munibe - aranzadi | zientzia elkartea · testuinguru osakin baten galera..... 11 ii.6. osakin berri...

MUNIBE(Antropologia - Arkeologia)

SUPLEMENTO N.º 20 2004

Redacción y Administración: SOCIEDAD DE CIENCIAS ARANZADI / ZIENTZI ELKARTEA

Alto de Zorroaga - 20014-San Sebastián

Teléfono 943 46 61 42 - Fax : 943 45 58 11 - e-mail: [email protected]

www.aranzadi-zientziak.org

INDICE - SUMMARY

ISSN 1132 - 2217

I. SARRERA....................................................................................................................................... 533II. AHOZKO KONTAKIZUNEN BILAKAERA......................................................................................... 7

II.1. Ahozko kontakizunen bilakaera ................................................................................. 7

II.2. Eraldaketak ............................................................................................................... 8

II.3. Motibo galera ............................................................................................................ 9

II.4. Motibo baten bereganaketa....................................................................................... 10

II.5. Testuinguru osakin baten galera ................................................................................ 11

II.6. Osakin berri baten sarrera testuinguruan ................................................................... 11

II.7. Igorbideak ................................................................................................................. 12

II.8. Kontakizunaren egungo egoera ................................................................................. 13

III. JENTILEN AKABERA: KONTAKIZUNAREN AZTERKETA................................................................ 1533

IV. IKERBIDEAREN LEHEN URRATSAK .............................................................................................. 2433V. MAG TUIRED-EKO GATAZKA ........................................................................................................ 3133VI. BALOR-BEGI-GAIZKILEA ............................................................................................................... 3933VII. LAINO IRAGARTZAILEA ................................................................................................................. 5333

VIII. PARTHOLON-EN ASKAZIA ............................................................................................................ 6633IX. IZURRITE LAINOA .......................................................................................................................... 7633X. AZKEN ORDUKO IDOROKETAK .................................................................................................... 10233XI. MITOAREN MUINEAN BARRENA................................................................................................... 10833XII. ARKEOLOGIAREKIKO EGOKITZAPENA......................................................................................... 11333

XIII. AZKEN HAUSNARKETAK ETA KONKLUSIOAK.............................................................................. 11633

LABURDURAK ....................................................................................................................................... 121

BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................................................... 121

IZENGABEAK ETA TALDELANAK .......................................................................................................... 131

ALDIZKARIAK......................................................................................................................................... 131

33

Jentilen Akaberak1

The Giants’Ends1

GAKO-HITZAK: Ahozko kontakizunen bilakaera, jentilak, mairuak, trikuharria, betazala, lainoa, pestea, izurritea, igarpena, akabera.KEY WORDS: Tales’ evolution, giants, Hühnen, Riesen, dolmen, eyelids, cloud, pestilence, divination, extinction.

Juan Inazio HARTSUAGA*

LABURPENA

Lan honen atal nagusiak honako hauek dira:

a) Ahozko kontakizunen bilakaera aztertzeko metodo proposamena

b) Metodoaren aplikazioa jentilen akaberaren mitoaren hamaika bertsioei. Konklusioak eta inkognita berriak.

c) Jentilen akabera osatzen duten motiboak Euskal Herritik kanpo aurkitzeko saioak: Betazal jasoa, lainoa, akabera.

d) Mitoaren esanahi jatorraren osaketa, Europan zehar aurkituriko elementuen laguntzaz.

e) Egokitzapen arkeologikoa motiboen banaketa mapentzat eta mitoaren esanahiarentzat.

ABSTRACT

This article’s main contents are the following:

a) A method proposal for analysing oral tradition’s evolution

b) An application of the method to the 11 Basque versions of the Giants End’s myth. Conclusions and new questions.

c) An attempt to find beyond the Basque Country motifs related to those appearing in the Giants End’s myth: The lifted up eyelids, thecloud, the extinction.

d) A reconstruction of the myth’s original meaning achieved with the help of data collected all across Europe.

e) An archaeological correspondence to the maps showing motifs’ distributions and to the meaning expressed by the myth.

Jentilen Akaberak deritzan ale honek, euskal mitolo-giaren ikerketarako ikuspuntu arras berria proposatzendigu, Euskal Mitologia Konparatuan saiatutako hurbilbi-deetatik argiro bereizgarria: Hartan, mezu mitologieneduki eta mami ideologikoak ageriratzen eta haien on-doriozko gizakiaren irudia eta munduaren irudia azter-tzen iharduten dugu: Kosmosaren irudiragarriak, natura-ren indarrei dagozkien irudirabide sinbolikoak, jainkozko-en jarrerak gizazkoen ihardunekiko, gizarte eredu propo-samenak eta era honetako beste zenbait aztergai uki-tzen ditugu. Orain berriz, honako hau, historiari soziolo-giari baino hurbilago dabilkion saioa dugu. Honen asmoaez da gero ikuspegi orokorrez eta osokorrez hartutakomitologia baten hondakinetan oinarritzea haren oharpe-

ko eredu ideologikoak ohartaraztearren. Honen asmoaaitzitik, sinpleki eta zehazki, euskal mitologian ugari kau-situ den kontakizun baten historia berreraikitzea litzate-ke, alegia, honen jatorria, hedapena eta eraldaketak des-kribatzea. Ikuspuntu historiazalea, jarrera berreraikitzai-lea, eta ia ia arkeologiko iritzi geniezaiokeen helburua."Jentilen akabera"ren bertsioak aztertuko ditugu, etaEuskal Herritik kanpo kontakizun honen antza ukan de-zaketen kontakizunak, edota apalago, kontakizunarenosakin diren motiboen antza ukan dezaketen motiboakikertzeari ekingo diogu; azkenerako, zenbait hipotesiproposatu beharko dugu mitoaren esanahia eta bere he-dapena ulergarri eta argi emaile bilaka daitezen.

Recibido: 2004-03-22Aceptado: 2004-04-20

* Gernikako Arbolaren Lorategiak 8, ezk 1. 20400 Tolosa.E-mail: [email protected]

ISSN 1132-2217MUNIBE (Antropologia-Arkeologia) Supl. Nº 20 5-131 SAN SEBASTIAN 2004

1) JUAN INAZIO HARTSUAGA URANGA, -ENA 0015135-G zenbakidun-,azpian sinatzen dudan honek zera ZIURTATZEN DUT: JENTILENAKABERAK izenburua duen lan hau ez dela bere osotasuneansekula inon lehenago argitaratu. Eta dagokion hartan aintzat hardadin sinatzen dut. Tolosan 2004ko martxoaren 27an.

I. SARRERA

S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San SebastiánMunibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004

Jentilen Akaberaren euskal bertsioak eta gure herri-tik kanpo bildutako aztergai mitologikoak elkarren ondo-an jartzeak, mitoaren benetako jatorria finkatu beharraekarriko du, eta horrekin batera, euskaldunen jatorriazaritu beharra halaber. Honelako azterpuntuak aurrekoikerketetan alde batera utzi baditugu ere, –ez baitzutengarrantzirik euskal mitologiak bideratzen dituen mezuideologikoak aztertzeko garaian–, erdi erdian plazaratubeharko ditugu orain, horrela ezinbestekotzen duelakogure helburuak: Mito zehatz baten jatorriaren eta esa-nahiaren berreraikipen historiko-arkeologikoa.

Honelako berreraikipen saio batean gailen irten nahiizanez gero, tresneria metodologiko sendoa beharko du-gu lehenengo, ikerketa ausarta eta bizia izan dadin,zuhurra eta pertinentea izanik orobat. Gure lan honetara-ko metodologia hiru zutabeon gainean datza: Lehe-nengo, ahozko kontakizunen bilakaera, –mitoena tarte–,gobernatzen duten legeen ezaguera; bigarren, euskaleta indoeuropar mitologien arteko ezberdintasunei bu-ruzko irudi argi bat, Euskal Mitologia Konparatuaren kon-klusioetan oinarrituz; eta hirugarren, arkeologiarekiko be-girunerik handiena, hori izanen baita aurretik gure hipo-tesien eraketa gidatuko duena, eta ondotik, gure konklu-sioen onesgarritasuna erabakiko duena. Baina beha di-tzagun lasaiago hiru puntu hauek banaka harturik.

Ahozko kontakizunak, ahozkoak direnez gero, izaeraegongaitza eta aldabera ukanen dute, idazlanak edomagnetofoiak fijatzen ez dituzten artean. Gizazkoen en-tzumen eta oroimen mekanismoen mugak, egongaizta-sun iturri bilakatzen dira ahoz igorri eta belarriz jasotakoedozein kontakizunarentzat.

Egongaiztasuna eragiten duten faktoreak, (komuni-kazioa uhertzen duten faktoreak) direla medio ahozkokontakizun batek jasan ditzakeen eraldaketen multzoakonplexuegia eta aleatorioegia dela pentsa daiteke aldezaurretik, eta beraz azter ezinezkotzat jo. Halabaina, erre-alitatean, ahozko kontakizunen dinamika nahiko soila etaerrepikaria izan ohi da, modu orokorrean eman daitezke-en zenbait arauri, zenbait aldakortasun printzipiori, obe-ditzen baitie beti.

Honen arabera, zenbait sailkapen eragin eta zenbaitkategoria definitu ditugu ahozko kontakizunen munduan,hauen bitartez, ahozko kontakizunek jasan ditzaketeneraldaketa motak deskribatzen dituen modelo teorikobat osatuz. Berau izanen dugu laguntzaile bikaina lasterhasiko den ikerketan.

Modelo honek ez du, ahozko kontakizunen teoriaorokorra izateko nahikeriarik; aski du, ikerketa lanabeszorrotz eta praktikoa izatearekin. Dena den, bere garape-na luzeegia litzateke sarrera honetan egiteko, eta berazatal oso bat eskaini beharko zaio, hurrengoa hain zuzen.

Bigarren puntua, hots, euskal eta indoeuropar mito-logien ezaugarri eta bereizgarri nabarmenenen "irudi argibat" bezala definitu duguna, zutabe metodologikoetakobat izatera heltzen da lan honetan, zeren eta gure herria-ren testuinguru geografiko eta historikoa kontuan har-tuz, edozein mito edo motiboren jatorriari buruzko ezta-

baidek, azken finean beti hautabehar berera eramangobaikaituzte: Euskalduna ala indoeuroparra?

Honi dagokionez, aurretik buruturiko bi ikerlanetatikikasitako konklusioak izanen ditugu behar dugun oinarrisendoa.

Euskal kultura gaur egun irla bat delarik, bere bakar-dadeak bere mugakideen indoeuropar aitzineko geruzadakarkigu gogora. Indoeuropar mitologia luze eta zorrotzaski ikertu dugu honezgero zera jakiteko, alegia, ezin du-gula bertan bilatu, indoeuropar hizkeretaz mintzatzen di-ren gizarteetako gai mitologiko guztien jatorria. Hiru-garren funtzioari dagokionez, argitan ipini dugun egokita-sun ezak batik bat argi eta garbi erakusten du zeintzuketa nolakoak diren indoeuroparren intereseko alorrak etaindoeuropar aitzineko mitologia korpus baten izanaren li-tekenezkotasuna.

Bi mitologia hauen ezaguerak, –euskalduna eta in-doeuroparra alegia–, ikerketa nondik nora bideratzekobalio digu eskuarki, hots, zenbait hipotesi gomendatueta beste zenbait baztertzeko, konklusio sendoak bota-tzeko baino. Ikus ditzagun esate baterako, oineztarritikbabesteko gure herrian erabili ohi ziren bi babespideerrito hauek: Bata zera zen, harri, brontze edo burdinaz-ko haizkora txiki bat ahozkora ipintzea etxeko ate aurre-an; bestea berriz, erramu igandean bedeinkaturiko erei-notz zotzez gurutze bat egin eta ateari iltzez jostea.

Ereinotzaren indoeuropar lehen funtzioarekiko loturaaski ezaguna da, greziar atleta olinpikoen eta erromatarenperadoreen ereinotzezko koroiek erakusten dutenez.Bestalde, Erromako historiak zera erakusten digu, Tibe-rio enperadorea beti oineztarriaren beldurrez obsesiona-turik, ereinotz abarrez apaintzen zela ostotsa entzun or-duko. Beraz, hipotesirik zuhurrena euskaldunen erroma-tarrengandiko maileguarena izango da (ErromakoElizaren bitartekaritzaz apika) eta ez alderantzizkoa, ze-ren litekeena baita, garaiko euskaldunek haien koloniza-tzaile indartsuen aztigoa bereganatu nahi izatea, eta al-derantziz, sinestezina litzateke erromatarrek euskalduneiikasitako zerbait izatea, zeren, nola onartuko lukeZesarrek herri kolonizatu xume baten sineskeria? Lehenfuntzioa ez da eskuarki hirugarrenaren mailara jaistenbertan ezer ikastera.

Halabaina, harrizko haizkora bat, –berdin brontzeedo burdinazkoa bada ere–, ez zaio indoeuroparren le-hen bi funtzioetako ezeini lotzen. Ez da agintearen irudi-ragarri, ez eta gatazkan lehiakor litekeen arma. Indoeu-ropar irudiramenak ez lioke sekula aitortuko lanari eta hi-rugarren funtzioari lotzen zaion tresna arrunt eta saskarhorri oineztarrien aurka, Jainko Varunantzaren armarikbeldurgarrienaren aurka ezer edo inor babesteko gaita-sunik.

Indoeuropar mitologiaren mamiaren ezaguerak aha-lezkoa bihurtzen du kasu honetan honako hausnarketaegitea, alegia, haizkoraren motiboaren hedapena Euro-pan zehar, indoeuropar aitzineko geruzan oinarrituz uler-bideratu behar dela. Demostrazioa ez da erabatekoa, ho-nelako zenbait haizkora , betiere ahozkora jarririk, zen-bait harri aroko hilobitan kausitu direla jakin arte, baina

6 J. I. HARTSUAGA

Munibe (Antropologia-Arkeologia) Supl. 20, 2004 S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San Sebastián

dituen aztarnak, hesparru geografiko zehazki mugatuta-ko zenbaitetan kokatzen dira, eta beraz, hesparru horie-tatik at garamatzan edozein hipotesi gaitzetsi eta bazter-tu beharra dago.

Ondoren, "a posteriori"-ko ikuspuntutik arkeologia-ren laguntza zera da, gure konklusioen onesgarritasuna-ren berme eta lekuko bilakatu behar dela. Edozein mito,motibo, sinesmen edo gainontzeko produktu kulturala-ren jatorriaz eta horren eraginaren hedapenaz landu dai-tekeen edozein konklusio, ez da baliagarria izanen besteaztarna kulturalekin, –kultura materialeko aztarnekin ba-tik bat–, bateratasunik erakusten ez badu. Arkeologiagure azken fineko bermea dugu: Honek segurtatuko di-gu gure konklusioak ez direla gezurrezko indoeuropar ai-tzineko geruzak asmatzen ari. Konklusiook beste aztar-nokiko aipatu bateratasun hori frogatu beharko dute, etahonela ez balitz, edota nahiko argi ez balego, atzera botabeharko ditugu, eta azterketa berriro bideratu.

auzitan dabiltzan bi mitologien ezaguerak, hipotesia zu-zen bideratzeko balio izan digu.

Azkenik, hirugarren zutabe metodologikoa den jakin-tza arkeologikoa, bi eratan datorkigu ikerketa honetan la-guntzera: Lehenik eta behin, hipotesiak zuzen bideratze-ko izanen zaigu baliagarri, zeren ikerketa arkeologikoek,nabarmen aurreratuak eta arrunt zehatzak teknologia be-rriei esker, aldez aurretik hesparru geografiko zehatz etamugatu batzuk marrazten baitizkigu, guk bertan ikerketalanari ekin diezaiogun. Hesparru hauen onarpena, filolo-goek proposatu ohi dituzten zenbait gehiegikeriatatik li-bratzeko aurreneko eta derrigorrezko urratsa da zalan-tzarik gabe, esate baterako, euskaldunen eta Ipar Ame-rikako indioekiko edota japoniarrekiko loturak proposa-tzen ibil ez gaitezen hizkuntza kidetasunik nimiñoenakausitu orduko.

Arkeologiak euskal kulturaren kultur haurrideak aur-kitzeko horren urrun joan beharrik ez dagoela erakustendigu. Gure arbasoen kultura materialen hurrenkerak utzi

JENTILEN AKABERAK 7

II. AHOZKO KONTAKIZUNEN BILAKAERA

Ahozkotasuna esatea, egongaiztasuna eta higikorta-suna esatea da. Ipuin eta mitoen igorpena nahiz berenharrera eta finkapena oroimenean, uherdura baten arris-kupean dago beti. Uherdura hau edo hauek, komunika-zio mailan edo oroimen mailan eman daitezke, eta edo-zein momentutan ager daitezke kontakizunaren mamianolabait aldaraziz. Arrisku honen probabilitatea ez da betiberdina kasu guztietan, baina halere, handia edo txikia,beti hor izanen dugu.

Kontakizunak honelako zauri semantikoa pairatzenduenean, bere metabolismoa lanean hasten dela esangenezake, aurreko osasuna eskuratu nahian, hots, eral-daketaren aurreko oreka iritsi nahian berriro ere. Konta-kizuna orduan, aurrekoa ez bezalako oreka berri baterahelduko da, eta bertan geratuko da harik eta igorpen etaoroimeneratze prozesuan zehar oreka hori herren utzikoduten uherdura berriak gertatu arte.

Ahozko kontakizunen ibilbidea beraz, honelako zer-baitetan laburbil genezake, alegia, zenbait oreka egoera,hauetako edozein biren artean desoreka argiago edo di-simulatuagoko zenbait egoera tartekatzen direlarik.

Etengabe aldatze hau dela medio, ia esan liteke ezdagoela munduan erregistratzeko garaian erabat leunaeta borobila agertu den kontakizunik. Ia denek erakutsi-ko dizkigute haien orbain zaharrak eta zauri berriagoak,gorabeheraz jositako izaera horren lekuko. Oreka berres-kuratze batek anitz hobekuntza egoera eskatzen ditu,apurka apurka kontakizunaren egiturari herrenkeria era-giten dioten zulo eta ezpondak bete eta haitzurtuz hurre-nez hurren, erabateko leuntasuna iritsi ahal izateko.Beraz, probabilitate arazo hutsa da, erregistraturiko ber-tsio ia denetan inperfekzioak agertzen badira.

"Egitura herrenak" eta "desoreka egoerak" aipatzenari garenez gero, egitura borobil bat eta oreka teoriko

bat badirela ari gara esaten nolabait. Baina bi kontzep-tuon definizio teoriko hertsiak proposatzea, bistan dagogure neurritik kanpoko lana dela. Beraz, gure ikerketaaurrera eramateko erabilgarri dakigukeen definizio arraspraktikoa eta didaktikoa emateari lotuko gatzaizkio soilsoilik: Ahozko literaturan jantzitako edozeinek aztertzendituen kontakizunetako egiturak orekatuak ala bortxa-tuak daudela esateko duen gaitasuna, zerarekin parekadaiteke, hiztun batek bere hizkuntzaz esandako perpau-sa bat gramatikala ala ez gramatikala dela esateko duengaitasunarekin; alegia, oharkabe sentitu eta ikasitakogramatika batean oinarritzen den gaitasuna dugu hau.Beraz, gramatikaren alorrean gertatzen denaren antzera,perpausa bat gramatika horren muga mugan egonik hiz-tun guztien iritziak haren zuzentasunaz bat ez datozenbezala, zenbait kontakizunen oreka ala desoreka egoeraziritzi kontrajarriak ager ahal izanen dira halako muga mu-gako kasu batzuetan. Baina era berean, edozein hizkun-tzatako hiztunak egunero erabiltzen dituzten perpausaarrunten %99aren zuzentasunaz bat datozen bezala,orrialde hauetan zehar erakutsi behar ditugun desorekasemantiko egoerak arrunt argiak eta garbiak azaldukozaizkio edonori. Ez goaz ez, ahozko literaturaren gramati-ka orokor bat proposatzera, baina bai ordea begibistakoirregularkeria azalduko zaizkigun zenbait fenomeno era-kustera: Hutsune semantikoak, adierazirik gabeko adie-razleak, kontraesan larriak ipuin barnean, e.a.

Ahozko literatura hein zabalean, eta mitoak zehazki,ikergai bezala hartuz gero, honako hausnarketa hau era-bat oinarrizkoa eta beharrezkoa dugu, alegia, ohartzeaaztergai ditugun ahozko kontakizunak ez direla beti orainikusten ditugun bezalakoak izan. Zenbait aldaketa jasanondoren gureganaino heldu den kontakizunaren jatorriz-ko egoera, –lehen egoera–, berreraikitzea lortzen dugun


bakoitzean, aurrerakada izugarria eragingo dio ikerketari.Eta hain zuzen ere, berreraikitze optika horretatik, esa-nahi galduen berreskuratze asmo horretatik proposatzendugu honako modelo hau, ahozko kontakizunen ibilbide-an parte hartzen duten elementu garrantzizkoenak ber-tan bildu eta laburtzen direlarik.

Kontakizunaren jatorrizko egoeratik abiatzen garela-rik, aldaketak nola gertatzen diren erakusten digu mode-loak lehenik eta behin; ondoren, eraldaketa hauek har di-tzaketen bilakabideak marrazten dizkigu, eta amaian,eraldaketa hauen bilakaeraren azken egoera erakustenzaigu, "azkentasun" edo taulak dioen bezala "egonkorta-sun" horiek noski, ahozko igorbidearen azkena eta erre-jistroaren egonkortasuna adierazten dutelarik, alegia,ikerlari batek kontakizuna idatzi edo magnetofoian erre-

8 J. I. HARTSUAGA

jistratu duen unea. (Komentatu beharrik ere ez dago,taulako behealdeko adarrak inongo aldaketarik gabekoibilbidea marrazten duela).

