o sa tu b erri · ga p o sizio n alak. s o m n ib el gailu a b estelako tratam en d u ekin b atera...

41. zenbakia 2018ko abuztua

Erakunde koordinatua,Emergentziak

osatuberri

2 agenda / aurkibidea

3 arestian

4-5 geure zerbitzuakEmergentzietako Gipuzkoako zentro koordinatzailea

6-7 berrikuntzaKimioterapia emateko teknologia berritzailea Araba ESIan

8-9 bidaiak mundutik zeharNagore Arbelaitz Pascual, oftalmologoa eta Ulls del Mon GKEko kooperantea

10-11 osasunez eta osasuntsu biziZutxu: Zumarragan eta Urretxun nerabeen osasuna sustatzeko prozesu komunitarioa

12-13 atzera begiraBenigno Oreja Elosegi, euskal urologiaren aitzindaria

14-15 adituakCristina Eguizabal Argaiz

16-17 bidegileakMiren Begoña Ugena Astarloa

18-19 ja(ki)teaCristina Perez nutrizionista, elikatzeko moduak loan duen eraginaz

20-21 euskara osakidetzanEuskara biziberritzeko tailerrak Bilbo-Basurtuko ESIan

22 lanetik haragoEstibalitz Cabezon Etxebarria

23 denbora-pasak

agendaIRAILAHizkuntza-eskakizunak egiaztatzeko 2018kobigarren deialdiaEskabideak aurkezteko epea: irailaren 11tik25era arte (biak barne).

URRIAMinari nola heldu jakiteko III. jardunaldia:«Bestearen minean sinesten dugu».Urriaren 2an, Donostian, Kursaal Jauregian.

Berdintasunerako V. jardunaldia: «Genero-ikuspegia duen arreta klinikoa ospitaleorokor batean».Urriaren 5ean, Gurutzetako UnibertsitateOspitaleko areto nagusian.

«Euskara ala ezkara» zikloaModu berezian ospatuko dute Gotzon Garatezenaren oroimenez urtero Elgoibarren antolatzenduten zikloaren 10. urteurrena. Kulturgintza izangoda gai nagusia eta, besteak beste, idazleak,musikariak, pentsalariak edota bertsolariak aritukodira bertan. Informazio gehiago antolatzaileen web-orrian: http://www.elgoibarkoizarra.eus/Urriaren 6an, Elgoibarren.

Minaren I. jardunaldia Bidasoko ESIan:«Mina: garai berriak, eredu berriak».Urriaren 18an, Hondarribian, Itsas Etxeaauditoriumean.

EAEko erizaintzako laguntzaileen(erizaintzako zainketa osagarrietakoteknikarien) VI. jardunaldiaUrriaren 23an, Gasteizen, Europa BiltzarJauregian.

Osasun-zientzietako ikertzaileenIII. topaketakDuela 4 urte parte hartu zuten taldeen ikerketa-lerroak zertan dabiltzan aztertzea etaosasun-zientzietako ikerketa-talde berriakerakartzea izango dira aurtengo helburuak. Ediziohonetan, ikerketa klinikoari ere tokia egingo zaio,alor horretan egiten den lana zabaldu etatrinkotzeko asmoarekin.Ikerketa-lan bat aurkeztekotan, urriaren 6a bainolehenago bidali behar da haren [email protected] helbidera.Urriaren 25ean, Eibarren, Markeskoan.

Osakidetza, Araba kalea 45, 01006 Vitoria-Gasteiz, Tel.: 943 00 73 [email protected]: Xabier Arauzo, Mikel MaiozEuskara-zuzentzaileak: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)Koordinatzailea: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea) • Tirada: 5.000 aleLege-gordailua: SS 1472-2011 • ISSN 2254-450XDiseinua eta maketazioa: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)Inprimategia: Leitzaran Grafikak

2018ko abuztua/ OSATUBERRI 41 / 3

arestian

Somnibel proiektua 2010ean abiatu zen espainiar estatuko zein nazio-arte mailako patente batekin, eta Sibelmed enpresako I+G+B departa-mentuak garatu du, Bioaraba Osasun Ikerketa Institutuaren, ArabaESIko Loaren Unitatearen eta Lleidako Arnau de Vilanovako Unibertsi-tate Ospitalearen lankidetzaz.

Somnibel bekokian itsasten den hamalau gramoko gailu txiki batda, pazientea ahoz gora lo dagoela bibrazio arin bat eragiten diona,une horretan duen posizioa aldarazteko. Gailu horri esker, pertsonekalboko jarreran lo egiten ikasten dute, eta, hala, loaldian eragina du-ten arnasketa-gertaerak % 40 murrizten dira, hala apneak nola zurrun-ga posizionalak.

Somnibel gailua bestelako tratamenduekin batera zein bera baka-rrik erabil daiteke. Apnea-kopurua murrizteaz gain, odoleko oxigeno-asetasuna, loaren kalitatea, eguneko logura, hipertentsio arteriala,bizi-kalitatea eta bikotekidearen atsedena hobetzen ditu.

Irailetik aurrera, Osakidetzak gluzemia neurtzeko sistema berria es-kainiko die haurdun dauden edo haurdun geratzeko asmoa duten etadiabetesa duten emakumeei. Horrela, adabaki bat ipinita, odolekoglukosa-maila neurtuko dute adabakiak daukan sentsorearen bitartezeta emaitza telefono mugikor baten pantailan ikusiko dute.

Aurrerantzean, beraz, 1 motako diabetesa duten eta haurdun gera-tzeko asmoz kontsultara bertaratu diren berrogeita hamar bat emaku-me gluzemia neurtzeko metodo berri honetaz baliatuko dira, eta, ada-bakiari esker, intsulina hartu aurreko ziztadak ekidingo dituztenez, eu-ren bizi-kalitatea izugarri hobetuko da.

Telefono mugikor baten pantailatik glukosa-mailak ezagutzeko sis-tema berria 2017ko azaroan jarri zen martxan haurren eta gazteen ko-lektiboentzat. Orduz geroztik 18 urte baino gutxiagoko 308 pazienteari dira erabiltzen. Halaber, medikuaren aginduz eta hainbat egoerarierantzuteko, sentsorea beste 92 helduren esku jarri zen. Aurrerago,proiektuaren lehen ebaluazioa egitea aurreikusita dago, Euskal Auto-nomia Erkidegoan diabetesa duten pazienteen multzoan sistema be-rriaren ezarpena baloratzeko.

Gaixotasun endokrino arraro eta desitxuratzaile bat da akromegalia. Espainiako Esta-tuan 3.000tik gora pertsonari eragiten die, baina urtean milioi bat biztanletik 3 kasudiagnostikatzen dira ozta-ozta. Kontzientziazio-ekimen honen helburua, hain zuzenere, diagnostikatzeko epea murriztea da –batez beste 6 urte dela kalkulatzen da–.

Erakusketak «Denok daukagu handi egiten gaituen zerbait» du izena eta, bertan,gaixotasunak pazienteen bizi-kalitatean dituen eragin fisiko eta psikologikoak ager-tzen dira, haien erretratu eta objektu sorta baten bidez. Kameraren aurrean jarrizberen ezaugarriak erakusteko eskuzabaltasuna izan duten 6 pazienteren ausardiaerakusten du proiektuak. Pazienteek berentzat garrantzitsua den objektu bat erabilidute, akromegaliak beren bizitzan izan zuen eraldaketarekin zerikusia duen objektubat.

Patologia hau garunaren oinarrian kokatuta dagoen guruin pituitarioak edo hipofi-siak hazkuntzaren hormona (GH) gehiegi jariatzen duelako sortzen da. Ondorioz, ur-teek aurrera egin ahala, hainbat ehun eta organo handitzen joaten dira. GHren gehie-gizko jariaketa pubertaroa baino lehen agertzen bada –altuera handitzeko garaian–,erraldoitasuna sortzen da; aldiz, helduaroan agertuz gero, akromegalia deitzen zaio.

AKROMEGALIAEZAGUTARAZTEKO

ERAKUSKETA EGIN DUTE

GURUTZETAKOUNIBERTSITATE

OSPITALEAN

HAURDUNALDI AURREKODIABETESA DUTEN

EMAKUMEETARAZABALDUKO DA

DENBORA ERREALEANGLUZEMIA NEURTZEKO

SISTEMA BERRIA

LOALDIKO APNEA ETAZURRUNGA POSIZIONALEN

TRATAMENDURAKO GAILU BATEN SORRERAN

PARTE HARTU DU ARABA ESIak

4 / OSATUBERRI 41 / 2018ko abuztua

«GURE ORKESTRAKOMUSIKARIAK JATORRI

ASKOTAKOAK DIRA,ETA DENEK SINFONIA

BERA JO BEHAR DUGU,ETA ONDO, GAINERA»

GEURE ZERBITZUAK

Nolako egitura du Emergentziakzerbitzu-erakundeak?Osakidetza barruko erakunde batgara, eta, osasun-kokaguneetatik atlarrialdiren bat dagoenean, osasun-laguntza kudeatzeko ardura betetzendugu. Horrek esan nahi du 112 telefo-no-zenbakiaren bitartez jasotzen ditu-gun osasun-gertaerak gure gain har-tzen ditugula. Larrialdiei Aurre Egitekoeta Babes Zibilerako Euskal Sistema-ren barruan gaude: alderdi sanitarioazarduratzea dagokigu guri; esaterako,auto-istripu batean zaurituren batharrapatuta badago, Poliziaren ardura

da segurtasuna, suhiltzaileena zauri-tuak handik ateratzea eta gurea osa-sun-laguntza ematea. Osakidetzakozerbitzu-erakunde garen aldetik, siste-mak ez du etenik; hots, urteko 365egunetan 24 orduko zerbitzua ematendugu edozein lekutan. PremiazkoGarraio Sanitarioaren Sareko zerbi-tzua emateaz gain, aspaldidanik egi-ten dugu lan ospitalez kanpoko lagun-tza sarearen barruan.Laguntza-garraioaz arduratzen gara.Adibidez, etxez etxeko Osakidetzakoprogramei segida ematen diegu, OSA-REANekin batera, horiek martxan ez

daudenean; esaterako, gauetan etaasteburuetako arratsaldeetan.Eta zein da Emergentzietako ZentroKoordinatzailearen egitekoa?Larrialdi kasuak SOS Deiak zerbitzua-ren bitartez jasotzen dira, eta hor, zen-bait erakundek esku hartzen dute, halanola suhiltzaileek, Poliziak eta Osaki-detzak. Gutxi gorabehera, 112an jaso-tzen diren kasuen % 70ek dute osasun-alderdiren bat, eta geuri dagokigu ho-riek kudeatzea. Orotara, Emergentziakerakundeak hiru zentro koordinatzaileditu larrialdietarako, bat lurralde bakoi-tzeko. Gure eginkizuna, funtsean, zerada: eskaria kudeatzea eta erantzuna es-karira egokitzea. Horretarako, zentroe-tan hainbat alorretako profesionalekegiten dute lan. Administrariek, erizai-nek, medikuek, guztiek jakin behar du-gu zer gertatzen ari den, non gertatzenari den eta, posible bada, nori; eta, horidakigunean, erantzun eraginkor batkudea dezakegu. Pazientearen beha-rrak aintzat hartzeaz gainera, garrantzi-tsua da une horretan gure sareak zerbaliabide dituen aztertzea ere. Horrekesan nahi du osasun-laguntzatik atdauden hainbat faktore sartzen direla

