar os custes de venda á medidaque se encarecían os custes de compra.Como consecuencia do incremento dapotencia renovábel, as compañías comer-cializadoras acabaron pagando un prezomáis alto pola electricidade compradaque o abonado polos consumidoresfinais, producindo un desequilibrio nomercado. A normativa recolle explicita-mente que as comercializadoras adian-tarán estes cartos, pero que a diferenzadebe ser asumida polos propios clientes.Desta maneira aparece o Déficit Tarifario.Actualmente, o Déficit supón uns 30.000millóns de euros, derivados dunha débe-da acumulada nos derradeiros dez anos,No obstante, débese matizar que nesteDéficit participan outros compoñentes: agarantía de potencia, a interrompibilida-de, o custe da electricidade do RéximeOrdinario, etc.

LEIS PARA A “SOSTIBILIDADEENERXÉTICA”: A REFORMA ELÉCTRICA

Co fin de frear este Déficit, créasenova normativa. O 28 de xaneiro de 2012aprobouse o Real Decreto Lei 1/2012 poloque se procede á suspensión dos procede-

mentos de preasignación de retribuciónnas novas instalacións de produción deenerxía eléctrica en Réxime Especial. EstaLei pecha temporalmente o Rexistro dePreasignación de instalacións do RéximeEspecial e na práctica impide que asnovas centrais eléctricas que usen tecno-loxías renovábeis sexan beneficiarias dasprimas á produción, imprescindíbeis paraque sexan economicamente interesantes.O peche temporal foi inmediato e todasas instalacións que desde ese momentoestán fóra do Rexistro non teñen dereitoa percibir primas á produción.

A suspensión das primas supón atotal paralización do sector, xa que senelas e coas tecnoloxías actuais é moi difí-cil que unha instalación sexa rendibledesde o punto de vista do inversor, e aactividade sectorial limítase ao mante-mento das existentes. Este Real DecretoLei foi rexeitado por todo o sector, entreoutros motivos, por non dar un prazo deregularización dos proxectos xa iniciadose porque non se avaliou unha rebaixa dasprimas, que polo menos permitiseimplantar algunhas instalacións nosemprazamentos máis axeitados. No casodas instalacións xa existentes, as quecobraban as primas seguían en funciona-mento.

Debido a que a normativa previa con-solidaba as primas durante os primeiros25 anos da instalación (Real Decreto436/2004) estas non se podían recortar,polo que o Ministerio de Industria apro-bou un novo imposto que grava a produ-ción eléctrica do Réxime Especial, deno-minado “imposto sobre o valor daprodución da enerxía eléctrica”. Esteimposto está recollido na Lei 15/2012 demedidas fiscais para a sostibilidadeenerxética, aprobada o día 28 de decem-bro, e ten as características seguintes: é

un imposto directo, aplícase en todo oterritorio español, ten un tipo de gravamedo 7% sobre o importe total recibido polaenerxía vertida á rede eléctrica nacional(a partir do 1 de xaneiro de 2013), e aplí-case tanto á produción de electricidadeen Réxime Ordinario como en RéximeEspecial.

A aprobación deste imposto suporáincrementar os custes das instalacións xaen funcionamento, o que pode derivar noseu peche temporal ou definitivo se o seumarxe de rendibilidade é escaso.

A ferramenta máis recente foi o RealDecreto Lei 9/2013, de 12 de xullo, poloque se adoptan medidas urxentes paragarantir a estabilidade financeira do sis-tema eléctrico, tamén coñecido comoReforma Eléctrica. Este Real Decretotoma diferentes medidas sobre o sectoreléctrico co fin de recortar o Déficit Tari-fario, como a redución das primas ás ins-talacións que xa as estaban cobrando.Trátase dun cambio completo na modali-dade de retribución que aínda ten flocospendentes de concretar. As instalaciónsque xa estaban funcionando nun réximede primas cobrarán uns ingresos que ase-guren un rendemento económico brutodun 7,5% antes de impostos, ao tempoque segue sen abrirse (e non se prevé asúa reabertura) o Rexistro de Preasigna-ción. Isto limita aínda máis o funciona-mento das instalacións porque entre onovo imposto á produción (Lei 15/2012de medidas fiscais) e a redución das pri-mas da Reforma Eléctrica é posíbel queas instalacións con custos fixos (en parti-cular a coxeración) non sexan economi-camente interesantes e se proceda ao seuapagado.

Outro aspecto importante da Refor-ma Eléctrica é que non regula o autocon-sumo,é dicir, cando unha empresa consu-me a enerxía que ela mesma produce. Porexemplo, unha fábrica cun consumo duns100 kW podería recortar o seu consumoda rede convencional, ao producirenerxía a través dunha pequena central(fotovoltaica, minieólica). A regulacióndo autoconsumo está desfasada e aReforma eléctrica non a desenvolve. Napráctica, a súa situación é de alegalidade.A lexislación recolle a posibilidade destetipo de instalacións até 100 kW (no casoda biomasa este límite elévase a 1 MW)pero existen múltiples lagoas xurídicasque impiden a súa implantación. Ademaiso Regulamento Electrotécnico de BaixaTensión obriga a contar co visto e praceda empresa distribuidora, debido a que oautoconsumo é contrario aos intereses

Ram

ses

Pére

z

da distribuidora e esta pode poñer atran-cos para impedilo. Por tanto, sería reco-mendábel detallar as condicións técnicasdo autoconsumo para impedir posíbeisabusos por parte das distribuidoras.

CONSECUENCIAS NA PRODUCIÓNELÉCTRICA E NO CRECEMENTO DOSECTOR EN GALIZA

A aposta polas enerxías renovábeis e,en xeral, por preservar o medio naturalten un sobrecusto importante a curtoprazo, pero trátase dun investimento sol-vente no futuro. O cambio de titulares doMinisterio de Industria supuxo un cambiofundamental na política enerxética , e, nocaso da produción de electricidade, unhaaposta encuberta polas tecnoloxías máisbaratas (as do Réxime Ordinario, e enparticular a enerxía nuclear), moito máiscontaminantes e de impactos irrecuperá-beis. O Déficit Tarifario é un serio proble-ma, pero unicamente foi a escusa destaaposta, porque en 2012 aumentou enoutros 4.000 millóns de euros, incluso copeche do Rexistro.

Na práctica, conxelarase a produciónde electricidade verde, e a medio prazo,as instalacións menos viábeis deixarán deser explotadas pola existencia do Impos-to á produción antes citado.

O sector das renovábeis foi un dosprimeiros da economía española. En 2012contou cuns ingresos duns 10.000

millóns de euros a través de man de obraespecializada, da internacionalización dosector e dun reinvestimento moito maiorque no resto de sectores (sobre un 5% doimporte anual, cando a media da eco-nomía española é do 1,35%). Outroaspecto moi favorábel ás renovábeis éque o seu custe débese á man de obra, áfabricación de compoñentes, á melloradas infraestruturas públicas, etc., quederivan na creación de milleiros deempregos inducidos. Mentres, nos com-bustíbeis tradicionais, o custe débese aomaterial, aos gastos de extracción e aotransporte, que crean menos postos detraballo e maioritariamente nos paísesprodutores.

Galiza é a Comunidade Autónomamáis afectada polos recortes das renová-beis e, tendo os mellores recursos daPenínsula, o seu aproveitamento é moilimitado. No caso da eólica, a implanta-ción de centrais leva paralizada desde2007. Daquela convocouse un Concursoeólico que tiña como grande vantaxe ofomento de emprego na Comunidademediante a participación de empresasgalegas. O cambio de goberno autonómi-co en 2009 e a posterior anulación doConcurso de 2007 retrasaron en tres anosa implantación de novos parques eólicos.A nova adxudicación do Concurso reali-zouse en novembro de 2010 e, dado quea implantación dos novos parques tenlugar nun prazo medio de dous anos, enxaneiro de 2012 non estaban anotadosno Rexistro de Preasignación. Coa sus-pensión deste, foi imposíbel que os novosparques eólicos cobrasen primas. Segun-do a Consellaría de Industria, o novo con-curso eólico tiña prevista a creación demáis de 13.000 empregos e un investi-mento de 3.000 millóns de euros.

Ademais de suspenderse a implanta-ción dos novos parques, están en procesoos Expedientes de Regulación de Empre-go nas fábricas de compoñentes deGAMESA e ALSTOM en As Somozas (máisde 100 empregos directos perdidos eoutros tantos indirectos). Os recortes nas

renovábeis tamén se notaron na caída defacturación das empresas instaladoras deelectricidade, das empresas especializa-das no mantemento de centrais e das deobra civil.

No caso da biomasa a situación ésimilar. Galiza ten excelentes recursos,pero a implantación desta tecnoloxíaestá por debaixo dos obxectivos reco-mendábeis. O aproveitamento da bioma-sa forestal precisa dun ciclo completoque debe iniciarse na limpeza dos mon-tes, seguir na recollida de residuos fores-tais e finalizar no aproveitamento dosmesmos en forma de calor (caldeiras debiomasa), ou producindo electricidade. Oplan de promoción da biomasa (Orde do14 de novembro de 2008) marcaba comoobxectivo a construción de 12 plantas deprodución de electricidade a partir dabiomasa. A posta en marcha destas plan-tas garantiría unha demanda estábel efomentaría a explotación comercial dosresiduos coas sinerxías inmediatas (a lim-peza dos montes e a diminución dosincendios). Só se puxeron en funciona-mento 2 das 12 plantas previstas, e senunha política de primas que garanta unatractivo económico. A minihidráulica, aminieólica, a fotovoltaica ou a undimo-triz tamén quedaron paralizadas.

Aparte destas consecuencias inme-diatas, debemos reflexionar sobre asituación a longo prazo. Galiza dispóndos mellores recursos eólicos, hidráulicose de biomasa de toda a Península Ibéricaque deben ser interesantes para o inver-sor. A implantación masiva de centrais doRéxime Especial durante a derradeiradécada provocou importantes investi-mentos na mellora das tecnoloxías, istoderivou nuns custes cada vez máis baixose que os prezos das renovábeis vaianconverxendo cos das fontes tradicionais.En dez anos, o prezo de implantar 1MWde enerxía eólica ou fotovoltaica redu-ciuse nun 30%, mentres que o prezo doscombustíbeis convencionais aumentouentre un 5% e un 10% cada ano.

O problema principal de non apostarpolas renovábeis está en que en cinco oudez anos será inviábel calquera iniciativaempresarial na que a enerxía teña uncuste importante (sectores primario esecundario) e sen competitividade conoutros países que dispoñen de recursospropios.

12 cerna

ADEG

A

* Fernando Blanco Silva é Enxeñeiro industrial eResponsábel de Enerxía e Sustentabilidade daUniversidade de Santiago de Compostela.

cerna 13

superficies por veces maiores dun millónde m2, sobre paisaxes tan privilexiadascomo as da Ribeira Sacra, ou en plenaReserva da Biosfera Gerês-Xurés, conespecies tan emblemáticas como a aguiareal.

Os impactos sobre os ecosistemasfluviais afectados son tamén considerá-beis. As obras obrigarán á seca total ou arebaixar notabelmente o caudal do Miño,Sil e Limia durante meses e de xeito reco-rrente mentres duren as obras. Particularimpacto terá o proxecto de centralreversíbel de Santa Cristina que partindodo encoro de Santo Estevo, vai elevar aauga até un lago situado na parte alta docanón do Sil de 35 Ha de extensión. Apaisaxe da Ribeira Sacra, Patrimonio daHumanidade e LIC da Rede Natura,mudará para sempre.

Outras veces, o bombeo faise dunencoro a outro. É o caso dos bombeos deBelesar e Os Peares no Miño, do proxectoEdrada (Mao)-Santo Estevo (Sil), e da

central do encoro de Salas (Salas) ao dasCunchas (Limia). Este último proxecto, entrámite por parte da ConfederaciónHidrográfica Miño-Sil, pretende facer unby-pass entre dous encoros, un deles, odas Cunchas, con graves problemas deeutrofización. Habida conta do mal esta-do ecolóxico deste encoro, fortementeeutrofizado polas verteduras da activida-de agrogandeira e con continuos episo-dios de floración de cianobacterias tóxi-cas, resulta moi posíbel que a toxicidadeacabe estragando o de Salas.

AS MENTIRAS DAS ELÉCTRICAS1. Xestión de vales e puntas de deman-da: Preténdese facer ver que a electrici-dade que non se consume nun momentodado “pérdese”, esquecendo que parale-lamente á xestión da demanda (quedebería ir orientada cara a súa redución),deberíase xestionar tamén a oferta redu-cindo a xeración de enerxía cando non seprecise. Porén, as empresas empregan oconcepto de eficiencia enerxética de

AS CENTRAIS DE BOMBEO: UNHANOVA AMEAZA PARA OS NOSOS RÍOS

Fins Eirexas*

A razón destas centrais de bombeo oude ciclo reversíbel non é outra que espe-culación enerxética. Trátase de aproveitara “luz barata” xerada cando a demanda ébaixa (usualmente pola noite e fins desemana) para bombear auga dende unencoro a un lago elevado ou a outroencoro a maior cota, turbinándoa candoa demanda fai que o prezo do quilovatioestea alto, xeralmente durante a xornadalaboral. Tal acontece, por exemplo, coninstalacións de bombeo próximas a cen-trais nucleares (como a de Iberdrola enCofrentes, Valencia). Úsase a enerxíanuclear que non se vendeu para “trans-formala” en enerxía verde e colocala consobreprezo no mercado eléctrico, á costados fondos públicos en primas e da prio-ridade que o quilovatio hidroeléctrico tensobre as demais fontes de xeración.

Lonxe de significar, como demostra-remos máis adiante, unha medida paramellorar a eficiencia, promover a sufi-ciencia ou proporcionar estabilidade aosubministro eléctrico, estes proxectos sonpara ADEGA un inmenso timo, unha esta-fa perpetrada coa cooperación necesariadas administracións, cómplices dun ver-dadeiro lavado de megavatios suxos edunha descarada malversación de fondospúblicos.

OS IMPACTOSNo aspecto ambiental, as empresas

intentan camuflar o impacto destes pro-xectos argumentando que estas centraisnon precisan da construción de novosobstáculos nos ríos: Certo. Mais calan ouminimizan os efectos que a execucióndas faraónicas obras, de entre catro e seisanos de duración, que suporán a constru-ción de centrais en caverna, de quilóme-tros de tubaxes soterradas e tendidoseléctricos, e mesmo de lagos artificiais deducias de hectáreas, terán en áreas dealtísimo valor natural. Xeraranse millónsde toneladas de entullos que será preciso“redistribuír” en parques de áridos con

GN

-FEN

OSA

Operacións Salas-Cunchas. Operacións Salas-Cunchas.

Novos aproveitamentos hidroeléctricos ameazan os sobreexplotados ríos galegos. Son as centrais de bombeo. Proxectos noMiño (Belesar III e Os Peares III) por parte de GN-Fenosa; no Sil (Santo Estevo II e Santa Cristina) de Iberdrola, e Edrada-SantoEstevo de GN-Fenosa; e no Limia (Salas-Cunchas), tamén de GN-Fenosa, atópanse xa en execución ou en diferentes fases detramitación.

xeito interesado e perverso. Esquecenque previa á eficiencia está o aforro e queunha parte do aforro consiste en nonproducir enerxía se esta non vai ser con-sumida, habida conta de que na súa pro-dución, incluídas as fontes renovábeis,xéranse importantes impactos ambien-tais e que na súa distribución á rede podeperderse até o 30% da enerxía xerada.Por tanto, desde o punto de vista da efi-ciencia ecolóxica, a mellor enerxía non éa renovábel, senón a que non é precisoproducir. Estas eléctricas non teñen pen-sado reducir a súa xeración de enerxíanin sequera no actual contexto de criseeconómica, malia a que na documenta-ción dos seus proxectos constatan un“retraso da demanda”. Ben ao contrario,as empresas pretenden mesmo aumentaresta produción co único e pouco disimu-lado obxectivo de “rendibilizar” unhaenerxía que nun momento dado nonpoden colocar no mercado, en troques deaforrar a súa xeración.

2. Puntas ocasionais na produción derenovábeis: É a tradicional xustificaciónde moitas centrais de bombeo: Aportar“constancia” ao subministro fronte ás“irregularidades” na produción que teñenalgunhas renovábeis, especialmente aeólica. A este respecto, as promotorasnon descoñecen que o actual parque daxeración enerxética estatal está compos-to por un “mix” de varias fontes, mesmorenovábeis con subministro moi previsí-bel e estábel (hidroeléctrica, solar) e quealgunhas das “non renovábeis” tradicio-nalmente consideradas como as garan-tistas do sistema pola súa estabilidade,están suxeitas tamén a variacións e inde-terminacións que poderían comprometera súa continuidade. Razóns económicas,políticas, etc., poden condicionar de xeitodeterminante os prezos e a dispoñibilida-de destas enerxías no mercado, alén dosposíbeis accidentes que poderían obrigar,como aconteceu en Xapón despois deFukushima, ao apagado de todas asnucleares. E tamén a respecto da estabi-lidade, non foi esta a xustificaciónempregada polo goberno español en2010 para aprobar o Decreto 134/2010de axudas ao carbón, que primaba aqueima de carbón estatal fronte aoimportado e aos ciclos combinados?

Na documentación dos proxectos, aseléctricas amosan, ao referirse ao réximede funcionamento das centrais, cal vaiser o ciclo de operacións (ver Figura 1).Pódese apreciar que lonxe de atender amotivos conxunturais (atender a puntasocasionais na produción de renovábeis), oréxime de funcionamento (bombeo de fin

14 cerna

ADEG

A

Plano da central hidroeléctrica reversíbel en caverna de Edrada-Santo Estevo.

ADEG

A

Plano da central reversíbel en caverna de Santa Cristina, nos Canóns do Sil.

de semana e os días de diario turbinadopola mañá e bombeo pola noite) deixaclaro que o verdadeiro obxectivo do pro-xecto é colocar no mercado, cando ademanda (e o prezo) é máis alta (horariolaboral), a enerxía acumulada mediantebombeo no encoro superior, turbinándoaen momentos de baixa demanda (noites efins de semana). Ulas as supostas puntasde produción das renovábeis? Ou é que ovento sopra máis pola noite que polo día?