Auziaren gakoa zera da, kontakizunen atzetik ibiltzeahaien bilakabideetan zehar, eta bertan gertatzen denguztiaren lekuko izatea. Honela, eraldaketa desorekatzai-le eta berrorekatzaile mota guztiak lanean ikusi ondoren,edozein kontakizunetan honelako eraldaketek utzitakoorbainak ezagutzeko gauza izanen gara, eta areago, zen-baitetan, horrelakorik ahalezkoa denean, orbainen azpiti-ko aurreko oreka egoera berreraikitzeari ekinen diogu,eta nork daki!, jatorrizko egoera bateraino ez ote garenhelduko zenbaitetan. Baina oraingoz, goazen hiru sailhauek banan bana astiro eta zabal azaltzera:

II.2. Eraldaketak

Kontakizun baten mamia bi era elementaletan aldadaiteke, alegia, bere osakin bat edo batzuk galtzen di-tuenean, edota osakin berri bat edo batzuk beregana-tzen dituenean. Galera eta bereganatze hauek berriz bimailatan eman daitezke: Testuaren mailan edo kontaki-zuna murgilduta dagoen testuinguru mailan. Eraldaketamota eta mailak biderkatzen baditugu, gaineko taulakerakusten dituen kasuak ateratzen zaizkigu: Motibo ba-ten galera, motibo berri baten bereganaketa, (motiboamezu unitatea da ahozko literaturan), testuinguruko osa-kin baten galera, eta elementu berri baten sarrera tes-tuinguruan.

Edozein ahozko kontakizuni gerta dakizkiokeen eral-daketa guztiak oinarrizko lau kasu hauen konbinaketazulerbidera daitezke.

Izan ere, lau kasuok bakarka harturik, errealitatepraktikorik gabeko eragiketa abstraktuak baizik ez dira,zeren eta esate baterako, motibo baten galerak uztenduen hutsunea, motibo berri bat bereganatuz beteko

baitu kontakizunak; edota bestetan, motibo zahar batendesagertzea dakarren motibo berri baten bereganaketa,testuinguru aldaketa batek bultzaturik gertatzen da; etatestuinguru mailan zenbait informazio galtzen denean,mezuaren zati batzuk ulergaitz bihurtzen dira, eta ondo-rioz, erraz gerta daiteke, motibo berri batzuk iristea za-har eta ulergaitz bihurtu diren horiek ordezkatzeko.

Errealitatean, oinarrizko kasu hauetako bakoitza gu-txienez beste hiruretako bati lotzen bazaio, argi dago al-daketa mota bakoitza ilustratzeko hartu ditugun kontaki-zunetan, beste aldaketa motekiko loturen aztarnak so-magarriak izango direla. Dena dela, ondoren datozentestuen hautapena arreta bereziaz egin da, bakoitzakilustratzen duen aldaketa mota beste aldaketa moten az-tarnen gainetik nabarmen ager dadin, eta ez dut ustebenetan honen inguruan inolako nahasterik gerta daite-keenik.

Zehaztapen hauek eginik, gatozen aurreneko kasuaaztertzera.


II.3. Motibo Galera

Kontalariak oroimen kaxkarra duelako, entzulea gehie-gizko arretaz adi egon ez delako, edota igorbidean besteedonolako uherduraren bat gertatu delako, mezu zati batbidean galtzen da. BARANDIARANEK jasotako "Sorgin lapurra-ren ipuina" gertaera honen adierazgarri bikaina dugu. Honaistorioa laburbildurik1:

Etxe bateko hiru anaiek gauero norbait sagastira sa-garrak lapurtzera etortzen zaiela somatzen dute, etaohoina atzemateko kusanetan geratzea erabakitzen du-te. Anaia zaharrenak aurrena eta bigarrenak ondoren, ezdute ezer ikustea lortzen, gau osoa ezin baitute itzarririkeman. Hirugarren gauez, gaztearen txanda: Sagastia jo-an da igitaia eskutan, eta egunsenti aldera horra nonazaltzen den irudi beltz bat harresiaren gainean. Gazteaoldartzen zaio eta eraso egiten dio igitaiaz. Argiarekin,hiru anaiek esku beltz bat eta odol arrastoa kausitzen di-tuzte. Arrastoa harri izugarri baten azpian amaitzen da.Hura mugituz leitze bat azaltzen da, eta hara sartzen dagaztea beste biak lur gainean utzirik. Soka batez baliatuzheldu da beheraino, eta neska gazte eder batekin egitendu topo, sorgin batek bahiturik bertan bizi den erregerenalabarekin alegia. Printzesa lurgaineratu ondoren bi anaiazaharrenek alde egiten dute harekin, gaztea leitze barre-nean utzirik. Honek, luze baino lehen sorginarekin topoeginen du eta borrokan gailen geratu ondoren, arteansorginari moztu dion mihia gordeaz, leitzetik irten etasalbatu duen printzesaren erresumara heltzen da.Bertan jakinen du printzesa eta bere salbatzailea omendena ezkontzera doazela ...

"Gero ostatu batera sartu eta hango aposentu bate-an burdinazko mailu txiki batekin kax kax kax leihoa joazzerbait egiten ari balitz bezala egun guztia pasatu omenzuen."

Hurrengo egunean ezkonaldiko jendeak ikusten dituleihotik, eta hauen erdian bere anaia zaharrena printze-sarekin. Sorginaren mihiaren indarrez erauntsi bat sorra-razten du eta ezteiak atzeratu egiten dira. Horren ondo-ren...

"Ostatuko mutil horrek egun guztia bere aposentuanmailuarekin kax kax kax joaz pasatu omen zuen."

Hurrengo egunean ezteiak berriz hondatzen ditu au-rrekoan bezala. Eta berriz ere,...

"Ostatuko mutil horrek lehenagokotan bezala egunguztia leiho ondoan mailuarekin kax kax kax eginez pa-satu omen zuen."

Biharamunean, eta ezteiak hirugarren aldiz hondatuondoren atxilotu egiten dute eta erregeren aurrera era-man. Bertan printzesak ezagutuko du eta ezkondu egi-ten dira.

Ipuin harrigarriak, harrigarriak direnez gero, gureeguneroko logika ez den logika batek arautzen ditu.Gertakaririk txundigarrienak ez du inolako oztoporik ber-tan onartua eta onetsia izateko, eta inor ez da harritukogure gazteak sorginaren mihia hozkatuaz erauntsiak so-rrarazten dituela jakiterakoan. Noski, ipuin harrigarri batbaita. Halabaina, ipuin harrigarri batean ere ez logikoaeta ez pertinentea ez dena zera da, alferrikako elemen-tuak egotea. Gure gaztearen iharduera horiek burdinaz-ko mailu txikiarekin jo eta ke, "kax kax kax" egun santuguztian aritze horiek ez dute inongo funtziorik betetzenipuin honetan: Ez dute ezer adierazten, ez dute ezer ar-gitzen, ez daukate inolako ondoriorik, hitz batez, alferrikdaude dauden lekuan. Gertakari hori bakar bakarrik dagoipuinaren erdian inongo loturarik gabe, ez aurreko ez etaatzeko beste ezein elementurekin. Eta gainera, arruntulertezina da. Zer adierazten du "kax kax kax" horrek?

Zuhurki jokatuz esan dezakegun gauza bakarra zerada, argi dagoela testuaren zati bat galdu egin dela. Ezdakigu zer adierazten zuen, baina izan ere, bere galerakutzi duen hutsunea nabarmen azaltzen da. Mezuaren za-ti baten jauskerak aldaketa bat sorrarazi du kontakizuna-ren baitan, hau erabat herren utzirik loturabako gertakarialferrikako hori dela eta.

Halere, zorionez eta ipuin harrigarrietakoen adinekofortuna bolada bati esker ditxosozko "kax kax kax" ho-rren benetako esanahi jatorra jakin ahal izanen dugu.Txiripaz irakurritako errusiar ipuin batean zegoen gakoa:Hona "Ivan Zakurrarena eta Basagizon zuria" deritzanipuin horren laburpena2 .

Oraindik umerik ukan ez duen errege batek honakoaholkua jasotzen du behartsu batengandik bere limosnaeskertzeko, alegia, urrezko hegalak dituen arraina harra-patu eta bere emazteari eman diezaiola jateko. Esan etaegin, erreginak arrain harrigarria jaten du, baina ez da ba-karra izanen: Sukaldariak eta sukaldeko zakurrak ere ja-tena berbera dastatu baitute halaber. Egun berean hiruume, Ivan Erregerena, Ivan Sukaldariarena eta IvanZakurrarena jaiotzen dira. Biziki azkar hazi eta laster abia-tzen dira hirurak elkarrekin abentura bila. Egun batez,Basagizon zuria topatzen dute haren larruolan, estepa-ren erdian eta hark Printzearena eta Sukaldariarena gain-ditzen ditu borrokan, baina Zakurrarenaren aurrean gal-tzaile gertatzen da. Bizitzaren grazia eskatzen dio, etaZakurrarenak barkatu bakarrik ez eta anaiatzat hartzendu. Beranduago, laurak leitze batera heltzen dira.Bertan, hiru herensugek bahituriko hiru printzesa daude.Zakurrarenak jaitsi, hiru herensugeak eho, eta printzesakaskatzen ditu, bakoitzari eraztunak eskatuz ezaupide gi-

JENTILEN AKABERAK 9

1) J. M. BARANDIARAN. "Eusko Folklore" Obras Completas 2. alea, 62 orr. AT301. 2) AFANASIEV. "Contes russes" / 95. orria 28 zb.


sa. Irten aurretik bakoitzak egin behar duen hautua adie-razten die: aurreneko printzesa Erregerenarentzat, biga-rrena Sukaldariarenarentzat eta azkena berarentzat. Prin-tzesak lurgaineraturik, Basagizon zuriak argi ikusten duberarentzako saririk ez dagoela, eta haserre, soka moztueta Zakurrarena leitze barruan uzten du. Printzesakhaien erresumara abiatzen dira ustezko salbatzaileekin.Zakurrarena leitzetik irteteko modua aurkitu eta haienatzetik heltzen da erresumara. Bertan morroi gisa har-tzen duten urraginaren etxean, hain zuzen ere biharamu-nean ezkontzen den printzesaren ezteietarako eraztunbat egiteko mandatua eman dioten urraginaren etxean.Zakurrarenak, eraztuna berak eginen duela esaten diourraginari. Bere mailuarekin urrea jo eta jo dihardu, bainagero printzesak leitzean emandako eraztuna luzatzen diourraginari. Biharamunean erauntsia sorraraziz ezteiak os-patzea eragozten du. Berdin beste bi printzesekin. Az-kenean printzesek beren eraztunak ezagutu eta hauenbitartez beren salbatzailea ezagutuko dute. ZakurrarenakBasagizon zuria ehoko du eta hiru anaiak hiru printzese-kin ezkonduko dira.

Errusiar ipuin honek, aurreko euskal ipuinarekinukan dezakeen ahaidetasun lotura bakarra zera da, biakipuin tipo AT301eko bertsioak direla, beste inongo loturaestuagorik gabe; halabaina, bertan aurkitzen dugu sorginlapurraren ipuinean somatutako bitxikeria argi dezakeenmotiboa, izan ere, ziur aski ipuin tipo honen eta ingurukoipuin tipoen bertsio gehiagotan ere kausitu ahal izanendena. Urragin baten etxean morroi bezala sarturiko he-roiaren motiboa, bere gezurrezko ihardun horrekin urreamailuz jo eta jo, gero, printzesa askatu zuenean harkoparitutako eraztun jatorra emateko, Ataungo ipuinakezagutu behar izan du noizbait, eta eraztunaren motiboagaldu ondoren, gaztearen ihardunaren argazki ulergaitzhori besterik ez du gorde: Burdinazko mailu txiki batezleiho ondoan egun osoz batek daki zer jo eta jo ari dengaztearen irudia.

II.4. Motibo baten bereganaketa

Motibo berri bat kontakizun batean sartzea, arrazoidesberdinei zor dakieke: Testuinguru mailakoak izan dai-tezke beharbada, –moda dela eta kitto–, edota motiboakberak ukan ditzakeen zenbait baliotan, –polita edo adie-razkortasun handiko izatea adibidez–, datzake. Dena de-la, so egiogun nola gertatzen den bereganaketa hau xi-berutar mendietako Tartalo (Polifemo) ipuin honetan3.

Haur bat juan züzün egün batez oihanialat. Batü zi-zün Tartaro bat eta Tartaro harek eraman zizün bere etxe-rat. Tartaro harek egün oroz jaten zizün jente bat eta haurharen aldia ere ari züzün huilantzen. Gai batez Tartaroaeinherik jin züzün eta lo jarri züzün suphazter khantian.Ordian haurrak zer ez dü egiten?

Hartzen dizü gerren bat eta irazten diozü borontekobegi bakotxa. Gero Tartaroaren aharien artian gordatzendüzü. Bortha ez beitzian idekitzen ahal, ez zakizün nulabehar zian eskapatü. Hartzen dizü aharirik handiena etalahardekatzen dizü: Gero haren larriaz üngüratzen düzüeta txintxarria lepuan ezartzen dizü.

Biharamenian Tartaroa abiatzen düzü aharien kanpoigortera eta jarten düzü bortha saihexian haurra eskapaez dakion. Haur hori egoiten düzü emeki emeki azkene-tarik, bena Tartaroak hunkitzen zitizün igaitian ahariakoro. Haurra hunkitziareki, ezagützen dizü eta lotzen ziozüilheti, bena larria ützirik haurra eskapatzen ziozü. OrdianTartaroa lasterrez abiatzen ziozü ondoti, bena ez zitezüngida. Ürthikiten diozü erhaztun eder bat hüra har dezan.Haurrak hartzen dizü eta ezarten erhi txinkarrian. Benaerhaztun harek oihu egiten zizün: "Ni hebe, ni hebe!" etaordian Tartaroa lasterrez huna ziozün haurrari eta hatze-man abantzu zizün. Nahi zizün erhaztuna ideki bena ezzirozün. Zer egiten du ordian? Erhia muzten dizü eta ürt-hekiten dizü bere erhaztunareki hur handi bat beitzenharat.

Erhaztuna ari beitzen aitzina oihuz: "Ni hebe, ni hebe!"Tartaroa hur hartarat jauzi züzün eta han itho.

Haur bat joan zen egun batez oihanera. Topatu zuenTartaro bat eta Tartaro hark eraman zuen bere etxera.Tartaro hark egunero jaten zuen gizon emakumeren bat,eta haurraren aldia ere ari zen hurbiltzen. Gau batezTartaroa nekaturik etorri zen, eta lotara jarri zen sutondotxokoan. Orduan haurrak zer ez du egiten? Hartzen duburduntzi bat eta iragazten dio kopetako begi bakarra.Gero Tartaroaren aharien artean gordetzen da. Atea ezinzuen ireki eta ez zekien nola alde egingo ote zuen.Hartzen du aharirik handiena eta zintzurra mozten dio:Gero haren larruaz bildu eta txintxarria lepoan ipintzendu. Biharamunean Tartaroa abiatzen da ahariak kanpora-tzera, eta jartzen da ate saihetsean haurra eskapa ez da-kion. Haur hori egoten da isil isilik azkenekoekin, bainaTartaroak ukitzen zituen igarotzerakoan ahari guztiak.Haurra ukitu eta bertan ezagutzen du eta iletatik heldu.Baina larrua utzirik haurra eskapatzen zaio. OrduanTartaroa lasterka hasten zaio atzetik baina ez zitekeen gi-datu. Jaurtitzen dio eraztun eder bat hura har dezan.Haurrak hartzen du eta ipintzen du behatz txikian. Bainaeraztun hark oihu egiten zuen: "Ni hemen, ni hemen¡",eta orduan Tartaroa lasterka bertan zetorkion haurrari,eta harrapa hurren zuen. Nahi zuen eraztuna ireki, bainaez zezakeen. Zer egiten du orduan?, behatza mozten du,eta ondoan zegoen ur handi batetara botatzen du eraztu-na eta guzti.

Eraztunak aurrera segitzen zuen oihuz: "Ni hemen, nihemen!", eta Tartaroa ur hartara jauzi zen eta bertan ito.

Eraztun hiztun hori etorri berria dugula begi bistan uz-ten du bere agerrera bortxatuak. Izan ere, gertakarien hu-rrenkera borobil eta harmoniatsua, bat batean eteten dagertakari bitxi horretaz: Tartaroa, itsuturik dagoela, ezinzaio umeari jarraiki, baina hala ere zuzen jaurtitzen dioeraztun magikoa; eta umea berriz, izuak hartuta herioanbide doan arren, horra non gelditzen duen lasterra, –non-

10 J. I. HARTSUAGA

3) M.CERQUAND. "Légendes et récits populaires du Pays Basque."Bulletin de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Pau (BSS-LAP) delakoan argitaraturik 1881-82ko alean./ "Le Tartare et l’en-fant", 505orr. 54 zb.


bait bere estuasunaz une batez ahazturik–, etsaiak jaurti-tako eraztun madarikatua jaso eta behatzean ipintzeko.Kontraesan hauek alde batetik, eta pasadizoaren agerrerabortxatu eta traketsak bestetik, zera erakusten digute,alegia, pasadizo hau etorri berria dugula, ipuinari duelagutxi lotu zaiola eta beraz, honen egituran borobilkiago in-tegratzeko behar hainbat astirik ez duela oraindik ukan.

II.5. Testuinguru Osakin baten Galera

Ipuina jatorriz sortu deneko testuinguruko osakinbat ez da gehiago ageri egungo testuinguruan, eta ho-nek, mezuaren zati bat gaizki ulertzera eramaten gaitu.Hauxe da, "Utsaleako zubiko laminak" deritzan kontakizu-nean gertatzen dena. Ikus ditzagun JEAN BARBIER-ekSenperen bildutako leienda honen zenbait pasarte4.

Duela bizpahiru ehun urte, laminek ba omen zutenegoitza bat Senperen, Utsaleako zubiaren azpian. Bainannahi bezenbat behaturikan ere, nehork ez omen zuendeus jakiten ahal barne hartako berririk. Behin batez ha-lere, lamina hetarik bat hiltzera omen zoan. Haren lagu-nek bazakiten arras ongi orena etorria zuela, eta futxo!,ez zitekeen hil deus gisaz, gutarteko jende batek laminaez zen batek, hura ikusi eta haren aitzinean, den otoitzikttikiena erran gabe. Laminetarik bat joan zen beraz,–Gaazetxean baitzuten ezagun bat eta–, harenganat.

–"Etorri behar duzu, otoi, gure etxeraino...! Gure la-gunetarik bat arras gaizki da, eta ez du bere azken hatsabotako ahal, zuk ikusi eta otoitz ttiki bat harentzat errandukezun arte. Sari ederra izanen duzu, berrogoi eta ha-mar liberako bat, eta gainerat oraino, ikusgarri zerbeit."

Gaazetxeko gure emaztekiak deliberatzen du berazjoatea, zernahi izanen bazen ere. Utsaleko zubiari buruzheldu zirelarik, laminak erraiten dio emaztekiari:

–"Gure etxetik sarri ateratzearekin deus harraman-tzarik entzuten baduzu ez otoi gibelera beha! Zoazi betiaitzina zure bidean... Bertzenaz zure ikusgarria galdukoduzu, zuhaur batere ohartu ere gabe."

–"Ontsa da, ez dut segurki gibelera behatuko!"Utsaleko zubiaren ondora heltzen dira beraz, eta

heien etxean sartzeko behar baitzen urean iragan, lami-nak makila berezi batekin kaxk jotzen du ura, eta ura egi-ten da berehala bi zati. Biak gero iragan ondoan, laminakberriz kaxk emaiten dio makilarekin, eta ura, kuxean jinzen bere lekurat.

Gure emaztekia sartzen da beraz etxe barnera, etalamina hil-urrenaren aitzinean otoitz bat erranik abiatzenda kanporat. (...).

(Sariaren ematea eta guretzat garrantzirik ez dutenzenbait pasadizo datoz ondoren).

Kontakizunaren funtsa den motiboa, Gaazetxeko an-drea hil hurren dagoen laminaren ondoan egotea eta ha-ren alde otoitz egitea alegia,ez da haboro kontalariakulertua eta beraz honek aitzakia bat asmatu beharreanikusten du bere burua (laminak ezin dira hil kristau batenotoitzik ezean), bitxi samarra iruditzen zaion jokabide ho-ri zuritzeko. Euskal mitologiaren balio ideologiak azter-

tzerakoan adierazi dugunez5, elkarrekiko laguntza ohitu-rak agindutako karitatezko jokabide onesgarria besterikez da Gaazetxeko andreak egiten duena, hots, gaixota-sun eta heriotza kasuetarako jainkozko eta gizazkoenhesparru baterakoia den auzoan legezkoa den ohiturakagintzen duena. Testuinguru gako honen hutsuneak,mezuren esanahi jatorraren jauskera dakar.

II.6. Osakin berri baten Sarrera Testuinguruan

Datu berri bat sartzen da kontakizuna sortu zenekotestuinguruan. Bereganaketa honek zenbait mezuren in-terpretazio berria eragiten du. Honen adibide zehatza,Jentilbaratzako jentilak eta Agerreko baserritarren artekohartu emanak ikusarazten dizkigun kontakizunean dugu6.

Lehenago Jentilbaratzan jentilak bizi izaten omen zi-ren. Askotan gauez Agerrera jaitsi ohi omen ziren etahan jokoan aritzen omen ziren egunsentian oilarrak ku-kurruku jo artean.

Behin Agerreko nagusia gaizkitu egin omen zen etaelizakoak egitera omen zihoan. Hau jentilek jakin zutene-an, kristauak ez izanagatik, urrezko sobrekama Agerrerajaitsi omen zuten, eta berarekin gaixoaren ohea elizako-ak joaterako jantzi omen zuten.

Agerrekoek jentilen sobrekamaren gura izan nonbaitere eta hala iltzez oheari josi omen zioten, eta baita ge-roxeago oilarrari kukurruku joarazi ere. Jentilak oilar kan-tua aditu zutenean heldu beren sobrekamari eta bereal-diko "errun" (ziztuan) abiatu omen ziren; baina sobreka-ma puska bat ohearen ertzari josita geratu omen zi-tzaien. Orduan jentilek deiadar egin omen zuten, AgerreAgerre zen bitartean ez zela etxe hartan eririk edo maki-rik faltako. Eta harrez gero eria edo makia beti izanomen da Agerren.

Atal honen hasieran esan dugunez, ia ezinezkoa dagainontzeko hiru motatako batekin gutxienez loturik ezdagoen aldaketa mota bat aurkitzea. Halere, horixe dakontakizun honek erakusten diguna, alegia, soil soilik da-tu baten sarrera testuinguruan ezein osakin zaharrarenjauskerarik gabe, eta testu mailako aldaketarik gabe ha-laber. Datu berria, jentilen kokapena dugu, alegia, gauezbizi eta eguzkiari ihes egiten dioten izaki harrigarri bel-durgarrien multzoan sartzea, halakoekin parekatzea.