Manu Arteaga GallegoOsakidetzako Emergentzietako arduraduna Gipuzkoan

«Lehen, osasun-laguntza ospitalekoatean hasten zen.Orain, telefonoahartzean hasten da»

Hamalau urte igaro dira Manu Arteaga Gallego (Irun,1972) Emergentzietan hasi zenetik. Familiako etakomunitateko medikuntzako espezialitatea egina dueta joan deneko hiru urtean OsakidetzakoEmergentzietako arduraduna da Gipuzkoan. Horrekbide eman dio larrialdien alorra beste ikuspegibatetik aztertzeko; izan ere, aurretik zentrokoordinatzailean aritu da mediku, bai Gipuzkoako iaanbulantzia guztietan eta bai Osakidetzakohelikopteroan. Oraingo erronka, ordea, «oso berriaeta zaila» du Arteagak.


nengo baliabidea, ordea, telefonoatzean gauden profesionalak gara;duela urte batzuk, osasun-laguntza os-pitaleko atean hasten zen, eta, orain,istripua gertatzen den puntura ere hel-tzen gara, baita pazientearen oheraere. Egun, argi dugu osasun-laguntzatelefonoa hartzean hasten dela. Mugaasko ditu telefono-dei batek, baina, al-di berean, ahalmena ematen digu la-rrialdia gertatzen ari den tokian laneanhasteko, anbulantziak iritsi aurretik.Ohikoa izaten da, adibidez, telefonozbihotz-birikak bizkortzeko argibideakematea, lankideek anbulantziak kude-atu eta pazientearen historia klinikoaarakatzen duten bitartean. Anbulan-tziei dagokienez, erkidego osoan 89anbulantzia daude, eta horietatik 11Bizi Euskarri Aurreratuko anbulantziamedikalizatuak dira beste 11 erizain-degiarekin hornituta daude, 65 Oina-rrizko Bizi Euskarrikoak dira, eta bestebi psikiatriakoak. Horrez gainera, heli-koptero medikalizatu bat ere badugu.Urtean, EAEn 360.000 abisu eta 500.000dei inguru artatzen ditugu Osakidetza-ko Emergentzien zentro koordinatzai-leetan.

Beharraren arabera egokitzen dituzuebaliabideak, baina une jakin bateangerta daiteke norbait libre ez egotea.Bai, eta horri aurre egiten jakin beharda; esaterako, osasun-sistemari askoeragiten dio biztanleria zahartzeak: la-rrialdietara deitzen duten pertsonenerdiek baino gehiagok 64 urte bainogehiago dute, eta heren batek 74. Ho-rrek esan nahi du gure lanaren ia bi he-renak arreta jarraituarekin lotura han-diagoa duela larrialdietakoarekin bai-no. Larrialdietarako baliabideak ezxahutzeko, ondo bideratu behar ditu-gu kasu horiek.Hor amaitzen al da zuen lana?Ez da hor bukatzen, ez. Jarraibide ego-kiak eman behar dizkiogu anbulan-tziari, pazientea dagoen lekura irits da-din. Han daudenean, Zentro Koordina-tzailetik informazioa biltzen da, eta an-bulantzia eta gainerako sareak koordi-natzen. Guztia pazienteari ahalik etaerantzun onena emateko erabiltzenda, baita bere laguntzaren jarraipenabideratzeko ere. Ezinbesteko nodo batgara osasun-sistema osoaren erantzu-na integratzeko orduan; batik bat, den-boraren araberakoak diren patologie-tan. Horrela, Osakidetzako osasun-la-guntza sistemaren potentzia eskaindezakegu lurraldeko edozein lekutan.Erantzukizun handia duzu zuk,orduan, Gipuzkoako Emergentzietakoarduraduna izanik...Nire egiteko nagusia da testuinguruegoki bat osatzea, larrialdietako profe-sional-talde osoak bere lana ahalik etaondoena egin dezan. Ahaleginarenehuneko handi bat koordinaziora bide-ratzen da, erakunde eta zerbitzu asko-rekin batera egiten dugulako lan, eta ezsoilik osasun-alorreko ESIekin. Larrial-diei aurre egiteko euskal sistemakogainerako agenteekin ere lan egitendugu: suhiltzaileak, Ertzaintza, udal-tzaingoak, GKEak... Udalekin ere harre-manetan gaude, baita Nafarroarekineta Akitaniarekin ere. Gure orkestrakomusikariak jatorri askotakoak dira, etadenek sinfonia bera jo behar dugu, eta,ondo, gainera.

gure erabakian, distantzia dela, eskura-garritasuna dela, arriskuak direla...Hil edo biziko erabakiez hitz egiten arigara.Hori da. Era honetako zentroetan ziur-gabeak diren testuinguruekin jokatzerabehartuta gaude, eta gure lana da ahaliketa segurtasun handiena ematea; izanere, jasotzen dugun informazioa eskasaizan daiteke, osatugabea. Batzuetan,biktima aurrean ez daukan norbaitekabisatzen du gertatutakoaz, pentsa. Ho-rrekin esan nahi dut gure erabakiak ga-rrantzi handia duela pazientearengan,atzerakorik ez duten erabakiak izan dai-tezkeelako sarritan.Zergatik diozu hori?EAEn dauzkagun baliabideak sare mo-duan antolatuta daude. Abisu bat bada-go eta horri egokitutako baliabiderenbat okupatuta badago, ondoen egoki-tzen zaion hurrengoa bidaltzen dugu.Beraz, ezbairik gabe, hartzen dugun era-baki bakoitzak berarekin dakar arris-kuen eta onuren analisi bat.Zer baliabide kudeatzen dituzue?Jendeak, oro har, anbulantziekin erla-zionatzen gaitu, eta hala da, anbulan-tziak gure baliabide nagusiak dira. Lehe-


BERRIKUNTZA

Oncosafety softwarea erabiltzen hasizineten duela hilabete batzuk. Zertandatza?Urrutiko aginte moduko bat da, gailubat. Botikak eramateko orduan oke-rrak saihesteko balio du. Onkologiakotratamenduak wifi-teknologia bidezematen dira, eta, hala, akatsaksaihesteaz gain, tratamendu osoarentrazabilitatea bermatzen du; alegia,botika errezetatzen den unetik admi-

nistratzen den unera arteko ibilbideamonitorizatzen du.Zein helburu ditu?Zazpi dira nagusiak: kimioterapia mo-du seguruan ematea, hura estandari-zatzea, ematen ari diren botiken ebo-luzioa unean-unean jakitea, lan-flu-xuak eta emandako tratamenduakmodu eraginkorrean gestionatzea,lan-kargak neurtzea eta hobekuntza-eremuak detektatzea.

Nola erabiltzen da?Egunero jasotzen dugu erabiltzaileeidagokien tratamenduaren informa-zioa mezu elektroniko bidez, behinmedikuek balioztatu eta farmazian au-rrera egitean. Hala, Oncosafetyn jaso-tzen dugu zer tratamendu dagokionerabiltzaile bakoitzari, eta aplikazioakematen digu tratamendua ematekobeharrezkoa den informazio guztia.Horrek guztiak profesionalen kate batosatuko du, ezta?Hori da. Software honek tratamendua-ren ibilbide guztia monitorizatzen du;lehenik, medikuak errezetatzen due-na; ondotik, farmaziak botika presta-tzen duenekoa eta, azkenik, erizainakematen duena. Ziklo osoa ixteko baliodu.Pausoz pauso egiten duzue lana, be-raz.

Araba ESIan kimioterapia emateko teknologiaberritzailea darabilte: Oncosafety. EspainiakoEstatuan berritzailea da sistema hori, bi lekutan soilikbaitago, eta Txagorritxuko Onkologiako solairuak nolaEguneko Ospitaleak osatzen dute horietako bat.Onkohematologia unitateko gainbegiralea da InmaLaburu eta Eguneko Ospitaleko gainbegiralea CarlosPeña. Haiek azaldu dizkiete xehetasunak Osatuberriri.

«Hutsegiteak saihesteaz gain,tratamendu osoaren trazabilitateabermatzea du xede Oncosafetyk»

Inma LaburuOnkohematologia

unitateko gainbegirale

Carlos PeñaEguneko Ospitalekogainbegiralea


Bai, tabletara jaisten dugu mezuak da-karrena, eta banan-banan item batzukbaieztatzen ditugu pauso egokiakematen ari garela baieztatzeko: pa-zientea identifikatzea, medikazioaidentifikatzea, infusio-ponpa eta pa-zientearen boxa identifikatzea, erizai-na identifikatzea eta tratamenduaemango den bidea identifikatzea. Ba-rra-kodeen bidez egiten dugu hori, eta,hutsen bat egonez gero, ez digu aurre-ra egiten uzten; horrela, erabiltzaileensegurtasuna areagotzen da. Dena on-do dagoenean, wifi bidez, infusio-pon-pa programatzen uzten dizu; hortik jo-aten da botika.Nola antolatzen duzue lan hori?Lau modulutan banatzen da Oncosa-fety. Harrera da lehenengoa; trata-menduaren jarraibideak ematen ditu,eta zein pazienteri dagokion. Halaber,zenbateko dosia den eta zein bidetatikeman behar zaion ere azaltzen du. Or-duan, zitoestatikoen poltsa iristen zai-gunean begiratzen dugu ea poltsandagoenak eta jasotako informazioakbat egiten duten. Ondo dagoela ikus-tean, balioztatu egiten da eta bigarrenmodulura igarotzen da.