Logo de desmontado o argumento da“febleza” do subministro das renovábeis eda necesidade de xestionar os exceden-tes, cómpre avaliar cal é a procedenciadesta enerxía que, mediante bombeo,quere almacenarse nun encoro. A esterespecto, confírmase outra volta o queADEGA e outras organizacións ecoloxis-tas vimos denunciando a respecto dascentrais de bombeo. Na documentacióndos proxectos recóllese que “a electrici-dade almacenada nos intres de menordemanda virá xeralmente dun ‘mix’ dexeración baixo en C –eólica e nuclear-con menor participación dos ciclos com-binados de gas”. Por tanto, non son uni-camente as renovábeis as responsábeisdeste “exceso” de produción non coloca-do. Tamén as nucleares e as centrais degas contribúen a xerar a electricidade(non renovábel e contaminante) que éusada para bombear auga en períodos debaixa demanda e que despois, ao ser tur-binada, é convenientemente “lavada” enmegavatios “limpos” e colocada no mer-cado a un prezo superior, mesmo prima-do con axudas públicas.

Por outra banda, as empresas aluden rei-teradamente nos seus proxectos aoaumento da produción eólica tanto anivel galego como estatal. A nivel galego,dos 2.325 MW licitados pola actualXunta no último concurso (2010) apenas

só se instalou un 2% a día de hoxe, e anivel estatal, a supresión das primas aosnovos proxectos renovábeis supuxo unbrusco parón no desenvolvemento destasenerxías.

3. Autoabastecemento: É outro argu-mento relacionado coa dependenciaeléctrica do “exterior” do Estado español.No entanto, as promotoras destes pro-xectos en Galiza non consideran o ámbi-to galego como a referencia válida nestecaso. Por que non entón o ámbito penin-sular ou europeo? De facelo, e conside-rando a suficiencia eléctrica galega,comprobarían que Galiza é excedentariana produción de electricidade e que ademanda industrial e urbana está porbaixo da capacidade de produción dascentrais autóctonas. A este respecto, oconcepto de autoabastecemento cómpreligalo ao aforro e á eficiencia. Ao aforroporque, como xa se dixo, a mellor enerxíaé a que non é necesario producir, e tendoacadado Galiza a suficiencia eléctrica(por certo cunha importante porcentaxede renovábeis, ao contrario que outroslugares do Estado) non precisaría produ-cir máis. E á eficiencia, porque alén deque no proceso de bombeo existe undéficit enerxético neto de arredor do30%, a electricidade producida por este eoutros proxectos similares non vai serconsumida polo tecido económico galegosenón que será exportada á meseta,sufrindo novas perdas durante o trans-porte que poderían supoñer outro 30%.

4. Cumprimento do Protocolo de Quio-to: Xerar electricidade “limpa” evitando aemisión de CO2 é outra das escusas coasque as eléctricas xustifican estes proxec-tos. Porén, o incumprimento sistemáticopor parte do Estado español das condi-cións fixadas polo Protocolo de Quiotonon vén dunha baixa xeración de enerxía

procedente de fontes renovábeis. Vén danon diminución (agás nestes últimosdous anos, e debido á crise económica eá caída do consumo) das fontes que quei-man combustíbeis fósiles. A este respec-to, tanto no Estado como en Galiza nonse produciu unha substitución á “alterna-tividade” (de aí precisamente a denomi-nación das renovábeis como alternativas)entre as enerxías limpas e as suxas. Benao contrario, incrementáronse ambas asdúas. Por tanto, a cuestión non deberíaser cantas emisións de CO2 vai “aforrar” aconstrución destas centrais de bombeo,senón cantos dos megavatios producidosen Galiza con carbón e gas van ser subs-tituídos (e consecuentemente cantosgrupos térmicos van deixar de emitir) aopoñer en marcha estes proxectos. A res-posta é ben sinxela: cero. E por certo, noseu balanzo de gases, as eléctricas fan sóreferencia ás supostas (ficticias, comoacabamos de amosar) emisións “evita-das”. Esquécense de cuantificar, porexemplo, os gases emitidos pola combus-tión dos motores que durante os 5 ou 6anos de obras vai emitir a maquinaria,especialmente os camións de gran tone-laxe que transportarán os entullos até asentulleiras a razón de 327 viaxes diarias(caso da central Salas-Cunchas).

REMATAR CO FRANQUISMOAMBIENTAL

As concesións que o ditador realizoua finais dos 50 por un período de 99 anosderon a estas empresas dereito de perna-da sobre os nosos ríos. Xa en plena demo-cracia os seus proxectos incumpriron sis-tematicamente e durante décadasnormas como as leis de Pesca Fluvial oude Augas. En calquera outro país estasaberracións estarían corrixidas desde haianos, as instalacións derrubadas, asempresas responsábeis multadas e osseus directivos imputados. En Galiza, vái-selles premiar con novas instalacións,incluído o delirante proxecto de lago sus-pendido e central de bombeo en cavernanos canóns do Sil, en plena Rede Natura.ADEGA esixe da Xunta e do Ministerio orexeitamento destes proxectos e a aper-tura de expedientes para a recuperacióndestas concesións por incumprimentosistemático da normativa de pesca, deaugas e ambiental. Hai aínda alguén quese pregunte por que algúns ex-presiden-tes do goberno e ex-ministros acadandourados retiros nos consellos de admi-nistración das trasnacionais eléctricas?

cerna 15

Wik

iped

ia

Esquema dunha central hidroeléctrica reversíbel en caverna.

* Fins Eirexas é Secretario executivo de ADEGA.

16 cerna

CADRO I. Recollida selectiva e recuperación de materiais reciclábeis en diferentes ámbitos do Estado español.

Os obxectivos da xestión de residuosveñen fixados pola xerarquía de opcións,que establece a prioridade da preven-ción, a reutilización e a reciclaxe, poresta orde, fronte á valorización enerxéti-ca e ao vertido. A recollida separada (RS)ou selectiva na orixe, a clasificación pos-terior en planta e a transformaciónmediante compostaxe da fracción orgá-nica son as principais operacións dirixi-das á preparación para a reutilización epara a reciclaxe.

Os resultados de distintos modelosde recollida e tratamento pódense ava-liar en función das porcentaxes de valo-rización material alcanzados e da calida-de dos produtos reutilizados. O Cadro Imóstranos as cifras para distintos ámbi-tos do Estado español. A diversidade de

modelos e a existencia de informaciónnon sempre comparábel fai preciso unhaexplicación en detalle destes resultadosque, a priori, se poden presentar como dedifícil compresión.

O CASO CATALÁNCataluña é hoxe o país cunha políti-

ca e resultados máis avanzados de todoo Estado español. A recollida separadaatinxiu en 2010 o 60% de papel/cartón(PC), o 64% de vidro, o 27% da materiaorgánica e o 27% de envases lixeiros(EnL). O resultado global é dun 40% deRS e reciclaxe.

A recollida separada da materiaorgánica domiciliaria en Cataluña e asúa compostaxe tivo orixe no proxectoResidu Minim da CEPA, posto en marcha

a mediados da década de 1990. Xa a par-tir de 2000 se iniciou a posta en marchade programas municipais de recollidaseparada porta a porta (p-a-p) e en 2004tíñase acadado a recollida separada dun12% dos residuos orgánicos. A lei cata-lana de 2003 e os programas de xestiónfixaron o obxectivo dun 55% de recolli-da separada para 2012, e foron incre-mentando os medios para conseguilo.Entre estes medios, destacan os canonsou impostos ao vertido e á incineracióndo lixo, e o destino das cantidades ingre-sadas ao financiamento das recollidasselectivas de calidade.

Así, se en 2000 eran 70 concellos osque iniciaran a recollida separada dosresiduos orgánicos, pasaron a 194 en2004, a 448 en 2007, e a 946 en 2012.

ÁmbitoFraccións obxecto de recollida separada e cantidades

expresadas como % RMResultados da recollida e do

tratamento (% RM)R FORM FSRM PC V EnL Outros MR MOC VMT Vertido

Cataluña 59,4a 9,5 - a 10,9 4,5 3,3 12,2 30,9 b 7,8 38,7b 26,7 Córdoba - 51,3 32,1 5,4 1,8 9,4 17,4 16,2 33,6 66,4Montejurra - 47,5 35,4 4,1 6,3 6,7 16,6 12,5 29,1 57,1c

Nostián - 21,4 67,1 4,6 3,2 3,8 13,4 20d 13,4 66,6d

Barbanza - 28,9 59,4 4,6 5,7 1,4 27,5 8,2 35,7 54,3e

Pamplona 68,4 - - 12,0 5,2 4,7 9,7 21,5 5,5 27,0 73,0La Ribera 90,0 - - 4,8 1,7 2,6 0,9 8,6 0 8,6 62,7f

SOGAMA 89,9 - - 3,4 2,9 2,3 1,6 8,2 0 8,2 48,4g

Lectura: RM: Residuos Municipais (ou lixo); R: Resto; FORM: Fracción Orgánica de Residuos Municipais; FSRM: Fracción Seca de Residuos Municipais; PC: Papel e Cartón; V: Vidro; EnL: Envases Lixeiros (plástico, metal e mixtos); MR: Materiais Reciclábeis; MOC: Materia Orgánica Compostada; VMT:Valorización Material Total. Notas:aInclúe R+FSRM.bNeste caso, trátase das recollidas selectivas brutas, mentres a MR e VMT poden ser lixeiramente inferiores pola presenza de impropios nestas recollidas ou maiores pola separación en planta.cDescontadas as perdas debidas á estabilización biolóxica da materia orgánica destinada a vertedoiro.dA materia orgánica compostada non se pode considerar compost (fora de especificacións), senón bioestabilizado e non se suma á VMT. O vertido ten descontadas as perdas debidas á estabilización biolóxicada materia orgánica e tampouco contabiliza a materia orgánica compostada.eDescontadas as perdas debidas á estabilización biolóxica da materia orgánica destinada a vertedoiro.fDescontadas as perdas debidas á estabilización biolóxica (biogás) da materia orgánica destinada a vertedoiro.gDescontadas as perdas debidas á incineración.

A XESTIÓN DO LIXO

SITUACIÓN NA GALIZA E NOUTRAS ÁREAS DO ESTADO ESPAÑOL

Manuel Soto*

Neste artigo revisamos os modelos e os resultados da xestión do lixo en diferentes ámbitos do Estado español. A recollidaseparada encóntrase hoxe xeralizada a través de sistemas que segregan 4 ou 5 fraccións diferenciadas. Os modelos de 4 frac-cións baseados na separación dobre húmido-seco e as recollidas monomateriais de papel-cartón e vidro (Córdoba, Montejur-ra (Navarra), Barbanza, Nostián) atinxen recuperacións no rango do 13 ao 28% do lixo en materiais reciclábeis e do 8 ao 20%do lixo en materia orgánica compostábel, con valores globais do 30-35% en masa. Os modelos que prescinden da recollidaseparada da materia orgánica, como SOGAMA ou Pamplona, reciclan entre o 8 e o 22%, mentres que entre o 68 e o 90% dosresiduos municipais recóllense mesturados e sen posibilidades de recuperación. Os modelos de recollida porta a porta, de apli-cación en moitos concellos cataláns (e máis recentemente tamén en Euskadi), segregan igualmente 4 ou 5 fraccións, mais conresultados moi superiores en cantidade e calidade. Entre os ámbitos estudados, Barbanza mostra os mellores resultados eSOGAMA, os peores.

cerna 17

En conxunto, Cataluña acadou a recolli-da separada do 27% dos residuos orgá-nicos en 2010. Para isto, emprégansediferentes modelos de recollida. En 2012,82 concellos aplicaban un modelo p-a-p,608 un modelo de contedores de bei-rarrúa, e 28 combinaban ambos mode-los.

A recollida p-a-p ofrece moi bosresultados e permite acadar entre o 60 eo 80 % de recollida separada dos resi-duos orgánicos e cunha calidade supe-rior ao 90%. Porén, a calidade dos siste-mas de contedores de rúa pode baixar do80% de materiais propios. A calidademedia en Cataluña en 2010 foi do 86,4%de materiais propios (aqueles residuosaos que vai dirixido un determinado tipode contedor), cumprindo o obxectivoestablecido nun 15%. Un estudo da cali-dade química (metais pesados) do com-post de 15 plantas indicou que 3 obtiñancompost da clase A (compatíbel coaagricultura ecolóxica), 9 da clase B (usoxeral en agricultura), e 3 da clase C (usoagrícola restrinxido), de acordo co RD849/2005 sobre fertilizantes. Os metaisque condicionan en maior medida a cali-dade do compost son o Pb, Cu e Zn.

Un segundo grupo de experienciasson as de Córdoba, Montejurra (Navarra)e Nostián e Barbanza en Galiza. Todosestes ámbitos caracterízanse por aplicarun modelo similar de recollida selectiva,baseado na separación húmido-seco encontedores de rúa. Os resultados son moisimilares nos catro ámbitos, aínda quesuperiores no caso do Barbanza e peoresno de Nostián. Comparativamente, aplanta do Barbanza atinxiu unha recupe-ración de materiais reciclábeis (MR) cla-ramente superior á dos outros ámbitos,mentres a baixa cantidade de compostaparece compensada pola súa boa cali-dade (clase B nos últimos anos). Córdobaatinxiu compost clase C. Para Monteju-rra, non temos datos.

Os modelos nos que non se recollemateria orgánica, como os de Pamplona,La Ribera (tamén en Navarra) ou SOGA-MA están claramente limitados, xa que amaior parte dos residuos, chegando ao90%, non son recollidos de forma sepa-

rada. Os relativamente bos resultados dePamplona débense á consolidacióndesde hai décadas dos circuítos de recu-peración de fraccións tales como papel,vidro, téxtiles e outras fraccións minori-tarias, pioneiras en Europa, así como ácompostaxe de restos de xardinería.

RECUPERACIÓN DE MATERIAISRECICLÁBEIS EN GALIZA

No Barbanza, as recollidas selectivasde vidro e papel/cartón alcanzaron valo-res medios do 57% e 25%, respectiva-mente, algo máis elevadas que nosámbitos de Nostián (57% e 19%, respec-tivamente) ou SOGAMA (49% e 19%,respectivamente). Porén, a reciclaxe dePC no Barbanza atinxiu o 59%, grazas enboa medida á separación en planta dopapel recollido no contedor de FracciónSeca de Residuos Municipais (FSRM).Pola contra, a reciclaxe de PC no ámbitoNostián ficou no 22% e no ámbitoSOGAMA no 19%. En ambos casos, asempresas prefiren enviar o papel a biodi-xestión (Nostián) ou a incineración(SOGAMA), no canto de recuperalo parareciclaxe.

A captura de EnL no contedor FSRMdo Barbanza alcanzou unha media do79%, o que permitiu reciclar o 50% das

“Cataluña, cun 40% de RS ereciclaxe, é hoxe o país cunhapolítica e resultados máis

avanzados de todo o Estadoespañol”

“A recollida porta a porta ofreceos mellores resultados e permiterecuperar o 80% dos residuos”

cantidades xeradas destes materiais. Así,a valorización material total de MR foido 27,5% dos residuos municipais (RM)xerados. No ámbito Nostián, a recupera-ción de EnL foi só do 29%, o que xuntocoa menor recuperación de P/C conducea una recuperación total de MR do 13%do lixo xerado.

Aínda que as recollidas separadas dePC e vidro son lixeiramente inferiores noámbito SOGAMA que nos outros dous, ospeores resultados débense precisamenteao modelo de recollida de envases e aotratamento en planta. O índice de captu-ra do contedor amarelo resultou de só o10,6% dos residuos de envases lixeirosxerados en 2011. Tras a selección enplanta, SOGAMA alcanzou un 7,4% derecuperación final desta fracción, fronteao 29% de Nostián e ao 50% do Bar-banza.

Así, a valorización material total noámbito SOGAMA foi dun 8,3% dos RMxerados, porcentaxe á que o complexode Cerceda achega unha parte mínima.De feito, só o 2% dos residuos queentran en SOGAMA son recuperadospara reciclar (Figura 1).

RECOLLIDA SEPARADA DA MATERIAORGÁNICA E COMPOSTAXE

Os resultados neste capítulo taménxogan a favor da planta do Barbanza,que foi mellorando ao longo dos anos acalidade das recollidas e do compost pro-ducido. Barbanza e Nostián fan uso domesmo modelo de recollida, separandoas fraccións húmida (ou materia orgáni-

Figura 1. A recollida de papel/cartón e vidro nos contedores propios é unha achega que descansafundamentalmente no esforzo da cidadanía, mais que atinxe o 10% en Barbanza fronte ao 6% noámbito SOGAMA. A planta do Barbanza suma unha cantidade de materiais reciclábeis (MR) aíndamaior. Pola contra, a planta de Nostián quédase atrás e SOGAMA fica moi lonxe. Con todo, osresultados de Nostián serían bos se o compost tivese boa calidade, o que de novo depende máis doque fan na planta que da participación cidadá.

18 cerna

FSRM FORM

> 60 mm

Triaxe

< 60 mm

22.458 t

VERTIDO 117.409 t (66,6%)

Tromel e balís!co

Afino

> 60 mm

< 60 mm Tromel

Triaxe

Compos- taxe

Compost

“Compost” sen rexistrar

17.062 t (20,0%)*

MR planta: 9.910 t (5,6%)

Inclúe:

- 6.575 t EnL (3,7%) - 1.589 t P/C (0,9%) - 1.723 t Madeira (1,0%) - 22 t Outros (0,01%)

Rexeites

PC V

118.206 t 37.689 t 8.056 t 5.652 t

79.902 t

Voluminosos 2.537 t

RECOLLIDA E TRANSPORTE A PLANTA 155.895 t (88,4%)

REC. MONOMATERIAL 13.708 t (7,8%)

Puntos Limpos

XERACIÓN RM (2011): 176.267 t

Triaxe

(67,1%) (21,4%) (4,6%) (3,2%)

Biodixes"ón

Dixestato Biogás

Electricidade 5.974 mWh

OUTRAS 6.664 t (3,8%)

Compactado

t1

t3 t2

Deshidratación

Lodos biodixes"ón: 11.744 t Lodos EDAR: 768 t

— DIAGRAMAS DE FLUXO. ENTRADAS E SAÍDAS —Residuos xerados e resultados obtidos (% en relación a RM total xerado;

*no caso do compost, inclúe as perdas asociadas á MOC procesada).

ÁMBITO BARBANZA

ÁMBITO SOGAMA

ÁMBITO NOSTIÁN

Diagrama de fluxo e procesos na planta de Lousame (Mancomunida-de Serra do Barbanza). Residuos xerados e resultados obtidos (% enrelación a RM total xerado; *no caso do compost, inclúe as perdasasociadas á MOC procesada). Cantidades anuais medias para o perío-do 2009 a 2011.