Bere bidean topatzen dituen erlijioak gaitzestearrenhaien ordezkariak deabruratu ohi dituen kristaugoak be-re eragina erakusten digu hemen, jentilak gaueko iza-kien multzoan sarraraziz.

Begi bistako ezkortasunezko datu hau txertatzeak,mezuaren esanguraren gardentasuna uhertzen du, etabaita ere eskuarki erabat aldarazi denboraren poderioz.Oroit gaitezen une batez lamientzako eta Basajauna-rentzako garai bateko opariez, gero lapurretak bailiran in-terpretatuak, jainkozko hauek izaki izugarri bilakatu dire-nean7.

JENTILEN AKABERAK 11

4) JEAN BARBIER. "Gure Herria" 1975.

5) JUAN INAZIO HARTSUAGA. "Euskal Mitologia Konparatua".

6) JMB. Aip id. 24.orr.

7) JUAN INAZIO HARTSUAGA. "Euskal Mitologia Konparatua".


Halabaina, Jentilbaratzako ipuin honetan bere lehenhazia somatzen badugu ere, jentilen deabruratze proze-sua ezin izan da burutu: Oraindik ere jentilak dira bertanohiturazko ortodoxiaren aldarrikatzaile jatorrak, eta jendekristau zikoitz esker txarreko batzuen biktima gisa era-kusten zaizkigu. Testuinguruak bereganatu duen datuezkor berri horrek ez du oraindik zentzu aldaketa sakonikeragin, baina dena den, hortxe dago txertaturik.

II.7. Igorbideak

Honaino azaldutako aldaketa motak, kontakizunenigorbideetan zehar gertatzen dira noski. Igorbideak deri-tzan azpi-atal honek beraz, ez du asmo bezala kontakizu-nen igor bideetan gertatzen diren fenomeno guztien be-rri ematea, zeren horrela balitz orain arte azterturiko al-daketa mota guztiak bere baitan hartu beharko bailituz-ke. Azpi-atal honetan, kontakizunen igortze prozesuarentarte zehatz baten ikerketari lotuko gatzaizkio, hain zu-zen ere, aldaketa baten ondorioz kontakizun batek jato-rrizko oreka galtzen duen unetik, fijatua edo errejistratuaizan arte iragaten den tartearen ikerketari. Gure abiapun-tua, kontakizun bat herren geratzen deneko une teorikoada, eta hortik aurrera zer eginen ote duen galdetzen dio-gu geure buruari.

Adierazi berri ditugun aldaketa mota baten edo ba-tzuen eraginez desorekatua geratu den kontakizunak,aurrera eginen du bi kontalari motaz osatzen diren igor-bideetan zehar, alegia, kontalari errepikatzailea, kontaki-zuna entzun bezala ia hitzez hitz errepikatzen duena, etakontalari hobetzailea, kontakizunaren baitan somatzendituen herrenkeriak leuntzen eta borobiltzen saiatzen de-na. Aurrenekoak jarrera arrunt oharkabeaz dihardu, etaez dauka inongo erreparurik batere zentzurik gabekomezuak igorri eta kontraesanik ikusgarrienak ere berehorretan errepikatzeko. Bigarrenak aldiz, esaten ari denaaztertu egiten du eta trakeskeriarik somatzen baldin ba-du, kontakizunaren egitura hobetzeari ekinen dio, kontra-esanak irtenbideratuz, hutsuneak betez eta alferrikakoosakinak suntsituz, kontakizunak, egitura, esangura etaitxura borobil ulergarri eta harmoniatsuak ukan ditzan.

Kontakizun bat dabilen igorbideko bi kontalari motahauen arteko proportzioak erabakiko du kontakizun ho-rren azken egoera, errejistratua izaterakoan erakutsikoduen itxura alegia: Zenbat eta gehiago izan kontalarierrepikatzaileak, orduan eta ageriago azalduko dira jasa-niko aldaketen aztarnak (kontraesanak, hutsune seman-tikoak eta adierazirik gabeko adierazleak batik bat).

Alderantziz, zenbat eta ugariago izan kontalari hobe-tzaileak, orduan eta nekezago kausitu ahal izanen duguhorietako aztarnaren bat: Kontakizuna orekatua eta boro-

bila azalduko zaigu, bere adierazmami berrian ez duguarraildura edo pitzadurarik somatu ahal izango.

Kontalari errepikatzailea eta kontalari hobetzailea ezdira halere errealitatean aurki daitezkeen bi kontalari mo-ta fisiko edo pertsonalak, baizik eta bi kontalari mota te-oriko edo funtzionalak. Benetako kontalari errealetan so-ma daitezkeen bi joerak irudiratzen dituzte, baina eredumailakoak dira halere, eta ez ditugu errealitateko konta-lari fisikoekin nahasi behar. Benetako kontalari errealbat, eredu errepikatzailetik hurbil ibil daiteke, eta beste-ren bat berriz, eredu hobetzaileari lot dakioke. Halabainaera berean zera gerta daiteke, –eta izan ere gertatzenda–, kontalari fisiko erreal bera eredu errepikatzailearenarabera aritzea zenbaitetan, eta beste zenbaitetan aldizeredu hobetzaileari jarraikiz jokatzea, bi ereduon artekohautapena, komunikazioan parte hartzen duten zenbaitzirkunstantziak agindurik etorki, hala nola, kontakizunmota, entzulego mota, istorioa kontatzen duenak duenhelburua, istorioaren kontalariarenganako helbidea, etakontalariaren istorioarekiko jarrera asmoa eta erabilera,alegia, kontalariak bere istorioarekiko duen jarrera zeinote den, begirunez fidelki errepikatzea hala irudimen bi-ziaz eta graziaz apaintzea entretenigarri atsegina izan da-din. Baserritar euskaldunak ez du honako bi kasuotanber gisan jokatzen, alegia, bere umeari bere zaharren-gandik ikasitako leienda bat kontatzerakoan, –leku jakineta ezagun batean gertaturikoa, etxeko arbasoak aipa-tzen dituelarik eta etxeko ondare mitologiakoaren zatibat dena–, edota egunaren hondarrean lagun artean bil-durik horren antzeko beste bilera batean entzundako is-torio harrigarria,–garai eta leku zehaztu ezinetan gertatu-riko istorio harrigarria–, kontatzen duenean bere adiski-deak dibertitzeko.

Aurreneko kasuan kontakizun hori berak entzun be-zala ahalik eta berdinen errepikatzen saiatuko da, eta bi-garrenean ordea fideltasuna bigarren mailako kontu bila-katzen da, kontalariaren abilezia eta entzulegoa liluratze-ko gogoa nagusi direlarik.

Bi kontalari mota teoriko hauen presentziak bereha-la dakarkigun auzia zera da, alegia, bakoitzak duen ga-rrantzia erlatiboa finkatzea. Hots, zein da horien artekoproportzioa igorbidean zehar? Zein dira gehienak, errepi-katzaileak ala hobetzaileak?

Egin berria dugun hausnarketak erantzun bide has-tapen bat erakusten digu nolabait, alegia, esan nahi bai-ta ez dagoela osaketa bakar bat kasu guztietarako, baiziketa, kontakizun motari eta komunikazioaren inguru etaasmoari dagokien faktore multzo batek igorbidearenosaketaren proportzio ezberdina finkatzen duela kasubakoitzean. Baieztapen honetan oinarrituz, honako haus-narketa egin genezake, hots, erdi aroko Bagdad-ekokontu kontalari profesionalen ingurugiroko igorbideetaneredu hobetzailea zela nagusi eta alderantziz, euskalleienda mitologikoen igortze prozesuan zehar ereduerrepikatzaileak osatu duela gehiengoa.

Dena dela, erabateko erantzuna, "a posteriori" botadaiteke bakarrik. Esate baterako, Agerrera joan ohi zirenjentilen istorioari buruz, kontalari errepikatzaileen ahotan

12 J. I. HARTSUAGA


ibili dela nagusiki esan daiteke, zeren eta Jentilarokoikuspuntua gorde baitu gizarte kristautu baten baitanzenbait mendetan zehar, lehenago erakutsi dugun kon-traesan larria egoskor gordeaz batere estutu gabe, ale-gia, jentilak alde batetik sorginak eta mamu gaiztoen an-tzera eguzkiari ihes egiten dioten gaueko izakiak izan,eta aldi berean, lagunbera, eskuzabal eta bihotz onekoakizateak plazaratzen duen kontraesana.

Halaber, hesparru geografiko zabal batean zeharhan eta hemen bildutako kontakizun baten bertsioek el-karren antza handia agertzen badute, guztien igorbidee-tan errepikatzaileak nagusitu direla esan ahal izanen du-gu. Kasu orotan beraz, "a posteriori" eman behar izatendugu erantzuna.

II.8. Kontakizunaren egungo egoera

Gure koadroaren hirugarren atala, ikertzaileak bereaurrean aztergai topatzen duen materiala da: Kontaki-zuna, errejistratua izan den unean agertzen duen itxuraz.Itxuraren arabera, hiru atal nagusitan bana ditzakegukontakizunak: Jatorrizko orekari eusten diotenak, aldake-ta bat edo zenbait jasan ondoren desorekatuak geratudirenak, eta azkenik, desorekaturik geratu ondoren ore-ka berri batera heldu direnak.

Kontakizun bat, gaur egun erakusten duen itxuraz, ja-torrizko orekan dagoela susmatzea, alegia, asmatua izanzenetik errejistratua izan den arte forma eta esanguraberberak gorde dituela uste izatea, hipotesi benetanarriskutsua da, izan ere. Euskal Herrian badugu, ziur askinahiko modernoa den leienda ziklo bat (XVII-XVIII men-deetakoa), hain zuzen ere, baseliza zahar eta kaleko elizaberrien inguruan baserritar eta kaletarren arteko auzi etaistiluekin zer ikusirik baduen leienda zikloa.

Gizartearen kaletartze prozesuari jarraiki datorren er-lijioaren kaletartze bidea gaitzesten da leienda hauetan,honako mezu hauekin: Amabirjinak edo aingeruren ba-tek kalean eraiki asmo den eliza berria altxatzeko egu-nez bildu diren materialak, gauez lehengo ermita zaharrazegoen lekura itzultzen ditu, auzi honetan Zeruaren

nahia zein den argi eta garbi erakutsiz: Elizak, lehenago-tik egon diren leku beretan gordetzea. Ziklo honetakobertsioen lar ugaritasunak bere modernotasunaren hipo-tesia iradokitzen digu, eta beraz, kasu honetan, jatorriz-ko orekaren hipotesia onargarri izan liteke. Dena dela,eta honela ez balitz ere, gure koadroan gordeko genukebeti ere hipotesi hau, posibilitate teoriko modura.

Ikertzaileak beste zera ere aurki dezake, alegia, kon-traesan edo hutsune nabaririk gabeko kontakizun borobi-la, baina borobiltasun hori aldaketaren batek eragindakotrakeskeriak konpondu eta txukundu ondoren sortzenden oreka berriaren emaitza delarik. Hori ez da jatorrizkoorekari eutsi dion kontakizuna, eraldaturiko eta berrore-katuriko kontakizuna baizik. Honelakoen aurrean ikertzai-leak egituren eta esanguren borobiltasuna eta orekakonstatatu besterik ezin du egin, kontakizunak ez baitiobere ibilbidean jasandako istripu, matxura eta ondoren-go konponketei buruz inolako jakinbiderik eskaintzen.

Euskal mitologiaren eduki ideologikoaren azterke-tan8 azaldutako zenbait lamina istorio kontakizun berrore-katuaren eredu borobilak ditugu. Bertan ikusten ditugunizaki gauezkari gaiztook etxeetan sartu eta etxekoandre-ak izutuz gauero bapo afalduz bizi direnok, kontraesanarrastorik gabeko istorio zuzen eta poliki egituratuetakoprotagonistak dira. Izan ere, honelako bertsioak izan bali-ra gure aztergai bakarrak, laminen irudi gaizto hori izanengenuke konklusio gisa, bertan ez baita inongo pitzaduraedo orbain semantikorik kausitzen ahal. Baina zorionez,eta batik bat hauek baino "traketsagoa" zen bertsio batiesker, laminen benetako nortasuna asmatzeko bideaaurkitu dugu, eta baita azkenean asmatu ere, hauen be-netako nortasunak sasi-sena gaizto horrekin zer ikusirikez zuela.

Azkenik bere baitan desoreka aztarna argi edo iluna-goak erakusten dituen kontakizunak topa ditzake iker-tzaileak. Eraldaketa jasan ondoren kontalari errepikatzai-leak nagusi ziren bidean ibili dela eta, okerrak disimula-tzeko eta matxurak leuntzeko behar hainbat astirik ukanez duten kontakizunak izanen lirateke hauek, eraldake-ten ondorioak bistan ageri dituztenak.

Lau aldaketa mota definitu ditugu lehenago, etahauetako bakoitzak igergarri berezia uzten duenez gero,lau izanen dira halaber desoreka erakusgarriak: Mamiriketa funtziorik gabeko osakinen presentzia, egituran gaiz-ki ematen duten osakinena, arrazionalizaketak, eta kon-traesan semantikoak.

Kontakizun baten barnean adierazmami eta funtzio-rik gabeko osakin bat egoteak, alegia, ezer argitzen ezduen, ezeri lotzen ez zaion eta hitz batez, alferrikakoaden osakin bat egoteak, zera adierazten digu, hain zuzenere, osakin horri bere zentzua ematen bide zion zatiajausi egin dela. Noski alferrikako elementuek, alferrika-koak direnez gero, beraiek ere suntsitzeko probabilitatehandi samarra dute, eta hori gertatzen ez bada, eta kon-takizunaren baitan badirau, oharkabeki eta fideltasunosoz diharduen kontalari errepikatzaile hurrenkera batiesker izanen da. Hauxe da hain zuzen, "Sorgin Lapurra-


KJO: Jatorrizko orekari deuskion kontakizunaKD : Kontakizun desorekatua KB : Kontakizun berrorekatua 8) Id.

S. C. Aranzadi. Z. E. Donostia/San SebastiánMunibe (Antropologia-Arkeologia) 56, 2004

ren" ipuinarekin agitu dena, sasi-eraztungintzaren moti-boa jauzi ondoren, heroiaren iharduera "kax kax kax" egi-nez bere mailu txikiarekin alferrikakoa eta ulertezina bila-katu dela.

Kontakizunaren egituraren barnean gaizki ematenduten osakinak egoteak, osakin horien etorriberritasunasalatzen du, irentsi berriak eta erabat liseritu gabeak di-rela erakutsiz. Itsuturik dagoela eta, umeari jarraiki ezi-nean dabilen Tartaroa hari eraztun hiztuna zuzen jaurtiki-tzen ikusten dugunean, eta umea lasterrari une batezutzi eta estuasunaz ahazturik eraztuna jasotzen ikustendugunean, ezin dugu eskenaren trakeskeria ez somatu,eta hau honen begi bistakoa izaki, ez dugu haratagokokomentarioren beharrik.

Atal honetan azaltzea luzeegia ez balitz, benetan in-teresgarria litzateke eraztun hiztun honen motiboarenkokapenaren bilakaerari jarraitzea, xiberutar bertsio ho-netatik abiaturik, gipuzkoar bertsio batean bere kokale-ku borobila aurkitu artean, mugaz bi aldeetan bildurikodozena erdi bat kontakizunetan somatzen diren liserike-ta ahaleginak aztertuz.

Arrazionalizaketa, bere horretan batere ulergarri ezden motibo bati nolabaiteko zentzua ematearren konta-lariak burutzen duen eragiketa da. Gertakizun hau, me-zuaren zati bat galdu deneko kasuetan eman daiteke,baina eskuarki, testuinguruko zati bat jausten deneansortzen den erantzuna izan ohi da, hain zuzen ere, orainilun eta ulergaitz bilakatu den zati horren zentzua argi-tzen zuen testuinguruko datuaren jauskera konpontzensaiatzen den erantzuna. Arrazionalizaketa, garai bateantestuinguru gako batek betetzen zuen funtzio argiemai-lea betetzera datorren mintzabidea da. Sistematikoki he-rrenka dabilen kontakizunari oreka eta zentzua emateradatorren mintzabidea da, baina beti fideltasunarekikoarreta eta begirune bereziz. Alegia, errekurtso hauerabiltzen duenak zera erakusten du, nahiago duela, ne-kez ulertzen duen baina halere horrelaxe heldu zaionmotibo batentzat esplikazio bat bilatu, –nahiz eta espli-kaziorik barregarriena izan–, kontakizunean hobe eman-go lukeen motibo ulergarriago baina berri eta eratorri ba-tez ordezkatzea baino, kontakizunaren benetakotasuneta jatortasunaz arduratzen baita.

Arrazionalizaketen kausitzea nekerik gabeko lanaizan ohi da, zeren eta kontakizunaren erdian arras nabar-mentzen den mintzabide berezi eta bitxia baita. Zen-baitetan honako esamoldeetaz baliatzen dira kontakizu-nean sartzeko: "Badirudi,...", "hau honela bada...", e.a.;baina sarrerazko esamolde hauek huts egiten dutelarikargudioa zalanzkunerik gabe irmo botatzen denean ere,bere argudiotasuna, bere esplikaziotasuna, argi eta garbinabarmen azaltzen dira kontakizunaren benetako osakinjatorren gainetik, esan bezala, beste mintzabide motaarrunt ezberdina delako.

Senpereko Utsalea zubiko laminen istorioaren ira-kurketak, berez nahiko somagarri den arrazionalizaketaeredua erakusten digu, eta are eta nabarmenagoa azal-tzen da, arrazionalizaketak argitu nahi duen aspektuarenesanahia beste bideetatik jada ezaguna dugulako. Gaa-

zetxeko andrea hil hurren dagoen laminaren ondoanikusten dugu, haren alde otoitz eginez ari delarik, etakontalariak irudi hau zuritzeko beharra sentitzen du. Ho-rretarako asmatzen duen argibidea, –arrazionalizakete-tan maiz gertatzen denez izan ere–, arrunt bitxi eta harri-garria dugu: Laminek kristau baten otoitzaren beharra bi-de dute azken hatsa eman ahal izateko. Asmakeria haunoski ez da inoiz beste inon agertzen Euskal Mitologianzehar.

Azkenik, kontakizunek erakutsi dezaketen laugarrendesoreka igergarri mota, haien baitan nabaritzen direnkontraesanek osatzen dute. Kontraesan hauek, hurren-kera narratiboan zehar berehala eta zuzenean nabarmen-tzen direnetakoak izan daitezke, edota baita ere, kontaki-zunaren testuinguruaren laguntzaz bakarrik idoro daitez-keenetakoak.

Kontraesana, kontakizunaren borobiltasun semanti-koa berrosatzearren diharduen liseriketa lanaren edozeinmomentutan sor daiteke. Halere eskuarki, kontraesana,bereganaketaren baten ondorio izan ohi da. Izan ere,osakin baten galera gertatu denean, edozein mailatan,ondorengo igorbideko kontalarien eginbeharra hutsunebat betetzea izanen da, eta ez da logikoa baldintza ho-riek kontutan harturik, bide horretatik kontraesanik sor-tzea.

Aldiz, aldaketa bereganaketa izan denean, bi osaki-nak, jatorra eta etorri berria, ahalik eta gozoen harmoni-zatu beharra dago, harik eta bietako bat, –zaharrena nor-malean–, suntsituko den arte; eta egoera honek noskikontraesanak agerrarazten ditu. Zehazkiago esanik, be-reganaketak testuinguru mailan gertatzen direnean, or-duan hain zuzen ugalduko dira batik bat kontraesanaksortzeko probabilitateak, zeren eta kasu horretan, konta-kizunak bi bide, bi gako ukanen baititu mezu zati batulertarazteko, hauetako bakoitzaren arabera esanahiaarras aldaturik gertatuz. Bi testuinguru-gakoen artekotentsioak bietako bat suntsitu arte iraunen du. Aurreran-tzean, gailen geratu den gakoaren arabera interpretatu-ko da argiro eta zalantza izpirik gabe zati konfliktibo hori,baina horraino, aipatu tentsioak, ikerlariarentzat somaga-rri diren bitxikeria kontraesankorrak sorraraziko ditu.

Kontakizun baten barne kontraesanok ageri edo lau-sotuago soma daitezke, kasuak kasu. Halere, eta sailka-pen teoriko trinkoa eraikitzeko asmokeriarik gabe, gukhonako bi kontraesan mota bereizi ditugu, hots, alde ba-tetik, kontaturiko gertakarien hurrenkeran argi eta garbibegi bistan agertzen direnak, eta bestetik, testuingurukoinformazioen laguntzaz bakarrik idoro daitezkeenak.

Aurreneko motaren eredu borobila, Euskal MitologiaKonparatuan erakutsi eta aztertzen den Behorlegiko ele-zahar batean aurkitzen dugu, lamina itsuarenean hain zu-zen. Liseriketa bidearen erdian egotea zer den hain poli-ki erakusten digun istorio honetan zera ikusten dugu,alegia, lamina batek bere laguntza eskaini diola andrebati, honen lan zama arinduz, eta honek esker onez janopari batzuk eman dizkiola ordainetan. Halabaina bat ba-tean, –eta aldaketa ezerk ulertarazi ezin duelarik–, etxe-ko andreak arras aldatuko du bere lehenagoko jarrera; la-

14 J. I. HARTSUAGA


minaren laguntzaz fitsik ere aipatu gabe zera esango diosenarrari,aspertuta dagoela beti laminari eman eta emanaritu behar horrekin, eta honelako eskale temosoak ji-poia ongi merezia lukeela, eta senarrak gau horretanbertan burutuko du emazteak eskaturikoa. Elkarren kon-trakoak diren laminarekiko bi jarrera hauek elkarrekin etaelkarren hurrean egoteak, bi testuinguru-gako kontrae-sankorren presentzia somarazten digute: Gako zaharra-ren arabera, laminak izaki adiskidetsu eta langileak ditu-gu, beti gizazkoei haien lanetan laguntzeko prest jan-or-dain apal baten trukean; gako berriari jarraiki aldiz, lami-nak, gauez etxeetan sartu eta andreen beldurra eraginezgizazkoen kontura elikatuz bizi diren izaki gaizto eta mal-tzurrak dira.