Tratamenduarena da bigarrena.Desglosatu egiten du tratamendua be-ra, eta hor ikus dezakegu eman beha-rreko botikaren zein ehuneko dagoenemanda eta zenbat falta den emateko.Tratamendua ez ezik, bestelako da-tuak ere jasotzen dituzue.Bai. Aginte-koadroa da hirugarren mo-dulua. Hor, ikusten da gaixo bakoitzazer ari den hartzen, zenbat hartuduen… Horrela, datuak atera ditzake-gu; besteak beste, lan-kargak xehatze-ko balio du. Hor ikusi dugu, adibidez,Eguneko Ospitalean 10:00-14:00 bitar-tean lan gehiago egiten dugula, gailuraltuagoak daudela, eta ospitalizazioenkasuan gehiago direla tratamenduak.Horrek kimioterapia seguru emateazgain, administrazioa estandarizatu etabotiken erabileraren unean uneko da-tuak ematen dizkigu. Tratamenduansor daitezkeen efektu txarrak ere erre-gistratzen ditu.

Nola detektatzen ditu kalte horiek?Demagun erabiltzaile bati erreakzioalergikoa eragiten diola botikak. Bada,hor agertzen da zer gertatu zaion, zeinbotika jaso ostean izan duen erreakzioalergikoa, eta abar.Nola sortu zen proiektu hori abian jar-tzeko aukera?Braun etxeak aurkeztu zigun, eta zu-zendaritzari proposatu genion. Erabil-tzaileen segurtasunerako lerro estra-tegikoak daudenez, baiezkoa eman zi-guten. Hiru urte inguru dira ordutik; ar-lo informatikoa taxutzea izan da zaile-na.Halako berrikuntzak ezartzea kostaegiten zaie profesionalei?Apur bat bai. Eguneko Ospitalean ohi-tuagoak daude agian, baina ospitaliza-zioko unitatean lehenak gara erabil-tzen estatu mailan. Ospitalizazio-ere-muan 24 orduz aritzen dira horretan,eta horregatik tamaina hartzen ari ga-ra oraindik. Halere, datuak aztertuzikusi dugu intzidentziak gutxitzen aridirela pixkanaka. Hori bi aldagairenga-tik da; etxekoak softwarean aldaketakezartzen ari direlako eta gu Oncosafetynola erabili ikasten ari garelako.Zergatik da garrantzitsua horrelakosoftware bat edukitzea?Medikazioan egiten diren hutsek betidute eragin larria, baina zitoestatikoezari garenean askoz gehiago. Marjinaterapeutikoak estuagoak dira, eta alte-razio batek sor ditzakeen kalteak osogarrantzitsuak, hiltzerainokoak. Zureegitekoa ondo betetzen ari zarela ber-matzeko beste modu bat da programahau.Kongresuetan-eta aurkeztu duzueOncosafety, esaterako, Donostian.Oraindik halakorik ez darabiltenei zeriruditzen zaie?Inbidia apur batez begiratzen digute,alde onetik, jakina. Ikusi beharko dabeste ospitaleetara zabaltzen den, bai-na tresna ona da. Orain Onkobiderenkontuarekin gabiltza Osakidetzan, etaikusiko dugu.Fidagarritasun handiko tresna izanarren, ba al dago hobetzerik?

Bai, noski. Oraindik gauza asko egitenda eskuz, eta azken helburua eskuzkomanipulazio hori desagertzea da; ale-gia, behin tratamendua jasotzean es-kuz ezer egin beharrik ez izatea. Pixka-naka ari gara, eta badaude gauza ba-tzuk hobetzen joango garenak, segur-tasuna erabatekoa izan dadin. Giza hu-tsegiteak saihestea da azken helburua.Hori al da zailena?Bai. Zenbat eta gutxiago erabili eskuzeta zirkuitua zenbat eta perfektuagoaeta itxiagoa izan, orduan eta fidagarria-goa izango da. Adibidez, infusio-pon-pak gaur egun eskuz prestatzen dira;zenbat eta gehiago manipulatu, han-diagoa izango da okerbidetik ibiltzekoarriskua.Nolako harrera izan du software ho-nek?Era guztietakoa. Gazteek arazo gutxiagoizan ohi dute, teknologia berrietara ohi-tuagoak daudelako, eta ez dute beldu-rrik izaten. Helduagoak direnek, aldiz,gehiago izaten dute. Gehiago kostatzenzaie; ohiturazko animaliak garelako dahori. Bestalde, batzuek usteko dute langehiago dela; niretzat, lan egiteko bestemodu bat da, ez lana gehitzea.Gaur egun, Onkobide plataforma eremartxan dago. Zertan datza?Oncofarma eta pazienteen historia kli-nikoa bateratzeko asmoa da. Orain ar-tean mediku baimenduek soilik zutenOncofarmarako sarrera. Hemendik au-rrera, historia klinikoarekin bat eginda,sareko profesional guztiek izango duteaukera. Oraindik ez dakigu nola egingoduten, baina eskemak bateratzea daasmoa.Oncosafety abiatzeko laguntza ereizan duzue, ezta? Bai, eta eskertu egin nahi genieke zu-zendaritzei; erizaintzakoari, ekonomi-koari, medikoari... Proiektuaren aldeegin dute apustu, eta pazienteei ere es-kertu nahiko genieke Oncosafety ezar-tzeko aldian gurekin izandako pazien-tzia. Halaber, proiektu berriek laneanizan ohi duten gain-esfortzua kontuanhartuta, langileek izan duten jarrera eretxalotzekoa izan da.


BIDAIAK MUNDUTIK ZEHAR

Nola dago itsutasunarena Saharakoerrefuxiatuetan?Joan aurretik herrialdea oso ondo eza-gutu behar da; izan ere, haien osasunpublikoa erabiliko dugu bertan lan egi-teko, hura indartzera goaz, nolabait.Tokian-tokian, zenbait arazo daude;Saharaz hegoaldeko Afrikan, adibidez,ez dago oftalmologorik, eta Bolivian,berriz, arazoa ez da oftalmologo-eska-sia, haien kokapena baizik, ia denak hi-

riburuan, La Pazen baitaude. Gainera,operatzeko ohitura gutxi dute, eta be-taurrekoak jarri besterik ez dute egi-ten. Itsutasuna oso hedatuta dago, ta-malez, Saharan; batetik, eguzkiak go-gor jotzen duelako begietan, eta, bes-tetik, desertuko hareak kornea opaku-tzen duelako. Operatu izan ditugu 30eta 40 urte artean kataratak garatutazeuzkatenak. Kataratei soluzioa emandiezaiekegu, baina kornea opaku ba-dago, ezer gutxi egin daiteke. Bestearrazoi bat ere badago neska itsuen ka-suan: kortisonazko pilulak hartzeko jo-era dute hango edertasun-kanonarenparte izateko. Pilula horiek lortzea osoerraza da, eta, gorputza puzteaz gaine-ra, arazoak ekartzen ditu. Ni baino gaz-teagoak diren emakumeak operatuizan ditut horregatik. Esan daiteke, gu-txi gorabehera, haima bakoitzean ara-zo oftalmologiko larri bat dagoela. On-dorio hori atera genuen urte batean,ikerketa eginda. Eta nola dago prestatuta Ulls del

Perfekzioa eta gauza txikiekin lan egitea gustukoduelako erabaki zuen Nagore Arbelaitz (Hondarribia,1986) oftalmologoak espezialitate hori egitea, baitakooperante izateko bide ematen zuelako ere.Espezialitatea amaitu, eta Andres Muller medikuakSaharara joateko proposamena egin zion duela hiruurte, Ulls del Mon gobernuz kanpoko erakundearekin.2001az geroztik, Bolivian, Mozambiken, Malin etaSaharan egiten du lan erakundeak, saihestu daitekeenitsutasuna murrizteko. Arbelaitz lautan egon daSaharan; azken aldiz, abenduan.

Nagore ArbelaitzPascualGoierri-Urola Garaiko ESIkomediku oftalmologoa

«Operatzen dugun itsu bakoitzeko,bi pertsonari laguntzen diegu»


«HELBURU BATEKINJOATEN GARA, SENDADAITEKEEN ITSUTASUNASENDATZEA»

Mon, erronkari aurre egiteko?Erakundeak lau herrialderekin egitendu lan, eta bakoitzean proiektu jakin batgaratzen du. Sahararen kasuan, urteanbitan joaten saiatzen gara, baina ez da-go gure esku, diru-laguntzen arabera-koa izaten baita. Aurten, adibidez, ezdugu joaterik izango, ez dagoelako diru-rik. Bestela, bi asterako bertaratzen ga-ra, ahalik eta itsutasun-kasu gehienaksendatzeko. Gure lantaldean hiru oftal-mologo gaude, bi erizain, anestesistabat eta gailuen erabilgarritasunaren ar-duradun tekniko bat. Helburu batekinjoaten gara, senda daitekeen itsutasu-na sendatzea. Saharan egon daitekejende itsua betaurreko-faltagatik edokataratak garatu dituelako bi begietan.Hemen ez da horrelakorik gertatzen, se-gituan jartzen baitiegu erremedioa.Nolakoa izaten da lan egitekoprozedura?GKEaren bitartez, optika-tailer gisakobatzuk sortzea lortu dugu. Nahiz eta of-talmologorik ez egon, optikariak ba-daude, eta asmoa da gu iristen garene-an baheketa eginda egotea; hartara, jo-aten garenerako, beharrak identifika-tuta daude, eta operatuko ditugunakhautatuta. Edonola ere, guk ere bestekontsulta bat jartzen dugu horien arte-tik lehentasun handiagoa duten per-