Diagrama de fluxo e procesos nas plantas de SOGAMA (Cerceda) noano 2011. Residuos xerados e resultados obtidos (% en relación a RMtotal xerado).

Diagrama de fluxo e procesos na planta de Nostián (A Coruña e Con-sorcio das Mariñas). Residuos xerados e resultados obtidos (% enrelación ao RM total xerado; *no caso do compost, inclúense as per-das asociadas á materia orgánica procesada). Cantidades anuaismedias para 2011. (t1, t2, t3: separación por tamaños en tres frac-cións, menor, media e maior).

Tanques dixestores na planta de Nostián.

Pila de compost na planta de compostaxe de Lousame.

Ram

sés

Pére

zRa

msé

s Pé

rez

ca) e seca (ou materiais reciclábeis). Maisna práctica, a separación pola cidadaníanon é suficientemente boa e os residuosorgánicos recóllense nos dous contedo-res, de tal forma que só o 46% dos resi-duos orgánicos no Barbanza e o 38% enNostián van ao contedor de fracciónorgánica (FORM). Eses son, por tanto, osíndices de recollida selectiva da fracciónorgánica nestes dous ámbitos.

A calidade desta recollida é maior noconcello da Coruña (80% de residuosorgánicos compostábeis), e peor nosconcellos do Consorcio das Mariñas(63%), o que lle dá ao ámbito Nostiánunha media do 72%, lixeiramente supe-rior ao valor acadado no Barbanza(70%). Vemos así que as diferenzas nacalidade da fracción orgánica entre Nos-tián e Barbanza son reducidas.

Porén, a estratexia de procesamentoen planta é claramente diferente. No Bar-banza realízase só a compostaxe do resi-duo orgánico procedente do contedorFORM, polo que se obtén unha produciónde compost reducida pero de calidadeapta para uso agrícola (clase B con excep-cións, pero sempre mellor que clase C).Seguindo esta estratexia, a mellora dosresultados vai ligada á mellora da partici-pación cidadá na separación en orixe.

Pola contra, Nostián separa en plan-ta a materia orgánica que chega enambos contedores (FORM e FSRM) e, trassometer a primeira á biodixestión paraobtención de biogás, mestura as dúasfraccións para compostar. O resultado éun compost de calidade insuficiente parao seu uso agrícola. Porén, se optaren pormanter liñas de compostaxe separadas, amellor calidade da recollida de FORM naCoruña permitiría obter un compostcompatíbel co seu uso agrícola. Velaíunha recomendación que fixo a Xunta deGaliza en 2007, mais que as entidadesresponsábeis de Nostián non decidironaplicar. No concello da Coruña recóllen-se unhas 20.000 t de FORM con sufi-ciente calidade (80%) de propios paraproducir compost de calidade agrícola, oque permitiría incrementar a cifra dereciclaxe nun 10% do lixo.

En conclusión, a recuperación totalno Barbanza resultou dun 36% RM e enNostián ficou no 13,4%, ao non consta-tarse a calidade e uso do compost. A súavez, o vertido foi do 54% e 67% en cadaun dos ámbitos. Os bos resultados deBarbanza poden non ter futuro a raíz daspretensións de Ecoembes, coa indiferen-za da Xunta, de penalizar as altas cifrasde reciclaxe alcanzadas. A planta deLousame (Barbanza) incluso ten atinxidomenos dun 40% de vertido en anosanteriores, cando realizaba a composta-xe da fracción orgánica recollida no con-tedor FSRM. Se ben o resultado da com-postaxe destas fraccións de malacalidade non é un compost para usosagrícolas, si presenta importantes bene-ficios ambientais, xa que evita o vertidode residuos orgánicos non estabilizadose reduce a cantidade total a vertido.

VALORIZACIÓN ENERXÉTICASOGAMA utiliza gas natural para

secar os residuos e elaborar o combustí-bel para a incineradora. A produción deenerxía eléctrica obtense tanto do gasnatural utilizado en réxime de coxera-ción como da planta incineradora. Pui-demos calcular a eficiencia enerxéticapara os anos 2006 a 2008 (únicos nosque houbo información pública suficien-te), que resultou no rango de 0,25 a 0,41,inferior por tanto al valor de 0,6 estable-cido na actual normativa para poderconsiderar a incineración como valoriza-ción (Anexo II da Lei 22/2011). A razónprincipal atópase en que SOGAMA nonaproveita o calor residual da combustióndo lixo, ao non ter consumidores nolugar onde se atopa. Polo tanto, a súaeficiencia nunca poderá ser elevada.

Un 36% dos residuos xestionados porSOGAMA foron vertidos sen tratamentoprevio (vertedoiro da Areosa), e un 62%foron incinerados, en 2011. Ao vertido

directo de 311.480 t de RU sen tratarsúmanse 35.510 t de rexeites do procesode elaboración de combustíbel, 70.890 tde escouras e 35.435 t de cinzas de inci-neración. Estas últimas constitúen resi-duos perigosos, una cantidade maior quetodos os residuos perigosos inicialmentepresentes no lixo.

EMPREGOS E RECICLAXESen termos en conta os empregos

destinados á recollida, na planta do Bar-banza hai un traballador cada 380 tone-ladas de lixo tratado, e na de SOGAMAcada 2.496 t tratadas. No medio ficaNostián, cun emprego cada 1.200 t.SOGAMA tratou en 2011 874.000 t pre-cisando 350 empregos. A mesma canti-dade de lixo en plantas de reciclaxe ecompostaxe como a do Barbanza preci-saría 2.300 empregos directos. Por tanto,descontando os 350 existentes actual-mente, podemos afirmar que estamos aperder case 2.000 empregos por queimaren vez de reciclar. A cifra é aínda maiorse temos en conta a recollida selectiva ea educación ambiental.

cerna 19

* Manuel Soto é profesor de Enxeñaría Químicana Universidade da Coruña.

BILIOGRAFÍA:

1. ARC (2012). Consulta Estado implantación dela Recogida Selectiva de la FORM. Enhttp://www.arc.cat/webarc/jsp/formimpl/es/llistatmunicipis.jsf (consultado o 28/02/2013).

2. CEPA (2012). Centre d'Ecologia i ProjectesAlternatius.http://cepa.pangea.org/index.php/que-es-residu-minim.html(consultado o 16/11/12).

3. Huerta, O., López, M. Soliva, M. E Zaloña, M.(2008). Compostaje de residuos municipales.Control del proceso, redimineto y calidad delproduto. Agència de Residus de Catalunya yEscola Superior d’Agricultura de Barcelona(Universitat Politécnica de Catalunya). LibroCD-ROM (ISBN: 978-84-693-3036-4).

4. Xunta (2012). Documento de inicio damodificación do Plan de xestión de residuosurbanos de Galicia (PXRUG) 2010-2020.Consellaría de Medio Ambiente, Territorio eInfraestruturas, Santiago de Compostela,setembro de 2012.

“A reciclaxe de papel no Barbanzaatinxiu o 59%, mentres que noámbito Nostián ficou no 22% eno ámbito SOGAMA, no 19%”

O cancro de pulmón é dos máisletais. Ademais dunha elevada inciden-cia, entre o 12 e o 16% dos casos, ofre-cen unha esperanza de supervivencia de5 anos logo de ser diagnosticado. Istodébese, sobre todo, a que a maioría doscasos se diagnostican nunha fase avan-zada da enfermidade.

O cancro de pulmón ten etioloxíamultifactorial. O seu principal factor derisco é o hábito tabáquico, seguido daexposición ao gas radon (Rn222) que con-tamina vivendas e edificios. Atribúese aotabaco o 79% dos casos en homes e o47% nas mulleres. O radon é a segundacausa deste cancro e a primeira en per-soas que nunca foron fumadoras. Trátasedun gas incoloro, inodoro e insípido queaparece na cadea de desintegración douranio 238 (U238), directamente a parti-res do radio (Ra226). O radon emite partí-culas alfa radioactivas (formadas pordous neutróns e dous protóns) que sonnúcleos de helio (He4

2) que, ao chocarennas células do epitelio pulmonar podencausar alteracións xenético–molecularese finalmente provocar cancro.

O Rn ten unha vida media de 3,8días. A concentración deste gas nasvivendas depende fundamentalmente docontido en uranio e radio do substratoxeolóxico sobre o que se asentan, aíndaque existen outros factores da vivendaque poden influír nos niveis de radon,como son a antigüidade, o tipo de cons-trución, os materiais empregados, a altu-ra da vivenda ou os hábitos de ventila-ción dos seus ocupantes.

As primeiras evidencias da relaciónentre cancro de pulmón e exposición aradon, proceden das análises realizadasen mineiros, que foron seguidas porestudos de casos e controis nos que xa secuantificou a asociación entre radon

residencial e o risco de cancro pulmonar.Ditos estudos levaron á AxenciaInternacional de Investigación sobre oCancro (IARC) e á EnvironmentalProtection Agency (EPA) de EstadosUnidos a clasificalo como canceríxenohumano. A EPA aconsella que non sesuperen concentracións superiores aos148 becquerels por metro cúbico (Bq/m3)e a Organización Mundial da Saúde(OMS) ten rebaixado recentemente arecomendación a 100 Bq/m3, baseándo-se nos pooling-studies de 2005, estudosconxuntos dos mellores casos-controiseuropeos e americanos. Os últimos dados

do Mapa de Radon de Galiza1 indicanque o 18,5% das 3.065 vivendas medidasaté finais de 2012 superan os 200 Bq/m3,polo que estamos nunha zona de eleva-da exhalación de radon. Para máis deta-lles sobre o radon remito a un anteriorartigo de CERNA (nº 62)2.

ESTRATEXIA FRONTE Á ENTRADA DEGAS RADON NAS CASAS

Dado que o radon se cola nas viven-das e edificios a través dos seus alicer-ces, procedente do subsolo no que seasentan (Gráfico 1) e que a cantidadedepende, entre outras causas, da estirpe

20 cerna

COMO REDUCIR OU EVITARA CONTAMINACIÓN POR RADONEN EDIFICIOS E VIVENDAS

Xoán Miguel Barros Dios*

Neste artigo, preséntase un pequeno número de técnicas, as máis acaídas e de fácil realización coas tecnoloxías actuais, paraintroducir na construción ou na rehabilitación de vivendas e edificios que teñen demostrado sobradamente a súa eficacia eeficiencia, é dicir, a súa capacidade para resolver a contaminación por radon interior e a un custo económico baixo, a maioríadas veces.

Gráfico 1: Exhalación do gas radon, procedente do radio-226 presente nas rochas do subsolo, ricasen uranio-238. As vías de penetración aos edificicios son múltiples: cámaras de aire, fendas do for-migón ou cemento da soleira, conducións sanitarias, eléctricas, etc, e aeorosois das augas de pozosen duchas e baños.

xeolóxica das rochas presentes no solarde interese, semella sinxelo reducir aentrada dese gas: evitando a súa entra-da por todas cantas vías atope. Así,desde a porosidade da soleira e do forxa-do sanitario, polos os circuítos dos cabosou conducións de electricidade, auga esaneamento, calefacción, etc., o gas équen de concentrarse nas pezas baixasdos edificios: sotos, garaxes con poucaventilación ou baixos. Desde aquí, vaiascendendo co aire, pese a ser máispesado ca el. As escaleiras e ocos dosascensores, as conducións de calqueratipo (cabos eléctricos, de calefacción,auga, etc.) son os camiños que utiliza ogas para subir até os andares superioresdas casas, que aínda que adoitan terniveis máis baixos de radon que os infe-riores, non resulta infrecuente atoparconcentracións máis altas nun primeiroou segundo andar que nun soto ou nunbaixo. E por último, algo no que nunca serepara: as cámaras de aire das paredesson tamén bos vehículos de transmisióndo gas.

Polo tanto, toda a estratexia anti-radon, seguindo á OMS3, consiste en evi-tar a entrada do gas ao edificar a casa (achamada prevención de radon), ou, unhavez construída, botar fóra o gas na maiorproporción que sexa posíbel (a mitiga-ción ou redución de radon).

PROPOSTAS DE SOLUCIÓNPodemos sintetizar as medidas fron-

te ao radon, tanto residencial comolaboral, en dúas estratexias:

1. Facilitarlle ao radon unha vía de esca-pe para disuadilo da súa penetraciónnos edificios.

2. Estancar o paso do gas con barreirasimpermeábeis situadas en todo ele-mento construtivo que estea en con-tacto co terreo.

Ao primeiro grupo pertencen asseguintes técnicas:

a) Despresurización ou extracción, queconsiste en reducir o radon interiordun edificio extraendo o aire existen-te no seu subsolo e, por tanto tamén,nas pezas inferiores (soto, garaxe,baixo); ben pasivamente, ben activa-mente, con extractores, habitualmen-te eléctricos.

b) Presurización, caracterizada porintroducir aire a presión nese subsolopara arrastrar o aire contaminadopolo gas até as aberturas practicadasconvenientemente aos costados dacasa ou no tellado, evitando así o seupaso a zonas altas do edificio.

Ás técnicas do segundo grupo per-tencen as barreiras anti-radon, a base dematerias plásticos impermeábeis aoradon, como certas moléculas de polieti-lenos (Monarflex®)4 ou algúns produtosde impregnación anti-humidade que seanuncian tamén con capacidade deimpediren o paso do gas (EPONAL 336,de Bostik)5.

O arquitecto Borja Frutos, o maiorcoñecedor en España destes sistemas,ten realizado a súa tese doutoral sobre

cerna 21

Gráfico 2. Construción dunha arqueta de succión co seu rematado final, onde destaca a cheminea detubo de PVC que arranca da arqueta por baixo do solo da casa e sobe até o tellado, disimulada portras dun estante de obra. Caso real de domicilio en Pontevedra medido antes e despois polo Labora-torio de Radon de Galicia.

Gráfico 3: Extracción do aire do subsolo nunha casa. A cheminea arranca dunha arqueta de succiónescavada por baixo do soto ou do andar máis baixo do edificio e ascende ben polo interior, ben poloexterior como é o caso na fotografía, até o tellado.

este tema, demostrando a eficacia devarios deles. Disto deixou constancia nasconferencias ditadas conxuntamente coseu director de tese, Manuel Olaya6, noscursos de formación sobre radon quetivemos a honra de dirixir no seo da USCe cuxas presentacións poden ser consul-tadas no web do Laboratorio de Radonde Galicia, no apartado de “Materiais deformación” e dentro do Curso deFormación de 2010.

Neste simposio presentan a propostaao Ministerio de Fomento cara a redac-ción do próximo Código Técnico deEdificación (CTE), na que os autoresteñen demostrado a eficacia e eficienciada despresurización, tanto activa comopasiva e, á súa inversa, a presurización.Nos gráficos 2 e 3, obsérvase o funda-mento das dúas técnicas e o funciona-mento do sistema de arqueta de succiónque extrae ou introduce o aire, conextractor (forzando a dinámica do airedo subsolo) ou sen el, pasivamente. Nosdous casos, faise a través da chemineade ventilación dirixida ao tellado ou, ásveces, a unha parede lateral, e semprepor riba das fiestras da casa.

A proposta de Frutos e Olaya supón aclasificación do territorio segundo a por-centaxe de contaminación potencial porradon das casas dunha zona. Así, encolaboración co CSN, cuxos mapaspotenciais (Gráfico 4) establecen trescategorías de risco (Gráfico 5), indícan-

Na súa investigación, Frutos e Olaya,teñen acadado reducións do 99% doradon interior dun módulo experimentalconstruído en Saelices “El Chico”, pro-vincia de Salamanca, onde tamén estásituada a cámara de radon para as inter-comparacións e calibracións dos labora-torios que traballamos neste campo. Estemódulo está enriba dunha antiga minade uranio de ENRESA onde se acadanniveis superiores aos 39.000 Bq/m3 nosoto, e aos 6.000 Bq/m3 no andar supe-rior. Partindo destas concentracións,ditos autores conseguiron reducións deradon do 92% ao 99% segundo as dife-rentes técnicas aplicadas, tanto no sotocomo no andar superior:

1. Extracción desde forxado sanitario(soto: 74% e 1º andar: 96%).

2. Extracción natural con arqueta cen-tral (96% e 91%). Dá mellor resultadoque a arqueta lateral (58% e 53%).

3. Extracción forzada con arqueta cen-tral e extractor de 80W (99% e 93%).Acada as mesmas porcentaxes deredución que a forzada lateral deigual potencia.

4. Presurización ou inxección de aire nosubsolo da casa, con arqueta central(99% e 94%).

22 cerna

se as actuacións requiridas (ver diagra-ma no Gráfico 6).

A categoría 0 corresponde ao nivel“baixo”, con menos de 150 Bq/m3 demedia, e polo tanto con menos do 5% decasas que superan os 200 Bq/m3. Estetipo de terreo non esixe ningunha actua-ción, agás se está claramente fracturadoe favorece a saída do gas desde o subso-lo. Daquela, e dependendo do nivel pre-visíbel atopado (pódense facer medidasde radon a 80 cm de profundidade nosolo) habería que limitarse a poñermembranas impermeábeis ou sistemasde succión, se as concentracións sonmáis altas.

No nivel 1, ou categoría “media”,aplícase o mesmo procedemento enterreos entre os 150 e os 200 Bq/m3,actuando despois de que o estudo dosolar indique se hai ou non fractura. Se osolo está fracturado, imporíanse os siste-mas de extracción ou de presurización,ficando só as membranas no caso con-trario.

Por último, o nivel 2 ou “alto” decontaminación potencial, corresponde asolos que contan con máis de 200 Bq/m3

nunha grande proporción de casas (máisdun 10%) onde se debería construír “aproba de radon” con barreiras anti-gas econ arquetas de succión.

Gráfico 4: Mapa de contaminación potencial por radon coa clasificación por niveis de risco do terri-torio español. Consello de Seguridade Nuclear. Fonte: Martín-Matarranz JL. El proyecto MARNA.Ampliación del Mapa de Radón. Proyecto 10 x 10 del CSN. Relatorio do Curso de Formación Conti-nua “El radón: exposición de riesgo para la salud. Soluciones para su reducción”. USC, 2010.http://www.usc.es/radongal/documcursoradon2010/Dia%204/JLMatarranz1.pdf

5. Barreira anti-radon con membranaelastomérica (96% e 94%).

Esta última técnica, probada conmateriais habitualmente utilizados nonoso medio na construción, como son ospoliuretanos (mesturas de isocianato epoliol), ten acadado unha eficaciaimportante. Moito mellor que algúnsprodutos comercializados especifica-mente como impermeábeis ao radon,que só dan resultado con concentraciónsinteriores de radon menores aos 500Bq/m3. O produto só ten de cumprir unhacondición: que a mestura de ambas asdúas substancias debe ter unha densida-de dez veces superior á que se adoitautilizar fronte ás humidades. E, porsuposto, débense cumprir sempre ascondicións de protección laboral ao rea-lizar a proxección en paredes ou superfi-cies, dados os seus efectos tóxicos, que oInstituto Nacional de Seguridad eHigiene en el Trabajo (INSHT) ten esta-blecidas hai tempo.