Azkenik eta amaitzeko, bigarren kontraesan motakoeredua Jentilbaratzako jentilen eta Agerretarren hartu

emanak kontatzen dizkigun leienda dugu, alegia, testuin-guruak osakin berri bat bereganatzea zer den erakuste-ko erabili dugun eredu bera. Kontakizun honen testuin-gurua ezagutzen ez duen norbaitek ez luke agian zeranbateraezintasunik somatuko, alegia, jentilak auzoen la-guntzaile prestuenak eta eskuzabalenak izan, eta aldi be-rean, oilarraren eta eguzkiaren beldur diren izaki gauez-kari izatean. Oraingo honetan testuinguruaren ezaguerakbakarrik irakatsi diezaguke gauezkaritasuna eta eguzkia-ren beldurra, jentilak mamutzar gaizto anitzen maila be-rean kokatzen dituzten ezaugarri ezkorrak direla, eta be-raz kontraesanaren hazia ereinda dagoela, fruitua orain-dik ikusgarria ez den arren, eta hazi horretatik abiatzendela eraldabidea, aurrena kontraesanen nabarmenago-tzera, eta gero, –gako zaharraren jauskeraz–, gako be-rriaren araberako esanahi berri eta ez-jatorraren onespe-nera daraman eraldabidea.


10) JMB. Aip id. 31.orr.9) JMB. Aip id. 24.orr.

III. JENTILEN AKABERA: KONTAKIZUNAREN AZTERKETA

betazalak eta hodeietara begira jarri omen zuten, harkizar hari zer zen antzemango ziola eta.

Baita ikusi orduko deiadar egin omen zuen zera: "Ahnire umeak: Kixmia jaio dek, galduak gaituk oraintxe.Bota nazazue ni hemendik gainbehera!"

Jentilek Jesukristori "Kixmia" deitzen omen zioten,Kixmik berriz tximinoa esan nahi omen du. Berak esanbezala, mailoan behera bota omen zuten amilka, eta ha-la hil omen zen jentil zaharra. Gero kristiandadea mun-duan zabaltzen hasi zenean, jentil denak sakabanatu etaberehala galdu omen ziren.

Leienda honetan kontatzen zaigunez beraz, izar ha-rrigarri batek eman zien jentilei Jesukristoren jaiotzarenberri, eta une beretik hasi ziren jentilak apurka-apurkasuntsitzen kristautasuna nagusitzen zen heinean. Or-tzian agertutako izar harrigarria, –Errege magoak Belen-go estalperaino gidatu zituen izar bera apika–, jakintsu in-terpretatu zuen jentil zaharrak Kristo eta kristautasunarenetorreratzat eta ondoriozko jentil aroaren suntsipenarenigergarritzat. Jentil zahar horrek, bere arrazaren akabera-ren lekukoa izateko ideia ezin jasanik edo, bere buruagaltzen lagun diezaioten eskatzen die beste jentilei, etahauek berehala eginen diote mesedea. Azkenik, jentilherriaren sakabanaketa eta jentilen apurkako baina baitaere erabateko akabera adierazten zaizkigu. BARANDIARAN-ek berak ere antzeko konklusioak tiratzen ditu kontakizu-naren mezuari buruz honako hau dioenean10:

Kontakizunaren esanahi historikoa argi azaltzen da,zeren eta bera dena, bi gertakari historiko oroitarazterazuzentzen baita: Jesukristo G. J.aren etorrera eta jentil-tasunaren deuseztatzea.

Ikergaitzat hartu dugu kontakizun honek hamabibertsio ditu Euskal Herrian zehar barreiaturik. Hauetatikhamaika bildu dituen BARANDIARAN maisuak proposaturi-ko izenburua onartu eta erabiltzen dugu ikerlan honetan:"Jentilen akabera." Hain zuzen ere, leienda honek, gizaz-koen aurretik bizi izan omen ziren erraldoi hauen sun-tsiera nola gertatu zen adierazten digu.

Jentilen ezaugarriak eta euskal mitologian dutenfuntzioa hitz bitan gogoratuz esan dezagun haien funtzionagusia gizazkoei jokabide ereduak eskaintzea dela, gi-zabanakoaren nortasunerako ereduak, eta gizarte harre-manetarako ereduak halaber: Aurrenekoari dagokionez,langile itzelak ziren jentilak, eta bigarrenari bagagozkio,auzoekiko jarrera emankor eta lagunbera erakutsiazazaltzen zitzaizkigun beti. Halere, definizio funtziokari ho-nen ondoan, grafikoago litekeen beste definizioa ema-nen dugu irakurle ez euskaldunen laguntzarako: Jentilak"erraldoiak" dira, germaniarren "hühnen" edo "riesen"-eneta eskandinabiarren "jöturn"-en kidekoak , alegia, zen-bait mendi, ibai, harpe eta haitzen formak eta egoerakesplikatzeko herriak aipatu ohi dituen indar itzeleko erral-doiak.

Gure leiendako pertsonaiak honela definitu eta ko-katu ondoren, ez gaitezen berantu ikergaitzat dugunkontakizuna azaltzerakoan. Hona jentilak Ataungo Leiza-di mendian kokatzen dituen aurreneko bertsioa, noskiAtaunen bildua9:

Jentilak Leizadiko koba batean bizi zirela, sekulakoizar eder bat hodeietan agertu omen zen. Halako izarraikusi zutenean, jentil horiek erabat ikaratuta munduanzer gertatu behar ote zuen ezin asmaturik omen zebil-tzan. Halako batean, koba barruan erdi itsututa zegoenjentil zahar bat ataka aurrera atera eta zabaldu endaiekin


Halabaina, komentario hauek guztiak, aurren hurbil-keta baten ondorio dira, kontakizunaren aurren irakurke-ta batetik tira daitekeen berehalako axalezko inpresio ba-ten emaitza.

Izan ere, arreta gehixeagoz eta begia eta gogoa zo-rroztuz ostera bigarren aldiz behatzen badugu, gutxienezbi irregularkeria azalduko zaizkigu begien bistan bereha-la: Bata, testuaren puntu zehatz bati dagokio, eta besteaberriz kontakizunaren adierazmami orokorrari.

Astiro eta zuhurki begiratu beharra dagoen testua-ren puntu zail hori, jentil zaharraren betazalen jasoeraikusarazten digun pasartea da. Igergarri harrigarria ikusiahal izateko endaiak erabiliaz burutzen den eragiketa bi-txi hau ulertarazteko, testuak jentil zaharraren adina etaitsutasuna plazaratzen dizkigu aitzakia gisa. Irudia bitxiaeta harrigarria da, bistan dagoenez, eta testuak proposa-tzen digun adierazpenari arrazionalizaketa usaina dariozirrikitu guztietatik. Bistan dago itsutasuna ez dela nor-bere betazalak ezin jaso izatea, eta izan ere, beste jenti-len laguntzaz betazalak gora eraman orduko jentil zaha-rrak poliki ikusten du izar harrigarria. Beraz, ez da itsua,eta itsutasunaren aitzakiak, ziurrenik ere, arrazionalizake-ta izateko anitz probabilitate ditu. Guk orain horren bitxideritzogun betazalen jasoaldiaren motibo horri garai ba-tean bere benetako esanahia ematen zion testuingurugakoa jausi, eta horren hutsunea betetzera heldu densasi azalpena izanen litzateke itsutasunaren aitzakia hori.

Bigarren auzia, kontakizunaren adierazmamiak so-rrarazten du. Honek, lehenago esan dugun bezala, Kris-toren jaiotza iragartzen zuen izar harrigarri baten ager-kundea, jentilen akaberaren abiapuntu izan zela adieraz-ten digu. Kristautasunaren saihetsetik begiraturik, argidago jentilen konbertsioa kontatuko lukeen istorio bataurkitzea espero behar zela, eta ez hemen kausitu dugu-na, alegia, Jesukristoren jaiotza nahiko jator eta bihotzoneko diruditen jentil hauen heriotzaren sorburua delaadierazten digun kontakizun bat. Europar paganoenebanjelizaketaren mintzabide ideologikoa argi eta garbiazaltzen zaigu puntu honi dagokionez: Paganoek indarraeta salbaiakeria dituzte armak, eta kristauek aldiz, otzan-tasuna, errukiortasuna, karitatea, martirigorako joera na-barmena eta mirariak egiteko indar erlijiosoa erakustendituzte baliabide nagusitzat. Bertute koktel eraginkor ho-nek garaipena lortzen du beti azken buruan, barbaroenbihotz gogorra lehuntzeko lehia horretan, eta hauek,egiazko federako konbertsioa burutu ondoren, beren au-rreko salbaiakeriaren azpitik zeramatzaten zuzentasunaeta noblezia erakutsiko dizkigute. Ezaugarri orokor guz-tiok huts egiten dute guk darabilgun testuan: Konber-tsioaren aukera aipatu ere ez da egiten, baina areago etalarriago, Jesukristoren jaiotzaren igergarria heriotza era-gilea eta deuseztapen bidea bilakatzen da gure begienaurrean. Izar iragarleak jentilen galbidea (heriotza) ekar-tzen du, eta testuaren adierazkeraren arabera, badirudipatu ekidin ezina dela heriotza hori. Kontakizunak erabatezkutatu ezin duen heriotza mezu hori arras bateragaitzada, eta areago, erabat kontraesanean dago kontakizunberak iragartzen omen duen kristau erlijioaren funtsa,mami eta mintzabide ideologikoekin. Honek guztiak, az-

pimarraturiko bi auziguneek alegia, kontakizunaren egun-go esanahia jatorrizko adierazmamiaren bestelakoa izandaitekeela hausnartzera eramaten gaitu. Hurrengo urra-tsa beraz, zalanzpide hau urratzea izanen dugu, horreta-rako, gainontzeko bertsioen azterketaz baliatuko garela-rik. Hona hemen Oihartzunetik heldu zaigun bat11:

Mairuak12, zuloetan bizitzen omen ziren. Orduan lai-norik ez zen ikusiko noski, eta behin batean, laino politbat agertu omen zen zeruan, eta denak harrituta geratuomen ziren.

Aitona zahar-zahar bat ba omen zuten, aspaldianitsu zegoena, eta lainoak zer esan nahi zuen haretxek ja-kinen zuela eta, zuloko txoko batean zegoen hartatikhartu, eta atarira argitara atera omen zuten. Itsua nolabaitzen, basora joan eta pago urkuluak egin, eta pago ur-kuluekin begiak ireki omen zizkioten.

Aitona zaharrak lainoa ikusi eta "Gazteak!, –esanomen zuen–, gazteak, gure denbora joan duk: Jesusmundura jaio duk eta gu galduak gaituk".

Hori esan, eta denak kuzkur-kuzkur zuloan sartu etaakabo!, ez omen ziren gehiago sekula atera.

Horregatik esaten zigun askotan aitonak zerbaitetantrabatu eta erortzen ginenean: "Mairuari bezala pago ur-kuluekin begiak zabaldu beharko ote dizkizuegu?"

Bertsio honek,Jesukristoren jaiotzaren iragarpenaeta jentilen akaberaren arteko lotura, aurreko bertsioanikusitakoa baino estuago eta hurrenago erakusten digu.Leizadiko bertsioan zera esaten zitzaigun, hots, agerkun-dearen ondorioz, jentilak suntsibidean jarri zirela, etasuntsitze hori, apurka eta astiro gertatu bailitzan adieraz-ten zaigu. Oihartzuneko bertsio honetan aldiz, jentilenakabera (mairuena alegia), –ostera sekula ez irteteko sar-tzen direneko irudiak sinbolizaturik–, jentil zahar itsuak ja-kinarazi duen igarpenaren ondorio zuzena eta berehala-koa da. Igarlearen amilketaren motiboa bertan ez azal-tzeak, Leizadiko bertsioak baino itxura gozoagoa eta leu-nagoa agertzea ahalbideratzen dio Oihartzuneko honi,baina halere, jentil guztiak bizirik lurperatzen direla, ezku-ta ezinezko gertakizun ageria dugu.

Kontakizun honek, izan ere aurrekoak bezala, Jesu-kristoren jaiotza eta jentilen hondamenaren arteko loturazuzen eta hurrena azpimarratzen du, gertakari hurrenke-ra saihestezina bailitzan, "eragile-eragina" motako loturabailitzan, Jesukristok berak ekidin ezin bide zukeen lotu-ra.

Bitxi samarra da jentilen hondamena Jesukristorenjaiotzari lotzea zuzenean, Euskal Herriaren ebanjelizake-tari lotu beharrean. Azken lotura hau izanen litzateke lo-gikoena eta izan ere, bera da izaki mitologikoen honda-mena azaltzeko herriak ematen dituen erantzunetanazaltzen dena, jentilak, lamiak eta halakoak baselizetakokanpai hotsen indarrez, ur bedeinkatuaren indarrez, edo-

16 J. I. HARTSUAGA

11) JMB. Aip. id. 31.orr.

12) Jentilen beste izena. Jentilei arrotz indartsu eta beldurgarrirenbaten izena emateko joera ("mairua" moroa baita), alemanianera aurkitzen dugu, bertan, "hühnen" (hunoa) kausitzen baitugu,"riesen" (erraldoia) izenaren alboan.


ta prozesioen indarrez egotzi zirela (egotzi, eta ez hil edolurperatu) esaten denean.

Dena dela, bertsio honetako gauzarik interesgarrie-na zera da dudarik gabe, izarraren ordezko lainoaren pre-sentzia agerkunde harrigarri gisa, eta laino horren sarre-raren inguruko ezaugarriak, nabarmenki somagarriakkontakizunean.

Izan ere, testuinguru gako baten jauskeraren ondo-riozko arrazionalizaketa konpentsatzailea, ezin begibista-koagoa agertzen zaigu: "Orduan lainorik ez zen ikusikonoski...", horra kontakizunak eskaintzen digun argibidea,mairuen harridura uler eta onets dezagun, eta egia esan,nekez ulertuko genuke bestela, argibide horren ezean,laino batek halako eraginik nola ukan dezakeen. Beraz,honako hausnarketa hau proposatzen dugu, alegia, ze-ruetan laino bat agertzearen esanahia, –ezaugarri berezieta jakineko laino bat seguru aski–, kontakizun hau as-matu edo/eta igorri duen garai bateko gizartean ongiulertua izan behar dela. Beranduago, motibo horren esa-nahia ulertarazten zuten testuinguru gakoak herri oroi-menetik jausi direnean, zenbait bide ezberdinetatik egi-nen dira, testuinguru mailako hutsuneak sorrarazitakoherrenkeria semantikoak zuzentzeko ahaleginak: Oihar-tzuneko bertsioak arrazionalizaketa bat asmatu du laino-aren irudiari zentzu bat eman ahal izateko, eta honelalortu du hain zuzen irudi jator horri eustea. Leizadiko ber-tsioak ordea, lainoaren motiboa jausten utzi du lasa-lasa,eta izar harrigarriarena bereganatu du haren ordez. Izarhoni dagokionez, azpimarra dezagun ez daramala ondo-an, inongo argibide edo zuriketarik, zeren noski, horreta-rako Belengo izar harrigarri biblikoa, –leiendaren egungotestuinguru kristauaren osakin ospetsua–, nahikoa baitaaipagabeko argibide gisa.

Idorokunde honek, izarraren motiboak lainoaren mo-tibo zaharragoaren lekua hartu duela ageri agerian uztendu, eta bide batez, leienda honek gaur egun adieraztenduen esanahiari buruz lehenago azaldu ditugun zalantzakarrazoizkotzat jotzen ditu. Izan ere, Jesukristoren jaiotzairagartzen duen izar harrigarria, –jator jatorrian jentilaktxunditu, liluratu edo beldurtzen dituen agerkundea–, etaJesukristoren jaiotzaren arteko lotura ahuldurik geratzenda nolabait, Oihartzuneko bertsioak lotura hori azpima-rratu nahi badu ere.

Une honetan kontakizunaren esanahiari buruz dauz-kagun datu seguruen arabera, esanahi jator ulertezinekolaino batek, –Kristoren jaiotza iragartzeko agerkundeaomen denak–, jentilen berehalako hondamena eragitendu, jentilen suntsipen fisikoa mundu honetatik.

Ondoren dakargun testuak, "imbroglio" aldrebes hauirtenbideratzeko behar ditugun gakoak luzatuko dizkigu."Jentilarri" izenburupean datorren bertsioa da hain zu-zen13:

Artaldeak Aralarko mendebaldeko larreetan zeuzka-ten artzain batzuk 1917. urtean zera kontatu zidaten, as-paldi aspaldian, jentilak dantza eta jolasean arituz Argain-txabaletako zelaian bildurik zeudela, iparretik haien gai-

nera zetorren laino harrigarri bat agertu zela. Jentilek,izuturik, ihesari ekin zioten Intzensao (Intxensao besteahoskeren arabera) deritzan baso batean barrena.Arraztaranera heldu zirenean, gaur oraindik bertan dago-en eta Jentilarri deritzan harri pila baten azpira sartu zi-ren. Bertan geratu ziren betirako lurperaturik.

Bertsio hau, dudarik gabe, honaino ikusitakoetatikulergaitzena eta ilunena dugu, eta beraz, bera da gurearretarik handienaz miatu behar duguna. Jentil zaharra-ren motiboa ahazten du, baina benetan garrantzizkoa de-na, Jesukristoren jaiotzaz edota Euskal Herriaren ebanje-lizaketaz inoiz txintik ere ez aipatzea da. Izan ere, bertsiohonek honako bi gertakarion hurrenkera soila baizik ezdigu erakusten, alegia, argi eta garbi erasokor azaltzenden laino baten agerkundea, eta ondoriozko jentil ororensuntsipen fisiko osoa, aski garbi esaten baita betirakolurperaturik geratu zirela. Kristau erlijioaren ingurukoezer ez aipatzea are erakusgarriagoa da, ausentzia ho-rrek kontakizuna ulergaitzagoa bihurtzen duela hausnar-tzen badugu. Alegia, lainoa zerk bihurtzen duen hain bel-durgarri oso ongi ikusten ez badugu ere, aski da lainoakristautasuna iragartzen duen igergarria dela esatea, on-dorioz gertatzen den jentilen suntsipenak zentzu logikoborobil eta begibistakoa eskura dezan gure begien au-rrean, zeren eta kristautasunak mundu paganoaren gal-bidea ekarri zuela, topiko ezaguna baita gure testuingurukulturalean, eta baita kontakizuna ibili deneko testuingu-ruan ere. Kontalariaren eta entzulegoaren begien aurre-an, kristautasunak poliki ulertaraz dezake jentilen akabe-ra, baina ezin beste honenbeste esan testuinguru erre-ferentziak galdu dituen laino harrigarri horri buruz.Halabaina, kontakizuna ozen eta garbi mintzatzen da au-zi honetaz: Laino baten agerkundeak dakar ondorioz, zu-zenean eta berehala, jentilen arrazaren suntsipena.Honats iluntasuna jatortasunaren berme duen leiendahonen gunea.

Kontakizun honen mezua, BARANDIARAN-ek ipinitakoizenburuarekin arras bat datorrela, jentilen benetako aka-bera adierazten duela (akabera, eta ez amaiera edo bu-kaera), eta akabera hau, bere baitan zenbait indar ezeza-gun biltzen dituen laino batek eragiten duela argi etagarbi erakutsi ondoren, erraza gertatzen zaigu plazaratu-tako aurreneko bi bertsioek zapaldu dituzten bideak eza-gutu eta berrosatzea: Bere testuinguru erreferentzienjauskera dela medio zentzugabeturik geratu den lainobatek sorrarazi duen herrenkeria semantikoa zuzendubeharra dagoela eta, kontakizunak topiko ezagun bat pla-zaratuko du, alegia, kristautasunaren etorrerak ekarrizuela mundu paganoaren azkena. Argibide beharrak era-ginda gertatu den bereganaketa hau, jentilen suntsipe-naren adierazkera gozotzearen sorburua izan da.

Aurreneko bi bertsioetan ikusten denez, suntsipena,kasik jentilen gogoko erretiro modura erakusten daOihartzunen, eta gertabide motel eta piskanakakoa baili-tzan Leizadi mendiko bertsioan.

Honaino erakutsitako hiru bertsioek, leienda honeta-ko osakin zahar eta interesgarrienak zein diren finkatzeaahalbideratu digute, eta baita kontakizunak egun erakus-ten duen adierazia moldatu arte urratu dituen bideak fin-


13) JMB. Aip. id. 30.orr.


katzea, alegia, jatorrizko testuinguru gako zenbaitek hutsegin ondoren, egungo testuinguru berriaren laguntzazhutsuneok bete arte ibilitako bideak finkatzea. Baina ba-dira halere, erakutsi eta komentatzea merezi duten bes-te bertsio batzuk, zeren, apenas ezer berririk ikusarazikobadigute ere, leiendaren bestelako bilakabideen erakus-garri gerta baitakizkiguke, eta halaber, motibo bakoitza-ren agerpen maiztasuna, –eta beraz, garrantzia–, neur-tzeko balioko baitigu, eta dena dela, zuzenbidezkoa baitairakurleari, ikerlariak eskuartean darabilen informazio guz-tia ezagutaraztea. Ondoren datorren bertsioari Balen-kaleku ezarri diogu izenburu, eta Seguratik datorkigu14:

Jesukristo G. J. mundura jaio baino lehen jentilak bi-zi omen ziren Balenkalekun. Garai hartan ez omen zueneuririk egiten, eta ez omen ziren lainoak ikusten zeruan.Han urrunean aurreneko lainoa agertu zenean denak bel-durtu omen ziren. Haien artean ba omen zen bere bor-dan erretiraturik bizi zen 400 urteko aiton zahar bat.Handik atera omen zuten agerkundea ikus zezan, bainaalferrik!, ezin baitzituen begiak zabaldu. Orduan balenkabatzuen laguntzaz zabaldu omen zizkioten betazalak.Aiton zaharrak lainoa ikusi zuenean deiadar egin omenzuen: "Gure arraza galduko duk".

Eta izan ere, une beretik, kristaugoa barreiatuz hasiomen zen eta jentilak desagertu egin omen ziren.

Jentil zaharraren begiak zabaltzeko balenkak erabilizituztela eta, hortik omen dator Balenkaleku izena.