tsonak identifikatzeko. Horregatik, bioftalmologo operatzeaz arduratzen di-ra, eta bat kontsulta pasatzeaz. Kon-tsulta pasatzen duena wilayetatik,hots, auzoetatik igarotzen da, eta le-hentasuna dutenak ospitalera bidal-tzen ditugu; lehentasuna dute katara-tak bi begietan dituztenek eta benetanitsu daudenek, baita gazteek eta ema-kumeek ere. Pazientea egunean bertanospitaleratzen da, nahiz eta operazioahurrengo egunean egin, eta bakoitzakbere mantak eta janaria eramaten dituhango ospitaleak ez baitira hemengoakbezalakoak; han, soilik, oheak dituzte. Nolako baliabideekin operatzenduzue?Hemen zaharkitu den makineria ego-ten da hango ospitaleetan. Teknikokihango kataratak hemengoak baino zai-lagoak dira operatzeko. Makineria za-harkitua da, estres gehiago daukagu ki-rofanoan... Kontraesana da. Punta-puntako materiala beharko genuke ho-rretarako, baina dagoenarekin molda-tu behar dugu. Eta sufritu egiten dugu,batzuetan ezin baita ezer egin; saiatzengara, behintzat, pazientearen arazoa ezhandiagotzen. Oro har, egunean, hogeikirurgia egiten ditugu, hamarna bakoi-tzak. Gainera, bertako optikariak for-matzen ditugu operazioen ondorengojarraipenak egin ditzaten; horretarako,osasun-kartilla bat ematen zaio pazien-te bakoitzari, eta ikustekoa da nola gor-detzen duten, urrea balitz bezala. Nolakoak dira emaitzak?Oso onak; esango nuke % 99tik gertuegongo garela. 150 katarata inguru

operatzen ditugu kanpainako, bi aste-an, eta kasu bat edo bitan gerta daitez-ke konplikazioak. Emaitzak, nolanahiere, onak dira.Nolakoa izaten da herritarrenerantzuna?Eurentzat mirari bat da. Urteak dama-tzagu han, eta konfiantza pixka bat ira-bazi dugu jada. Eurak itsutasuna proze-su naturalaren parte gisa ikusten dute,eta guri esker konturatu dira ez dela ho-rrela, soluzioak daudela horretarako.Urteen poderioz, sinesmen horiek al-datzen goaz. Guri dagokigunez, gureespezialitatea oso errentagarria da,emaitza edo onura azkar ikusten baita.Operatzen dugun itsu bakoitzeko, bipertsonari laguntzen diegu. Oso lan es-kertua da, eta atsegina.Zer nabarmenduko zenukeegonaldietatik?Zentzua ez galtzen ikasten dela nabar-mendu nahi nuke. Egokitzapen-proze-su handia egin behar da handik honaetortzean. Hara joatean, dena oso garbiikusten dugu, arazoak larriak direlako;guztiak du zentzua. Eta hura ezagutze-ak laguntzen dizu hemen zentzuz joka-tzen. Hemen naizenean, jabetzen naizarazoak, beharbada, muturrera erama-ten ditugula, han existitzen ez diren ka-suak baititugu hemen. Han begi lehorraedukitzeagatik ez da inor kontsultarajoaten, arazo larriagoengatik kontsulta-tzen da. Arazoaren pertzepzioa hain dadesberdina… Bizi-kalitatea hobetzerajotzen dugu hemen, beti, baina iparragaltzen dugula iruditzen zait, batzue-tan. Eta gauzak erlatibizatzen ikasi dut.


Z utxu du izena udalerribietan martxan dagoen prozesukomunitarioak. Prozesu horretarairisteko, bertako osasun-zentroekhutsarte bat identifikatu zutenhaurtzaroa eta nerabezaroan ikusibaitzuten adin-tarte horietakogazteak ez direla osasun-zentroetaraagertzen eta adin-tarte hori delaikuspuntu salutogenikoa lantzekoegokiena. Gorabehera horren harira,lantalde bat osatzea proposatu zuten,osasun-alorreko profesionalekin eta

Badira zazpi bat urte Zumarragako eta Urretxukoudalerriek nerabeen osasuna sustatzeko taldekomunitarioa sortu zutela, zeinak helburu duengazteen egungo kezkak ezagutu, identifikatu etamahai gainean jartzea, baita euren osasunakudeatzeko tresnak ematea ere; izan ere, MariaBlanco Egaña Osasun Publikoaren eta Adikzioenzuzendariordetzako osasun-sustapenekoteknikariaren aburuz, «Ahaldundutako komunitatebatek osasuntsuago egoteko aukera gehiago ditu,auzoetan eta komunitateetan sortzen delakoosasuna». Osasuna sustatzeko erremintak diraprozesu komunitario horiek.

OSASUNEZ ETA OSASUNTSU BIZI

Prozesu komunitarioak,nerabeen osasunasustatze aldera


hezkuntzakoekin, eta zenbait gaiaztertu zituzten; besteren artean: zerhelburu amankomun dituzten, zer-nolako parte-hartze mekanismoaklandu daitezkeen, barne-funtzionamendua nola hobetudaitekeen, eragile gehiagoren parte-hartzea nola lor daitekeen etajarduerak komunitatera nola zabaldudaitezkeen. Eta, azterketa horrenondoren, 2011n, Zutxu jarri zutenabian.

Eragileen partaidetza «ezinbeste-koa» da Tolosa-Goierriko OsasunPublikoko bi teknikarik diotenez;honela mintzo dira Nagore Errasti Aiz-purua eta Carmen Virto Lekuona:«Azken finean, nerabeengana gertura-tzeko, garrantzitsua da eurekin loturazuzena duten eragileetara jotzea; esa-terako, ikastetxeetara. Asmoa hasiera-tik izan da denok elkarrekin laneanaritzea, sinergiak topatzea, kontuanhartuta beste xedeetako bat dela era-gile komunitarioen koordinazioahobetzea eta euren artean ezagutza

eta esperientziak partekatzeko auke-ra ematea».

Euskal Autonomia Erkidegoanabian dauden prozesu komunitarioaskotako adibide bat baino ez da Zu-txu. Osasuna sustatzeko prozesuakherri-mailan garatzen dira, eta tokiantokiko ezaugarrietara egokitzen. Eu-ren esanetan, ondo funtzionatzen du-ten jarduerak beste herrietan ere apli-katzen saiatzen dira, eta alderantziz.Gainera, esate baterako, Zutxu proze-su komunitarioak nerabeak ditu ar-datz, baina badira adinekoi zuzenduri-koak ere. Horren adibide garbi bat ira-kurri ahal izan genuen Osatuberrirenapirileko zenbakian, Mugi Tolosarena,hain zuen ere.

«Horrekin guztiarekin, nahiko genu-ke eragileak jabetzea osasun-alorreandenok dugula zer eginik». Bertan partehartzen dute, besteak beste, ikastetxe,osasun-zentro, osasun mentalekozentro eta osasun publikoko ordezka-riek, Ertzaintzako eta AECC elkartekoordezkariek eta nerabeekin zerikusiaduten bi udal-zerbitzuek. Nabarmen-tzen dute duela bi urte udalaren kon-promiso politikoa lortu zutela: «Udala-ren inplikazioa ezinbestekoa da herri-mailako prozesu komunitarioetan».Hilean behin elkartzen dira, eta eurenartean nolako beharrak dauden antze-maten dituzte; gero, bide horretan an-tolatzen eta diseinatzen dituzte jar-duerak. Hala, zenbait esparru lantzendituzte; esate baterako, elikadura,adikzioak, emozioen kudeaketa, hez-kuntza afektibo-sexuala eta lehen so-rospenak.

Dena den, nerabeentzako zuzendu-tako edozein iniziatibak ez dauka ino-

lako zentzurik ez bada eurekin eraiki-tzen, eta aspektu hori behin eta berrizatera da prozesuaren ebaluaketan.

Osasun-aktiboak mapan jasotzeaNerabeen parte hartzea gauzatzeko«Osasun-aktiboen mapaketa» izenekoprozedura jarri da martxan. Prozesuhorretan ez da lan egiten gabezietanedo beharretan oinarrituta. «BaiZumarragan eta bai Urretxun daudenosasun-aktiboak ikusarazi nahiditugu, eta, horretarako, aktibopertsonal eta munizipalak mapanjasotzearen estrategia erabili dugunerabeekin, indarra osasuna sortzenduenari eman nahi baitiogugaixotasunari berari baino gehiago.Alde horretatik, nerabeak ez dirakezka-iturri herriko osasun-aktiboakbaizik», dio Blancok.

Proiektua dinamizatzeko, talde batlanean jarri da kontratupean, bi uda-lek egindako ekarpen ekonomikoariesker eta Eusko Jaurlaritzako OsasunSailak EAEko toki-eremuan jarduerafisikoa sustatzeko emandako diru-la-guntzari esker.

«Bitxia da ikustea guk hasieratikproposatutako gaiak ez daudela eu-ren kezka nagusien zerrendan. Jabetugara orain arte egin dituzten dinamikaparte-hartzaileetatik bestelako ondo-rioak atera direla», dio Errastik. Adibi-dez, egungo gazteek garrantzi handiaematen diete harreman sozialei: ko-munitate baten parte izateari eta ber-tan parte hartzeari. Bestalde, euren ai-sialdirako espazio propioak nahi di-tuzte.

Horretan guztian oinarrituta gazte-ek 52 jarduera-prototipo inguru pro-posatu dituzte, era autonomoan edoelkarlanean gara daitezkeenak.

Bai Virtok, bai Errastik eta bai Blan-cok balantze ona egiten dute orain ar-teko prozesuaz. Orain, alde batetik,emaitza horiek komunitateari ezagu-tarazi behar zaizkio. Eta, bestetik, jar-duera-prototipo horietako batzuetannerabeekin batera aritzeko aukera az-tertuko dute.

«INDARRA OSASUNASORTZEN DUENARI EMANNAHI DIOGUGAIXOTASUNARI BERARIBAINO GEHIAGO»


ATZERA BEGIRA

XX. mendearen hasieran espezialitate medikoakzehazten hasi ziren. Zirujauek ordura arte era guztietakoebakuntzak egin ohi zituzten, baina ordutik aurrerasendagileak medikuntzaren arlo batean bakarrikespezializatzen hasi ziren. Oreja doktorearen garaian,espezialitate medikoak ez zeuden orain bezainzehaztuta. Horregatik, gure protagonista lanean hasizenean, urologia eta ginekologiako ebakuntzak egitenzituen. Hala ere, denboraren poderioz, Orejaren jarduerakirurgikoa patologia urologikora bideratu zen eta beregaraiko punta-puntako urologoa izatera iritsi zen.