CASOS PRÁCTICOS

Cando se mide a concentración deradon nunha casa e se obteñen niveisaltos, moita xente pregunta se haialgunha solución. E sempre respondemoso mesmo: sempre hai solución. Poderáser máis ou menos complexa, mais sem-pre hai solución, e as máis das veces bensinxela.

O caso do Gráfico 2 corresponde aun domicilio do casco pontevedrés,medido dúas veces polo noso laborato-rio: a primeira, en febreiro de 2009, deu1.451 Bq/m3, e a segunda, en setembrode 2010, despois da intervención cons-trutiva dunha arqueta de succión, foi de46 Bq/m3. Cun simple sistema de extrac-ción na zona do problema, debaixo dagrande escaleira de granito dunha casade labranza típica galega, a redución foido 96,8%.

Outro exemplo da nosa experienciaprofesional en medir e reducir radon é o

dunha casa de Lugo. En 2009, obtivemosdúas medidas de 717 e 805 Bq/m3 querequiriron unha extracción forzada conarqueta de succión, que rebaixou osniveis até os 146 e 225 Bq/m3, o quesupón reducións do 79,6% e do 72,1%.

Nas inmediacións da Coruña, unhacasa lindante co monte nunha das súasparedes, amosou unha altísima concen-tración de 2.414 Bq/m3. A intervenciónrecomendada foi tripla. Primeiro, houboque separar a parede da casa uns 15 ou20 cm do monte, coa precaución deconstruír un muro de contención daterra circundante. En segundo lugar,houbo que extraer á forza o aire desapeza a través dun burato de ventilacióncun extractor. E, por último, impregná-ronse as paredes do cuarto con poliure-tano de alta densidade. A concentraciónde radon pasou a ser de 306 Bq/m3, oque supón unha redución do 87,3%.Lembremos que o nivel límite legal paracasas xa construídas segue a ser de 400Bq/m3, por máis que moitos sigamos aloitar polos 200 Bq/m3 que se atribúenpara as casas de nova construción.

Outras dúas actuacións que convénsalientar corresponden a sendas institu-cións públicas de Santiago deCompostela das que omitiremos referen-cias. A primeira, corresponde a un pri-meiro andar dun edificio histórico nocasco vello compostelán. En 2009 atopa-mos nel uns niveis de radon de 606 e597 Bq/m3, que por medio de presuriza-ción se rebaixaron até os 258 e os 230

cerna 23

Proposta de regulación do CSNCódigo Técnico da Edificación

CATEGORÍA EXPOSICIÓNPOTENCIAL

TAXAEXPOSICIÓN

(µR/h)

CONC. 226Ra(Bq/kg)

TAXAEXHALACIÓN

Bq/m2.s

CONC. 222RnBq/m3

0 BAIXA <7,5 <37,5 <0,053 <150

1 MEDIA 7,5-10 37,5-50 0,053-0,070 150-200

2 ALTA >10 >50 >0,070 >200

Gráfico 5: Proposta para incluír no Código Técnico de Edificación coas tres categorías de risco identificadas no territorioespañol, a partires do MARNA (Mapa de Radioactividade Natural), e que clasifica as diferentes áreas xeográficas en función dacontaminación por radon media. Fonte: Martin-Matarranz JL: “Principales recomendaciones de protección radiológica frente ala radiación natural. Presentación no Curso de Verán: El gas radón como factor de riesgo ambiental para la salud humana”. USC,Noia-2008. http://www.usc.es/radongal/actualizacions/6_recomendaciones_proteccion.pdf

Bq/m3, acadando un descenso dos niveisdo 57,4% e do 61,5%.

A outra institución, trátase dun edi-ficio de grandes dimensións, no que ato-pamos 884 Bq/m3 de media, aínda quecon picos de 1.000 e de máis de 2.000Bq/m3. A intervención realizada, moicontida polos límites que impón un edi-ficio histórico, foi a presurización, intro-ducindo aire ao interior do andar. Oresultado provisorio rebaixou os niveisaté os 452 Bq/m3, correspondente aunha diminución do 49,9%. O proceso deestudo segue aberto, e unha vez teña-mos os resultados definitivos seránmotivo de publicación.

CONCLUSIÓNS1. Galiza é una zona de alto risco de

contaminación en vivendas por radon.

2. É posíbel, cunha boa planificación doterritorio por parte das administra-

cións públicas (local, provincial, gale-ga) –o que non deixa de ser purainxenuidade-, ter claras cales son aszonas de maior risco do país, a parti-res do propio Mapa Galego de Radon.Os mapas de radon son ferramentasque indican aos construtores, arqui-tectos e cidadáns en xeral, se debenou non construír “a proba de radon” econ que técnicas.

3. Os niveis de risco legais para casas xaconstruídas seguen a ser os 400Bq/m3, e para casas a construír, os200 Bq/m3.

4. A única lexislación española sobreradioactividade natural é a dosambientes laborais, para os que se tenestablecido un límite de 600 Bq/m3

en traballos de risco, e de 300 Bq/m3

en escolas, hospitais, residencias, etc.Tamén nos lugares subterráneos ounon subterráneos de “zonas de risco”

que o CSN vén de identificar comoaquelas que superen os 300 Bq (entroques dos 200 considerados atéagora), os titulares das empresasdeberán proceder a medir o radon nospostos de traballo e a reducir o gas sefose necesario, comunicando aoRexistro Oficial da ComunidadeAutónoma (Dirección Xeral deIndustria) os resultados atopados.

Cómpre dicir que, polo de agora, nontemos notificación de ningunha empre-sa, nin da creación de Rexistro algún,desde a publicación da normativa vixen-te (RD 1439/2010, e Instrución IS-33,BOE/febreiro 2012). Tamén recibimos osilencio por resposta, ante as numerosascomunicacións que a principios de 2013temos enviado aos sindicatos, ás ANPAsdo oeste peninsular, ás Deputacións pro-vinciais galegas e a outras institucións,para informarlles da nova lexislación. Sóun acuse de recibo. Os que se din diri-xentes seguen a ser responsábeis destafalta de responsabilidade, que xa dura 30anos.

24 cerna

* Xoán Miguel Barros Dios é Profesor Titular deMedina Preventiva e Saúde Pública da USC,Facultativo Especialista da Área do Servizo deMedicina Preventiva e Saúde Pública do CHUSe Director do Laboratorio de Radon de Galicia.Email: juanm.barros@usc.es

Notas:

1. (http://www.usc.es/radongal/mapa_med.html) Acceso: 13/08/132. Barros-Dios XM. O gas radon nas vivendas galegas. Cerna 2010; 62:32-35.3. World Health Organization. WHO handbook on indoor radon: a public health perspective. Geneva,

Switzerland: World Health Organization; 2009.4. http://www.monarflex.dk/ Acceso: 20/08/135. http://www.bostik.es/ Acceso: 20/08/136. Ambos os dous son investigadores do CSIC, no Instituto para la Construcción “Eduardo Torroja”, fun-

dación asesora desde hai moitos anos do Ministerio de Fomento, para o que teñen elaborado propos-tas para seren incluídas no Código Técnico de Edificación. Non obstante ficaron fóra da versión publi-cada en 2006, e seguen pendentes da próxima revisión.

7. http://www.insht.es/InshtWeb/Contenidos/Documentacion/FichasTecnicas/NTP/Ficheros/101a200/ntp_148.pdf. Acceso: 21/08/13

Gráfico 6: Árbore de decisión na actuación construtiva á hora de reducir o radon nas casas segundo a proposta do“CSN-Instituto para la Construción Eduardo Torroja”.

PREGUNTAS SOBRE ASRADIACIÓNS ELECTROMAGNÉTICASE OS SEUS EFECTOS

Ana Rodríguez*

O aumento do uso das novas tecnoloxías desde finais do século XX é unha realidade estendida en todo o mundo que nos faci-lita en grande medida a nosa vida cotiá. Sen embargo, o emprego da tecnoloxía sen fíos non está exenta de polémica na maio-ría dos países onde amplos sectores das máis altas institucións de científicos de todo o mundo están atopando incrementosimportantes de enfermidades leves e graves, e cuestiónanse se poden relacionarse co incremento notábel dos niveis de radia-cións electromagnéticas (REM). A continuación, suxerimos unha serie de cuestións arredor desta problemática.

- Cales son os niveis de REM permiti-dos pola lexislación española?

- Os niveis habituais na natureza dasREM están arredor de 0,01 V/m (Vol-tios/metro), mentres que os niveispermitidos pola lexislación españolason de 42,25 V/m, é dicir 4225 vecespor riba do que estamos adaptados. Agrande maioría dos Wifi caseiros eordenadores acendidos xeran na súacontorna próxima uns valores arredorde 1,5 V/m, é dicir, moi por debaixodo que marca a normativa vixente,pero como pouco 150 veces por ribados niveis aos que os nosos corposestán adaptados.

- Pero, é posíbel incrementar osniveis de calquera compoñenteambiental, sexa físico ou químico,sen realizar estudos previos dosseus efectos secundarios sobre asaúde?

- Desgraciadamente, si. Na actualida-de, é posíbel incrementar até 150veces as REM en todo o mundo senningún tipo de control sobre os seusefectos na saúde. Cos medicamentossucedeu algo similar. De todos écoñecido cando nos setenta a talido-mida era vendida de xeito comercialpara curar doenzas, como por exem-plo os vómitos nas embarazadas, eque provocou malformacións enmilleiros de fetos e nenos. Este eoutros efectos tan negativos sobre asaúde fixeron mudar estas prácticas,esixíndose na actualidade estudosprevios de calquera tipo de medica-mento que garantan a ausencia deefectos secundarios antes de poñelosno mercado. O que non se entende éporqué non se aplican estas mesmasprecaucións no caso das ondas elec-tromagnéticas.

- Teño a sensación de que as REM soninocuas, porque todo o mundo usao Wifi e o móbil…

- A sensación ou percepción inicial deinocuidade de calquera tipo de pro-duto (sexa este químico, como osmedicamentos, ou físico, coma asondas) non garante a súa inocuida-de. Se non, que llelo digan aos millei-ros de afectados polos raios X quesufriron de cancro e outras doenzas.A mediados do século pasado eracomún atopar consultas privadas demédicos con aparellos para realizarradiografías a todos os pacientes queasí o quixesen, pero nin médicos nin

pacientes eran conscientes do perigoque corrían. Hoxe en día, os traballa-dores dos servizos de radioloxía doshospitais están obrigados a levar uncontador de radiacións, mesmo tendoen conta que cando se fan radio-grafías estes especialistas están encuartos separados dos pacientes eprotexidos por materiais de constru-ción especiais que inclúen o chumbo.

- E existe algunha indicación de queas REM son perigosas?

- No monográfico sobre as REM publi-cado pola revista de alto prestixioJournal of Total Science no ano19961, xa se relacionaban con cancroen humanos, diminución do crece-mento do arboredo e alteraciónsdiversas en nenos ou en animaiscomo as abellas. Tamén descubrimosque son axentes xenotóxicos oumutaxénicos, é dicir, que causancancros.

- E quen nos di isto?

“A grande maioría dos Wificaseiros e ordenadores

acendidos xeran na súa contornapróxima valores de REM 150veces por riba dos niveis

naturais”

cerna 25

26 cerna

- Numerosos escritos científicos e dedivulgación que, polo de agora, nasúa maioría están en inglés, porqueestas tecnoloxías implantáronseantes nos países anglosaxóns e alí apreocupación xa é moito maior. Detodos os xeitos, temos informaciónen español. A Doutora en CienciasBiolóxicas e Catedrática na Faculta-de de Medicina, a Doutora Azanza2,explicou esta problemática no Parla-mento europeo en apoio á resoluciónda OMS. Entrou tamén na polémicaxerada polos medios de comunica-ción, que nun claro acto de irrespon-sabilidade, e para minimizar a cata-logación 2B das ondaselectromagnéticas, comparáronas cocafé. Pero ben pensado, dámosllecafé aos nosos fillos? A resposta énon, e se se lle pregunta a un médi-co diranos que non é bo. Sen embar-go, non somos conscientes de quealegremente sometemos aos nososfillos a doses de REM 150 veces porriba dos valores habituais na nature-za coa conexión dos ordenadores porWifi, que non por cabo. O que estáclaro é que non controlamos a dosede exposición, pois a esta súmase ados móbiles. Dariámoslles aos nososfillos café a todas horas e sen con-trolar a dose?

É importante lembrar que a catalo-gación das ondas electromagnéticascomo 2B pola OMS débese ao feitoprobado de que o emprego do móbildurante media hora ao día nun perío-do de 10 anos incrementa nun 40% orisco de padecer tumores cerebraisda máxima nocividade3.

glándula pineal, vinculada ao nososistema inmunitario, e sobre todo,aos niveis de melatonina, unha subs-tancia antitumoral natural, que polaacción das REM reduce os seus niveisno noso corpo. Polo tanto, non sóalteran o ADN inducindo a prolifera-ción de células canceríxenas, senónque limitan a súa posíbel reparaciónpor falta de melatonina.

- Só os expertos son coñecedores doproblema?

- Non, desde logo existe unha percep-ción crecente por parte da sociedadede que as REM fan dano. Creáronsediferentes asociacións5 e platafor-mas6 para defender a saúde fronte asradiacións electromagnéticas. Fan unesforzo loábel por manter as súaspáxinas web ao día, por alertarnos e

- Quen máis fala disto en España?

- Dos efectos negativos das ondastamén fala o Catedrático Bardasano4,Doutor en Medicina e Bioloxía, e xefede departamento da Universidade deAlcalá de Henares, quen ademais foiquen de convencer os parlamentariosvascos para que apoiasen o docu-mento 1815/2011 da Asemblea par-lamentaria do Consello de Europa.Sinala que estas ondas afectan a

avisarnos de que pode que as tecno-loxías sen fíos non sexan inocuas.Estas asociacións están formadas porpersoas ás que un día lles cambiou avida ter unha fonte de REM próxima,ou que ven como en áreas pequenasse acumulan casos de tumores aoredor das fontes emisoras de conta-minación, nomeadamente de ante-nas.

- E logo, xa hai casos probados deenfermidade pola exposición ásREM…

- Que llo conten á empresa italianaque tivo que indemnizar ao seu tra-ballador porque no seu posto de tra-ballo tiña que empregar o móbilhabitualmente7. Até creamos unhaenfermidade da que non se tiña ouvi-do falar antes de finais do século XX:a “electrosensibilidade”, recoñecidaen Suecia como doenza e que,segundo os estudosos, afecta xa a un3% da poboación, como pouco. Aelectrosensibilidade ponse de mani-festo pola aparición dunha serie desíntomas en maior ou menor graoque inclúe as dores de cabeza, oinsomnio, a irritabilidade, alteraciónsna pel (proído, queimazón), infec-cións recorrentes, dificultades paraconcentrarse, perda de memoria acurto prazo, alteracións cardíacas,variacións da tensión, desorienta-ción, conxestión nasal, trastornos natiroides, debilidade capilar, mans epes fríos ou rixidez muscular, entreoutros). En España xa temos unhapersoa que recibe unha indemniza-ción de por vida por ser electrosensí-bel.

Veciños de A Doblada (Vigo) maniféstanse, no ano 2007, contra a instalación de antenas de telefoníamóbil no seu barrio.

La V

oz d

e G

alic

ia

“É feito probado que o empregodo móbil durante media hora aodía nun período de 10 anos

incrementa nun 40% o risco depadecer tumores cerebrais”

cerna 27

- Só hai un caso indemnizado, perocantas persoas electrosensíbeispode haber ao noso redor?

- A resposta dánola o Doutor Fernán-dez Solá8, que traballa no hospitalClinic de Barcelona. De feito, foi con-vidado ao Parlamento Europeo paraexplicar os casos cos que el se atopa.En España, as persoas con electro-sensibilidade aínda no son tratadasadecuadamente, simplemente porquenon se recoñece a súa enfermidade, e

incluso nalgúns casos son derivadasa centros psiquiátricos, cando non,tratados de “raras”. O Doutor di queunha de cada dez persoas estásufrindo danos por esta exposiciónsen nin sequera saber a súa causa.

- Con todos estes datos, que fan osnosos políticos e administracións?

- En xeral, a súa contestación é: “nonestá demostrado que fagan dano”.Sen advertir que “non está demostra-do que non o faga”. Isto está permi-

tindo o incremento do emprego dedistintos tipos de aparatos que ele-van aínda máis a nosa exposición ásREM, como a xeración 4G en móbilesou que se poña Wifi nas escolas e encalquera sitio.

- Vannos dicir despois que non osabían?

- O que deberían saber é que na actua-lidade non se pode saltar a normati-va española de saúde pública (Lei33/2011), que di: A existencia de indi-cios fundados dunha posíbel afecta-ción grave da saúde da poboación,aínda cando houbese incertezacientífica sobre o carácter do risco,determinará a cesación, prohibiciónou limitación da actividade sobre a

que concorran. Probabelmente, nofuturo esixiráselles responsabilidades(artigos 56 a 61 de Lei 33/2011), peropode ser tarde para moitos afecta-dos.

- Pero tamén en Europa son indife-rentes?

- A situación a nivel europeo é dife-rente, xa que a preocupación dosefectos das REM sobre a saúde é cre-cente. A Asemblea Parlamentaria doConsello de Europa, no seu docu-mento 1815/20119, insta aos Estadosa avisar á poboación do risco dasREM, a reducir a exposición da pobo-ación ao máximo e, sobre todo, a doscativos por ser estes moito máissensíbeis ás REM. É máis, pide expre-samente que se substitúa o Wifi porcabo nos centros escolares, tal ecomo xa fixo o goberno suízo ealgunhas institucións de Alemaña eFrancia.

- E en que se fundamenta esta peti-ción?