Bertsio honen hasierak, Oihartzuneko mairuenakerakutsi dizkigun arrazionalizaketa eta kontraesan berbe-rak plazaratzen ditu: "Garai hartan ez omen zuen euririkegiten, eta ez omen ziren lainoak ikusten zeruan", honatestuak eskaintzen digun hausnarketa, jentilek lainoarenaurrean erakusten duten beldurra ulertarazteko.

Komentatu ez dugun arren honetan bezala Oihartzu-neko bertsioan ere azaltzen den kontraesana, argudio haueta jentilek itsu zaharrarengan, –igergarriaren esanahia ja-kingo duelakoan–, jartzen duten itxaropenaren artean na-baritzen da. Begibistakoa denez, laino hori lehen lainoabaldin bada, jentil zaharrak ez du inongo bentajarik berelagun gazteagoen aldean 400 urtetako esperientzia za-balaz ezin baita baliatu lehenago sekula ikusi ez den zer-bait baldin bada arazoa dakarrena. Betazal jasoerareneragiketa bitxi hori berriro kausitzen dugu bertsio hone-tan, eta zuhurtzia handiagoaz argiturik gainera: Ez dainoiz itsua denik esaten, begiak zabaltzeko behar hainbatindarrik ez duela edo baizik. Dena dela, zuhurrago izanikere argibide hau ez da inola ere asegarria, eta eragiketabitxi horren benetako adierazmamia asmaezintzat jo be-harko dugu oraingoz.

Lainoaren funtzioa berriz ere, eta Zaldibin ez bezala,akaberaren azaltzailea eta iragarlea izatea da, Oihartzu-neko lainoaren antzo, akabera horretan eskuhartze zu-zen eta ekinkoia duenik inoiz ere esaten ez delarik. Aka-bera iragartzen du, baina ez du zuzenean eta berehalaeragiten, kasu honetan esaten denez. Jesukristoren jaio-tzarekiko eta kristautasunaren hedatzearekiko aipame-

nak kontakizunaren hitzaurre eta azken-hitz modura ko-katzen dira bere baitan txertatu gabe, baina kontakizuna-ren esanahia ulertarazteko koordenatuak osatuz.Jentilen akabera berari dagokionez, deskribapena arruntgozotuta eta eufemizatuta ematen zaigu.

Hurrengo bertsioa BARANDIARAN beraren ahotik da-torkigu, honek bere amarengandik entzun baitzuen sarri-tan. Bertan gertakizunak Jentilarri bertsioak aurkezturikoleku berberean garatzen dira15:

"...Ataunen nire haurtzaroan maiz entzun nuen ber-tsio baten arabera, behin jentilak Aralarko Argain-txabaleta zelaian jolasean ari zirelarik, beraiengana zeto-rren laino argidun bat somatu zuten Ekialdetik. Agerkun-deak izuturik, zahar jakintsu bati hots egin eta haien ar-tera ekarri zuten, laino harrigarria ikus zezan eta harenesanahia argi ziezaien. Zaharrak zera esan zuen: "Kixmiajaio duk eta gure arrazaren denbora joan duk! Amil naza-zue mailo horretan behera!"

Besteek bertan amilarazi zuten, eta lainoa atzetik zu-tela, –lainoari iheska alegia–, mendebalderantz jo zutenlasterka hestuan, eta Arraztarango harantxora heldu zire-larik, anabasan sartu ziren denak batera geroztik Jentilarrideritzan harlauza handi baten azpira: Jentilarri hau, zen-bait urte beranduago Arantzadi eta Eguren doktoreekinbatera miatu nuen ganbara bikoizko trikuharria da.Honela egin zuen jentilenak, leiendak dioskunez.

Agerkundea beha dezan zahar jakintsuari betazalakjasotzea ahantzi duen bertsio honetan, bi ezaugarri azpi-marragarri soma daitezke: Lehenengo, bertsio honek,aurrekoak ez bezala, irtenbide bat aurkitu dio lainoarenfuntzioaren mailan orain arte ekidinezina gertatu denkontraesanari, lainoa, jentilen akaberaren iragarlea etatresna xederatzailea eginez orobat, bi aspektu hauekinongo bateragaiztasunik gabe elkartuz.

Seguru aski bere harrigarritasuna justifikatzeko argi-dun bilakatu den laino hau, Jesukristoren jaiotzaren etaberaz jentilen akaberaren igergarritzat jotzen da aurrena,gainerako bertsio gehienetan gertatzen den legez; etahonen ondoren jentilengana buruz oldartzen da hauenihesa Jentilarri azpian amaitu arte, Zaldibiko bertsioanagitzen den bezalaxe. Honela, bada, lainoaren erasokor-tasun eta gaiztokeria baieztaturik ikusten ditugu, bere in-darra eta beldurgarritasuna zertan datzaten zehazki igarriez badezakegu ere.

Bigarren bereizgarri nabarmena, –lainoaren funtziodeuseztatzaileari irmo loturik dagoena–, zera da, alegia,kristautasuna auzian sartu arren, kontakizunari ez zaio hi-guin jentilen deuseztapena bere gordintasunean azal-tzea, eta Jesukristoren jaiotzak eragindakotzat jotzea;gogora dezagun kristautasuna aipatzen zuten bertsioe-tan akaberaren deskribapena erabat gozotua ematen zi-tzaigula.

Bertsio honek, gure honainoko inpresioa indartzendu, alegia, jentilen akaberaren kontakizuna, jatorriz, jenti-len akaberaren deskribapenaz mintzatzen zela soil-soilik,

18 J. I. HARTSUAGA

15) JMB. "Diccionario ilustrado de mitología vasca" Obras comple-tas I.alea 132.orr.14) JMB. Aip. id. 30.orr.

bat bateko akabera beldurgarri eta orokor batez, eta kris-tautasunaren aipamenak beranduago bereganatu beharizan dituela akabera hau ulertaraztearren, testuinguru-gako jator zaharren jauskeraren ondorioz kontakizunarenzentzua galtzear gertatu denean.

Jentilarri deritzan trikuharriaren inguruan bada R. M.AZKUEk bildu eta argitaraturiko hirugarren bertsio bat16:

Itsu zegoen jentilen nagusia. Aldi hartan, lainoa etaeuria ez ziren ezagunak, sortzeko zeuden. Gauerdiko basu-rez edo ihintzez bizi ziren lurrak. Behin itsuak lagunei:

–Motilak, –esan zien–, usai bat aditzen dut eta begi-ra ezazue bazterretara ondo.

–Itsas gainean halako zerbait ageri da.–Atalai batzuekin nire betazalak zabal itzazue.Hala egin zioten. Ernaga mendian gertatu zen hau.

Itsuak, betazalak zabalik zeuzkala honela jarraitu zuenhizketan:

–Ernaga ernega dedila! Pilistindarrak sortu dituk etasekulako galduak gaituk! Zoko batera jaurtiki nazazue ni.Ahal duzuena egin ezazue!

Jentilen nagusia orduan hil zen eta bere lagunek ha-ren gorputza Arrastanera eraman zuten. Arrastanen dagojentilarria, itsuaren hobi gainekoa. Orduan aienatu zirenjentilak gure artetik.

Arrastanen jentilen hezur bila oraintsu nortzubait ibilidira, baina alferrik.

Kristautasunaren etorrera ez da bere izen propioazaipatzen, mesprezuko "pilistindarrak" (filisteoak) izenpe-an baizik, hori baitzen jentilek erabiltzen omen zuten ize-na "kristau" esan nahi zutenean. Dena dela, etorrera horibertan dago, kontakizunaren osakin garrantzitsua bilaka-tu da.

Gainerakoan, aipagarria litzateke lainoaren motiboaulertarazteko asmatzen den arrazionalizaketaren landuta-suna: Lehenengo, sarritan beste bertsiotan ikusten du-gun bezala, garai hartan oraindik lainorik ez zegoela esa-ten zaigu. Baina noski, lainorik gabe euririk ez dagoenez,eta urik gabeko bizitza ezinezkoa denez, hausnarketahauek kontutan hartuz, mintzabide arrazionalizatzaileakgaueko basura eta goizeko ihintza aipatzeraino iritsiko dabere burua borobiltzeko ahaleginetan.

Akaberaren deskribapena, bertsio gozotuan helduzaigu azken testu honetan: Bertan ikusten dugun herio-tza bakarra, –eta biktimaren gogozkoa gainera–, zaharitsuarena da, eta jentilen suntsikera, apurkakoa eta luza-rokoa bailitzan adierazten da. Gozoketaren kutsadura za-harraren heriotzaraino heltzen da, honek "txoko batera"jaurtiki dezaten eskatzen baitie lagunei, bere homologo-ek hizkera gogorrago eta gordinagoaz amilaraztea eska-tu duten bitartean.

Jentilen akabera iragartzen duten zahar iragarlearenazterketa zorrotzagotu egin dezakegu orain bertsio berrihoni esker.

Lehenago engoitik aurreratu dugunez, zaharrarenitsutasuna, –beti ere ulergaitz deritzogun betazal jasoerabitxi horren argibide gisa–, asmatu den arrazionalizaketa

izan liteke. AZKUE bertsioan begiak zabalduz gero prime-ran ikusi eta igartzen duen itsu honek, hipotesi horrenaldeko froga berria eskaintzen digu. Baina gehiago ereegiten du, zeren eta aurreneko aldiz ikerketa honetanzehar, bertsio honek ez baitu itsua zahartzat jotzen, etahonek zera hausnartzera garamatza, alegia, beste ber-tsioetan itsu honi erasten zaion "zahartasun" ezaugarria au-rrena itsu bihurtu duen arrazionalizabide beraren bigarrenurratsa edo garapen osagarria ez ote den izanen. Izanere, itsutasunak alde batetik, eta igergarriaren esanahiaadierazterakoan erakusten duen jakintzak bestetik, igarle-ari "zahartasuna" ezaugarria erastea eragin ahal izan dutegogoeta-lotura arrunt baten arabera.

Zehaztapen honek ez digu beharbada kontakizuna-ren esanahi jatorra berreraikitzeko ezer berririk ekartzen,baina bai ordea, lagundu kontakizunaren baitan benetanfuntsezkoa dena bereizten erakusteko. Igarlearen zahar-tasuna osakin jatorra izan liteke, baina izan liteke halabermotibo eratorria, betazal jasoeraren arrazionalizaketakeragindako bereganaketa baten fruitua. Dena dela etasaihets semantiko batetik, "zahartasuna" ezaugarria ezda funtsezkoa edo erabat beharrezkoa kontakizun hone-tan.

BARANDIARANek beste hiru bertsio labur argitaratu di-tu oraindik. Hauen laburra jatorra eta berezkoa izan lite-ke, edota entzun bezain laster ez idazteagatik gero erdiahazturik egotearen ondorioa, edo agian baita ere betimotibo berdinekin asper ez gaitezen BARANDIARANen kez-karen erakusgarria. Dena dela, hona hemen hirurak17:

Jentileiho-aren hurrean eta harkaitz berean, jentilensukaldea izan omen zen zulo bat dago. Bertan bizi izenomen zen arraza honetako azkena. Izarrak beha zitzanbetazalak endaiekin zabaltzen zizkioten aiton zahar bat.Behin batean, izarren behaketa amaitu eta zera esanomen zuen: "Akabatu da jende humanua eta heldu daperrua". Jentilen aroa amaitzen zela eta kristautasunazetorrela adierazi nahi omen zuen.

Orozkoko Olarten diotenez, paraje haietan jentil askozebilen garai batez. Behin, urrunean laino marismea ager-tzen zela somatu zuten. Bazen haien artean gaitzen ba-tek jota betazalak beti itxita zeuzkan agure zahar jakintsubat, horrela itsuturik zegoena. Urkulu batzuekin zabalduzizkioten, eta jakintsuak lainoa ikusi orduko kristautasu-naren etor hurrentasuna iragarri zuen.

Nafarroako Aranotik datorkigun beste bertsio batenarabera, jentilen garaian izar harrigarri bat agertu omenzen. Haien artean izarretaz zerbait bazekien zahar jakin-tsu bat ba omen zegoen. Betazalak jaso zizkioten izarberria beha zezan, eta zera esan omen zuen orduan:"Gure denbora joan duk".

Urdiaineko bertsioak, izan ere AZKUE bertsioak beza-la, jentilek kristauak deitzeko erabiltzen omen zituzteniraingarriak erakusten dizkigu. Lehenago "pilistindarrak"(filisteoak) esaten zitzaien, begibistako konnotazio itsusi-ko izena, eta orain "arraza perrua" omen da kristauena,jentilek beren buruari "arraza humanua" esaten dioten bi-



16) R. M.AZKUE. "Euskalerriaren Yakintza", II.alea 393.orr. 40zb. 17) JMB. "Eusko Folklore" II. Alea (JMB II) 212.h.

tartean. Irain gutxiesle hauek, kristautasunaren motiboa-ren sarkeriaren ondoriozko garapen narratibo berantiarrabesterik ez dira, baina halere badakite beren buruak kon-takizunaren interes-erdigunean kokatzen entzule-irakur-learen arretari hots eginez, edukirik jatorrenak gerizpeanezkutatuz orobat. Aipatu berri ditugun bi kasuetan, jenti-len akaberaren kontakizuna bi kulturen arteko borrokabaten itxura hasi da hartzen, bertsio jatorren eta eusko-rrenei esker, akabera hau laino baten eraginez burutudela ikasi dugun arren. Jentil-kristau oposizioa, bere esa-nahi jatorretik gero eta urrunago dabilen kontakizun ba-ten ardatz berria bilakatu da.

Orozkoko bertsioa, jentilen akabera esplizitoki adie-razten ez duen bertsio bakarra dugu; eta alderantzizkoaAranokoan aurkitzen dugu, kristautasunaren inongo ai-pamenik gabe iragartzen baita akabera. Halere badirudibai batek eta bai besteak ere bi motibook eduki beharizan dituztela, alegia, Kristoren jaiotzaren edo kristauta-sunaren etorreraren aipamen bat, eta ondoriozko jenti-len akaberaren iragarpena, eta hutsegite hauek, azkarre-gi egindako laburpen baten ondorio bide diratekeela.

Gainontzekoaz zera esan bakarrik, hiru bertsiook ho-naino ikusitako motibo berberak edo berdintsuak aurkez-ten dizkigutela, irudien mailako berritasunik eskaini ga-be.

Bertsioen azalpen hau amaitzeko, esan dezagun BA-RANDIARANek, osorik transkribaturik argitaratu ez direnbeste hiru bertsioei buruzko aipamen xume eta labur bategiten duela. Ondoren datozen nota hauek zenbait bitxi-keria bereizgarrietaz baizik ez zaizkigu mintzatzen18:

Akotaingo jentilei (Gipuzkoako Idiazabalen), izar txikibaten itxurapean agertu omen zitzaien.

Gipuzkoako Zerainen, jentilek itsaso aldetik zetorrenlaino txiki batean, ortzian zekusaten aurrenekoa, ezagutuzuten Kixmi.

Haien nagusi zaharrak itsasoko urez beteriko pertzazela hura esan omen zien,...

Iturbei mendiko jentilak (Gipuzkoako Hernanin) har-petik irten eta elurra bota zuela ikusi omen zuten, etahaien nagusi eta aholkuemaile zaharrak haien arrazare-nak egin zuela eta "pilistriak" (kristauak) zetozela esanomen zien.

Lainoaren interpretazio berria, –itsasoko urez beteri-ko pertza–, eta igergarri harrigarri mota berri bat, –lehenelurteak–, hona nota hauek dakarkiguten berritasun ba-karra. Gainontzekoaz zera bakarrik, alegia, Iturbeiko ber-tsioa, komentatu berri dugunaren araberako ardatz lerra-kera edo erdigune lerrakera jasaten ari dela azpimarra-tzea, jentil-kristau oposizioranzkoa alegia.

Hauxe da jentilen akaberaren leiendari buruz dauka-gun informazio guztia. Garaia da beraz, zenbait ohar be-rriez azterketa burutu eta konklusio nagusien laburbilke-ta emateko.

Leienda honetan bada, oraindik gure hausnarketeksakonki ukitu ez duten motibo bat, bazter samarrean ge-

ratzen den motibo bat, zeren bere agertzeak edo hutsegiteak ez baitu narrazioaren garapena edo bilakaera eral-datzen. Gure honainoko ahaleginak kontakizunaren adie-razmamiaren gako diren osakinak aztertzera zuzendu di-ra, eta helburu hau beterik, ikerketa, kontakizunaren bes-te osakinetara heda dezakegu orain.

Jentil zaharraren heriotzaren motiboaz ari gara nos-ki, hiru bertsiotan jentilen akaberaren apur bat aurretikgertatzen den igarlearen heriotzaren motiboaz. Beti igar-learen eskaerari erantzunez lagunek gainbehera amila-razten dute. Oroit gaitezen hiru pasarteotaz:

LEIZADI: "Ah nere umeak: Kixmia jaio dek, galduakgaituk oraintxe. Bota nazazue ni hemendik gainbehe-ra!...

Berak esan bezala, mailoan behera bota omen zu-ten amilka, eta hala hil omen zen jentil zaharra. Gerokristiandadea munduan zabaltzen hasi zenean, jentil de-nak sakabanatu eta berehala galdu omen ziren".

BARANDIARAN: "Zaharrak zera esan zuen: "Kixmia jaioduk eta gure arrazaren denbora joan duk! Amil nazazuemailo horretan behera!"

Besteek bertan amilarazi zuten, eta lainoa atzetikzutela, –lainoari iheska alegia–, mendebalderantz jo zu-ten lasterka hestuan, eta Arraztarango harantxora helduzirelarik, anabasan sartu ziren denak batera geroztikJentilarri deritzan harlauza handi baten azpira..."

AZKUE: "...Ernaga ernega dedila! Pilistindarrak sortudituk eta sekulako galduak gaituk! Zoko batera jaurtikinazazue ni. Ahal duzuena egin ezazue!

Jentilen nagusia orduan hil zen eta bere lagunek ha-ren gorputza Arrastanera eraman zuten. Arrastanen da-go jentilarria, itsuaren hobi gainekoa. Orduan aienatu zi-ren jentilak gure artetik".

Hirugarren bertsioan irakurtzen dugun "zoko batera"jaurtikitze hori, hori baino zerbait gogorragotzat ulertubehar da zalantzarik gabe, –amildegia zokoaren ordez–,bera baita jentil igarlearen heriotzaren eragile zuzen etaberehalakoa.

Salbai samar itxurako igarlearen erhotze hau, bikti-mak berak otoikatua da kasu guztietan, jentilen arraza-ren suntsipena iragarri eta berehala. Honelako mesedeaeskatzeko ukan ditzakeen arrazoiak ez dira garbi adieraz-ten, baina beharbada zera soma liteke jarrera horretan,alegia, ondoren datorkien patuarekiko etsi ezina, eta be-re lagunen akaberaren azken lekukoa nahi ez izatearrenbere burua aurretik galdu gura. Argibide hauek, –burura-tzen zaizkidan egokienak–, ez dira halere erabat asega-rriak. Igarlearen jarrerak erakusten duen logika edo zen-tzutasunari buruzko alferrikako eztabaidetara lerratu ga-be, hausnar dezagun auzi honetan argi dagoen gauza ba-karra: Inork mailo batean gainbehera amildu nahi badubere burua galtzeko, berak egin dezake aidoso bakar ba-karrik, inoren laguntzaren eskean aritu gabe.

Jentil igarlearen zahartasunak ez du aitzakiatzat ba-lio, zeren eta, seguruenik arrazionalizaketa bidetik bere-ganaturiko ezaugarria izateaz beste, AZKUE bertsioak ezbaitigu igarlea agure zaharra bailitzan erakusten, jentilennagusia bailitzan baizik, eta halere, laguntza berbera es-

20 J. I. HARTSUAGA


18) JMB. "Diccionario..." (JMB I) 132.orr.

katzen du bertsio honetan ere amildu ahal izateko. Etadena den, ekintza hori burutzeak ez du benetan inongozailtasunik agure zahar batekin ari bagara ere. Gauzakhonela, hala eta guztiz ere, hiru bertsioak arras bat datozauzigune honi dagokionez: Bere burua galdu nahi duenigarleak besteen laguntza eskatzen du bere nahi hori be-tetzeko.

Aurretik dakarren argibidezko mintzoa une batezahantziz gero, eta gertakaria bere hutsean behatzen ba-dugu, zera geratzen zaigu, alegia, jentilen senitarteakmailoan behera amilarazten duela bere suntsipena iraga-rri berri duen lagun igarlea. Horra, testuak eskainitakoabaino argibide hobeaz ulertarazi behar dugun ekitaldia.Halako jokaera zuritzeko anitz argibide eman daitezkeenarren, bi dira berehala gogora datozkigunak: Zigorra, etagiza oparia.

Aurrenekoaren arabera, jentilen jokabidea erreflexuzahar eta ezagun baten erakusgarria litzateke, alegia, be-rri txarren emailea zigortzeko ohituraren erakusgarria.Horren igarpen gaiztoa egiteagatik amilaraziko luketejentilek haien lagun igarlea. Hipotesi honek halere ozto-po gehiegi plazaratzen ditu eutsigarri izateko. Lehe-nengo, ezingo luke ulertarazi zergatik, –AZKUE bertsioangertatzen denez–, opatuko lioketen jentilek bonbeziazkohobiraketa zigortu berri duten igarle gaiztoari. Baina hauez da oztopo bakarra: BARANDIARAN eta Leizadi bertsioe-tan ikusten denez, jentilek argi eta garbi erakusten duteigergarriek eragiten dieten beldurra. Izar harrigarria bate-an eta laino argiduna bestean, hasiera hasieratik beldur-garritzat eta mehatxaritzat jotzen dituzte jentilek; badaki-te ez dakartela haientzako gauza onik, eta disimulorikgabe azaltzen dira hestu eta larri. Testuinguru honetan,jentilaren igarpena nolabait esperogarria dela esan deza-kegu, eta somatu egiten dela, hori entzun zain daudela.Eta etsipen giro honek noski zigorraren hipotesia indar-geturik uzten du hein handi batean, horrelakorik ere la-rregitxo bailitzateke zirkunstantzia horietan.

Azkenik, BARANDIARAN bertsioak, –orobat akaberareniragarle eta xederatzaile azaltzen zaigun laino argiduna-ren bertsioak–, zigorraren hipotesia erabat bazterrerabultzatzen duela emango luke. Izan ere, ez baita bateresinesgarria hasiera hasieratik lainoaren mehatxua soma-tu duten jentilok, eta berehala laino horren eraginez bizi-rik lurperaturik geratuko direnok, beren beldurra baiezta-tu eta berehala gertatuko zaiena igarri baizik egin ezduen lagun igarlea zigortzen denbora galduko dutenik.