Benigno Oreja,euskal urologiarenaitzindaria

B izkaiko herri txiki bateanetorri zen mundura, Ibarrangelun,1880ko otsailaren 13an, baina beregaztaroa Donostian igaro zuen. Batxi-lergoa bukatu ondoren, aitaren eragi-nez, medikuntzako ikasketak egiteaerabaki zuen. Valladoliden ikasi zuen

eta erabaki hori oso garrantzitsuaizan zen haren bizitzan, zeren eta,han, Leonardo de la Peña doktoreairakasle izan baitzuen, Espainiakourologiako lehen katedraduntzathartzen dena. Horrela, hari esker,urologiaz interesatzen hasi zen, etaParisera urologia-arloan espezializa-tzera joan zen, De la Peñak hala go-mendatuta.

Benigno Oreja, 1904an, Europakoospitalerik onenetako batera joanzen: Necker ospitalera. Garai hartan,ospitale horretan, Guyon eta Alba-rran doktoreek lan egiten zuten, uro-logia modernoaren aitzindaritzathartzen direnek. Hiru urtez aritu zenhan, Parisen, eta oso emankorra ger-tatu zen egonaldia; alde batetik, garaihartako teknika aurreratuenak ikasiahal izan zituen, eta, bestetik, Europaosoko urologo garrantzitsuenak eza-gutzeko aukera izan zuen. Horri esker,aldizka, atzerriko ospitaleetara joate-ko modua izan zuen ikasten jarraitze-ko, eta haietako urologo batzuekin

harreman estua izaten jarraitu zuen.XX. mendearen lehenengo herene-

an, Euskal Herriko hiriburuetan klini-ka pribatu asko sortu ziren. Donos-tian, esaterako, 1906ko urtean, SanIgnacio Klinika eraiki zuten, Orejadoktorea haren sortzaileetako bat ze-larik. Han egin zuen bere lan-ibilbide-aren gehiena. Hura ezagutu zutenekziotenez, oso sendagile trebea zen etadenetik egiten zuen, ez bakarrik eba-kuntzak, eta pazienteei anestesia jar-tzen ere aritzen zen. Izan ere, Gipuzko-an anestesia epidurala egin zuen le-henengoetako bat izan zen. Zirujau-lanetan milaka ebakuntza egin omenzituen, mota askotakoak, batez ereurologia eta ginekologiaren arloan.

Haren pazienteen artean, Espainiaeta Euskal Herriko jende ospetsu etadiruduna zen nagusi, hala nola go-tzainak, kardinalak, politikariak,idazleak eta abar. Hala ere, berak ez

Juan CarlosGarmendia LarreaDonostialdea ESIko DonostiaUnibertsitate Ospitalekomediku urologoaMedikua eta historiazalea,doktore-tesia GipuzkoakoSegura herriko medikuntzarenhistoriaz egina du.


Horretaz ari garela, komeni da argi-tzea arazo uretralek askotan ez dute-la konponbiderik izaten. Horregatik,historian zehar, teknika ugari sortuizan dira arazo hori konpontzeko, bai-na gehienetan, modu partzialean ba-karrik lortu izan dute. Oreja Parisenzegoelarik, uretrostomiako teknikabaten oinarriak ikasi zituen. Gero,teknika hori hobetu egin zuen Donos-tiako klinikan, eta nazioarteko kon-gresuetan aurkeztu zuen.

Gipuzkoako medikuen elkargoa-ren lehendakaria izan zen bi garai-tan: 1920-1924 eta 1940-1946. Lehe-nengoan, aipatzekoa da bertako me-dikuen alde egin zuen lan handia.Kontua da Legeak, garai hartan, ber-tan lan egiten uzten ziela atzerrikomedikuei eta, hala, frantziar medikuaskok Donostian zeuzkatela kontsul-tak. Hori dela eta, egoera horrek ber-tako mediku askori lan egitea gala-razten zienez, Orejak bere kargutikborroka egin zuen arautegi hura al-datzeko eta, horrez gainera, medi-kuentzako sindikatu moduko batsortu zuen.

Antzina odoljarioaren ondoriozjende asko hiltzen zen. Historikoki,odol-transfusioak zuzenean egiten zi-ren paziente batetik bestera inolakokontrolik egin gabe eta, hortaz, per-tsona askok bestelako gaixotasunakhartzen zituzten edo odol-bateraga-rritasun ezagatik hiltzen ziren. Arazo-aren dimentsioa ulertzeko, bi arrazoihartu behar dira kontuan: lehenik,AB0 odol-talde sistema eta RH fakto-rea 1901ean eta 1940an aurkitu zirenhurrenez hurren, eta, bigarrenik,1914ra arte ezin izaten zen odola kon-tserbatu. Urte horretan, Agote argen-tinar medikuak odolari zitrato sodi-koa gehituz lortu zuen odolak denbo-ra luzez irautea. Horrela, jadanik,odola gorde zitekeen, beharrezkoazenean erabili ahal izateko.

Dena den, duela mende bat, ez zeu-den gaur egun dauden odol-kontro-lak, eta XX. mendearen lehenengo er-dialdean lan egiten zuten zirujauen-

tzat –Oreja tarteko– odol-falta izuga-rrizko arazoa zen. Horretaz oso kon-tzientea zen Oreja, eta Gipuzkoan be-ra izan zen odol-transfusioak egin zi-tuen lehenengo medikuetako bat.Horretarako, transfusio-ekipo bat ja-rri zuen bere klinikan, transfusioakahalik eta baldintza onenetan eginahal izateko. Hori gutxi balitz bezala,Donostian odol-emaile talde bat era-tu zuen bere kabuz. Anekdota gisa,esan behar da Donostiako trenbide-konpainiako langileak izaten zirelaodola ematen zuten bakarrak.

Orejak irakaskuntzan lan handiaegin zuen. Alde batetik, atzerriko os-pitaleetan ikasten zuen guztia, gero,hemen, beste mediku askori irakatsiohi zien bere klinikan. Medikuak Es-painia osotik etortzen ziren beraren-gandik teknika berriak ikastera. Ore-jarekin ikasi zuten euskal urologoenartean, hauexek ziren ezagunenak:bizkaitarren artean, Zarza eta Murue-tagoiena doktoreak; nafarren artean,Jabier Huder, eta donostiarretan, GilClemente doktorea.

Orejak Espainiako eta nazioartekokongresuetan aktiboki parte hartuzuen. Prostata eta uretraren ingurukogaiak zituen gogokoen –prostatako bimila ebakuntzatik gora egin omen zi-tuen–, eta patologia uretralari dago-kionez, zirujia uretrala menperatzenzuen gutxienetakoa zen. Hala, nazio-arteko kongresuetan, uretraren este-nosia konpontzeko zerabilen tekni-karen berri ematen zuen. Gai horie-tan, nazioarteko erreferentea zen.

Oso umila zenez, ez zitzaion bere la-naz harrotasunez hitz egitea gusta-tzen. Hala ere, urologo askok goretsizuten haren lana. Horien artean,mundu mailan eragin handia zuten biurologoren iritziak nabarmendukonituzke nik: Louis Michon eta AntoniPuigvert. Lehenengoak, 1949an, na-zioarteko kongresu batean, mires-men handiz hitz egin zuen Orejarenlanaz, eta Puigverten iritziz, berriz,munduko urologo onenen mailan ze-goen Oreja doktorea.

zion inoiz inor ikusteari uko egin, pa-zienteak dirua izan ala ez. Behin bai-no gehiagotan, urrutiko baserrietarajoan behar izan zuen pazienteak arta-tzera, eta han, beharrezkoa bazen,ebakuntza txikiak ere egiten zituenbertan.

Lana izan zen bere bizitzaren arda-tza. Gainera, ikasteko grina handiazeukan. Beraz, maiz, atzerrira joatenzen teknika berriak ikastera, gero he-men praktikan jartzeko. Horrenbes-tez, esan dezakegu, Euskal Herrian –baita Espainian ere– prozedura urolo-giko batzuen aitzindaria izan zela.

Horien artean, hauek nabarmendu-ko nituzke: zain barneko urografia,endoskopia urologikoa eta, batez ere,arazo uretralak konpontzeko zerabi-len teknika kirurgikoa. Horixe izanzen, hain zuzen ere, Oreja doktoreaknazioarteko urologiari egin zion ekar-penik handiena.


«HERRIALDE BAKOITZEKOLEGEDIA BETE BEHAR

DUTE IKERKETA GUZTIEK»

Zer dira zelula amak?Ehunak eta organoak birsortzeko gai-tasuna duten zelula motak dira. Laumotatakoak izan daitezke, nolako po-tentzialtasuna duten. Normalean,prentsan, zelula amez aritzen direne-an, helduez aritzen dira, hau da, mul-tipotente eta unipotente deritzenez(odoleko zelulak eta ehunak birsor-tzeko gai dira horiek). Laborategietanegiten diren ikerketa gehienak ere ze-lula ama helduenak izan ohi dira.Frogatuta dago eraginkorrak izandaitezkeela minbiziari eta halakogaitzei aurre egiteko.

Bai. Terapia zelular gisa erabiltzen di-ra, baina azken aukera gisa. Kontuanizan behar da oso kasu gutxitan era-biltzen dela tratamendu hori. Gauregun, berrehun entsegu klinikotanbaino gehiagotan ari dira zelula amahelduekin patologiak aztertzen mun-du osoan, betiere fase esperimentale-an. Oso terapia gutxi dago finkatuta.Eta helduak ez diren zelula amekinzer-nolako pausoak ari dira ematen?Zelula ama totipotenteak eta pluripo-tenteak (enbrioietatik eratorritakoak)fase esperimentalean dauden entse-gu klinikoetan erabiltzen dira. Pluri-

potenteekin, iPS edo induzitutako ze-lula amak sortzen ari dira. iPS horiekdohaintzan emandako enbrioi-zelu-lak eta patologia bat duen baten zelu-lak nahastuz sortzen dira. Eszena teo-riko eta esperimental batean jarriz,demagun norbaitek pankreako arazo-ak dituela eta ezin duela intsulina pro-duzitu. Haren odoleko zelula bat har-tuko genuke, eta zelula ama pluripo-tente batekin nahasiko. Horrela, iPSzelula pluripotente bat lortuko genu-ke, duen patologiarekin bateragarriadena, eta transplante baterako balia-garria.Eszena teorikoetatik kanpo ezer eginal da?Mundu osoan 31 entsegu kliniko dau-de zelula ama pluripotenteak dara-biltzatenak eta pertsonekin probatudirenak. Halere, bi dira garrantzitsue-nak, bata iPS bidezkoa eta besteapluripotentea. Ameriketako EstatuBatuetan eta Japonian daude, etaikusmen-arazoekin lotutakoak dira.Entseguetan parte hartu zuten itsuen% 80k ikusmenaren % 20 berreskura-tu zuten.