- A Asemblea Parlamentaria do Conse-llo de Europa, que lamenta expresa-mente a falta de actuación por parteda maioría dos gobernos europeos,fundamenta as súas peticións noinforme Bioinitiative do ano 2007,desvinculado das empresas de tele-

“Cando no futuro esixamosresponsabilidadesxa pode ser tarde”

28 cerna

fonía móbil. Está elaborado por 29científicos independentes, incluídoun da Axencia medioambiental euro-pea, e varios expertos de oncoloxíados Estados Unidos, Suecia e Dina-marca, entre outros países. Esteinforme foi actualizado en 2012. Aúltima revisión constata a evolucióncrecente de evidencias dos efectosnegativos das REM a nivel molecular,celular, fisiolóxico e epidemiolóxico.Nas súas conclusións, advirte sobre oclaro efecto biolóxico das REM;danos no ADN atopado nos esperma-tozoides dos homes, que poderíanafectar a súa descendencia a travésdas mutacións causadas; danos neu-rolóxicos; tumores de peito ou factorde risco de Alzheimer. Indica ademais

que existe unha clara relación entrea leucemia e a exposición ás REM e,por este motivo, pide á OMS que ascaracterice como Grupo I, é dicir,como carcinoxénicas. Sinala quedebemos protexer os máis cativos porser os máis susceptíbeis de sufrirtodos estes danos dada a súa masacorporal e densidade ósea, o quequeda apoiado pola Academia Ame-

ricana de Pediatría nun manifesto dopasado mes de decembro do 2012.Outros grupos de riscos son as mulle-res embarazadas, pola susceptibilida-de do feto a sufrir danos, e as perso-as maiores, polo peor funcionamentodo sistema inmunitario.

- E con todo isto que podemos facer?

- O primeiro, reflexionar e facer unbalance axeitado dos “pros” e “con-tras” das novas tecnoloxías, incluídosos problemas das REM. En segundolugar, mercar os produtos con máisgarantías (comprobar o SAR10 dosmóbiles é unha boa opción); empre-gar o modo cabo dos rooter e desco-nectar a Wifi; usar os portátiles cosoftware Wifi apagado, xa que aíndaque non se empregue, continúa aemitir; ter todos os dispositivos apa-gados de noite que é cando se segre-ga a melatonina; e, sobre todo, pro-texer os máis cativos, que estánbaixo a nosa responsabilidade, pro-poñendo aos centros escolares quemuden a Wifi por cabo.

* Ana Rodríguez é membro de ADEGA.+ info: http://www.avaate.org

Notas:

1. http://www.sciencedirect.com/science/journal/00489697/180/12. http://www.youtube.com/watch?v=1jQ1J7BC54s3. http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf4. http://asanacem.blogspot.com.es/2010/06/comparecencia-del-dr.html5. http://www.avaate.org/; http://www.asanacem.blogspot.com.es/6. http://porlasbuenasondas.wordpress.com/7. http://www.20minutos.es/noticia/1621726/0/supremo-italiano/sentencia/movil-cancer/8. http://www.youtube.com/watch?v=PNEytO_OjFM&feature=relmfu9. http://assembly.coe.int/mainf.asp?link=/documents/adoptedtext/ta11/eres1815.htm10. O SAR é a Taxa de Absorción Específica, un número que aparece nos móbiles e que indica a radiación

que absorbe o noso corpo ao usar este dispositivo.

“A Asemblea Parlamentaria doConsello de Europa pide

expresamente que se substitúa oWifi por cabo nos centros

escolares”

cerna 29

Miño-Sil (galaica-leonesa-portuguesa)e o río Lima (Limia) (galaico-portugués)non desen dúas grandes rías, senónamplos vales fluviais.

O proceso xeolóxico polo que se for-maron as rías galaico-portuguesascomezou hai 200 millóns de anos.Daquela, todas as terras emerxidas domar que había no mundo formaban omegacontinente de Panxea. Cando Pan-xea racha por mor da Tectónica de Pla-cas, os anacos comezan a moverse for-mando os continentes actuais,individualizadamente, como os tímpanosde xeo que aboian nas augas do mar, eaínda seguen a facelo, por un fenómenochamado deriva continental. Deste xeito,a Península Ibérica, un dos anacos nosque rachara Panxea pasou a ser unha illarodeada polo mar: no Leste e no Sur poloMediterráneo, no Oeste polo Atlántico eno Norte polo Cantábrico.

Nesa Galiza de hai 200 millóns deanos, os ríos comezan a escavar as súascanles cara ao mar. Desde entón, nonse teñen producido grandes modifica-

cións nos efluentes atlánticos quemanteñen practicamente o mesmo per-corrido, aínda que cada vez máis afun-didos na terra formando vales fluviaisque teñen até 600m de profundidade.Un exemplo visíbel deste proceso sonos Canóns do Sil.

Mais aínda, hai outro feito que teninfluído moito no desenvolvemento dasRías Galegas: o erguimento da Cordi-lleira Cantábrica. Esta cadea montaño-sa emerxe até a súa altura actualdurante o Terciario inferior, hai entre65 e 23 millóns de anos. Non remata,como podiamos supor no triánguloBecerreá-Sarria-Triacastela, senón queenlaza con outra estrutura tectónica, adepresión chamada Corredor de Ouren-se até chegar a Celanova onde se divi-de en dúas pólas: unha que segue araia entre Galiza e Portugal desde adepresión Budiño-Tui até A Guarda eCaminha; e outra, máis ao Sur, estén-dese desde Lindoso no Gerês até Vianado Castelo.

COMO SE FORMARON AS RÍAS?Unha ría fórmase polo asolagamen-

to do curso final dun río causado polasuba do nivel do mar, polo afundimentoda beira costeira ou por ambas as dúascausas. Nas rías xúntanse a auga doce,os nutrientes e os sedimentos transpor-tados polos ríos co afloramento mariñomovido polo vento e procedente dasfondas augas oceánicas. Isto axuda acomprender a extraordinaria produtivi-dade biolóxica das rías galegas.

As rías galegas formáronse esen-cialmente pola erosión realizada polosríos que conflúen nelas. As rías altas emedias son as máis cativas porquenelas desembocan pequenos ríos, aíndaque as de Muros ou Arousa son as demaior dimensión de todas, nelas vandar dous ríos grandes, o Tambre e oUlla, respectivamente, Obsérvansealgunhas excepcións, como é o caso daRía de Vigo, demasiado grande para osdous pequenos ríos que conflúen nela(Verdugo e Oitavén). E aínda é máissorprendente o feito de que a bacía

A ORIXE DAS RÍAS GALEGASXoán R. Vidal Romaní*

En 1901, o xeógrafo Von Richthofen, na súa viaxe arredor do mundo, ao chegar a Galiza definiu as rías como un novo tipode beiramar dándolle o nome que daquela xa lle outorgaban os galegos. Sen embargo, as rías non son exclusivas de Galiza,hainas tamén en Corea do Sur, nos Estados Unidos, en Nova Zelandia ou en Chile.

Situación da “Illa Galiza” despois da fragmentación de Panxea hai 100millóns de anos.

Ríos Galegos atlánticos entre 200 e 100 millóns de anos antes de agora.

X.R.

Vid

al R

oman

í.

30 cerna

A Cordilleira Cantábrica no segui-mento do Corredor de Ourense non seergue, senón que afunde, formándoseas bacías tectónicas terciarias (Vilalba,Sarria, Monforte de lemos, Maceda eXinzo de Limia). Este feito provoca odesvío das augas de cabeceira dos ríosgalegos atlánticos cara á depresión do

Corredor de Ourense, para máis tardexerar o Miño, o maior río galego etamén o máis novo (apenas ten 5millóns de anos).

No treito final da Cordilleira Cantá-brica onde corren agora o Miño e oLima (Limia), o levantamento que tivolugar durante o Paleóxeno (entre 65 e

24 millóns de anos antes de agora),impediu que ambos ríos desen escava-do as súas rías, pese ao seu grandecaudal. De aí o nome de “Rías secas”.

Así pois, as rías galegas naceron haimillóns de anos, pero non todas aomesmo tempo. As Rías Baixas (Muros,Arousa, Pontevedra e Vigo) creáronse

Mapa da Cadea Cantábrica, incluída a súa parte galega. Figura modificada de Vegas, R. La continuación de la Cordillera Cántabro-Pirenaica en el borde atlántico de la Península Ibérica, Geocaceta, 48, 2010,179-181.

Mapa da Cadea Cantábrica sinalando a posición da fosa tectónica nomea-da como Corredor de Ourense. Autor: Figura modificada de Vegas, R. Lacontinuación de la Cordillera Cántabro-Pirenaica en el borde atlántico dela Península Ibérica, Geocaceta, 48, 2010, 179-181.

Nacemento do Miño hai 5 millóns de anos.

X.R.

Vid

al R

oman

í.

cerna 31

hai 110 millóns de anos; as Rías Altas(Ribadeo, Viveiro, Ortigueira, O Bar-queiro, Cedeira), hai 24 millóns de anose as Rías Medias, (Ferrol, Ares, Betan-zos, Coruña, Corme e Laxe, Camariñas),hai 5 millóns de anos. E o cuarto tipode ría, as “Rías Secas” (as que coinci-den coas desembocaduras do Miño e doLima), formáronse hai 110 millóns deanos, pero debido ao levantamento daCordilleira Cantábrica. Este é un proce-so que aínda agora segue activo.

FRAXILIDADE ECOLÓXICAUn dos principias problemas das

rías é o da súa fraxilidade ecolóxica.Unha das súas ameazas é a regulaciónque fan as empresas hidroeléctricas dasaugas dos ríos que conflúen nelas. Casetodos os ríos galegos (Limia, Miño,Tambre, Grande, Mero, Xallas, Eume,etc.) están bloqueados por encoros. Noinverno, en época de chuvias e duranteas cheas, é práctica común abrir ascomportas dos encoros para librar oexceso de auga que poida supor unrisco para a seguridade da balsa. Oceibe masivo de auga realizada portodos os encoros á vez xera mudanzas

brutais no réxime de salinidade dasaugas cando esas avenidas chegan aofondo das rías. As dotacións masivas deauga doce teñen efectos devastadoresna acuicultura e nun período de tempomoi breve, ao provocaren unha morta-lidade masiva nos bancos de bivalvos.Durante o verán, o proceso vén sendoao contrario. A acumulación de auganos encoros para conseguir manter aprodución de enerxía hidroeléctricaagosta o caudal dos ríos até límitesincríbeis provocando tamén danos nafauna e na flora dos ríos.

Por outra banda, na beiramar dasrías galego-portuguesas sitúase amaior parte da poboación de Galiza edo Norte de Portugal, polo que as posi-bilidades de contaminación das ríasincreméntanse especialmente duranteo verán cando, ao diminuír o caudaldos ríos, desaparece o efecto de dilu-ción das augas residuais e vertidosurbanos. Isto novamente afecta os cul-tivos marisqueiros.

Nalgún caso, nas zonas de cabecei-ra dos ríos, sitúanse grandes lagoasartificiais creadas polo abandono de

antigas minas (Meirama, As Pontes)cuxos produtos tóxicos son encanadoscara ás rías. Tamén se xeran importan-tes achegas de material miúdo (lamas)procedentes dos entullos que a indus-tria da lousa (Barco de Valdeorras)verte directamente no Sil (Miño). Agoraa minería do ouro de Corcoesto poderíaabrir un novo capítulo de contamina-ción para o río Anllóns e o seu estuario.

Por todo isto, a poboación de Gali-za asentada, preferentemente, ben ábeira dos seus ríos (Lugo, Ourense), benna costa das súas rías (Ferrol, Coruña,Pontevedra, Vigo, Tui-Valença, Viana doCastelo) tense transformado nun pací-fico refén das empresas privadas quemanexan ao seu gusto e para o seuproveito as augas continentais emariñas de Galiza, influíndo así negati-vamente noutras actividades de maiorrelevancia, como a industria marisquei-ra, e na calidade das súas augas conti-nentais e costeiras.

* Xoán R. Vidal Romaní é Director do InstitutoUniversitario de Xeoloxía Isidro Parga Pondal.

32 cerna

A definición de especie exótica oualóctona refírese ás especies, subespe-cies ou taxons, incluíndo as súas partes,gametos, semente, ovos ou propágulosque puidesen sobrevivir ou reproducir-se, introducidos fóra da súa área de dis-tribución natural e da súa área poten-cial de dispersión, que non poderíaocupar sen a introdución directa ouindirecta, ou sen a intervención dohome. Se a especie exótica é causa decambio ou ameaza para a diversidadebiolóxica nativa, xa sexa polo seu com-portamento invasor ou polo risco decontaminación xenética, falamos entóndunha especie exótica invasora.

De pequenos, na escola, os mestresensinábannos varios exemplos de espe-cies exóticas como a pataca, o millo, ostomates ou o tabaco, traídos das Amé-ricas polos conquistadores españois.Algo despois chegábamos a saber queos bosques de eucalipto non eran orixi-nariamente galegos, senón australia-nos. Xa na actualidade lemos na prensaos problemas que están a traer osvisóns americanos escapados das gran-xas peleteiras, a ameaza que constitúeo galápago de Florida para as nosas tar-tarugas autóctonas ou vemos e escoita-mos nos nosos parques a vistosos peri-quiños orixinarios de Sudamérica queun día fuxiron das súas gaiolas.

En Galiza hai polo menos 521 espe-cies exóticas inventariadas, a maioríadelas de orixe terrestre. Pero, no mar,que sucede no mar? Alguén poderíanomear unha soa especie exóticamariña? Seguramente a moitos de vósnon se vos ocorre ningunha. Existe ungrande descoñecemento do número deespecies exóticas mariñas e das altera-cións que están a provocar sobre osecosistemas nativos de Galiza.

VÍAS DE INTRODUCIÓN NOMEDIO MARIÑO

A Introdución é o movemento polaacción directa ou indirecta do homedunha especie exótica fóra do seumedio natural pasado ou presente. Estemovemento pode realizarse dentro dun

país ou entre países ou zonas fóra daxurisdición nacional.

Segundo a intencionalidade dasmesmas podemos clasificalas en invo-luntarias, cando as especies entran nasnovas áreas de maneira fortuíta e enintencionais, cando están causadas porliberacións intencionais que pretendenou non o establecemento dunha pobo-ación no medio natural.

Na maioría dos casos é moi difícilcoñecer cal foi o mecanismo de intro-dución dun organismo exótico nunnovo hábitat. O que si coñecemos sonos mecanismos máis comúns ou habi-tuais de introdución no medio mariño,que son os seguintes:

Auga de lastre: É unha das causasprincipais de invasións mariñas en todoo mundo. Os buques de carga utilizanun 25-35% do seu peso morto en augade lastre para unha mellor maniobrabi-lidade e estabilidade do barco. Nestaauga viaxan diariamente milleiros deespecies de bacterias, algas e animaisque son descargadas en áreas afastadasda súa zona natural, podendo chegar asobrevivir e reproducirse, converténdo-se nunha especie exótica.

Incrustacións: Consiste na transfe-rencia de especies mariñas adheridasaos cascos dos barcos ou no lixo flotan-te fóra dos seus lugares de orixe.

Cultivos mariños: O escape acci-dental de organismos alóctonos culti-vados ou a súa introdución intenciona-da ou non no ecosistema, pode afectarao estado natural das poboacións natu-rais, aos seus ecosistemas ou á biodi-versidade.

Especies ornamentais: A acuarofiliaincrementou o número e diversidade deespecies ornamentais tropicais mariñasque se comercializan no mundo. A libe-ración accidental ou intencionada des-tes organismos pode ser causa da intro-dución destas especies nun medio alleo.

Cambio climático: As variaciónsnas condicións climáticas e oceanográ-ficas vinculadas ao cambio climáticoson a causa directa da chegada deorganismos exóticos ou da superviven-cia e proliferación dos chegados poroutras vías.

IMPACTO DAS ESPECIES EXÓTICAS MARIÑAS

Os alcances e o custo das invasiónsbiolóxicas son enormes, tanto en ter-

Ostra rizada ou xaponesa Crassostrea gigas na Ría de O Barqueiro.

Rafa

el B

añón

ESPECIES EXÓTICAS MARIÑASDE GALIZA

Rafael Bañón Díaz*

cerna 33

Rafa

el B

añón

mos ecolóxicos como económicos. Aperda irrecuperábel de especies e adegradación dos ecosistemas compro-mete a integridade ecolóxica dos siste-mas mariños e poden representar unhaameaza para o sector económico e paraa saúde pública, a máis dunha perdados usos culturais tradicionais e dosrecursos naturais1. Segundo os seusefectos, pódense clasificar nas seguin-tes categorías:

Impactos ambientais e ecolóxicos:Producen efectos sobre o medioambiente mariño e a biodiversidadenativa, cambios nas condicións físico-químicas do medio, alteracións do hábi-tat, etc.

Impactos económicos: Estímase ocusto dos cambios ambientais induci-dos polas invasións biolóxicas en 1,4trillóns de dólares americanos por ano,cerca do 5% do produto interior brutoglobal. Entre estes impactos figuran oscambios nos recursos biolóxicos quesoporta a pesca por desprazamento ousubstitución de especies, danos eninfraestruturas e embarcaciónsmariñas, etc.

Impactos na saúde e no benestar: Aauga de lastre é responsábel do trans-

porte de numerosos organismos pató-xenos. A introdución de quistes resis-tentes de dinoflaxelados tóxicos podecausar episodios de mareas vermellasen lugares moi afastados. O consumo demoluscos afectados por estas mareaspode ser a causa de episodios diarrei-cos, gastrointestinais, neurolóxicos ecardiovasculares que poden chegarincluso ata a morte.

Impactos culturais: As especiesexóticas poden afectar de forma nega-tiva sobre diversos aspectos culturaiscomo na competencia coas especiesnativas cultivadas para a subsistenciaou a degradación de hábitats de impor-tancia cultural e de recursos como asvías fluviais.

AS ESPECIES EXÓTICAS MARIÑASDE GALIZA

As especies exóticas mariñas, polasúa dispersión e difícil seguimento, sontradicionalmente o grupo menos coñe-cido e estudado. En augas europeas, atao ano 2004 había contabilizadas 851especies exóticas mariñas, a maioríadelas pertencentes ao grupo de zooben-tos2. En España, Quilez-Badía3 rexistraata 132 especies exóticas mariñas.

ALGAS

En Galiza os traballos sobre estatemática son escasos e espazados e oinventariado das especies exóticasmariñas está aínda por facer. Os primei-ros rexistros datan de finais do séculoXIX, como o poliplacóforo -Chaetopleu-ra angulata- (Spengler, 1797) (Bañón etal., 2008)4. Na actualidade, o estudo eactualización de diversos grupostaxonómicos permitiu mellorar o coñe-cemento que se tiña destas especies enGaliza. Bárbara et al., (2005)5 citan 12especies de algas exóticas. Entre estas,a alga xaponesa -Sargassum muticum-(Yendo) Fensholt, 1955, é quizais a

Exemplares de Crepidula fornicata sobre unhavieira Pecten maximus.