Badirudi beraz, asegarriagoa izan daitekeela biga-rren hipotesiari jarraitzea, alegia, amilketa giza oparitzathartzea. Lainoak irudiratu edo ezkutatzen dituen indarrakbaretzearren eta hauen mehatxua ekiditearren eskainita-ko giza oparia izanen litzateke. Giza opari honek ez dubere helburua iristen, baina honek ez du hipotesiarenbalioa urritzen, eta hausnar dezagun gainera zeinen ongiematen duen AZKUE bertsioan, jentilek, eho (giza oparieskaini) berri duten igarlea, ondoren zergatik lurperatzenduten ulertarazteko. Giza opariaren hipotesiak gainera,ongi ematen du bertsiorik zahartzale eta jatorrenetangarbi gorde den lainoaren mehatxaritasunarekin. Igar-

learen amilketa, erritual baten osakina litzateke, opari-gintza teknika zehatz baten burutzea, igarri berri zaieneta berehala beteko den patu gaiztoa saihets asmoz jen-tilek erabiltzen duten azken baliabidea.

Giza oparigintza hipotetiko honen ezaugarriei dago-kienez ezer gutxi esan dezakegu: bakarrik testuek azal-tzen dizkiguten zenbait gauza konstatatu. Oparikia igar-lea da beti, beti halaber, amilketa dugu burutze teknika,eta eragilea kasu orotan jentilen senitarte osoa da, opa-riaren bitartez babestu eta salbatu nahi den gizartea ale-gia. Halere, badira azpimarratu beharreko bizpahiru za-lantza: Esate baterako ez dakigu amilketa oparigintzateknika orokorra ote den, –alegia, gizazko nahiz animalie-kin burutzen dena edozein motako arazoak zuzentzensaiatzeko–, edota arazo zehatz bati zuzenduriko oparimota berezia ote den, alegia, bereziki laino mehatxarimota horietakoak konjuratzeko, beti giza opariez, –giza-seme zehatz eta berezi baten opariez–, egiten dena.Hots, lainoak irudiratzen duen mehatxua eta igarlearenamilketazko opariaren arteko loturaren zenbaterainokoesklusibotasun eta espezifikotasunaz ez dakigu ezer. Ezdakigu ezta ere igarleak zer zeritzon benetan oparikibihurtzeari.

Testuek, amilketa igarleak berak eskaturikoa baili-tzan erakusten digute, baina argibide horiek arrazionali-zaketak izan litezke. Edo agian ez. Testuinguru gako za-harrenak galdu ondoren dagoeneko opari bezala ulertzenez den amilketak krimen izugarria ematen duela eta, horinolabait eztitzeko asmoz ez ote da amilketa suizidioabihurtu? Baina halaber, igarlearen amilarazteko eskaera,bere burua opatzeko jatorrizko jarrera onesle eta gogobaikorraren isla izan liteke, agian aspaldidanik jakinik,–ohitura zaharren batek agindurik edo–, lainoa azalduzgero opariki gisa hiltzea zuela patua, zaharrena delako,nagusia delako, igarlea delako, edo den dena delako.Azken buruan beraz, igarleak beste jentilei amilketa bu-rutzeko laguntza eskatzeak ez digu, suizidioaren ezinta-suna eta opariaren izana baino frogatzen, baina ezin diguoparikiaren opariarekiko gogo on edo txarrari buruz zer-bait erabatekoa esatea ahalbideratuko ligukeen argibidesendorik ematen.

Amaitzeko, mito honen aspektu azpimarragarri bataipatu behar dugu, mezuan azaltzen ez den baina tes-tuinguruaren osakin garrantzitsua eta interpretaziorakogako-datua den aspektu bat: Jentilen akaberaren ber-tsioetariko lauetan megalitoak agertzen dira.

Balenkaleku deritzan bertsioak, lainoa azaltzerakoanjentilak jolasean zebiltzan zelaiaren izenetik hartzen duberea. Bertan bi trikuharri ikus ditzakegu gaur egunoraindik.

Halere, mitoa eta megalitoaren arteko lotura begi-bistakoagoa eta adierazkorragoa da, gertakariak Jenti-larrian kokatzen dituzten hiru bertsioetan, alegia, Jenti-larri, BARANDIARAN eta AZKUE deritzaten bertsioetan hainzuzen, eta ez da harritzekoa gainera, hiru hauek baitiraheriotza eta hobiraketaren irudiak argien gorde dituzte-nak. Hauetako azkenekoan, jentilen nagusia da hil etahobiratzen ikusten dugun bakarra, baina gainontzeko



bietan jentilen senitarte osoa da patu berori jasaten due-na. Kasu guztietan, hilobia, herriak Jentilarria esatendion trikuharria dugu.

Bateratasun honek zera hausnartzera garamatza,alegia, gainontzeko bertsioek ere halako lotura megaliti-koa ukan behar izan dutela, oraindik argi eta garbi jenti-len heriotza eta bat bateko suntsitze fisikoa kontatzenzuten garaian, eta akaberaren deskribapena eztitu ondo-ren etengo zela lotura hori, kontakizunaren esanahi kris-tau berriaren eraginez, zeren noski, hilik ez dagoen le-kuan alferrik baita hilobirik aipatzea.

Beranduago itzuliko gara, leiendarekin loturik daudenmegalitoen puntu honetara, bertan egin diren miaketeneta horietatik tiratu diren ikasketen berri labur emanez.Baina oraingoz aski izanen da, –ikerbidearen hasieran bai-no ez gaudela kontutan harturik–, trikuharri hauen adinek,astian zehar, Kristoren jaioteguna baino dezente atzerago,eta noski Euskal Herriaren ebanjelizaketaren garaia bainoatzerago eramaten gaituztela jakitea.

Orrialde hauetan zehar egindako azterketek, ikus-puntu berri batean kokatu gaituzte, aurreneko hurbilke-tetan jentilen akaberaren mitoa behatu eta juzkatzekoplazaratzen ginen perspektiba zaharra ez bezalako ikus-puntu berrian. Lehen atalean azaldu dugun metodologia-ren laguntzaz, leienda honen bertsiorik osatuen eta ho-beren errejistratuetan adierazten ziren mezu eta esa-nahien azterketa kritiko bat egin dugu, eta honen emai-tza nagusia zera izan da, hasieran egiazkotzat jotzen zi-ren zenbait esanahiren gezurrrestea, eta noski, ondo-rioz, beste horrenbeste zalantza sorraraztea; eta bestal-de, "gutxienezko baieztapen" zenbaiten formulazioa, ale-gia, arrisku txikiko eta beraz egiantz handiko hipotesizuhurren formulazioa.

Hurrengo grafikoak honainoko ikerketaren urratsaketa hauetatik ateratako konklusio nagusiak laburbiltzenditu. Konklusio hauek dira hain zuzen, jarraian datorrenikerbide osoaren euskarri.

Aurren Hurbilketa deritzan urratsean, mito erarenzenbait bertsio ezberdinen aurrean eta esanahiari buruzbakoitzak zekarren komentarioen aurrean kokatu dugugure burua. Begien aitzinean genituen bertsioen arteanezberdintasun bat bederen somatu ahal izan dugu:Batzuk dotoreago eta borobilago ziren esanahiari dago-kionez, eta beste batzuk berriz, traketsago eta ulergaitza-goak. Aztertzeari ekin, eta honen bitartez zenbait arrazio-nalizaketa eta kontraesan somatu ahal izan dugu bertsiobatzuetan, eta besteetan berriz, gutxi edo gaizki esplika-turiko elementuak kausitu ditugu. Arrazionalizaketa begi-bistakoenak honako hauek ziren, hots, alde batetik, ho-deitan agertzen den lehen lainoarena, –AZKUE bertsioanargibide kate luzea sorrarazten duelarik–, eta bestetik,itsutasunaren aitzakia jentil igarlearen betazalen jasoeraulertarazteko. Halaber, "zahartasuna" ezaugarria arrazio-nalizaketa bidetik bereganatua izatea litekeena dela aipa-tu dugu, baina "litekeenaren" maila baino urrunago jotze-ra ausartu gabe, eta dena dela argi izanik garrantzia han-dirik gabeko detailea dugula igarlearen adina.

Kontraesani dagokienez, testuan bertan soma litez-keen bi geneuzkan, eta testuinguruko argibideen lagun-tzaz bakarrik ageriratu litezkeen beste bi. Testu mailan,jentil zahar itsu bat, ortzietako igergarria ikusi eta inter-pretatzen azaldu zaigu, kontraesan hau, komentatu berridugun itsutasunaren arrazionalizaketaren ondorio dela-rik. Beranduago, bere burua amiltzea bezalako eginkizunsinple horretarako jentilen laguntza eskean harrapatu du-gu igarlea. Bestalde eta testuinguruaren laguntzaz ido-rotutakoei dagokienez, jentilen akabera bikoitza aipatubehar dugu lehenengo: Mundu pagano osoarekin bate-ra, jentilen suntsipena kristau erlijioaren ikurren indarrezburutzen da (ermiten eraikuntza, elizetako kanpai ho-tsak, prozesioak,...) gure herriko zenbait albistek diosku-tenez, eta auzia Jentilak versus kristauak moduan plan-teatuz gero, askoz logikoago da azken hauetako edozeinsuntsikera, jentilen akaberaren mitoak proposatzen digu-

22 J. I. HARTSUAGA


na baino. Azkenik, eta testuinguruaren laguntzaz baitaere, zera jakin dugu, leiendaren hiru bertsiook jentilen hi-lobitzat jotzen duten Jentilarria (jentilen nagusiarena ba-karrik AZKUE bertsioari jarraituz) historiaurreko trikuharribat dela, eta honek ez du noski mitoaren interpretaziokristauzalearekin batere ongi ematen.

Oroit gaitezen, arrazionalizaketak eta kontraesanaktestuinguru mailako uherduren ondorio izan ohi direla,testuingurua osatzen duten informazioen multzoan ger-taturiko hutsune eta bereganatzeen ondorioa hain zu-zen. Ondorio hauek identifikatu, eta sorrarazi dituzteneragileak aurkitu ditugunean, kontakizunak disimulatunahi zuen testuinguru hutsunea ageri agerian utzi dugu.Eta hortik hain zuzen elkartzen gara bigarren azterbidea-rekin, alegia, hutsune eta akatsak ezkutatzen saiatu ezdiren bertsio lotsagabeenen azterketatik datorren bidea-rekin. Bide elkartze honetan, gutxi edo gaizki esplikaturi-ko osakin guztiak biltzen ditugu, alegia, berez gutxi edogaizki esplikaturik zeudenak alde batetik, eta bestetik,gure azterketaren ondorioz, –arrazionalizaketa edo kon-traesanen bat ageriratu dugulako edo–, testuinguruansortu diren hutsuneak direla medio esplikazio asegarririkgabe umezurtz geratu direnak. Atal honen funtzioa, ongiulertzen ez den guztia ageriratzea litzateke, eta helburuhonek soil eta kaxkar ematen badu ere, beste edozeinurratsak adina garrantzia du: Ez dugula ulertzen aitortzenbadugu, arrazionalizaketa txar batekin konformatzen ga-renean baino askoz hobe gabiltza. Hein honetan, lainoa-ren esanahia (eta jentilen erreakzioarena haren aurrean),igarlearen betazalen jasoerarena, eta igarlearen amilal-diarena behar bezala ulertarazteko beharko liratekeentestuinguru-gako jatorren hutsegitea nabaritu dugu.

Azkenik, azterketak ageriratu dituen elementu be-rrietan oinarrituz burutu ditugun hausnarketak, ikerketa-ren Egungo Egoera osatzen dute, alegia, gaiari buruz as-matu ahal izan dugunaren bilduma, eta ondoren heldukodiren ikerlanen abiapuntua. Egungo Egoera hau bi sailnagusitan laburbil dezakegu: Kontakizunari buruz daki-gun guztiak osatuko luke lehena, eta berorri buruz azter-ketaren ondoren, –eta zenbaitetan hain zuzen azterketa-ren ondorioz–, oraindik ez dakigun guztiak berriz, biga-rrena.

Lehen sail horrek ostera bi azpi-sail erakusten dizki-gu: Alde batetik badakigu kontakizunak zer ez duen adie-razten benetan, hots, zer ez zuen adierazten jatorrian, etahau, azterketan zehar argitan ipini ditugun kontraesan etaarrazionalizaketen kausitzeari zor zaio: Kontakizunak era-kusten duen lainoa ez da lehen lainoa, ez eta Kristorenjaiotzaren igergarria ere; betazalak jasotzeko laguntza be-har duen jentila ez da itsua, eta ez du, seguruenik ere,bere buruaz beste egiteko gogo handirik; mito honek en-tzunarazten digun jentilen akabera ez zen jatorrian, orainikusten dugun oinazebako suntsikera apurkakoaren ber-

dina, ez eta, –sorburuari dagokionez–, Kristoren jaiotzakedo gure herriaren ebanjelizaketak eragindakoa.

Eta bestalde, birmoldaketa semantiko guztiok ageri-ratu eta baztertu ondoren, kontakizunaren jatorrizko esa-nahiari buruzko zenbait egiazkotasun gertatu zaizkigu es-ku artean, biziki larguratsu ez agian, baina benetan sen-doak. Honako lau esaldiotan laburbil daitezke egiazkota-sun hauek: Lainoa, mehatxari eta erasokorra da.Jentilaren betazalak, lainoa ikus dezan jasotzen dira, etaberaz, lainoa da eragiketa bitxi hau ulertzera heltzeko ar-gitu behar dugun gakoa. Jentil igarlearen amilketa gizaoparitzat ulertu behar dugu, eta seguru asko, lainoarenerasoa ekidin asmoz burutzen da. Jentilen akabera, batbateko suntsikera masiboa da. Lau baieztapen hauek,hamabi bertsioen multzoan azaltzen diren lau sekuentzianagusiei (ezein bertsiok ez dauzka laurak) egokitzen zaiz-kie hurrenez hurren.

Lau sekuentziok osatuko lukete antzinako mitobu-ruaren argumentua:

Kontakizunaz dakigunari buruzko sail honetan, jenti-len akaberaren leiendak historiaurreko megalitoekin azal-tzen duen lotura gainera genezake oraindik. Lotura ho-nek, eta testuinguru-gako nagusien suntsipenak, azkenalbiste bat dakarkigute: Mitoa nahiko zaharra izanen daseguruenik ere.

Ikerketaren Egungo Egoeraren zirriborro hau buru-tzeko, ez dakigunari buruz hitz egitea geratzen zaigu ba-karrik. Eta zerbaitetan ezjakin bagabiltza, testuingurukoinformazioen mailan daukagu dudarik gabe hutsuneriknabarmenena: Lainoaren mehatxua nola zertzen den(zertan dago bere indarra? zergatik ote da horren beldur-garri?) eta jentil igarleak hari so egin diezaion zergatik za-baldu behar ote zaizkion begiak besteen laguntzaz,hauek lirateke gure bi enigma nagusiak, ulertuak izanezgero kontakizun osoa argitzeko bidea zabalduko lukete-nak. Bi enigma hauen argitzea izanen da zalantzarik ga-be ikerketa honen helburu nagusienetako bat.

Ezjakin gabiltza halaber jentil igarlearen amilketareninguruko zera gehienei dagokienez; halere, zuhurtzat jo-tzen dugun gure ustearen arabera, amilketak giza oparierrito mota bat adieraziko luke; eta zuhurtziaz beti ere,gure ustea da halaber amilketa horren esanahia argiagoulertu ahal izanen dela bere sorburua den lainoaren adie-razmamia ulertu eta gero.

Amaitzeko, eta kontakizunaren hesparrutik kanpojalgiz, orain arte bururatu ere ez zaigun galdera bat plaza-ratuko dugu, hain zuzen, jentilen akaberaren mitoak be-re garaiko sistema mitologikoan ukan ahal izan duenfuntzioarena. Galdera honi ihardespen bat eman ahal iza-tea, kontakizunaren esanahia asmatzeko burutuko ditu-gun lanen arrakastan datza noski. Esanahia ezagutzan ezdugun bitartean, alferrik arituko baikara, ulertzen ez du-gun kontakizun horren funtzioa definitu nahian.



Hona non gauden, azaldu berri dugun azterketatik ti-ratutako argibideak lagun ditugula, interesgarri bezainilun eta zail dirudien ikerbide baten aurrean. Izan ere, zo-ri onekotzat jo dezakegu geure burua hain ilun eta enig-maz beterik dagoen kontakizun batekin topo egiteagatik.Itxura interesgarrikoa dugu benetan. Eta hau guztia, tes-tuinguru mailako hutsuneen zabalari esker, hauek baitiraleienda harrigarri eta ikerbidea oztopatsu, orobat egitendituztenak.

Ikerbide honen abiapuntua, bere oinarri sendoa in-guratzen duten area higikorren artean, aurreko azterke-tan zehar isolatu eta definitu ditugun lau motibo nagu-siek osatzen dute:

- Laino mehatxaria

- Betazal jasoak

- Seguruenik ere opari baten adierazpena den amilketa

- Jentilen suntsipena

Aurkezturiko hamabi bertsioak behatu eta hausnartuondoren, eta euskal mitologiak erantzun asegarririk gabedirauten enigmak argitzeko beste argibiderik eskaini ezindigularik, ikerlana beste bideetan barrena abiatuko da,gure kontakizunari hurbil dakizkiokeen beste kontakizu-nak, edota gure testuinguru hutsuneak bete ditzaketendatu etnografiko edo mitologikoak nonbaiten kausi otedaitezkeen ikusi asmoz. Une honetan, euskal mitologia-ren hesparrutik kanpora ateratzen gara, apriorismo etaaurreritzirik gabe motibo aurkibide orokorren munduanmurgiltzeko.

Hona hemen, STITH THOMPSON-en aurkibide oro-korretik ("Motif Index of Folk Literature") gure lau motibonagusietan oinarrituz tiratutako erreferentziak, hots, iker-bidearen lehen urratsak19:

24 J. I. HARTSUAGA


19) S. THOMPSON. "Motif Index of Folk Literature". Bloomington(Indiana), VI. alea

IV. IKERBIDEAREN LEHEN URRATSAK

ARANO Izar harrigarria ? Bai Jentilen akabera - ? ? -

BARANDIARAN Lehen argiduna Beldurra Bai Jentilen akabera Bai Harri pila Bat batekoa Jentilarriaazpira erabatekoa

lainotik ihesi orobatekoa

AKOTAIN Izar ttipia ? ? ? ? ? ? -

ZERAIN Lehen lainoa ? ? ? ? ? ? -

HERNANI Lehen elurra ? ? Jentilen akabera ? ? ? -

AZKUE Lehen lainoa ? Bai Jentilen akabera Bai Nagusiari Eztitua Jentilarria(eztitua) lurra ematen

diote

IGERGARRI AURREN BETAZAL IGARPENA AMILKETA GAINERAKO SUNTSIKERA TRIKUHARRIEKIKO MOTA ERREAKZIOA JASOERA JENTILAK LOTURA

LEIZADI Izar harrigarria Beldurra Bai Jentilen akabera Bai ? Gozotua -

SEGURA Lehen lainoa Beldurra Bai Jentilen akabera - ? Gozotua Bi trikuharriBalenkalekun

ZALDIBI Lainoa oldartuz Beldurra - - - Harri pila azpira Bat batekoa Jentilarri erabatekoa trikuharriaorobatekoa

OIHARTZUN Laino harrigarria Harridura Bai Jentilen akabera - Harpera betirako Gozotua -

URDIAIN Izarren behaketa - Bai Jentilen akabera - ? ? -

ORZKOKO Laino bat ? Bai Jentilen akabera - ? ? -OLARTE

IGERGARRI AURREN BETAZAL IGARPENA AMILKETA GAINERAKO SUNTSIKERA TRIKUHARRIEKIKO MOTA ERREAKZIOA JASOERA JENTILAK LOTURA

BETAZALA- Betazala kirten batek iragazirik duen jainkoa.A128.2.2.

- Betazal astuna. F541.7.

BETAZALAK- Ogroa hain zaharra izaki, betazalak jaso egin behardizkiote. G631.

- Begi suemailez hornituriko jainkoa. A124.1.- Begi majikoa. D993.- Begi bat jakintzaren trukean. J163.3.- Ohi ez bezalako begiak dituen jainkoa. A123.3.hh.- Begi azpimarragarriak. F541.hh.

LAUSOA- Aztikeriaz sorrarazia. D2143.3.- Deabruak sorrarazia. D1361.1.0.4.- Lausoari buruzko gezurrak. X1651.- Lausoaren jatorria. A1134.- Arima lauso itxurapean. E741.1.- Ogroa lauso bilakatzen da. G522.1.

LAINOA- Mendi eme bati uztaitzen zaio. A969.2.- Laino-izakiak lurrera bisitan. F33.- Laino-jainkoa. A283.- Lainoak erakusten du Kristoren jaiolekua.V211.1.3.

- Zorigaiztoko ikurra. Z156.- Laino beltza etsaiaren aurka jaurtikia. D2091.11.- Jainko bat lainoan. A137.11.- Laino majikoa. D901.- Santuak armada uxatu laino batez. V229.7.1.- Iratxoa laino itxurapean. G304.1.2.1.

HILOBIA- Aberatsa opari-hilobira jausi. K1603.- Erraldoien hilobiak. F531.6.13.- Hilobi industearen jatorria. A1541.1.1.

KRISTAUAK- Kristauak eta erraldoiak. F531.5.8.

JAURTIKI- Zorigaiztoko jolasa: Mailoan behera amildu.K544.84.

- Garaitik jaurtikiz eho. S127.- Inozoa amildegira jaurtiki. K891.5.3.- Indartsu batek bestea jaurtiki hormatik behera.F528.2.2.

- Inozoari eragin horma gainetik jauzi egin dezan.K891.4.5.

- Heroia bultzakadaz amildurik. H1535.

OPARIA- Jakintsuaren odolarekin nahasturik. K1673.- Giza-oparien odolaz lurra gorriturik. A1241.4.- Buru-oparia. W28.- Opari ankerra. S200.- Oparien jatorria. A1545.- Gizona opariki, tabua hautsi duela eta. C929.5.- Miraria giza opari zain. K1785.- Buru-oparia. S125.1.- Jakintasuna erakutsi bere burua botaz. J173.- Hobe heriotza giltzapea baino. J227.1.- Hobe heriotza desohorea baino. J227.2.