Cristina Eguizabalek, egun, ikertzaile dihardu GizaEhunen eta Transfusioen Euskal Zentroan,Galdakaon, Terapia Zelularraren eta Zelula AmenUnitatean. Azkenaldian hainbat artikulu atera dirazelula amek minbiziaren eta halako gaitzentratamenduan izan dezaketen erabilerari buruz,gaiak duen berritasuna dela medio. «Tratamenduairaultzailea eta esperimentala» den bezala, hainbatideia garbi azaldu gura izan ditu.

ADITUAK

«Prentsan zelula amezaritzen direnean,zelula helduez aritzendira»

Cristina Eguizabal ArgaizBiologoa, eta doktorea Biokimikan


Urte berean aurkitu zirenCRISPR/Cas9 deritzen guraize modu-koak. Hitz gutxitan, mutazioak moz-ten ditu, eta zelula amen terapia bidezbirsortzeko gaitasuna legoke. Eta, az-kenik, immunoterapia genuke aurre-rapauso nabarmena: minbiziaren tra-tamendua norberaren sistema immu-neko linfozitoekin.Zein dira zelula amendesabantailak?Arriskuak badituzte. Aipatu dituguntumoreak sortzeko gaitasuna kon-pondu da, batez ere pluripotenteei lo-tuta. Eta horri gehitu behar zaio bate-ragarritasunaren kontua. Helduekinarriskua txikiagoa da; asko jota ez fun-tzionatzea litzateke gauzarik okerre-

na. Horregatik dira martxan zelulaama helduen hainbat ikerketa.Endekapenezko gaitzen inguruanbaliagarriak izan daitezkeela diote.Alzheimer-en eta Parkinson-en gaixo-tasunak zelula amen bidez tratatzeko,neuronak birsortu behar dira, eta neu-ronak zelula ama pluripotenteetatikbakarrik lor daitezke. Horri gehitu be-har zaio neuronek duten konplexuta-sun-maila. Sinpleago iruditzen zait ze-lula amen bidez lortutako bihotz fun-tzional baten transplantea, halakogaitzen terapia funtzionala aurkitzeabaino. Halere, ez dakit entsegu klini-korik martxan ba ote den.Eta zuek zer-nolako ikerketetanzabiltzate?Azken terapia horrekin gabiltza lane-an gurean, baina zelula amekin konbi-natuta. NK zelulak aukeratu ditugu,beste linfozito batzuk, ezezagunago-ak direnak. Lau era ditugu eskuratze-ko: odol periferikotik, dohaintzanemandako zilbor-hesteetatik, zelulaametatik, eta odoletik hartuta IPS bi-dez bereizten ditugun NK zelulak. Ha-siera batean minbizi hematologikoeibideratutako tratamendua da; leuze-miak, esaterako.Beste ospitale batzuekin erelankidetzan zabiltzate.Nafarroako, Madrileko eta Bartzelo-nako ospitaleekin lanean ari gara. Al-de batetik, minbiziarekin lotuta, trata-menduak ekar ditzakeen esterilizazio-arazoak gainditu nahi ditugu barrabi-letan dauden zelula ama pluripoten-teak erabiliz. Beste alde batetik,terapia zelularra immunoeskasia pri-marioak esaten dieten gaixotasunarraroak dituzten haurrekin.Gaixotasun arraro bakoitzarentratamendua ezberdina izango da,ezta?Hala da. Batetik, oso gutxi dakigugaitz horien inguruan, eta horregatik,behar-beharrezkoa da ikerketak fi-nantzatzea. Bestalde, gaitzaren ara-bera tratamendua ezberdina izangoda. Ezinezkoa da tratamendu beragaixotasun arraro guztientzat.

Nolako oztopoak daude zelula amamota horiekin gehiago ez ikertzeko?Herrialde bakoitzeko legedia bete be-har dute ikerketa horiek guztiek. Arlojuridikoan, errazagoa da zelula hel-duekin, enbrioietatik datozenekinbaino.Hala ere, orain arteko aurrerapausoguztiak iraultzaileak izan dira.Dudarik gabe. Azken hogei urtean izu-garri aurreratu da. Lehenik, ikerketan,baina oso mantso doaz, ziurtasunhandia behar baita enbrioietatik era-torritakoekin lan egiteko. Hasierakoesperimentu batzuetan tumore bila-katu ziren, esan bezala ia edozein ze-lula bihur baitaitezke. Helduak, berriz,definituago daude, eta huts egitekoaukerak txikiagoak dira.

Bestalde, 2012. urtean, lehen en-brioia klonatzea lortu zen xede tera-peutikoekin. Horrek esan nahi du ge-netikoki guztiz bateragarria den en-brioia eskuratu dela. 2013an, aldizkarizientifikoetan artikulu ugari argitara-tu ziren miniorganoei buruz, alegia,iPS edo zelula ama pluripotenteetatiklortutako tamaina txikiko organoak.

«BERREHUN ENTSEGUKLINIKOTAN BAINO

GEHIAGOTAN ARI DIRAZELULA AMA HELDUEKINPATOLOGIAK AZTERTZEN

MUNDU OSOAN»


Pazientearen segurtasunareninguruko azterketa egin duzue. Zer dazehazki?Pertsona bat Osakidetzara sartzen denmomentuan, dena arazorik gabe joandadin bermatzea da gure helburua,inolako hutsegiterik gabe. Hasiera-hasieratik bermatu behar dugusegurtasun hori. Gainontzean,prozesuan aurrera egin dezake, etaarazo larriago bat izaten amaitu.Hutsegiteak denboran luzatzen badiraedo horien atzetik beste batzuk sortzenbadira, pazientea larri kaltetu daiteke.

Paziente bat osasun-zentro batean sartzen denunetik, profesional ugarirekin egoten daharremanetan, eta prozesu osoan ahalik eta hutsgutxienak egitea nahi du Osakidetzak. Horibermatzeko asmotan, hainbat formula jarri dituzteabian. Hain justu, saihestu daitezkeen hutsegiteeninguruan jardun zen Miren Begoña Ugena Astarloa(Ermua, 1964), erizaina bera, Galdakao-Usansolokoospitalean, Barrualde-Galdakao ESIak antolatutakoPazientearen Segurtasunari Buruzko III. Jardunaldian.Markina-Xemeingo osasun-zentroan egiten du lan, etabertako esperientzia azaldu du bere lankideekin.

BIDEGILEAK

«Kontua ez da nork huts egin duenjakitea, hori zergatik gertatu denjakitea baizik»

Miren Begoña Ugena Markina-Xemeingo osasun-zentroko erizaina


Zertarako egiten da jarraipen hau?Bide bat egiten du pazienteakOsakidetzan, eta bistakoa izan behardu ibilbide horrek. Kontua ez da hutsanork egin duen jakitea, hori zergatikgertatzen den jakitea baizik. Hala,neurriak har ditzakegu ezerrepikatzeko. Pertsonak gara etadenok egiten ditugu hutsak; arazoeikonponbidea bilatzen ahalegindubehar dugu.Nola detektatzen dituzue okerrak?Osakidetzak SNASP izenekoplataforma bat dauka eta bertanerregistratzen ditugu sortzen direnarazo guztiak. Formulario batenbitartez hutsegitea zein den eta nonsortu den jakinarazten dugu. Izan ere,okerra langile batek detekta dezake,baina baliteke haren akatsa ez izatea.Kasu batzuetan, aurretik datorrenkontua izaten da. Hori dela eta,nondik datorren aztertu behar da, etaleku horretara bidaltzen dajakinarazpena. Hori eginda,konponbidea bilatzeko jarribeharreko neurriak jartzen diramartxan. Ahalik eta azkarrenadetektatzeak berebiziko garrantziadu, eta are gehiago huts horibistaratzeak. Metodo horrekinarazoak atzerarazten ditugu etaneurriak garaiz hartzen saiatzen gara.Zergatik da hain garrantzitsua?Azken finean, okerbideak zuzentzenlaguntzen digu. Horrez gain,Osakidetzako langileak babestekomodu bat da. Askotan, egiten direnhutsen errudun sentitzen gara etageure burua zigortzen dugu. Hori delaeta, hutsak detektatuta, arazoakatzeraraziko ditugu. Guk ez dugumakinekin lan egiten; pertsonekin

aritzen gara, eta, ondorioz, kaltetuapertsona bat da, baina baita errudunsentitzen dena ere. Beraz, hutsegitebatek jende ugariri eragiten dizkiokalteak: alde batetik, pazienteari etaharen senitartekoei, lehen mailakobiktima gisa; bestetik, osasun-zentroko langileei, bigarren mailakobiktimatzat hartzen baitira, eta,azkenik, hirugarren biktima moduan,erakundeari. Gauzak horrela, denoieragiten digute hutsegiteek.Noiz hasi zineten okerrakdetektatzeko formula horierabiltzen?Aspalditik gabiltza horri buruz hitzegiten. Duela hamabost bat urteekingo genion asmoari, eta poliki-poliki eguneratzen joan gara. Ez daoraingo kontua, baina kosta egitenda aurrera egin eta formula egokiaaurkitzea.Hobekuntzak ikusten ari al zarete?Gero eta jakinarazpen gehiagoegiten ari gara. Horrek ez du esannahi hutsegite asko izaten arigarenik, detektatu egin ditugulabaizik. Ez da txar-txarra ere arazoasko aurkitzea, neurriak hartzekomoduan gaudela esan nahi baitu.Desberdintasunik nabari al daosasun-zentro txiki eta handienartean?Zenbait gauza antzekoak direnarren, oro har desberdintasunakdaude. Gurea, Markina-Xemeingoa,osasun-zentro txikia da, etabadakigu ondokoak nola egitenduen lan. Etengabe harremanetangaude, eta astero batzar orokorraegiten dugu. Zerbait gertatzenbada, bilera horretan aipatzekoaukera izaten dugu. Ospitaleetan ezdute hori egiteko betarik izaten,langile asko eta mugimendu handiaizaten baita. Horrez gain, zentrohandietan sortzen diren arazoaklarriagoak izan daitezke, etagogoan izan behar dugu gukegindako oker txiki batek ondoriolarriak izan ditzakeela aurreraeginez gero.