34 cerna

especie máis coñecida. Especie orixina-ria do SE asiático (Xapón, China eCorea), foi introducida de maneira acci-dental na costa Pacífica de Norteaméri-ca en 1943. En Europa detectouse porprimeira vez en 1973 na Illa en deWight (Sur de Inglaterra). A continua-ción a alga foise estendendo ao longoda costa Atlántica europea desde o surde Portugal ata Escandinavia. En Españaaparece por primeira vez nos anos 80,na costa norte de Asturias e Galiza. Asúa presenza crea graves problemas nosecosistemas e cultivos mariños. Compi-ten pola luz, o espazo e os nutrientescoas algas nativas e danan as instala-cións dos cultivos mariños polo atasquedas tuberias ou pola proliferación sobreas gaiolas flotantes.

Undaria pinnatifida (Harvey) Suringaré outra alga orixinaria do SE asiático,introducida involuntariamente no Medi-terráneo en 1971 con sementes de ostrae en 1983 na Bretaña francesa para súaexplotación comercial. Estendeuse poste-riormente polo medio natural mariño deFrancia, Gran Bretaña, Holanda, Bélxica eEspaña. En Galiza foi observada por pri-meira vez en 1988 nas bateas demexillón do Grove, na Ría de Arousa. EnGaliza, U. pinnatífida é unha especiepouco agresiva, que ocupa temporalmen-te nichos ecolóxicos baleiros, sendo sóabundante sobre substratos artificiais oudegradados6. Esta especie, coñecida conome de ‘wakame’, ten grande intereseeconómico como alga alimentaria, estasea iniciar o seu cultivo nas Rías de Aldán,Ares-Betanzos e Camariñas.

MOLUSCOS

Os moluscos son outros dos gruposmellor coñecidos pola presenza de pololo menos 19 especies exóticas mariñas(Bañón et al., 2008). Os primeiros move-mentos de organismos mariños facilita-dos polo home foron probabelmentedun molusco bivalvo, da ostra rizada ouxaponesa -Crassostrea gigas- (Thun-berg, 1793), polo interese gastronómicoque ten desde sempre esta especie, eque ocorreu hai seis séculos7. En Galizafoi introducida para o seu cultivo nosanos 80 pola súa maior resistencia ecrecemento respecto á ostra nativa -Ostrea edulis- e na actualidade existenpoboacións naturalizadas na Ría do Bar-queiro e noutros puntos da costa lucen-se. Polo mesmo interese gastronómicofoi introducido outro bivalvo, a ameixa

xaponica -Ruditapes philipinarum- nadécada dos 70. O mexillón neocelandés-Limnoperna securis- (Lamarck, 1819)vive en augas salobres, soportando unamplo rango de salinidade, entre 1 e 31por mil e poden alcanzar densidades demáis de 100.000 exemplares por metrocadrado. Esta especie, orixinaria doPacífico sur (Australia e Nova Celandia),foi introducida en Europa a través doMediterráneo. En Galiza coñécese a súapresenza polo menos dende o ano 1995.Foi descuberta orixinalmente na zonaestuarina da Ría de Vigo e na actualida-de tamén está estendida polo fondo daRía de Pontevedra.

Os gasterópodos son o outro grupode moluscos exóticos ben representa-dos. Especies como Crepidula fornicatae Crepipatella dilatata foron probabel-mente introducidas pola importación deostras xaponesas nos anos 80 e estánxa fortemente establecidos en Galiza.Viven como parasitos sobre outrosmoluscos como mexillóns, ostras, zam-buriñas e vieiras, sobre os que se adhi-ren e medran formando piares dunssobre os outros. Son unha ameaza parao cultivo de bivalvos comerciais, podenproducir cambios no substrato e a redu-ción do recrutamento doutras especies.As últimas especies de gasterópodosdetectadas foron o cornecho truncado -Hexaples trunculus e o cornechoespiñento -Bolinus brandaris- e Rapanavenosa. As tres especies son murícidos(Familia Muricidae) chegados recente-mente ás nosas augas. Os cornechostruncado e espiñoso son especies orixi-narias do Mediterráneo e Atlántico nor-

deste, dende Marrocos ata o sur de Por-tugal. Foron introducidos probabelmen-te pola importación de semente deostra do Mediterráneo para seu engor-de nas bateas da enseada do Grove,onde é fácil atopalos. A R. venosa é ori-xinaria do Pacífico oeste, Mar de Xapón,Mar Amarelo e este do Mar de Chinaata Taiwán. Introducida no Mar Negroen 1947, estendeuse posteriormentepolo Mediterráneo e Atlántico este eoeste. En Galiza foi detectado un sóexemplar no ano 2007 na Ría de Arou-sa8. As tres especies son carnívoras e osadultos aliméntanse de bivalvos (ostras,mexillóns, berberechos, ameixas) poloque son potencialmente prexudiciaispara as poboacións de bivalvos de inte-rese comercial.

PEIXES

Os peixes mariños, con máis de 400especies, son outro dos grupos nos queé habitual a presenza de especies exóti-cas. No caso dos peixes, a catalogacióncomo especie exótica non se axusta detodo á súa definición en canto a que“non poderían ocupar unha nova áreasen a introdución directa ou indirecta,ou sen a intervención do home”, oupolo menos sería interpretábel. En Gali-za hai polo menos 17 especies de orixeafricano, chegados en épocas recentesás nosas costas, probabelmente comoconsecuencia do cambio climático9.Seben na chegada destas especies nonintervén o home de forma directa, sique o fai de forma indirecta, se consi-deramos que o quecemento global écausado polo home. Trátase dun des-

Rafa

el B

añón

Cuncheiro de cornecho truncado Hexaples trunculus na enseada de O Grove (Ría de Pontevedra).

cerna 35

Rafa

el B

añón

prazamento motivado por cambios físi-co-químicos e oceanográficos nomedio, polo que tamén podemos refe-rirnos a estas especies como especiesinmigrantes. Entre estas especies cabesubliñar os caránxidos como o xureloazul -Caranx crysos-, o xurelo dentón -Pseudocarans dentex- e o medregalnegro -Seriola rivoliana-; o peixe trom-peta -Fistularia petimba-, o peixe globo-Lagocephalus laevigatus- e a choupabranca -Kyphosus sectatrix-. Estes pei-

xes recén chegados, característicos deaugas máis quentes doutras latitudes,poden adaptarse e reproducirse nasnosas latitudes e chegado o caso, com-petir e desprazar as especies nativas ouocupar o hábitat deixado por estas se ásúa vez migran a outras latitudes.

CONCLUSIÓNS E RECOMENDACIÓNS

A colonización de novos hábitats porparte das especies exóticas mariñas é un

proceso continuo e global. As zonas cos-teiras están máis expostas á introduciónde especies exóticas pola alta intensida-de das actividades humanas (transportemarítimo e traslado de organismos paraa acuicultura). A cotío, a presenza dasespecies exóticas mariñas non é detecta-da ata que comezan a propagarse oucando xa se manifestan os danos. Poroutra banda, é practicamente imposíbelde controlar ou erradicar unha especiexa introducida, de aí a importancia deestablecer plans de prevención e xestiónpara evitar a súa introdución ou paraerradicala ou minorar os danos quepoida provocar.

Cómpre polo tanto, coñecer o esta-do actual das especies exóticas mariñasen Galiza, a súa composición específica(listado de especies), distribución eabundancia para poder definir sistemasde control e loita adecuados e así man-ter a biodiversidade nativa dos nososecosistemas. Para logralo, sería necesa-rio, entre outros, o establecemento demecanismos para incentivar a educa-ción ambiental, o fomento da investiga-ción científica, a posta en marchadunha rede de detección precoz de pre-senza de especies exóticas e unhamellor integración e cooperación entresectores e institucións.

* Rafael Bañón Díaz é biólogo na Unidade Téc-nica Pesca de Baixura (UTPB), Servizo de Pla-nificación, Dirección Xeral de Desenvolvemen-to Pesqueiro, Subdirección Xeral deInvestigación e Apoio Científico-Técnico,Consellería do Mar e Medio Rural - Xunta deGalicia.

BIBLIOGRAFÍA:

1 Molnar, J.L, Gamboa, R.L., Revenga, C. and Spalding, M.D. (2008) Assessing the globalthreat of invasive species to marine biodiversity. Front. Ecol. Environ. 6: 1-34.

2 Streftaris, N., Zenetos, A. and Papathanassiou, E. (2005) Globalisation in marine ecosys-tems: the story of non-indigenous marine species across European seas. Oceanogr. Mar.Biol. Annu. Rev. 43: 419-453.

3 Quilez-Badia, G. (2009) ICES WGITMO report: 91–115. Washington DC, USA

4 Bañón, R., Rolán, E. and García-Tasende, M. (2008) First record of the purple dye murexBolinus brandaris (Gastropoda: Muricidae) and a revised list of non native molluscs fromGalician waters (Spain, NE Atlantic). Aquat. Inv. 3 (3): 331-334.

5 Bárbara, I., Cremades, J., Calvo, S., López Rodríguez, MªC. and Dosil, J. (2005) Checklist ofthe benthic marine and brackish Galician algae (NW Spain). Anales Jard. Bot. Madrid62(1): 69-100.

6 Cremades, J., Freire-Gago, O. and Peteiro, C. (2006) Biología, distribución e integración delalga alóctona Undaria pinnatífida (Laminariales, Phaeophyta) en las comunidades bentó-nicas de las costas de Galicia (NW de la Península Ibérica). Anales Jard. Bot. Madrid63:169–187.

7 Carlton, J.T. (1985) Transoceanic and interoceanic dispersal of coastal marine organisms:the biology of ballast water. Oceanogr. Mar. Biol. Annu. Rev. 23: 313-371.

8 Rolán, E. and Bañón, R. (2007) Primer hallazgo de la especie invasora Rapana venosa ynueva información sobre Hexaplex trunculus (Gastropoda, Muricidae) en Galicia. Noticia-rio SEM 47: 57-59.

9 Bañón, R. (2009) Variacións na diversidade e abundancia ictiolóxica mariña en Galicia porefectos do cambio climático. En: Evidencias e impactos do cambio climático en Galicia(Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible, ed.), pp. 355–371. Santiagode Compostela: Xunta de Galicia.

Medregal negro Seriola rivoliana, especie de augas cálidas de recente aparición nas nosas costas.

36 cerna

Agronómica, reflicte unha superficie de“800 hectáreas de alcornocal y pastos”,dato que unicamente se debe ter enconta para subliñar a presenza destaárbore, a cal se supón que nese momen-to comezaba a ter certa importancia, xaque dalgún xeito se tratou de cuantifi-car. É no ano 1944, no Mapa Nacionalde Abastecimientos y Transportes para oPartido Xudicial de Lalín, incluído dentrodos Fondos da Administración Provincial,cando se atopan os primeiros datos nosque aparecen reflectidos os sobreirais doconcello de Agolada. Nestas follas baixoa denominación de “alcornocal con pas-tos” recóllense distintas cantidades deproducións de madeira, leñas, froitos ecortiza. A partir de aquí, xa se conta conlibros de botánica ou inventarios fores-tais onde as referencias, aínda que pou-cas, seguen xurdindo, iso si, de modoxenérico.

O SOBREIRAL “ZARRA DA PENA”O sobreiral “Zarra da Pena” é un dos

predios privados salientábeis desteespazo natural. Conta cunha superficiede 24,4 ha de sobreiral mesturado concarballo, piñeiro e algún que outro cas-tiñeiro. Segundo contan as persoas quetraballaron neste sobreiral, en tempospasados, na “Zarra da Pena” só habíasobreiras, dous pequenos soutos de cas-tiñeiros e unha carballeira. Naquelestempos, un dos principais usos que tiñao sobreiral eran as estivadas. Esta prác-tica estaba moi estendida no agro gale-go, en concreto na obra “La Galice” de A.Bouhier o concello de Agolada apareceentre as zonas onde era máis común autilización do monte para este tipo depráctica. O tipo de estivada que se facíaneste sobreiral podería axustarse ao queBouhier denomina “gran estivada”, édicir, cavábase o monte e xuntábanse osterróns en montóns para queimar. Orelevante deste feito é que se cavaba encase a totalidade da superficie, non sónas zonas máis abertas, senón taménbaixo as árbores, agás nas zonas onde alimitación viña dada por unha excesivapendente. Como tamén se metía ogando no monte, as zonas estivadas,separábanse do resto por sebes, feitascoas pólas podadas das sobreiras. Unhavez rematada a estivada, as pólas destassebes convertíanse na única leña que sesacaba do monte xunto coa obtida dal-gunha sobreira seca, xa que non llesestaba permitido aos caseiros cortarsobreiras verdes.

No tempo das estivadas compatibi-lizábase este uso coas rozas de estrumee co pastoreo do gando, o que permitíater a maior parte da superficie do montelimpa de mato, agás nas zonas de moitapendente que se converteron en refuxiopara as especies cinexéticas. Esta prác-tica foi levada a cabo polos caseiros que

MONTES SOSTÍBEIS

A ZARRA DA PENANOS SOBREIRAIS DO ARNEGO

Ascensión Castro Batán*

HISTORIA SOBRE OS SOBREIRAISGALEGOS

A evolución histórica dos sobreiraisespallados ao longo de boa parte daxeografía galega non é doada de esta-blecer, xa que son poucas as referenciasdocumentais explícitas sobre a existen-cia deste tipo de formacións en Galiza,en comparación coas que fan alusión aoutras especies forestais. Así, por exem-plo, autores como Victor López Seoaneen “Reseña de la Historia Natural deGalicia” de 1866 ou P. Baltasar Merino,na súa obra “Flora descriptiva e ilustra-da de Galicia” de 1909, sitúan esta espe-cie na paisaxe galega. Otero Pedrayo, en1926, no seu libro “Guía de Galicia” xaincorpora unha pequena referencia aoaproveitamento desta árbore e VicenteRisco, na descrición que fai da provinciade Ourense en 1930, citando os datosrecollidos nunha Memoria elaboradapola entón chamada Junta Consultiva

Parcela da Zarra da Pena onde se compatibiliza a saca da cortiza co aproveitamento gandeiro.

Os Sobreirais do Río Arnego constitúen un espazo natural que está incluído dentro da proposta da Rede Natura 2000. Esteespazo conta cunha superficie de 1.537 ha e localízase nos termos municipais de Agolada, Lalín e Vila de Cruces, na provin-cia de Pontevedra. O sobreiral Zarra da Pena forma parte deste Lugar de Interese Comunitario e sobre el botaremos una olla-da para coñecer algúns dos seus usos que definiron boa parte do seu estado actual.

Os Sobreirais do Río Arnego constitúen un espazo natural que está incluído dentro da proposta da Rede Natura 2000. Esteespazo conta cunha superficie de 1.537 ha e localízase nos termos municipais de Agolada, Lalín e Vila de Cruces, na provin-cia de Pontevedra. O sobreiral Zarra da Pena forma parte deste Lugar de Interese Comunitario e sobre el botaremos una olla-da para coñecer algúns dos seus usos que definiron boa parte do seu estado actual.

Asce

nsió

n Ca

stro

cerna 37

pouco despois por un lume, o último queaconteceu no sobreiral até o momento.

A última saca da totalidade destepredio iniciouse no ano 1998 e rematouno ano 2002, e nela descortizouse caseque a totalidade das sobreiras a excep-ción das queimadas no último lume.

DETERIORO E PROTECCIÓN DOSOBREIRAL “ZARRA DA PENA”

Como consecuencia dunha ausenciade control no proceso da saca da corti-za, no ano 2000 notouse unha repenti-na seca de parte das sobreiras facéndo-se así evidentes os problemasfitosanitarios dos que comezaban aadoecer. Foi a través dun informe daSección de Fitopatoloxía do Centro deInvestigacións Forestais e Ambientais deLourizán, solicitado polos propietariosdo monte, cando se puxo de manifestoeste enfeblecemento e a necesidade detomar medidas para evitar o decaemen-to que comezaba a sufrir o sobreiral.

Foi así cando Marcial Barral, enrepresentación desta propiedade, decide

que é preciso establecer unha xestión nosobreiral que salvagarde a súa continui-dade no tempo e permita manter osbeneficios ecolóxicos, económicos esociais que del se viñan obtendo. Con-tou entón coa colaboración do DistritoForestal do Deza que estableceu, porprimeira vez na zona, un control sobre asaca da cortiza obrigando á obtencióndun permiso xunto co seguimento dun-has normas para facer o descortizamen-to.

Máis tarde, polos anos 2005-2006,xorde a iniciativa de incluír a Zarra daPena nun acordo de Custodia do Territo-rio, en colaboración coa FundaciónComarcal Deza-Ulloa, marcando unhaliña inicial de actuación encamiñada áprotección do sobreiral fronte o lume ebaseada no establecemento dun sistemasilvopastoril. Hoxe en día este acordonon está vixente, pola desaparición daentidade custodiadora. A explotación dacortiza segue a ser un dos principaisusos deste sobreiral e conta xa cun plande medidas de xestión sanitaria que tencomo obxectivo principal o manter amata no mellor estado sanitario posíbelpara acadar a súa perpetuidade. Amaisdisto, o propietario segue na procura deoutras iniciativas que axuden a estable-cer un modelo sólido de xestión quepermita, por unha banda, garantir a súasustentabilidade, e por outra, transfor-malo nun modelo educativo para outrossobreirais galegos.

tiña o monte e comezou a facerse noano 1930, rematando sobre o ano 1962.

Por aquel entón, en 1962, taméncomezou a saca da cortiza con finscomerciais. Mentres que antes se tiñanfeito pequenas sacas para cubrir algun-has necesidades domésticas, este anofoi cando a súa venda pasou a ser unimportante ingreso económico, o queprovocou que as sobreiras comezasen aseren explotadas de xeito máis intensi-vo. Por este tempo fixéronse as últimasestivadas, feito que, engadido a que omonte non fose xa un recurso do que sepodían obter uns beneficios comúns ede que o mato se estaba convertendonun obstáculo para a caza, provocou aentrada dos primeiros lumes dos que seten constancia, que asolaron toda estaárea. Isto ocorreu sobre o ano 1965,pouco tempo despois de descortizar.Segundo contan (comunicación persoalde D. José Mejuto), a partir desta data oslumes tiñan lugar de xeito reiteradocase que todos os anos. Entre 1985-1987 fíxose outra saca de cortiza, nestecaso só parcial, tamén acompañada

* Ascensión Castro Batán é enxeñeira de Montes.Zarra da Pena, desde o interior.