Erreferentzia hauek ikerketaren hesparru orokorraosatzen dute, baina ikerketa hori ez da mugatzen noski,hauek guztiei buruzko kontsulta axalkari batzuk egitera.Goragoko ohar bakoitzaren barnean aurki daitezkeenerreferentziak, eta hauetako bakoitzak berriz erakustendituenak, zuhaitz abartsu baten antzera zabaltzen dira,eta helburutzat dugun ikerlanak exhaustibotasuna eska-tzen duenez gero, bide horien guztien urratzea nekaga-rriegi bihurtzen da, hizkuntza ez nazioartekoetan idatzita-ko testuek dakarten zailtasuna alde batera utzirik ere.Aukera bakarra beraz, bideetako bat hautatu eta hari az-ken ondorioetaraino lotzea litzateke. Eta hautapena, be-tazalen jasoeraren motiboa izango da, ondoren azaltzendiren arrazoiak direla medio.

Azterketaren konklusio gisa, lainoa, kontakizunarenesanahiaren gako nagusitzat jo badugu ere, argi dago or-dea betazalen jasoeraren motiboak, lainoarenak ez beza-lako zehaztasuna, bitxitasuna, eta apartekotasuna ditue-la. Honen bitartez zera esan nahi dugu, lainoa, eguraldiagerkari arrunta izaki, edozein garaitan eta edozein leku-tan anitz errealitate abstraktu irudiratzeko balio ahal izanduela, eta balio izan duela izan ere; eta gaitasun honeknoski, ereduak larregi aniztuz, ikerbidea nahasi eta ozto-patzea ekar lezake ondorio. Bide honetatik sartuz gero,zorioneko laino horren benetako esanahiari buruz orain-goz ia deus ere ez dakigularik, eredu pila handiegi batenerdian korapilaturik iparra galtzeko kinkan jarri gintezke.

Betazal jasoeraren motiboa, –zehatz bezain bitxiabistan dagoenez–, zalantzarik gabe bide hertsiagotzat jodaiteke aldez aurretik: Badirudi gainera askoz sinpleagoaizanen dela eta okerretan ez erortzeko lainoaren bide la-bainkorra baino seguruagoa eta menderagarriagoa.



Gainontzeko bideei dagokienez, argi dago orokorre-gi eta zehaztekeegiak direla aitzintasuna emateko. Izanere, beste bide horiek, exhaustibotasun helburua bete-tzearren bide osagarri gisa aipatu ditugu bakarrik, eta be-ti bigarren mailan egonen dira, bide nagusiak agortzenote diren zain, ordezko gisa plazaratzeko.

Ikerketa beraz, betazalen motiboari lotzen zaio; etazenbait aurkibide eta bilduma bibliografikotan zehar mia-keta luze eta sarritan nekagarriak burutu ondoren, ja-rraian azalduko dugun korpusa biltzea iritsi dugu. Esanbeharra dago aurkibide eta bilduma horietan betazalenjasoera, irudiz nahiko hurbil zaizkion betile eta bekain lu-ze zintzilikarien jasoerarekin nahasten dela sarritan. Gurekorpus hau, hamaika kontakizunek osatzen dute, haueta-riko lau Frantziako liburutegietan kausiezinak direlarik:Finlandia, Britainia Handia, Alemania eta Hungariatik eka-rri behar izan dira. Beraz, ez da inolaz ere oso zabalduaedo ezaguna den motibo bat gure aurrean daukaguna.

Gure ikerketa lana, betazalen jasoeraren bidean ba-rrena sartu badugu, motibo horren zehaztasuna eta itzel-tasuna lagungarri izanen zaizkigulakoan egin dugu.Alegia, eragiketa hain bitxi eta apartekoa izanik antzekoereduren bat azalduz gero, bien artean jatorkidetasunaizanen zela pentsa liteke aldez aurretik, zeren kasualitateizugarria behar bailuke, halako detaile bitxia elkarren ar-teko loturarik ez duten bi kontakizunetan erabat etenkiagertzea. Halabaina, errealitateak ez ditu aurrikuspenhauek baieztatzen, zeren gure korpuseko kontakizungehienek ez baitute gure ikergaiarekin zerikusirik. On-doren azaltzen dugun hauetako aurreneko kontakizune-an, eragiketak antza handia du guk ezagutzen dugunare-kin, baina bere esanahia arras aldatzen duen testuinguruberri batean murgildurik ikusten dugu.

Hungarieraz argitaraturiko ipuin bat da, eta Buda-pesteko Szecheny Liburutegi Nazionaleko liburuzainaden ANDRAS BARKOCZI jaunak, –nire eskabideari jatorerantzunez–, ingeleraz egindako laburpenari esker iza-nen dugu honen berri20:

... testuingurua zera da, heroiak, bere hara eta hona-ko ibileran, zahar batekin topo egiten du, honako baldin-tza hauetan: Belaze baten erdian bere oinatza adinakozulo bat ikusten du, bertatik ke uhinak jalgitzen direlarik.Zurubi batez jaitsi daitekeela somatu eta bertan zein piz-ti mota bizi ote den hasten da hausnarketan. Zurubitikjaitsi eta betazalak lau burdin-hagaz eutsirik dituen agurezahar bat ikusten du sutondoan. Agure zahar horri bereharatonen arrazoia azaltzen dio, –beranduago itzulikonaiz horretara–, baina ezin du harengandik laguntzarik ja-so. Hurrengo goizean, bideari jarraiki, eta ilunabarrean,aurreko zuloaren berdina den beste batera heltzen da.Bertan, betazalak sei burdin-hagaz eutsirik dituen agurezaharra topatzen du. Honekin ere gauza bera. Baina hiru-garren ilunabarrean, aurreko bi agureen anaia nagusiatopatzen du, betazalak hamabi burdin-hagaz eutsirik di-tuelarik, eta katu txiki batzuk betazal horietan etzanik.

Motibo hau ez da gehiago ostera agertzen ipuinean.Heroiak ez du agure zahar horiengandik behar duen la-guntza iristen, baina hauetako bakoitzak etxea eskain-tzen dio gaua igaro dezan.

Motiboari dagokionez, espero dut konformatuko za-rela honenbesterekin, eta orain, zure eskakizuna betez,ipuin osoaren laburpena ematen saiatuko natzaizu.Transilbaniako Szovata-n bildutako ipuin harrigarria da.Bere izenburuaren itzulpena zera da, "Pipermin-ale he-roia eta Julia ederra, basoa berde eta larrea loretsu egi-ten duena".

Pipermin-ale heroia, ingeles Tom-thumb heroiarenbaliokidea da gutxi gorabehera (eta euskal Kukubiltxoa-rena beraz) .

Bere izena, pipermin alea bezain txiki eta indartsuaizatetik datorkio. Izan ere, bere amak irentsi duen piper-min ale batetik jaiotzen da, eta oraindik sabelean dagoe-larik Julia ederrarekin ezkonduko dela hitz ematen zaio...

Ez dut oso osorik BARKOCZI jaunak hain jatorki igorrididan laburpena hemen azalduko, aski eta sobera baitu-gu orain arte erakutsitakoarekin, gure aurrean zein kon-takizun mota dugun argi eta garbi ikusteko. Jentil zaha-rraren betazalen jasoera testuinguru hutsune baten era-ginez suertatzen bada ulertezina orain arte ikusi dituguneuskal kontakizunaren bertsioetan, akats hori eta hutsu-ne hori are eta nabarmenagoak dira ipuin harrigarri hutsaden hungariar kontakizun honetan, bertan betazalen ja-soerak funtzio apaingarria besterik ez baitu. Ez daukahonezgero inongo adierazmami edo esanahi zehatzik; al-derantziz, antzeko beste askorekin batera, irudi bitxi etaharrigarri bat izatea du funtzio bakarra, ipuinaren giroga-rria izatea alegia.

Sailkapen argi eta zehatza egitea sarritan ahalezkoaez bada ere, kasu honi dagokionez bederen bistan dagoJentilen Akaberaren kontakizuna mito bat dela, eta hun-gariar kontakizuna aldiz, bere Kukubiltxo eta agure zaharhirukoiztuarekin, ipuin harrigarrien sailean sartu behardela nahitaez.

Mito eta ipuin harrigarrien arteko maileguak bi nora-bideetan gertatu ohi dira, baina aztertzen ari garen kasuzehatzari bagagozkio, aldez aurretik bazter daiteke eus-kal mitoaren hungariar kontakizunatiko edo beste edo-zein ipuin harrigarritiko mailegua, honako bi arrazoiok di-rela eta: alde batetik, betazalen motiboa erakusten du-ten euskal bertsioen kopurua garrantzitsuagoa da moti-bo berori ipuin harrigarri testuinguruan azaltzen dutenkontakizunena baino, kontutan hartuz noski, EuskalHerriaren tamaina eta ipuin harrigarri horiek bildu direnlurraldearena. Eta beste aldetik, zera hausnartu behardugu, mito batek motibo bat maileguz hartzen dueneanipuin harrigarritik, motibo horrek harrigarri izaten dirauelamitoaren barnean ere. Mitoak bere osakin guztiak ulerta-razteko testuinguru argibideak dauzka, eta beraz, inoiztestuinguru argibiderik gabeko harrigarri hutsa den ele-mentu bat bereganatzen badu, bereganekta hori ez daistilu larriak sortu gabe burutuko. Betazalen jasoearenmotiboak jentilen akaberaren mitoan hain egonera ore-katua eta borobila ukateak atzera botatzen du, motibo

26 J. I. HARTSUAGA


20) MAGYAR NEPKÖLTÉSI GYUJTEMENY VII. 6 zb.

hori ipuin harrigarri batetik hartu duela esango lukeen hi-potesia. Honela izan balitz, detaile hori jentil igarlearenzahartasuna indartsuago azpimarratzearren erabilia zate-keen, eta badakigu gauzak ez direla honela: Betazalenjasoera lainoaren agerkundearekin eta honen irakurketaeta interpretazioarekin lotzen du kontakizunak. Jatorriz-ko esanahi honen gaizki ulertu batek bakarrik ekarri dujentil igarlea zahartzat jotzen duen arrazionalizaketa.Beraz, esandakoaren ondorioz, jentil igarlea jatorriz zaha-rra izanik betazalen jasoera zahartasun horren irudi era-kusgarri gisa sartu izan litekeela dioen hipotesia erabatbazterturik utzi behar dugu.

Alderantzizko hipotesia beraz, egiantzekoagoa dugu:Ipuin harrigarriak, kontakizun mitikoren bati maileguzharturik ukanen luke betazal eutsien motiboa, irudi ho-nen bitxitasuna eta indar espresiboa bere baitan giroga-rri gisa erabiltzeko asmoz. Bere jatorrizko testuingurumitikoan funtzio bat bete eta esanahi zehatz bat edukizuen ekintza, apaingarri soila bilakatzen da honela ipuinharrigarriaren baitan, dekoraziozko zera, funtsik gabekoanekdota hutsa.

Mailegu hau non, noiz, eta nola burutu ote den ezindugu noski asmatu, oraingoz behinik behin, ikerketa hasiberri honen lehen urratsetan gabiltzalarik. Dena dela,galdera horiek erantzutea ez da gure ardurapeko arazoa.

Azkenik, eta posibilitate teoriko gisa, bi motiboen ja-torri loturabakoaren hipotesia aintzat hartu beharra dago,motiboaren bitxitasunak nahiko sinesgaitza bihurtzen ba-du ere.

Zernahi den, hungariar kontakizun honek eskain die-zagukeen argibiderik nagusiena zera da, hain zuzen ere,bera eta euskal mitoaren arteko lotura zuzenik ez dagoe-la. Hurbiltzen saiatzea alferrikakoa litzatekeen bi magni-tude ezberdinak dira.

Ikerketa honen aztergaia den motiboa erakustenduen bigarren kontakizuna, Hungariatik datorkigu baitaere, eta aurrekoarekin antz handia ez ukan arren, biakbatera datoz motiboaren erabilpenari dagokionez, he-men berriz ere, apaingarri eta girogarri hutsa bilakatzenbaita. Kontakizunaren hasiera hasieran agertzen zaigu21:

Non zen, non ez zen, zazpi aldiz erresuma urrun, etaharatago, Itsas Gorrietaz bestalde, baina haratago orain-dik, nire amonaren etxea baino urrunago, hantxe bizi zenlurraren gainean errege bat. Hiru seme zituen. Dagoe-neko oso zaharra zen, eta betazalak burdin-hagaz eutsibehar zizkioten. Behin honela mintzatu zitzaien semeei:"Semeok, Gaztetasunaren eta Heriotzaren Ura eta Urrez-ko Ahotseko Txonta ekartzen badizkidazue, orduan nireErresuma osoa emanen dizuet..."

Aurreko kasuan bezalaxe, ipuin harrigarri tipiko ba-ten aurrean gaude. Erregeak, Gaztetasunaren Ura etaUrrezko Ahotseko Txontaren bila igortzen ditu bere hirusemeak, hauetatik bere eskakizuna beteko duenari erre-

getza hitz emanez. Betazalen jasoera berriz ere, pertso-naia horren zahartasunaren erakusgarri bitxia baizik ezda, ez baitu bestelako inongo garrantzirik, eta izan ere,ez da gehiago agertzen ipuinean zehar. Beraz, osteraere, jentilen akaberarekin inongo estekarik ez duen kon-takizun batekin gabiltza, eta bere balio bakarra, gure iker-ketarekiko bere zer ikusirik eza azpimarratzea litzateke.

Urrezko Ahotseko Txontaren ipuina dakarren ipuinbildumaren oharren atalean, berriro ere gure motiboaaurkezten duen ipuin berri bati buruzko erreferentziakaurkitu genituen. Hungariar kontakizun bat hau ere. Ezdut halabaina horren bila aritzeko nekerik hartu, garbibaitago bi aurrekoen tankera beretsukoa dugula. Honahemen erreferentziak zioena22:

... eta beste (ipuin) batean,... 336 urteko (erregea-ren) betazalak burdinazko pertika batez gora jaso behardituzte eta honela eutsi, bere aurrean duen erregina ikusahal dezan.

Hungaria laga eta Errusiara helduz, "Ivan behiarena"eta "Ivan "Katurena" deritzaten bi ipuin aurkitzen ditugu,eta bertan, heroiarekin borrokatzen den sorginaren se-narrari begien gainetik jausten zaizkion bekaina iletsu lu-zeak burdin urkuluz nola jasotzen dizkioten ikusiko dugu.Ez da doiki bila gabiltzan motiboa, baina aurkibideek sa-rritan nahasten dituztenez, eta honela, bekain luze ho-riek bidean topatu ditugunez, orrialde hauetan azaldukoditugu, irakurlearen begipean ipintzeagatik besterik ga-be. Ivan Behiarena, AFANASIEV bildumako23 ipuin bat du-gu, RALSTON-ek24 ere komentatzen duelarik. Ikus deza-gun zer nolako itxura duen sorginaren senarrak:

(...)Sorginak lurpera eraman zuen Ivan-Behiarena,eta bere senarrarenganaino gidatu. Agure zahar bat zen:"Hona hemen, –esan zuen sorginak–, gure hondamenaekarri duena!"

Agure zaharra burdinazko ohe baten gainean zetzan,eta ezin zuen deus ere ikusi: Bere betile luzeek eta berebekain iletsuek begiak erabat estaltzen zizkioten. Ha-mabi erraldoi indartsu etorrarazi eta honela agindu zien:"Burdinazko sardeak hartu eta jaso nire betile eta bekainbeltzak; nire semeak ero dituena ikusi nahi dut eta!"Erraldoiek betileak eta bekainak jaso zizkioten sardeekin;zaharrak honela esan zuen: "Ah Vanioutcha jasoa! Zu iza-nen ote zara nire umeekin indarrak neurtzera ausartu de-na? Zer egin behar ote dut zurekin?"

-"Zeure nahiaren arabera egin; edozertarako prestnago."

-"Alferrikako berriketak: Honezgero ezin ditugu guresemeak piztu; hobe, egidazu mesede bat. Zoaz erresu-ma ikusezinera, herri izanezinera, eta urrezko iledunprintzesa lor iezadazu; emaztetzat nahi dut." (...)

Iban-Katuarenak topatzen duen agure zaharra ere,aurrekoaren parekoa dugu25:



21) E. RONA-SKLARek. "Hungarische Volksmärchen" II.alea 209.orr.19 zb.: "Der Fink mit der goldenen Stimme".

22) Ber. 296 orr. (Anmerkungen 19 zb.).

23) AFANASIEV, aip.id. 90 orr.,26zb.: "Ivan-de-la-vache" (AT300B)

24) W. R. S. RALSTON. "Russian Folktales" London 1873/72 orr.

25) G.J.SCHULTZ. (BERTRAM). "Sagen von Ladogasee" Helsingfors1872. 25 orr 24 zb.

(...). Ivan jo zuen konortea galaraziz, eta Wisslo-browü (Bekainzintzil) erregearengana eraman zuen, he-rensuge-emea baitzen, –hain zuzen ere (Ivanek ehozuen) hamabi buruko herensugearen alarguna–.

Wisslobrowü erregeak, aurpegia estaliz lurrerainojausten zitzaizkion bekain luzeak zeuzkan. Ivan bere au-rrera eraman zutenean, honela oihukatu zuen: "Aurrerabitez zazpi gizon eta jaso biezazkidate bekainak aurpe-gian gora, zaldun itzel hau nire begiz ikus dezadan."

Luzaz behatu zuen eta ondoren honela mintzatuzen: "Nire herensuge bikainenak ero dizkidazu, etahauen emazteek eta neronek orain zera diogu: "Nola zi-gortu behar zaitugu?" (...)

Azken bi testu hauetan, bekainen jasoeraren irudiakitxura beldurgarria harrarazten die azti zaharrei. Horixeda hain zuzen, eta ez beste, motiboaren helburua, horre-taz gain ez baitu inolako euskarri etnografikorik. Berrizere, bi ipuin harrigarri baino ez dira, eta motiboak (gukbilatzen dugunaren senide hurbila seguru aski) bertanduen funtzioa, detaile bitxi izatearena besterik ez da.

Honaino plazaratu ditugun bost kontakizunotan, des-kribapenari dagokionez jentil igarlearen betazalen jasoe-rarekin antza handia duten bi motibo azaldu zaizkigu:Agure zaharraren betazalak edo bekainak hagaz, pertikazedo sardeaz jasotzen dituzte zenbait gizonek edo zenbaiterraldoik, nolanahi ere zahar horien erraldoitasuna nabar-menaraziz. Deskribapenaren mailako antza, asegarria dabenetan, baina ipuin harrigarri testuinguruan aurkitu ditu-gunez gero, alferrikakoa litzateke euskal mitoari hurbil-tzeko edozein saio.

Ondoren datozen lau testuak aurrekoen alderantziz-ko egoeran daude nolabait. Ez dago lauren artean ipuinharrigarritzat jo litekeen bakar bat ere, eta gutxienez bi,mitoak dira argi eta garbi. Baina beste aldetik, bertan aur-kituko ditugun betazal jasoerek ez dute guri dagokigunmotiboarekin zer ikusirik. Betazal jasoera motibo bitxi etaapartekoa izan arren, zenbait kultura ezberdinetan ager-tzen da halere, protagonista eta funtzio berriak dituelarik.Ondorengo bi testuetan betazalen jasoera logura saihes-teko helburura zuzendurik ikusten dugu26. Hona lehenen-go, Ipar Amerikako indioen kontakizun mitologiko bat27:

Mundua sortua izan zen eta gero gizona. Hurrengoegunean, honek piztien artean indarra banatu beharzuen bere gogoaren arabera, eta horretarako, gezi luzeedo motzagoak eman behar zizkien. Larreetako otsoa,denetan indartsuena bilakatu nahi baitzuen, gau osoaitzarturik ematen saiatu zen, hurrengo goizean geziahautatzeko garaian aurrena izateko asmoz. Ondorioa ze-ra izan zen, alegia, egunsenti aldera loak hartu zuela be-tazalen artean zotzak ipini bazituen ere. Piztia guztieknork bere gezia eskuratu zuten, baina larreetako otsoaez zen inon ageri. Gizona bere bila hasi zen, eta lo aurki-tu zuen betazalak zotzek barrutik kanpora iragazirik. Or-durako gezi txikiena bakarrik geratzen zen banatzeke.

Gizonak otoi egin zuen otsoaren alde eta maltzurkeriahandia egokitu zitzaion konpentsazio gisa.

Mendebaldeko Mongoliako Siddi-Kür herriko ema-kume batek, ondorengo kontakizunean azaltzen denez,ustekabean egin duen oker bat zuzentzeko zazpi eguneta zazpi gau igaro behar ditu itzarririk, baina azkeneanporrot eginen du amerikar larreetako otsoaren antzera,bere iraupena bikaina izan arren28:

(...) Andreak makila eskuetan hartu eta "luma-bela-rra"-ren (Stipa pennata) kikiluz betazalak zabaldu eta eu-tsi zituen. Ondoren, honela eman zituen sei egun eta seigau itzarririk, baina zazpigarren egunean instant batezburua erori zitzaiolarik, jainkoek eta deabruek, Itsali,–txori etxea zeukan gizona–, bertan bahitu zuten. (...)

Betazalen jasoera logalea saihesteko erabiltzen denkontakizun hauetan gure ikergaia den mitoarekiko este-karik eza hain borobila eta begibistakoa izanik, ez du me-rezi beste inongo komentariorik gaineratzea. Eta hauenondoren, beste bi kontakizun plazaratuko ditugu, bertan,nor bere betazal zintzilikarien jasoeraz inoren laguntzarikgabe arduratzen delarik. Baina orain, eragiketaren helbu-rua ez da itzarririk eustea izanen, muturren aurrean dago-ena ikustea baizik. Asmoen mailako bateratasun honekhalere, ezin ditu, kontakizun hauen eta euskal mitoarenarteko dibergentzia sakonak estali. Izan ere, aipatu moti-boaz beste, gainontzekoan ez dute inongo bateratasunik.