Zein da gehien errepikatzen denhutsa?Identifikazio-kontuekin izaten dituguarazo gehienak. Kasu horretan,pazienteak ere badu bere ardura.Dokumentu eta txosten bat ematean,pazienteak dena ondo dagoelabegiratu behar du. Esan bezala,denok egiten ditugu hutsak, eta,prozesu horretan, pazienteak erebere aldetik jartzea beharrezkoa da.Gurea osasun-zentro txikia denez,denok ezagutzen dugu elkar, etasarritan txartela erakusteko beharrikez dagoela uste du jendeak.Halakoetan arazo dezente sortzendira. Pazientea osasun-zentro baterasartzen den unean txartela eskatzenbada, arazo bat saihesten dugu.Askotan, deiturak transkribatzeanhutsegiteak eta gaizki-ulertuakizaten dira, eta hori ekiditen dugutxartelarekin. Pertsona bakoitzakzenbaki bat dauka, eta horrela ezdago zalantzarik.Etorkizunera begira, zein diraerronkak?Ahalik eta huts gutxienak egitea etadetektatzen ditugun guztiakjakinaraztea, hori lortu nahi izatendugu. Horrez gain, langile berriadatorren bakoitzean, ongietorrikogida bat ematen diogu, beharrezkoaizan dezakeen informazioguztiarekin. Beste erronketako batzera da, dokumentu horiekeguneratuta edukitzea. Formazioaere behar-beharrezkoa da, eta osogarrantzitsua da osasun-zentroarenparte diren guztiek jasotzea. Gurekasuan, esaterako, zentro txikiadenez, zeladoreak arduraadministratiboak eta mantentze-lanak ere egiten ditu, besteak beste.Hori dela eta, horiek ere ongikontrolatu behar dute zentroarenfuntzionamendua, eta oinarrizkoezagutza batzuk izan behar dira.Azken finean, langile zein pazienteguztiak informatuta egotea da gurenahia, hala lortuko baititugu geurehelburuak.

«HUTSEGITEAK DENBORANLUZATZEN BADIRA,PAZIENTEA LARRI KALTETUDAITEKE»


Loa beste aldagai askoren mende badago ere,frogatuta dago egunero jaten dugun horrek eraginhandia duela. Lo hartu baino bi ordu lehenago ondoafaldu, eta estresa sortzen duten hormonak saihestubehar dira gauez.

Loaren alterazioa mila arra-zoik eragin badezakete ere, egiaztatu-ta daukate gure loan eragin handiaduela elikatzeko moduak, alegia, egu-nero jaten dugun horrek, jateko bal-dintzek eta gainerako gorabeherek.

Dagoeneko badakigu elikagai jakinbatzuen arabera ere alda daitekeelaneurotransmisoreekin eta lo-zikloa-rekin loturiko hormona batzuen sin-tesia. Horrek argi eta garbi erakustendigu badagoela lotura bat dietareneta loaren artean.

Loa galarazten du

Gorputzak egun osoan dituen ziklorikgehienak hormonen bitartez erregu-laturik daude, energiaren zikloa etaloaren zikloa barne. Hormonak gor-putzak dituen substantzia kimikozosaturik daude, baita elikagaiz ere.

Loaren zikloak egoki funtziona de-

zan, estresa sortzen duten hormona(kortisola) gutxiago, eta gorputzak la-saitzen dituen neurotrasmisoreek(serotonina eta melatonina) gehiagoeduki behar ditu gorputzak gauez.Horrela, gorputza erlaxatu, eta des-kantsurako prestatuko da. Halaber,hormona horren mailak aldatuz gero,estresagatik edo dieta desorekatu ba-tengatik, posible da loa galaraztea.

Ondo lo egiten ez bada, bizimodulasaiagoa eramatea eta estresa eragi-ten duen gaitzak tratatzea da bide zu-zena. Elikadura orekatua egitea, bai-na, oso garrantzitsua da loaren zikloaerregulatzeko eta kalitatezko des-kantsua izateko ere.

Lo egiteko triptofanoa

Lehen esan bezala, lo- eta esna-ga-raiaren zikloak hormona eta neuro-trasmisoreen bidez erregulatzen dira.Neurotransmisore horiek, serotoninaeta melatonina dira, eta triptofanoaminoazidoaren bidez eta B6 bitami-nari esker lortzen dira. Ondo lo egite-ko, triptofano-kantitate nahikoa izanbehar da. Horiek animalietatik dato-zen proteinetan daude: esnean,arrautzetan, haragi eta arrainetan;baita tofuan, hazietan, platanoetan,intxaurretan eta labore osoetan ere.

Behar adina karbohidrato edukibehar dira serotonina lortzeko. Kar-bohidratoek (ogia, arroza, oreak,patatak) intsulina jariatzea estimula-

tzen dute. Intsulina, aldi berean, trip-tofanoaren edukia areagotzen duenhormona da, eta horrek serotoninasortzeko balio du. Beraz, egun osoankarbohidratoak barneratu behar diradietan, lo-ziklo aproposa lortu nahibada.

Erlaxatzen duten mineralak

Kaltzioa eta magnesioak elkarrekinlan egiten dute, nerbio-sistema etamuskulu-ehuna erlaxatzeko. Magne-sio maila oso baxuak izan daitezkeestres handia badago. Beraz, magne-sioa duten elikagaiak elikaduran bar-neratzen saiatu behar da. Horietakobatzuk dira: haziak, intxaurrak,barazkiak, labore osoak, itsaskiak...Gainera, esnekiak, barazkiak, intxau-rrak eta itsaskiak kaltzio iturri pare-gabeak dira.

JA(KI)TEA

Ondo lo egitekonola elikatu

Cristina PerezNutrizionistaElikadura


Ondo afaldu, hobeto lo egiteko

Elikaduran ohitura desegokiak izate-ak digestio arazoak sortzen ditu.Asko afaltzen bada edo elikagai pisu-tsuak jaten badira, lo egiteko arazoakizaten dira. Halaber, ez afaltzeak le-hen aipaturiko erlaxatzeko substan-tziak sortzea galarazten du, eta loegiteko eta ondo deskantsatzekoarazoak eragin ditzake.

Deskantsua aproposa eta loa ego-

kia izan daitezen, elikagaiak oherajoan baino bi ordu lehenago hartubehar dira. Kontuan izan gaueankomunera joateko esnatu ohi dire-nek lo hartu baino lehenagokoorduetan likidorik ez edaten saiatubehar dutela.

Elikagai kitzikatzaileak

Kafearen kafeinak, tearen teina etateofilinak eta txokolatearen teobro-minak organismoan erdi mailakoedo maila handiko euforia sentipe-na sorrarazten dute. Nerbio-loturakestimulatzen dituzten konposatukimikoak dira substantzia horiek.Ginsenga ere kitzikatzailea da. Izanere, edari jakin batzuei gehitzen zaieedo dietaren osagaitzat hartzen da.Estimulatzaileak era jarraituan edokopuru handian kontsumitzeak ner-

bio-higadura eta lo egiteko zailtasu-nak eragiten ditu. Edari alkoholdu-nek nerbio-sistema endekatzendute, neuronentzat toxiko ahaltsuakbaitira.

Laburbilduz, ondo lo egitekoarauak hauek lirateke:• Egun osoan elikadura orekatua

egin, dieta askotarikoa, eta elika-gaiak neurrian hartuta.

• Animalietatik datozen proteinakjan, behar adina karbohidratoedukitzeko, eta kaltzio eta magne-siodun elikagaiak jan.

• Elikagai kitzikatzaileak saihestu.• Oheratu baino bi ordu lehenago

ondo afaldu. Afari oparoak saihes-tu, baina ez baztertu afaria.

• Likidoen kontsumoa murriztuarratsaldeko azkeneko orduetan,gauean ez esnatzeko.

«ASKO AFALTZEN BADAEDO ELIKAGAI PISUTSUAKJATEN BADIRA, LOEGITEKO ARAZOAK IZATENDIRA»


EUSKARA OSAKIDETZAN

Urte eta erdi dela piztu zentxinparta. Euskararen eguna gertuzela, euskara lan-hizkuntza bilakatze-ko proposamenak egitera bultzatu zi-tuzten Bilbo-Basurtu ESIan, lehiaketabaten bidez. Handik ateratako ideie-tatik abiatu zen euskararen biziberri-tze-tailerra, zeinak Osakidetzaren ai-tortza jaso baitu gerora.

Bi helburu nagusirekin jarri zutenmartxan tailer hura. Batetik, langileakelkarrekin euskaraz gehiago aritzea;horretarako hiru mugarri ezarri zituz-ten: beldurrak kentzea, baliabideaklortzea eta hizkuntza erabiltzeko moti-bazioa hobetzea. Eta, bestetik, zen-

bait lanpostu funtzionaletako langile-en parte-hartzea bultzatzea, izan asis-tentzialetakoak nahiz administrazio-koak. Arlo horietako langileek, egune-ro, lan harremanak izaten zituzten el-karrekin era batera edo bestera. Bazu-ten elkarren berri, eta horrek erraztuegingo zuen proiektua.

Lehendabiziko aldi hartan, elkarre-kin zerikusi handirik ez duten bi unita-te asistentzialek hartu zuten tailerrenproba pilotua abian jartzeko konpro-misoa: Zazpikaleetako Osasun Zen-troa eta Basurtuko Unibertsitate Ospi-taleko Larrialdi Pediatrikoetako Uni-tatea. Hiru alor landu zituzten meto-

dologia aldetik. Alde batetik, lanekoegoerak jarri zituzten adibidetzat, lan-gileen artean gertatzen diren ohikoegoerak, haiek rol bidez imitatzeko.Beste alde batetik, langileen artekoharreman informaletako gaiak landuzituzten, mintzapraktika eginez. Eta,beste alde batetik, terminologia etaesapideak landu zituzten.