Vista xeral do sobreiral Zarra da Pena.

Asce

nsió

n Ca

stro

Asce

nsió

n Ca

stro

38 cerna

CAMPOS DE VOLUNTARIADO AMBIENTAL NO RÍO TEA

SEIS ANOS ELIMINANDO FLORAEXÓTICA INVASORA

Ramsés Pérez e Paco Bañobre*

Nas seguintes páxinas recóllese un resumo do traballo que durante seis anos un numeroso grupo de persoas, coordinadas poloProxecto Ríos–ADEGA, ao abeiro do Programa de Voluntariado en Ríos do Ministerio de Agricultura, Alimentación e MedioAmbiente (MAGRAMA), desenvolveu nas beiras do río Tea. Máis de 300 voluntarios/as participaron nesta iniciativa que tivocomo un dos seus principais obxectivos divulgar a problemática que as especies exóticas invasoras (EEI en diante) provocansobre o medio ambiente en xeral e os ríos en particular.

A vexetación que crece de formanatural nas beiras dos ríos constitúe unelemento fundamental para o bo funcio-namento dos ecosistemas fluviais. Candodesaparece, xeralmente produto daacción humana, os ríos perden unhaparte moi importante de si mesmos con-verténdose, nos casos máis extremos, enmeros condutos de auga de escorrenta.As funcións que cumpre a vexetación deribeira son múltiples dentro do ecosiste-ma fluvial: fonte de materia e enerxía,estabilización das marxes e freo da ero-sión nas beiras, filtro de nutrientes quereduce a eutrofización das augas, som-breado da canle que limita o quenta-mento das augas e permite unha maiorosixenación, refuxio para a fauna acuá-tica e terrestre, corredor de conexiónentre ecosistemas naturais e valor pai-saxístico.

As invasións biolóxicas son, naactualidade, a segunda causa de perdade biodiversidade a nivel mundial pordetrás da destrución e fragmentación dohábitat nos continentes. As EEI produ-cen, naqueles lugares nas que se instalane proliferan, efectos sobre a biodiversi-dade que se traducen en impactos sobre

as comunidades nativas e sobre a estru-tura e funcionamento dos ecosistemas,ocasionando a alteración de procesosecolóxicos, bioxeoquímicos e a homoxe-neización de comunidades e da paisaxe.Os ecosistemas fluviais son un dos siste-mas naturais máis vulnerábeis ás inva-sións biolóxicas. Pola súa estrutura efuncionamento son propensos a quefauna e flora exótica invasora proliferecando a destrución do hábitat é patente.

O Proxecto Ríos decidiu abordar aproblemática das EEI en 2007 ante acontinuada presenza destas nos ríos, asícomo ante a demanda do voluntariadoambiental por identificalas e recoñece-las. Esta nova liña de actuación consoli-douse grazas ao programa de Volunta-riado en Ríos do daquela Ministerio deMedio Ambiente y Medio Rural y Marino(MARM) que durante seis anos deu apoioaos campos de voluntariado ambientaldo río Tea. O Proxecto Ríos decidiu apos-tar por un programa de voluntariadoambiental orientado a divulgar a pro-blemática das EEI e a investigar e ensaiarmétodos de eliminación coa finalidadede formular protocolos de eliminación

dalgunhas das especies presentes nasribeiras.

VOLUNTARIADO NO TEAA finalidade principal dos campos de

voluntariado ambiental no río Tea foi dara coñecer o papel fundamental dos ríos eas problemáticas ambientais asociadas aeles, especificamente a ameaza dasespecies invasoras. Como obxectivo xeraldestaca divulgar a problemática das EEI,especialmente a flora ribeiriña, e desen-volver experiencias de eliminación.

Deseñouse unha metodoloxía activae participativa baseada na investiga-ción–acción, que pretende que os desti-natarios das actividades “aprendanfacendo”, combinando as teorías, opi-nións e propostas de expertos/as co tra-ballo dos técnicos do Proxecto Ríos e dovoluntariado ambiental. A premisa foique o voluntariado ambiental sexa oobxecto dos traballos e non un merosuxeito dos mesmos.

Atendendo á metodoloxía presenta-da deseñouse unha primeira interven-ción baseada na investigación do río Teacomo primeiro chanzo sobre o que asen-

Eliminando acacias nas beiras do río Tea. Momento no que un membro de ADEGA explica aos voluntarios e volunta-rias os traballos a facer.

Ram

sés

Pére

z

Ram

sés

Pére

z

cerna 39

tar o traballo futuro. Con esta planifica-ción tentouse fuxir de prácticas habi-tuais como son as de pensar as activida-des que se van realizar para logo crearunha xustificación teórica ao redordelas. Os campos de voluntariado no ríoTea desenvolvéronse en dúas fases clara-mente diferenciadas:

Durante o mes de outubro de 2007,voluntarios/as ambientais de toda Galizatomáronlle o pulso ao río Tea empregan-do a metodoloxía do Proxecto Ríos1.Realizouse unha análise da saúde do ríoe das súas marxes. Co resultado destasinspeccións, establecéronse as liñas deactuación para as accións a desenvolverno período 2008-2012. Durante estafase inspeccionáronse 15 treitos de 500m cada un.

A partir dese momento, deseñáronseos campos de voluntariado ambiental deeliminación de flora exótica invasora dorío Tea2, que foi a liña de traballo funda-mental das accións desenvolvidas duran-te o período 2008 – 2012. A decisión deseleccionar esta temática entre as pro-blemáticas detectadas foi motivada poloseu carácter innovador e polas súas posi-bilidades de intervención.

As especies sobre as que se actuouinicialmente foron: Mimosa (Acaciadealbata), Falsa acacia (Robinia pseudo-acacia), Bambú (Phyllostachys sp.),Zarramaga (Conyza canadensis), Herbatintureira (Phytolacca americana), eGarrapatón (Bidens frondosa). Cómpreindicar que a medida que se forondesenvolvendo os diferentes campos,identificáronse novas especies froito duntraballo máis intenso sobre o terreo. Asítamén se actuou sobre a Tritonia x Cro-cosmiiflora, Xacinto de auga (Eichhorniacrassipes), Fento acuático (Azolla filicu-loides) e Cola de raposa (Myriophyllumaquaticum).

Nos seis anos de campos de volunta-riado ambiental no río Tea participaron355 persoas de forma directa nas activi-

dades. Porén, calcúlase que a incidenciana divulgación sobre a problemática dasEEI foi moito maior, tendo en conta nonsó como indicador o número de volunta-rios/as participantes, senón tamén osasistentes ás charlas divulgativas, a apa-rición en diferentes medios, as reporta-xes de televisión ou a participación encongresos e xornadas a nivel estatal e aedición de 2.000 folletos divulgativos,así como os carteis e dípticos divulgati-vos editados concretamente para cadaano de actividade.

RESULTADOSRelacionado coas tarefas de elimina-

ción e coa recuperación dos hábitats nasmarxes do río Tea, considérase que ostraballos executados superaron asexpectativas iniciais tanto nos resulta-dos obtidos como no entusiasmo postopolo voluntariado ambiental. Conseguiu-se eliminar dúas manchas monoespecífi-cas de flora exótica (Acacia e Bambú) de2.000 e 380 m2, respectivamente, adver-tindo unha recuperación da flora autóc-tona nas zonas de actuación. Logrouse aeliminación ao 100% en todo o tramoescollido de tres especies (T. crocosmii-flora, B. frondosa y C. canadensis), e ao95%, de P. americana y R. pseudoacacia.En total retiráronse máis de 4.000 Kg. de

materia vexetal. Ademais sentáronse asbases para a elaboración dun protocolode actuación para a eliminación de floraexótica invasora con voluntariadoambiental en ecosistemas fluviais, quepodería ser aplicábel a outros ríos seme-llantes.

Logo dos resultados, tanto no referi-do á resposta do voluntariado como ácantidade de especies e de toneladasretiradas, pódese concluír que os obxec-tivos marcados foron amplamente aca-dados. A Educación e o VoluntariadoAmbiental son ferramentas moi útilespara a divulgación dos efectos que as EEIproducen nos ecosistemas, así comopara sensibilizar á sociedade sobre osnumerosos problemas ambientais queafectan ao medio natural. Os campos devoluntariado do río Tea son un exemplode como realizar estas accións implican-do á cidadanía, non só nas tarefas de eli-minación (neste caso), senón tamén natoma de decisións sobre o desenvolve-mento do programa en si, considerándoocomo algo propio.

Aínda que o programa de Voluntaria-do en Ríos rematou en 2012, o ProxectoRíos contou en 2013 co apoio da Confe-deración Hidrográfica Miño-Sil para rea-lizar un campo de voluntariado ambien-tal anual coa intención de darcontinuidade ás tarefas de eliminaciónde flora exótica invasora.

* Ramsés Pérez e Paco Bañobre son educadoresambientais de Proxecto Ríos-ADEGA.

Notas:

1. Véxase Cerna nº 53: Tomándolle o Pulso aoRío Tea, pax. 58 e 59.

2. Véxase Cerna nº 57: Curando o Río Tea, pax.54 e 55.

Posta en común da información recollida ábeira do río.

Ram

sés

Pére

z

Revisando notas durante unha inspección de río.

Ram

sés

Pére

z

Cadro resumo das distintas quendasdos campos de voluntariado ambiental.

Ano Campos Mes/Meses

2007 3 Outubro

2008 3 Outubro

2009 3 1 en Maio - 2 en Outubro

2010 4 Febreiro, Abril, Xuño e Outubro

2011 1 Maio

2012 2 Marzo e Maio

6 anos 16 campos

40 cerna

COMO CONSTRUÍR CHARCASLucía Parente e Ramsés Pérez*

A construción de charcas é unhaferramenta útil na mellora da paisaxe,tamén axuda a creación de microclimasen xardíns e zonas agrícolas, recupera acalidade das augas superficiais e permi-te a conservación de especies que vivenou dependen destes lugares para a súasupervivencia. As creación de novascharcas compensa a destrución e degra-dación doutras por motivos antropoxé-nicos.

O proxecto “Charcas con vida” contacoa colaboración da Fundación Biodi-versidad do Ministerio de Agricultura,Alimentación e Medio Ambiente, e realí-zase en convenio co Centro de Investi-gação em Biodiversidade e RecursosGenéticos de Portugal. Enmarcadasnesta iniciativa celebráronse unha seriede xornadas de voluntariado ambientalpara a recuperación e construción decharcas espalladas polo territorio galegoque contaron con numerosos grupos devoluntariado. Levouse esta experiencia áEira da Xoana, centro ambiental deADEGA situado en Ramil (Agolada), aosterreos da Universidade da Coruña, aosespazos naturais de Xunqueira de Espa-dañedo e Montederramo en Ourense eaos Ancares leoneses.

A continuación indicamos algúnsdos factores que debemos atender senos decidimos a construír unha charca.

ANTES DE CONSTRUÍRPROPIEDADE DO TERREO

O habitual é construír charcas enterreos propios, pero tamén pode darseo caso de querer construír unha charcanalgunha finca aparentemente abando-nada. Por iso, cando escollemos un lugarpara construír un pequeno humidal, oprimeiro que debemos saber é de quen épropiedade, se é terreo público ou priva-do e tamén se conta con algunha figurade protección (Rede Natura 2000, ZEPA,LIC…).

Se o lugar é de propiedade privada,unha boa opción é asinar acordos decustodia do territorio cos donos ou

donas, que facilitarán a xestión oumonitorización da charca unha vezfeita. No caso de ser propiedade pública,tamén podemos asinar acordos cos titu-lares (concellos, fundacións…). Todas ascharcas construídas por ADEGA en fin-cas privadas desenvolvéronse medianteacordos de custodia do territorio cospropietarios e propietarias.

BIODIVERSIDADE

Á hora de crear a charca debemospensar en cal vai ser a súa función(ornamental, didáctica…) e que biodi-versidade esperamos atopar co paso dotempo (libeliñas, anfibios…). A súaestrutura e localización dependerán dosseus futuros ocupantes. Non obteremosos mesmos resultados se construímosunha charca no patio dun colexio urba-no, que se a construímos nunha leirarodeada de bosque autóctono.

AUGA E SOLO

Unha charca é un pequeno humidale, polo tanto, o elemento máis impor-tante vai ser a auga. Existen charcastemporais, que secan durante mesesdependendo das precipitacións e char-cas permanentes que manteñen a augatodo o ano.

A auga da nosa charca pode proce-der de varias fontes. Podemos derivaladalgún rego que permita manter unmínimo de renovación, instalandotamén unha saída para a auga sobrante.Tamén podemos empregar a auga dechuvia, tendo en conta que nalgúnsmomentos a charca estará seca. Osmananciais tamén son moi prácticos secontamos no terreo cunha nacente.

Por outra banda, as charcas taménse poden crear en brañas ou terreosinundados que, de por si, manteñenauga durante boa parte do ano e quenon precisan impermeabilización.

Deberemos ter coidado de que auganon proceda dunha fonte contaminadaou que corra o risco de padecer vertidos.

DESEÑO DA CHARCA

Será importante deseñar a charcaantes de construíla facendo un pequenobosquexo. Neste labor, hai que ser cons-cientes de que as charcas “mixtas” danpé a máis biodiversidade, polo que, seten varias profundidades estas seránrefuxio de maior variedade de hábitats eespecies. É preferíbel que a súa formasexa irregular e que as súas marxessexan suaves.

As charcas son ecosistemas valiosos e ameazados que veñen desaparecendo da nosa xeografía por diversos motivos. En2013, ADEGA puxo en marcha o proxecto “Charcas con vida” co obxectivo de poñer en valor estes lugares e axudar a súa con-servación. Unha das liñas do proxecto céntrase na creación ou recuperación destes puntos de auga. Neste artigo, apuntamosalgunhas das cuestións que debemos ter en conta á hora de construír charcas.

Ram

ses

Pére

z

Poza de rega recuperada nunha finca privada en Montederramo.

cerna 41

* Lucía Parente e Ramsés Pérez son os coordi-nadores de Charcas con Vida de ADEGA.+ info: charcasconvida.org

Á HORA DE CONSTRUÍRESCAVACIÓN

Unha vez deseñada a forma, é reco-mendábel delimitar o espazo da charca.Podemos facer o perímetro con peque-nas estacas e unha corda fina.

A escavación pódese realizar cunhamini-escavadora, se o orzamento nolopermite, de xeito manual con amigos efamiliares, ou organizando xornadas devoluntariado ambiental ao tempo quetamén xeramos conciencia sobre aimportancia destes ecosistemas.

As marxes da nosa charca, polomenos nunha das súas metades,deberán ter unha inclinación lixeira(20º, aproximadamente). Seguindo onoso bosquexo, crearemos profundida-des diferentes para dar espazo á maior

biodiversidade posíbel. En definitiva,debe evitarse que a charca sexahomoxénea, recta ou simplificada.

USO DE IMPERMEABILIZANTES

A impermeabilización será necesariaen terreos moi secos, ou naqueles quenon reteñan auga en ningún momentodo ano. Tamén podemos crear charcassen impermeabilizar.

O material máis natural para imper-meabilizar a charca é a arxila, coa quepoderemos cubrir o fondo. Mais, debe-mos analizar o custe do produto e anecesidade de transportalo.

Outra alternativa é o material sinté-tico. Neste caso, son moi recomendábeisas láminas EPDM (caucho de etilenopropileno dieno). Non son tóxicas, sonflexíbeis e moi duradeiras. Previamente,

será preciso colocar unha cama de areaou palla para evitar que a lámina rachepola presión de pedras ou obxectossaíntes do substrato.

PEDRAS E SUBSTRATO

Unha vez feito o burato, e imperme-abilizado se é o caso, procederemos aconseguir un substrato apropiado para acolonización da fauna e flora típicas dolugar.

Se a impermeabilización é sintética,é recomendábel colocar unha capa dexeotéxtil (por exemplo: fibra de coco),xunto con terra e pedras, para favorecerun substrato que axude na colonizaciónde plantas acuáticas.

Se a impermeabilización é natural,só haberá que engadir pedras nas mar-xes e no interior da charca para facilitaro refuxio de fauna.

VALADO

Se existe perigo de entrada de ani-mais grandes como xabarís, corzos,vacas, ovellas…, que alteren as condi-cións da nosa charca, será preciso vala-la. Pódese utilizar malla ovelleira quepermite a animais máis pequenos (rapo-sos, xenetas…) achegarse ao humidalpara cazar ou beber.

A CHARCA Unha vez rematada a construción da

nosa charca, só debemos agardar a queos animais e as plantas a vaian coloni-zando. Podemos axudarnos dalgunhasemente ou pé de plantas acuáticaspropias destes ecosistemas para favore-cer o agromo de biodiversidade. O idealsería recoller estas sementes de zonaspróximas. Os animais aparecerán por sisós co paso do tempo, primeiro os inver-tebrados e logo os anfibios…

Lembrade que nas charcas naturaisnon hai peixes e que nunca debemosintroducir especies invasoras, tanto deflora (xacinto de auga, azola…), como defauna (carpíns, gambusias, tartarugasde Florida…).

Será necesario facer un seguimentoe mantemento da charca, achegándonosa ela varias veces ao ano para compro-bar cales son os seus “novos habitantes”e tamén se precisa dalgunha actuaciónde mellora.

Colabora no inventario de charcas !!! Outra das liñas de traballo de Charcas con vida é a de crear uninventario de charcas, coa finalidade de ir recollendo a cantidade e a situación de pequenas masas de augaexistentes en Galiza. Se preto da túa casa ou do teu traballo, na aldea, etc., coñeces unha poza, pía, ou unhaareeira inundada, podes engadila ao inventario de charcas. É moi doado: entra na web www.charcasconvi-da.org, no apartado “Inventario de Charcas”.

Ram

ses

Pére

z

Colocación da lámina impermeábel na charca do campus da UDC.

42 cerna

UNHA PLATAFORMAPARA UN SAR CON VIDA

Xosé M. Penas Patiño*

Como cada mañá antes de marchar ao traballo Xan achegouse ata o río. Coñecía o Sar desde neno, pois cos amigos da aldeatiña que pasar a carón del cada vez que ía á escola. Alí onde as augas paraban, entre xuncos, centos de troitas mortas mos-traban o bandullo ao sol. Non era a primeira vez, nin a segunda. E xa non era nin a primeira, nin a segunda vez, que o tiñancomentado na taberna de Arturo. O río era parte deles mesmos e sentían a desfeita en carne propia. Sen máis voltas, Xan pen-sou en falar con xente doutras aldeas e en crear una asociación. Así o fixo con amigos de Brión, da Gandariña ou de Padrón,e tamén coa Asociación de veciños de Conxo Doutor Maceira, co Club de sendeirismo Vía Láctea, co Colectivo Remonte, coaSociedade de Caza e Pesca padronesas e co Club de pesca deportiva Londra de Rois. ADEGA tamén estivo apoiando desde oprimeiro momento. A nova asociación recibiu o nome de Plataforma pola Recuperación do Sar.

QUE SABEMOS DO SAR?O Sar é pequeno pois son só 39 km

antes de incorporarse ao Ulla. Aproveitaa falla que percorre Galiza de Carballo aTui, da cal dá fe a presenza de augassulfurosas nalgún punto do seu perco-rrido, por exemplo en Seira (Rois). Noseu percurso baixo forma “a veiga”. Éaquí onde se viñan producindo tradicio-nalmente as cheas que anegaron a vilade Padrón, as últimas, nos anos 1987,1991 e 2000. Falamos dunha paisaxegalega tradicional con aldeas, camposde labor e masas de arborado que pin-tan de verde a contorna. Mais, esta “idí-lica” paisaxe, polo que ao río respecta,non é tal. O Sar é un río moribundo,unha bacía fluvial que presenta proble-mas graves.

Tan só en Santiago, cen mil habitan-tes botan ao Sar cada día as augasfecais e as domésticas en xeral, e as uti-lizadas en todo tipo de actividadescomerciais, industriais e agrícolas. Asaugas usadas chegan á EDAR municipalde Roxos, onde teoricamente son depu-radas. Teoricamente, pois para isto oscomposteláns pagan relixiosamente osrecibos que periodicamente lles pasaAQUAGEST, a empresa concesionaria dosubministro e da depuración. O Ante-proxecto da nova EDAR da Silvouta, asi-nado polo Secretario de Estado deMedio Rural e Auga en abril de 2010,sinala como carencias: “... o caudal dedeseño de 51.600 m3/día é superadopracticamente todos os días, chegandoaos 85.892 m3/día en 2006”; tamén acarga contaminante de deseño (6.192kg DBO5/día) é altamente superada,sendo realmente de 10.473 kg DBO5/día;e non cumpre os novos condicionantesde vertido, que esixen entre outros, a eli-minación de nutrientes (nitróxeno e fós-foro)”.

Nada máis nacer, o Sar recibe mate-ria orgánica, aceites, deterxentes, lixi-vias, medicamentos e compresas, plásti-cos e outros sólidos, ben visíbeis candopenduran dos ameneiros en épocas deestiaxe. En ocasións, téñense visto ver-tidos de sangue procedentes de mata-doiros. Estes rexeites tamén veñen doMilladoiro (Ames), confluíndo ambosbaixo a ponte da Rocha.

Augas abaixo, Bertamiráns, núcleode forte crecemento nos últimos anos, eo lindeiro concello de Brión, aportan unconsiderábel volume de augas usadas. AEDAR que dá servizo a ambos os dousmunicipios hai anos que quedou des-bordada na súa capacidade. Ademais demultitude de pequenos aportes, estános dos polígonos da Picaraña, Exlavesa(multada no seu día tras unha denunciade ADEGA) e Pazos, este último cons-

truído grazas a esa tolerancia ambientalque todo o permite en aras do beneficiode catro e en prexuízo da saúde dapoboación. Mais, o que ás augas vai, dasaugas volve. Os herbicidas, os metaispesados, os medicamentos que incorpo-ramos ao ecosistema fluvial acabaránen parte nesa lamprea de Cesures ounesa ameixa de Carril. Cando os nosospolíticos entenderán que ecoloxía eeconomía van da man, tamén para elese para os seus fillos e fillas?

Sorprendentemente, o Sar formaparte da Rede Natura. Falamos do LICUlla-Deza. Como entender esta protec-ción pese a súa situación presente? Por-que as alteracións non se limitan aodito. Velaí especies invasoras, por exem-plo tartarugas da Florida ou visónsamericanos, ou talas de arboredo até amesma lameira da ribeira.

Plat

afor

ma

en d

efen

sa d

o Sa

r

Un dos múltiples episodios de contaminación sufridos polo río Sar.

cerna 43

* Xosé M. Penas Patiño é membro da Platafor-ma pola Recuperación do Sar.

EN QUE ANDA A PLATAFORMA?Se somos cidadáns, cidadáns no

sentido nado na Revolución Francesa,temos dereito a esixir dos nosos repre-sentantes unha xestión correcta dosfondos públicos. A Unión Europea, através dos fondos FEDER, está dispostaa dar cartos para que Compostela teñauna nova depuradora, pero o prazo paraque a obra se licite non pode excederdeste 2013. Non falamos só da perdadesta axuda, senón da probábel multapor incumprimento da Directiva91/271/CEE. Existe xa una sentenza doTribunal de Xustiza Europeo de abril de2011 na que se proba que o estadoespañol ten incumprido as súas obrigasno aspecto devandito.

De non executarse desta vez adepuración prometida, a Plataformaserá a primeira en denunciar a situa-ción de incumprimento diante dosorganismos europeos. Mais, conside-rouse proceder antes a demandaractuacións directamente ante os orga-nismos responsábeis. Así en 2012, aPlataforma entrevistouse coa concellei-ra de Medio Ambiente do Concello deSantiago, con concelleiros do BNG ePSOE, con EU, cunha concelleira doequipo de goberno de Ames, co Presi-dente de Augas de Galicia e cos repre-sentantes no Parlamento galego do PP,PSOE e BNG. Con preocupación vemosque os orzamentos do Estado para 2013só destinan 500.000 euros para a novaEDAR, fronte aos 5 millóns agardados.O 14 de febreiro deste ano nunha novaentrevista, o Presidente de Augas deGalicia asegurounos que as obras docolector xeral de Compostela estaríanrenovadas en tres meses e que a novadepuradora estaría funcionando en2016. Outra entrevista con María Cas-

telao, do concello de Santiago, seguesen resposta. Proximamente prevemosentrevistarnos co alcalde de Padrónpolo dito da “depuración” do polígonode Pazos.

E como os soños non teñen cance-las, quixeramos que algún día o Sarcontase cunha senda en todo o seu per-curso para que calquera persoa puidesedisfrutar cunha bandada de parrulos oucunha londra; ou pararse a escoitar ovento ao pé dun cruceiro; ou coller for-zas cunha caña e un pincho de tortillano Muíño do Cuncheiro, ou na casa deturismo rural do Sixto; ou achegarnosao Pazo do Faramello, a primeira fábri-ca de papel de Galiza; ou ao de Lestro-be, lugar de repouso dos bispos com-posteláns; ou á fermosa colexiata deSar ou ao Castelo da Rocha, onde amitra compostelá buscaba refuxiocando a plebe se enfurecía; ou ao cas-

tro Lupario, onde a tradición pon aosdiscípulos de Santiago pedindo uns boispara levar o corpo santo; ou achegár-monos á casa de todos os galegos, áCasa de Rosalía; ou ao propio Camiñode Santiago, o procedente de Portugal,que pasa ignominiosamente polo colec-tor da ponte da Rocha, un dos puntosactualmente máis contaminados eonde, inocentemente, se lavan os pere-grinos.

Todo isto, todo!, naceu da fertilida-de do Sar. Todo isto é o Sar e así o que-remos. Porque o ambiente é fonte desaúde e de calidade de vida, non quere-mos medio ambiente; nós, querémoloenteiro!

Plat

afor

ma

en d

efen

sa d

o Sa

r

Ducias de troitas mortas no Sar, a carón do Camiño de Santiago.

Arqueta rebentada polas enchentes no Sar. Moitos dos vertidos contaminantes ao río Sar prodúcense á vista de cal-quera.

Plat

afor

ma

en d

efen

sa d

o Sa

r

Plat

afor

ma

en d

efen

sa d

o Sa

r

44 cerna

FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORADE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DEGALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORADE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EE FLORA DE GALIZA FAUNA E

primido é a fenda branquial e gasta unhatemida dentamia. Ten moita espiña, prin-cipalmente localizada contra a parte pos-terior do corpo. As aletas dorsal e ventraisocupan a maioría do corpo. Pode chegaraos tres metros e pesar 50 quilos. Se real-mente queremos observar exemplares desemellantes dimensións, podemos ache-garnos ao acuario da Coruña onde algúnscongros acadan tamaños realmenteimpresionantes. Vive en covas, desdeonde fai as súas incursións nocturnaspara alimentarse. Gústanlle especialmen-te os cefalópodos, en concreto os polbos,polo que algúns relacionan as dúas espe-cies establecendo unha proporción inver-sa en canto á abundancia, polo que adiminución de congro implica un aumen-to de polbo.

Péscase en barco, con palangre, e osque van a el con liña, din que esta ha deser moi resistente para que non a tronce,e que unha vez que o infeliz entra hai quedar un súbito tirón, xa que senón encóva-se e non hai forma de sacalo; antes esga-zará a boca que deixarse atrapar.

Hai disparidade de opinións sobre aagresividade do congro unha vez subido abordo. Uns din que, asombrosamente,deixa de pelexar, aínda que dispón dearmas poderosas na boca; outros afirmanque son capaces de botarse a quen oapresou.

Aínda habendo moita distancia, paramin e máis para a cámara de fotos, mireiao lonxe unha escena na canle de saídada Térmica de Sabón que vou contar. Alí,

un corvo mariño saíu nadando cunpequeno congro no peteiro. O valentecongro non se rendeu e revolveuse atéque conseguiu enroscarse ao redor dopescozo da ave. Durante uns segundosmantiveron un pulso; ao remate, o corvosoltouno e mergullouse con frustraciónao rebusco nas beiras da canle.

A reprodución do congro parece estaraínda nunha zona bastante escura xa quenunca se pescou un congro madurosexualmente. Sábese que non fai migra-ción como as anguías pero ten que acadargrandes presións para realizar a desovapolo que ha de buscar moita profundida-de para realizar tan transcendentalmisión. Tamén se sabe que o fai no verán,que as larvas son leptocéfalas, é dicir,teñen forma de folla, e que o cambio delarva a adulto ten lugar aos dous anos.

Se queremos ver as momias do congropodemos achegarnos a Muxía e alí,expostos ao sol, nunha estrutura de paus,poderanse observar uns farrapos cheos deburatos que veñen sendo os corpos doscongros a secar. Sei que é a forma de tra-talo antes de mandalo a Aragón para oconsumo. Eu non coñezo sitio onde seconsuma aquí.

A pesca do congro debería ser contro-lada. Os que andan a el afirman que agorason máis cativos que os que capturabanantes. De ser certo isto, sería un dos pri-meiros síntomas do declive da especie.

O CONGRO E O LUMBRIGANTE,AMIZADE INTERESADA (CONTOS DO TÍO-VIVO)

Xosé Salvadores*

Os científicos chámanlle Conger con-ger ao congro. Na costa tamén lle cha-man congrio, crongo, concro, concrio, eaos pequenos que se comercializan dinllesanguiachos.

Juan de Laxe contoume a curiosa his-toria do congro e do lumbrigante quesabía de oídas e por propia experiencia.Estaba absolutamente convencido de queno lugar onde habita un congro hai sem-pre un lumbrigante facéndolle compaña.Dicía que viven nunha simbiose un poucoestraña, xa que se o lumbrigante seencarga de alimentar o congro, fainocunha finalidade ben estudada e moiinteresada. O congro habita nas covas e olumbrigante procúralle o alimento. O con-gro medra e medra, até que chega unmomento en que xa non pode saír doburato; entón, morre. Daquela é a hora dolumbrigante. Durante un tempo vaise ali-mentar do corpo sen vida do compañeiroque tan amabelmente coidara. Unha his-toria moi semellante á nosa cando ceba-mos o porco.

O certo é que tempo despois visitei aCasa dos Peixes da Coruña e, aínda que aencargada coa que falei non coñecía ahistoria, en varios dos seus acuarios per-manecían longo tempo moi xuntos con-gros con lumbrigantes.

Eu conto o que me dixeron e digo oque vin, aínda que nos escritos dos exper-tos non apareza tal cousa. O que din osentendidos é que o congro, cun corpoanguiliforme de cor máis escura pololombo, non ten escamas. Un burato com-

* Xosé Salvadores é o vogal de Biodiversidade deADEGA.

Corpos de congro a secar na localidade de Muxía.Congro e lubrigante nun acuario.

X. S

alva

dore

s

X. S

alva

dore

s

cerna 45

FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORADE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DEGALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EFLORA DE GALIZAFAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORADE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA E FLORA DE GALIZA FAUNA EE FLORA DE GALIZA FAUNA E

Aínda que moitos lle teñen xenreira,este arbusto é de sobra coñecido poloseguinte dito, “engancha nas silveiras”.Claro está, que fai referencia ás espiñascurvas que ten planta e que poden enre-darse en calquera cousa, de aí este ditoque define as persoas que falan moitocon outras.

Quizais esta sexa unha das principaiscaracterísticas da silveira, as súasespiñas. Podemos incluso espiñarnos conela por un bo motivo, acadar o seu sabo-roso froito tamén moi coñecido, a mora.As espiñas e as moras describen case nasúa totalidade a silveira, pero esta tenoutras utilidades e propiedades medici-nais menos coñecidas.

A silveira non é difícil de atopar por-que é unha das primeiras especies quemedran en terreos queimados ou aban-donados, creando unhas boas condiciónspara que se instalen a continuación asárbores, pero non en calquera terreo, xaque segundo os nosos maiores as leirascon silveiras posúen unha moi boa terrapara o cultivo. Cando era nena tiña aolado da miña casa un grande silveiralxusto á beira do camiño, agora mesmotamén os vemos no medio dos bosques.Case en todos os recunchos galegospodemos atopar silveiras, que gustantanto do sol como da sombra e soportanventos moi fortes. O único que podeesmorecelas é a exposición directa aomar.

O Rubus fruticosus, coñecido así nomundo científico, é un arbusto gabeador,que pode chegar a superar os 3 m dealtura. O seu talo é arqueado e os brotesnovos a ras de chan son os causantes demoitas das nosas caídas. As follas estándispostas en forma da palma da man,compostas por 3 a 5 follas máis peque-nas. No envés, teñen uns peliños brancosque semellan un feltro, que xunto cotalo espiñento usan para desprazarse eengancharse noutras plantas e comomecanismo de defensa.

Son destacábeis as súas flores de corbranca ou rosada de 5 pétalos que flore-cen aló polos meses de xuño a agosto,dependendo do lugar de Galiza. Candoisto ocorre, as abellas recollen o seu

Ademais das súas propiedadesterapéuticas, coa silveira pódense elabo-rar auténticas xoias de artesanía. Osseus brotes rastreiros, recollidos enfebreiro, son empregados para facer ces-tas moi orixinais, e estes mesmos brotescortados á metade úsanse para tecer oscestos de palla. Hai xente moi apañadaque utiliza a propia mora para tinxir aroupa obtendo unha cor morada ou azul.

Seguramente antes de que coñece-ramos todas estas propiedades medici-nais, culinarias e artesáns da silveira,moitos animaliños xa as descubriran. Talé o caso do rei das silvas que recibe oalcume de “lagarto das silveiras” e que,ademais de consumila, utiliza a silveirade refuxio a proba de ventos fortes, aoigual que moitas aves que constrúen oseu niño nos silveirais, resgardándoo deposíbeis depredadores.

Nos tempos que corren, temos quemirar unha vez máis cara a naturezapara seguir aprendendo dela e ver ogrande aproveitamento que cada un dosseus membros fai de cousiñas tanespiñentas como a silveira.

exquisito néctar, á vez que polinizan aplanta para logo obter dela ese froito tanesperado cada verán. A mora é multico-lor, vírase de cor verde, logo vermella ecando está maduriña, a piques de sercolleitada, é de cor negra.

Até hai pouco era descoñecidocomercialmente o zume, o xarope e amarmelada de moras. Son apreciados porser moi ricos en vitamina C e conter cal-cio, ferro, ácido cítrico, oxálico e salicíli-co. Ademais das propiedades culinarias,se queremos aliviar as inflamacións daboca podemos elaborar unha infusión demora e facer gargarexos. Esta infusiónestá especialmente indicada para perso-as con problemas estomacais e con dia-rreas. Pero para esta doenza, é máisefectiva a infusión de follas novas de sil-veira, por conter máis taninos e flavonoi-des con efecto adstrinxente. Moitosexpertos opinan que é moito máis ricaque o propio té. Outro dos manxares quepodemos preparar coa silveira é o licorde moras. Tamén se poden comer os seusbrotes novos, cocidos como se fosenespárragos, ou mesmo mascalos en crucomo remedio para deixar de fumar.

Man

uel L

oren

zo

A SILVEIRA (RUBUS FRUTICOSUS) Margarida Miguens*

* Marga Miguens é colaboradora de CERNA.

Moras.

Man

uel L

oren

zo

Flor da silveira.

Nome e Apelidos: .............................................................................................................................................................................................................................................................................................

NIF: ........................................................................... Data de Nacemento: ........................................................................... Teléfono: ...................................................................................

Enderezo: ............................................................................................................................................................................ Localidade: ............................................................ CP: ...........................

Provincia: ...................................................................... Profesión: ............................................................ Correo electrónico: .........................................................................................

Modalidade de inscrición (Inclúe a subscrición gratuíta á revista CERNA): Suscripción únicamente a revista CERNA / Cuadernos ADEGA:

q Normal Æ 48 euros/ano q Revista Cerna (trimestral) Æ 10 euros/ano

q Xuvenil ou parado/a Æ 24 euros/ano q ADEGA Cadernos Æ 4 euros/ano (desconto do 50% soci@s)

q Superior Æ 78 euros/ano

Domiciliación: Titular da Conta: ....................................................................................................................................................

Banco ou Caixa: ....................................................................................................

Sucursal: .......................................................................................................................

Conta Número: __ __ __ __ / __ __ __ __ / __ __ /__ __ __ __ __ __ __ __ __ __

Prego que ata nova orde fagan efectivos á Asociación para a Defensa Ecolóxica de Galiza, con cargo a miña conta,os recibos que ao meu nome lles presente a devandita asociación.

Data: ................. /.................................................... /....................... Sinatura: ..................................................................................................................................................................................

Enviar esta solicitude a:ADEGA - Travesa dos Basquiños, 9 Baixo • 15704 Santiago de Compostela

"