Zazpikaleetan hamabost langilekhartu zuten parte, eta zortzi saio eginzituzten maiatzean eta ekainean. Da-tu nabarmena ondorioak aztertzekogaraian bildu zuten: langileen artekoeuskararen ahozko erabilera % 25etik% 31ra igo zela egindako ebaluazioa-ren arabera.

Basurturi dagokionez, bi talde eginzituzten. Bata, oinarrizkoa, rol-joko-en bidez landua, eta bestea, aurrera-tua, euskara-maila oneko langileekosatua.

Iazko esperientzia hari lekukoa har-tuta, biziberritzeko tailerrak egitenaritu dira udaberri honetan Santutxu-ko Karmelo eta Bilboko Gaztelekukoosasun-zentroetan. Gaztelekukoan

Iaz Bilbo-Basurtu ESIan izandako esperientziarijarraituz, euskara biziberritzeko tailerrak egin dituzteSantutxuko eta Gaztelekuko osasun-zentroetan.Parte-hartzaileen gogoetak bildu ditu Osatuberrik,tailerren nondik norakoak xehatzeko.

Konpromisoaeuskara biziberritzeko


egindako tailerrean aritu dira PilarGonzalez eta Iratxe Martinez adminis-trari laguntzaileak eta Violeta Gonza-lez de Audicana medikua, Patxi AlañaIberba Aholkularitzako dinamizatzai-learen gidaritzapean. Maiatzean hasiziren, eta asteazkenetan egin dituzte:«Bost saio egin ditugu, ordubeteko-ak», zehaztu du Alañak. Bi taldetanbanatu ziren, eta harrerako langileak,erizainak eta medikuak bildu zirenhaietara.

Tailerrean parte hartzeko pausoaborondatez eman zutela dio Martine-zek: «Aurkitu dugun baldintza onenada lanorduetan egin ahal izan dugula,eta horrek erraztu egin dizkigu gau-zak». Horrez gain, garrantzi handiaeman dio lantokian bertan egin izana-ri. Gainera, uste du tailerren praktiko-tasunak jendeari bultza egiten diolaparte hartzera: «Teoriarekin kokote-raino gaude, eta, gainera, adin hone-tan zertarako dugu teoria?».

Gustura daude saioak izan duenfuntzionamenduaz. Vegak azpimarra-tu du hiztegia asko landu dutela, etaalor guztiak ukitu dituztela: «Erizain-tza, medikuntza... Oso baliagarriaizan da». Ez hori bakarrik, saioetanizandako giroa ere azpimarratu duMartinezek: «Harreman ona dugu, etaezberdina zatekeen beste nonbaitegin behar izan bagenu. Agian, gai-

nontzekoek zer pentsatzen duten ja-kiteak kezkatuko gintuen».

Alaña tailerren gidariak, berriz, es-perientzietatik zerbait aldatu dela us-te du: «Ibili beharrean hemengo biikastarotara batera joaten, motiba-zioa taldean sortzen ahalegindu garaegunero elkarrekin daudenen arte-an». Hala, horretatik probetxu han-diagoa atera dezaketela uste du. Ba-koitzaren helburu eta gaitasunendiagnostiko bat ere egina dute, eta,halaber, gogoeta bat, partaideek lan-kideekin izan beharreko jardunareninguruan.

«Oso saio baliagarriak»Santutxuko Karmelo osasun-zentro-ko esperientzia ere «polita» izan delanabarmendu du Joana Urrutia erizai-nak. Han hartu du parte hark, eta osobaliozkoa suertatu zaiela iritzi dio,lankideen artean «oso harrera ona»izan duelako proposamenak: «Orain,gure artean euskaraz mintzatzen ga-ra, eta lotsa galdu dugu. Errepikatze-ko moduko bizipena izan da».

Santutxuko kasuan ere, bi taldetanbanatu ziren tailerreko kideak. Urru-tiaren esanetan: «Goizez edo arratsal-dez lan egiten dugunez, bi talde egingenituen, eta lanaldiaren hasieranedo amaieran egiten genituen saio-ak». Gaztelekuko langileek bezala,

Urrutiak ere balio handia eman dio tai-lerrak antolatzeko moduari, etagehien gustatu zaion gauzen artean jodu tailerrak lantokian bertan egin ahalizatea: «Hala ez dugu denborarik gal-tzen beste toki batera joaten».

Hobekuntza nabaritu du tailerreanhasiz geroztik. Haren esanetan, euska-rak lantokian duen presentzian eragi-na izan du egitasmoak: «Gutxienezorain badakit lankideen artean norkegiten duen euskaraz, eta zer moduzmoldatzen den». Dioenez, horrek eu-ren artean tarte batez euskaraz aritze-ko modua emango die, «presiorik ga-be».

Pilar Gonzalez, Iratxe Martinez etaVioleta Gonzalez de Audicanarekin ba-tera aritu da Pedro Silva, Gaztelekukozentroan. Harrerako langilea da, etaharen esanetan mintzapraktikaz gainhiztegia landu izanak egin du aberas-garri tailerra: «Medikuntza arloko hi-tzak landu ditugu; halaxe hartu dugumandibula esan beharrean matraile-zurra esateko ohitura». Gero, lankide-ekin emandako pausoa ere eskertudu: «Harreran asko egiten dugu euska-raz, baina medikuekin eta erizainekindugun harremana ia beti gaztelerazda. Horri esker, gero eta gehiago egindugu». Hala, Silvak dio euskara susta-tzeko helburua bete dela: «Ausardiagehiagorekin aritzen gara orain».


LANETIK HARAGO

Nola hasi zinen kantatzen? Txikitatik izan dut musika inguruan.Gogoan dut amak Haurtxoa sehaskanabestia kantatzen zidala, eta horiizan zen ikasi nuen lehenengo kanta.Gerora, txistua jotzen hasi nintzen,baina oinarrizko musika-ikasketarikizan gabe. Hori dela eta, 12 bat urte-rekin solfeoan hastea erabaki nuen.Orduan hasi nintzen serioago kanta-tzen; izan ere, irakasleek ahots onanuela esaten zuten eta potentzial ho-ri indartzera animatzen ninduten. 16urte inguru nituenean kantu-ikaske-tak egitera joan nintzen kontserbato-riora, eta, hala, salto handia emannuen nire ibilbide profesionalean.Nolakoa izan zen salto hori?Niretzat musika zaletasuna izan dabeti. Ongi kantatzeko nahia izan dut,baina inolako presiorik gabe. Nirehelburua ez zen sekulako abeslariaizan eta afizio hori ofizio bilakatzea;nik abesten ikasi nahi nuen, eta gau-zak ahalik eta ondoena egin. Zer estilotako abestiak kantatzendituzu?Hainbat estilotako kantuak abestenditut; musika erlijiosoa askotan, bai-

na baita opera, zarzuela eta euskalkantak ere. Kontserbatorioan ahots-teknikakoikasketak egiten ari zinen bitartean,erizaintza ikasten hasi zinenunibertsitatean. Nola uztartzenzenituen bi ikasketak?Egia esan oso zaila da musikako ka-rrera bat beste ikasketa batzuekin uz-tartzea, dedikazio handia eskatzenbaitu. Niri asko gustatzen zitzaidanegiten ari nintzena, eta horrek askoerrazten ditu gauzak. Egun osoa oku-patuta neukanez, ongi antolatzenikasi nuen, eta une bakoitzari ahaliketa zuku gehiena ateratzen.Orain ere erizain-lanak musikarekinuztartzen dituzu. Zer moduzmoldatzen zara?Agendara begira egoten naiz eten-gabe. Argi daukat abesten jarraitunahi dudala eta horretarako lanki-deei ordu-aldaketak eskatu beharizaten dizkiet. Abesbatzetan izanditudan zuzendariek ere askatasunhandia eman didate. Beti ulertu izandute zein den nire egoera, eta abes-tiak nire kabuz ikasteko aukera izandut.

Erizaina eta abeslaria izateaz gain,irakaslea ere bazara…Musikako ikasketak amaitu nituene-an, irakasle izateko praktikak eginnituen. Nik erizaina izan nahi nuen,baina, arazoren bat izanez gero, ira-kaskuntza aldera jotzeko aukera iza-tea interesgarria iruditzen zitzaidan.Azkenean osasun-arloan suertatuzitzaidan lana, eta irakaskuntzaabesbatzan aplikatzeko aukera izandut. Kantarien ahotsak hobetzeko,oinarrizko zenbait eskola ematendizkiet.Oso agertoki garrantzitsuetan arituzara, Bilboko Arriaga antzokian hasieta San Petersburgoraino. Ba aldago bereziki oroitzen duzunagertokirik?Leku guztiak dira bereziak, bainaagertoki bat aipatzekotan Meridakoantzoki erromatarra esango nuke.Harrigarria zen hango akustika, aho-tsa txoko guztietara iristen baitzenahalegin handirik egin gabe. Oso es-perientzia polita izan zen. Aurrera begira, zein da zurehelburua?Hobetzen joatea da nire helburua.Ahots-teknikako irakasle bat dut, etaharen klaseetara joaten naiz oraindikere. Abestea kirol bat egitea bezala-koa da; muskulua lantzen ez baduzu—kasu honetan diafragma—, sasoiaeta jarduteko gaitasuna galtzen dira.Hori dela eta, argi daukat lanean ja-rraituko dudala.

«Abestea kirol bategitea bezalakoa da;diafragma lantzen ezbaduzu, sasoiagaltzen da»

Estibalitz Cabezon EtxebarriaBilbo-Basurtuko ESIko erizaina

Noizean behin pazienteek abesteko eskatzen dioten arren,Estibalitz Cabezonek (Bilbo, 1973) agertokira igotzen deneanerakusten du nolakoa den bere ahotsaren indarra. Ez daerraza Basurtuko Unibertsitate Ospitalean egiten dituenerizain-lanak musikarekin uztartzea, baina, bere bi pasioakdituenez, dena egitera iristen da.


DENBORA-PASAK

o sa tu b erri · ga p o sizio n alak. s o m n ib el gailu a b estelako tratam en d u ekin b atera...

Documents