Ikus dezagun lehenengo Ipar Amerikako seneca in-dioen leienda hau29:

Orduan Hodadeñon abiatu zen. Hor zehar lasterkazebilela, hotsak entzun zituen, dum dum dum! Berak ba-zekien hots hori Deagahgweoses izeneko gizonak sorra-razten zuela, mazoaz ehotuz tabakoa egiten zuenean.Txabolara heldu zenean, agure zaharra barnean jezarritaikusi zuen, tabakoa joaz eta honela kantatuz: "He yon-diengonni goyengwayen gens", alegia, "batek tabakoaegiten duenean tabakoa eduki ohi du beti". Eta tabakobilguak prest zeudelarik, zuhaitz azalezko sokaz lotzen zi-tuen. Berari zuzenduz, Hodadeñon honela mintzatu zenzenbait aldiz: "Kaixo osaba, zure txabolara etorri natzai-zu", baina zaharrak ez zuen jaramonik egin. OrduanHodadeñonek, bertan zegoen mazo txiki batez zarta jozuen buruan, bide batez esanaz, "zu ikustera etorri na-tzaizu osaba!". Baina orduan ere, Deagahgweoses-ek ezzion jaramonik egin bisitariari. Hodadeñon-ek berriz, bes-te zartakoa eman zion esanaz, "osaba, zuri bisita egiteraetorri naiz!" Orduan zaharrak honela esan zuen, "saguekharrizko bola behera bota dutela uste dut", baina berehorretan jarraitu zion tabakoa ehotzeari. Orduan Hodade-ñon-ek zartako latza eman zion, eta horrekin zaharrakaurpegitik behera bizarreraino jausten zitzaizkion goikobetazalak jaso zituen. Zuhaitz azalezko sokaz lotu zituenkontu handiz, eta txirla oskol batez igurtziaz begi barne-ko zikin zolda atera zuen esanaz, "norbait txabolara etorrizaidala iruditzen zait". Orduan bere ingurura begiratu etaHodadeñon ikusiaz zera galdetu zion, "zertarako etorri

28 J. I. HARTSUAGA


26) Helburu berbera agertzen da halaber C.H.SCHARLING-en "ZurNeujahrszeit im Pastorat zu Nöddebo" eleberriko pasarte bate-an, baina bertan, protagonista gazteen denborapasako jolasabaino ez da. Ikerketa ahaleginak nekoso eta frustragarri bihur-tzen dituzten erreferentzia okerren eredu bikaina dugu hau.

27) O. DÄHNHARDT. "Natursagen" III.alea/147 orr.

28) B. JÜLG. "Die Märchen des Siddi-Kür" Leipzig 1866/91 orr. VIIzb.

29) J. CURTIN & N. B. HEWITT. "Seneca fictions,legends and Myths"Annual Repport of the Bureau of American Ethnology aldizka-riaren 32. zbko 213 orr.

zara?, zer nahi duzu?". Hodadeñon-ek erantzun: "Tabakoeskean etorri naiz". Zaharrak tabakoa ukatu egin zion be-re bisitariari esanaz "ez duzu hemen tabakorik hartuko".Eta "akabatuko haut" deiadarka hasi eta Hodadeñon-enatzetik jarraika joan zitzaion ateetatik kanpo txabolareninguruan borra handi bat eskuetan zeramala. Hodade-ñon-ek aise egin zion ihes, eta aurki atzean urruti utzizuen. Azkenik, gelditu, itzuli eta aurre egin zion zaharrari;bi gezi jaurtiki eta honela hil zen Deagahgweoses.

Azaltzen ari garen testu hurrenkera honen ekarpenbakarra zera erakustea da, bilaketa exhaustibo baten on-doren euskal mitoarekin loturik egon litezkeen bi testubaizik ez daudela. Eta hurrenkera honi amaiera emateko,Erdi Aroko testu bat dakargu: Bertan, Lancelot-ek gaubeltzean baso itxi baten erdian topatzen duen izakiadeskribatzen zaigu: Itsusikeria guztiak biltzen dituen ma-mu honek, noski, betazal zintzilikari luzeak dauzka bestegrazien artean. Testua ez dut itzuli, –eta hau da salbues-pen bakarra lan honetan zehar–, neurtitzetan emana da-goelako30:

Ja estoit mienuis passeeQuant il a devant lui troveeEn la foriest une maisonNe sai de quele region.Li maisons toute ouverte fu.Il garda ens, si vit .i. fuQui mout cler argoit par encant,Et il vint ens acevaucant.Sor une torce de lihueA une figure veueDont il s’est mout esmervelliésNe sot a dire ce sachiésSe ço fu hon u femme u fee,Mais longement l’a esgardée.Sachiés que plaisans n’estoit mie.Sor ses genous s’est endormieEt sor ses .ij. bras par avant.Il li va deriere et devant,Il va a diestre et a siniestreMout s’emerveille que puet iestreQui la dormoit dalés ce fu.Quant mout emervelliés s’en fu,Se perçut que c’estoit femiele.Mais n’ert pas mignote ne bele.........................................................................................................Dont primes a ouvert ses oex.A ses mains qui ne sunt pas bielesAutresi con .ij. fenestrelesLeva ses paupieres amontDesor son cief devant son frontEt atacha a .ij. cousticesCon .ij. feniestres collëices;Car cornes avoit sor la tiesteAusi comme sauvaige bieste.La ou les coustices tenoient,Qui les paupieres soustenoient,.ij. grans crocés de fier forcié.Eut ses paupieres eforciés.

Egia da zenbaitetan, Erdi Aroko testuetan paganis-mo zaharreko tradizioen oihartzun eta oroitzapen eralda-tuak agertzen zaizkigula, eta hein horretan, litekeena dabetazal luze hauen jasoerak gure motiboaren seniderenbatekin lotura urrun bat edukitzea. Baina dena den, argidago "femiele ne mignote ne bele" hau gure jentil jakin-tsuarengandik urrunegi dagoela edonolako hurbilketasaiotan hasteko. Beraz, laburki, testu hau, aurretik pasadiren beste zortziak bezalaxe, euskal mitoaren esanahiaikertzeko bide antzu bezala agertzen zaigu.

Orain, eta jentilen akaberaren leiendarekin zenbaitbateratasun erakusten duten azken bi testuak aipatu bai-no lehen, bibliografia inkesta honi buruzko zenbait haus-narketa proposatzeko une egokia dugu.

Inkestan exhaustibotasun osoa iristea ia ezinezkoada epe labur edo ertainean, eta noski, gure saio honekezin izan du helburu ideal hori lortu, alegia, betazal jaso-era eta horren hurbilean dauden beste zenbait motiboazaltzen dituzten testu guzti-guztiak aztertzea. Une ho-netantxe badira, kontsultatu ezin izan ditugun hiru erre-ferentzia, bertan iragarritako testuak eskuragaitzak dire-lako, edota erreferentziak berak behar bezain zehatzakez direlako. Hiruotako aurrenekoak, "Robignone-ko Herri-Alegiak" deritzan liburu italiar batera garamatza; bigarre-nak, "Ipuinen Mundua" deritzan idazti alemaniar batera;eta hirugarrena, tamalez, zehazten ez den MOE delakonorgetar baten idazlanei dagokie.

Italiar liburuaren izenburuko "alegiak" horrek, guremotiboa ipuin harrigarri testuinguran azalduko dela uste-arazten digu, azterturiko ipuin hungariar eta errusiarretanbezalaxe; "Ipuinen Mundua" aipatzen duen erreferentziakgure motiboa Birmaniako ipuin batean azaltzen dela ze-hazten digu, eta honek noski, ia aldez aurretik baztertzendu eredu hau gure ikerbidetik; beraz, apika interesgarrialitzatekeen posibilitate bakarra, noizbait aurkitzea esperodudan norgiar kontakizunean geratzen zaigu.

Azken bi testuen zain gaudelarik, eta norgiar errefe-rentziaz egin berri dugun zehaztapena kontuan harturik,aurkibide eta bibliografia bilduma ospetsuenetan zeharburutu dugun lan eskergaren gainontzeko fruitu guztiak,–euskal mitoaren antzera betazal jasoeraren motiboaerakusten duten kontakizunak alegia–, ez digute bene-tan laguntza handirik eman, ez baitute jentilen akabera-ren mitoarekin areagoko bateratasunik azaldu, ez eta be-tazalen jasoera hobe uler dadin inongo datu berririk pla-zaratu.

Zenbaitetan, motibo nagusiaren helburua eta ezau-garriak, gurearen bestelakoak zirelako, eta beste zenbai-tetan, motiboaren deskribapena euskal bertsioari hurbil-garri izan arren, testuinguruak semantikoki mamigabe-tua uzten zuelako, zernahi izanik ere, azken buruan, in-kesta honen emaitza arrunt ezkorra izan da honaino.Halere, ezkorkeria honek, ikerketarako argibide interes-garriak eman ditzake. Lehenengo, gure istorioaren ba-kartasuna argitan ipintzen du, eta ondoren eta ondorioz,biziki zaharra ote deneko ustea zabaltzen du, jatorrizkotestuingurua arras ahantzirik zegoela ohartu garenetikhartu gaituen susmoa indarberrituz. Bakartasun horrekhalaber, zera adierazten digu, inoiz euskal mitoaren an-tzeko kontakizunik aurkitzen badugu, ahaidetasun lotura



30) H. BREUER & W. FORSTER. "Les merveilles de Rigomer" / 100 hk.

izanen dela ziur aski bien artean, zeren eta zenbat etabakarrago izan kontakizun bat, orduan eta nekezago ger-tatu ahal izanen da horren bi bertsio zein bere aldetiketa inongo loturarik gabe sortuak izatea, eta elkarren ar-tean duten antza kasualitate hutsari zor izatea.

Azaltzeko geratzen zaizkigun bi testuetako aurrene-koak ez dizkigu, jentilen akabera aztertuz geroztik age-rian ipinitako enigmak ulertaraziko; baina halere ez litza-teke justiziazkoa izanen, aurretik bota ditugun bederatzikontakizunen ondoan sailkatzea, zeren eta bertan aurki-tuko dugun pertsonaia batek, gure jentilarekiko antzeko-tasun zenbait erakusten baititu, bien arteko hurbilketasaioa ahalezkoa eginez. Xehetasun ttipi bat besterik ezda, baina bada zerbait. Pertsonaia honek, YspaddadenPenkawr du izena, eta gaiztoarena egiten du galestarMabinogion leienda bildumako honako kontakizun hone-tan, Kulhwuch heroia bere alaba Olwen-ekin ezkon ezdadin behin eta berriz alferrik saiatuz. Alaba honen eder-tasunaren deskribapenaz hasiko gara hain zuzen31:

Bere ileak espartzuaren lorea baino horiagoak; berelarrua uhinaren aparra baino txuriago; bere esku etaeriak iturri batek beteriko urmahelean ageriratzen denuretako hirusta berria baino diztiratsuago; lehen lumabe-rritzea egindako aztorearen begirada eta hirugarren lu-maberritzea egindako aztorarrarena ez ziren berea bainoargiago. Bere bularra zisnearen paparra baino txuriago,bere musuak larrosarik gorriena baino gorriago. Ezin hu-ra ikusi bertan harenganako maitasunaren ziztada barne-an sentitu gabe. Lau hirusta zuri jaiotzen ziren haren oi-natzetan noranahi zihoalarik: Horregatik ipini zioten Ol-wen (oinatz zuria) izena.

Sartu zen (Olwen) eta banku nagusian jezarri zenKulhwuch-en ondoan. Honek hura ikusi zuelarik berehalaezagutu zuen: "Neskato, –deiadar egin zuen–, zu zara bainik maite nuena. Nirekin etorriko zara biok bekatua eki-din dezagun. Aspaldi honetan maite zaitut".

–"Inola ere ezin dut, –erantzun zuen neskak–, nire ai-tak zera hitz ematera behartu nau, alegia, bere onespe-nik gabe ez dudala alde eginen, ni senar batekin partituzgero, bera ez bailitzateke luzaroago biziko. Halere badanik eman diezazukedan aholku bat, horren arabera joka-tu nahi baduzu. Zoaz nire eske nire aitarengana; eska-tzen dizun guztia egin iezaiozu, eta horrela neroni ereukanen nauzu. Zerbaitetan ezezkoa ematen badiozu, be-tirako galduko nauzu, eta nahiko zoriontsutzat jo ahal iza-nen duzu zeure burua, bizirik ihestea iristen baduzu".–

"Dena aginduko diot eta dena izanen dut".Neska bere egoitzarantz abiatu zen, eta heroi gazte-

ak hari gazteluraino jarraitzeko jaiki ziren. Bederatzi atee-tan jagole zeuden bederatzi atezainak ero zituzten, ezei-nek ere garrasirik egin gabe, eta bederatzi orak ere ino-lako oihurik gabe, eta egongelan sartu ziren zuzen zuze-nean.

–Kaixo, –esan zuten–, Yspaddaden Penkawr erral-doien nagusia, jainko eta gizonen izenean.

–Eta zuek zertara zarete hona etorriak?

–Zure alaba Olwen gure Kulhwch Kilydd-en semea-rentzat, Kelyddon-go printzearen semea denarentzat es-katzera gatozkizu.

–Non ote dira nire morroi aluok? Jaso itzazue nirebekainen azpiko sardeak, bekainok begiak estali dizkida-te eta. Ikus dezagun gure suhigaia.

Hau eginik, honela mintzatzen zaie:–Zatozte bihar berriro eta erantzuna izanen duzue.Irteteko jaiki ziren: Yspaddaden erraldoien nagusiak,

eskura zituen hiru lantza lupuztuetako bat atxiki eta haieijaurtiki zien. Bedwyr-ek airean hartu eta etorri bezala bi-dali zion, eta lantzak belauneko errotula apurtu zion:

–Suhi basapiztia madarikatua! Nire bizitza osoan izo-rratuko zidak honek malkarrean ibiltzerakoan. Mandeu-liaren helduaren adineko oinazea eman zidak burdin lu-puztatu honek. Madarikatua bedi bera egin duen arotza,eta madarikatua bera jotzerakoan azpian zuen ingudea.

Begi bistan dagoenez, testu honek ez du jentilenakaberaren kontakizunaren antzik inondik ere, baina be-re azterketa ez da halere erabat antzua. Egia da,noski,testuak Yspaddaden gaiztoaren begietan behera jaustendiren bekain luzeetaz hitz egiten digula, eta ez ordea be-tazal zintzilikarietaz. Egia da halaber, printzesa xarmantaeta printze gazte ausartaren arteko amodioei buruzko is-torio honek ez duela jentilen suntsikera harrigarriarekikoinongo bateratasunik. Halabaina datu interesgarri bat ba-dauka,eduki: Bekain luzeak jaso behar zaizkion pertso-naia "erraldoien nagusia" dela esanez aurkezten zaigu. Ezda engoitik ipuin harrigarrietako izengabeko agure zaharbitxi hura, baizik eta "erraldoien nagusia", jentilen nagu-sia alegia, eta honek gure mitoko jentilarekiko baterata-sun garrantzitsua plazaratzen du.

KULHWCH eta OLWEN-en istorioa ez da noski erral-doiaren mitologiaren kontakizun bat, indoeuropar he-roien mitologiaren zati bat baizik. Azkenik OLWEN-ekinezkontzea eta honen aitari lepoa moztea erdietsiko duenKULHWCH honen balentriek zera ekartzen digute gogora,alegia, mota guztietako erraldoiak akabatuz, –erraldoieme ederren baten amodioa iristearren zenbaitetan–,garatzen diren Thor jainkoaren abenturak. Bi heroion ka-suetan, erraldoiek ezaugarrikidetza nabarmena azaltzendigute: Bereizgarri tipikoak, inozokeria, gaiztakeria, etamamutzar bihurtzen dituzten itsuskeria eta elbarrikeriaizan ohi dira. Bistan dago indoeuropar jainkoek (germa-niar eta zeltek batik bat) konkistaturiko lurraldeetako biz-tanle jatorrak omen diren izaki hauek ez dutela oso ederematen, beraien garaileek egindako argazki horretan.

Erraldoiak dira beti gaizkileak bi mitologia hauetan,eta honek ulertarazten du YSPADDADEN PENKAWR-en hala-beharrezko nortasun gaiztoa, eta betazal jasoeraren api-kako bilakaera, bekain luze iletsuen jasoera izateraino,azken hau gaizto irudikoago eta beldurgarriago delakoedo.

Zernahi dela ere, gertakari hauek mitologiazko tes-tuinguru batean aurkitu ditugula eta, honek, euskal mito-ko jentila eta galestar erraldoi honen artean loturaren batizateko posibilitatea plazaratzen du, ikerbidearen une ho-netan oraindik zehaztezina gertatzen den lotura, baina

30 J. I. HARTSUAGA


31) J.LOTH. "Les Mabinogion" / 118h.

gure motiboaren urritasun nabarmena ezagutu ondoren,kasualitate hutsari eragoki ezin dakiokeen lotura halere.

Eta orain, testu bat baizik ez dugu aurkezkizun, hainzuzen ere, inkesta ahalegin guztien ondoren, –eta ez di-ra hutsalak izan, exhaustibotasunaren ideala erabat iritsiez badugu ere–, euskal leiendari hurbiltzeko moduan

kausitu dugun bakarra. Bertan, ikergai dugun motiboa,lainoarena eta giza talde handi baten akaberarena eredakartzan gertakari hurrenkera berberean lerrokaturik,eta zeharo mitologiazkoa den testuinguru batean murgil-durik agertuko zaigu.



32) G. DOTTIN. "L’Épopée Irlandaise" / 38 orr.

33) Ber. / 47 orr.

V. MAG TUIRED-EKO GATAZKA

bat jaurtiki zion habailaz. Haren armada ere begira zego-en; begia Fomore-en armadaren gainean jausi zen, etahonen hiru bederatziren bertan galdu ziren; (...)

Kontakizun hau ez da noski jentilen akaberarenarenberdina; halabaina, ikergai dugun motiboaren urritasunlarriak alde batetik, eta bi istorioen zenbait aspekturenarteko antza ageriak bestetik, gatazkaren kontakizun ho-ni une batez arretaz begiratzea eskatzen digute, antze-kotasun eta kidetasunak astiro neur ditzagun.

Aurreneko gauza, haien euskal adierazkideekin an-tza handia duten bi motiboen deskribapena dugu, alegia,ganduzko lainoak, eta lau gizonek jasotako betazala.Ondoren, bi motiboon agerpena, esplizitoki indarkeriaz-koa den testuinguru baten baitan, gatazka baten erdian,gertatzen da, eta hau, jentilen akaberaren kontakizuneansomatzen den mehatxu giroaren, –zehaztu gabe bainaargi eta garbi ageri den mehatxu giroaren–, baliokidea li-tzateke. Azpimarra dezagun baita ere, bi motiboon hu-rrenkera berbera dela, alderatzen ari garen bi kasuotan,alegia, lainoaren agerpena betazal jasoeraren aurretikgertatzen dela, eta areago esan genezake, zuzen edozeharkago, lainoaren agerpenak eragiten duela betaza-len jasoera bi kasuetan. Euskal mitoan jentil igarlea lai-noari begira jartzen dute eta betazalak jasotzen dizkiotelainoa behatu eta interpretatu ahal dezan; eta irlandartestuan berriz, gandu lainotan etorri omen diren konkis-tatzaileen buruzagiaren aurrean jartzen da Balor, eta mo-rroiek betazala jasotzen diotelarik hura akabatzen saia-tzen da, bere begi gaiztoaren adurraz.

Euskal mitoaren gainerako bi elementuek, lainoakeragindako igarpena eta igarlearen amilketa alegia, ezdukete egokidurarik irlandar kontakizunean (Balor-en he-riotza ezin aldera daiteke jentil igarlearenarekin, betazalajaso eta berehala agitzen bada ere), baina honek ez dugarrantzia handiegirik, zeren euskal bertsio beren arteanere, batek ere ez baititu mitoaren osakin guztiak biltzen.

Azaldutako bi motiboon esanahiari dagokionez, hauarras argi eta ageria da irlandar gatazkan, euskal leien-dan ez bezala. Azken honetan, bai lainoa eta bai betazaljasoera ere, irtenbiderik gabeko bi enigma genituen, bai-na Irlandan aldiz, ganduzko lainoak zeragatik dira beldur-garri, hots, barnean ezkuturik Dedannan gerlariak daude-lako armen indarrez irla konkistatzeko prest, eta Balor-en betazalaren jasoera berriz, bere begiari darion adurerhokorra jareiteko eragiketa da, eta betazal zintzilikaria,

Moytura edo Mag Tuired-eko gatazkaren kontakizu-na, Irlandak ezagutu dituen inbasio mitologikoetako az-kenaurrekoaz mintzatzen zaigu. Konkistatzaileak, TuathaDe Dannan direlakoak dira, De jainkosaren senitarteakalegia; Moytura-ko zelaietan bi gatazkatan gailen geratuondoren, –Fir Bolg direlakoen aurka aurrena, eta Fomoredirelakoen aurka hurrengoan–, irlako nagusi berriak bila-katzen dira. De jainkosaren senitarte hauek zelten kultu-ra irudiratzen dute, hauen artean azaltzen baitira zeltenzibilizazioaren jainko nagusien irudirapen euhemeriza-tuak, gizaratuak alegia. Bi gatazkatan zatituriko konkistal-di honen istorioan, daramagun ikerketarako benetanadierazkor zaizkigun honako bi pasarteok aurkitzen ditu-gu. Aurrenekoa, ganduzko laino batzuetaz mintzatzenzaigu32:

De senitarteek flota handi batez heldu ziren Irlanda-ra Bolg-gizonei irla indarrez kentzeko. Corcu Belgatan-golurraldera (gaurko Connemara-ra alegia) heldu orduko,itsasuntziei su eman zieten, atzera itzuli ezin izateko, etauntzietatik zetozen keak eta ganduak zeru lurrak bete zi-tuzten haien inguruan; horregatik hain zuzen esan ohizen ganduzko lainotan heldu zirela.

Bigarren pasartea berriz, betazal jasoera batez min-tzo zaigu (begi-bakar baten betazalaren jasoeraz zehaz-ki), eta bertan, motibo honek, bere euskal adierazkidea-ren kasuan bezalako esanahi zentzuna eta kokapen ego-kia azaltzen ditu33:

Elkarrenganatze bat izan zen Lug eta Balor-Begi-Gaiztoa-ren artean. Honek begi kaltegile bat zuen; begihau ez zen gatazkan baino zabaltzen. Lau gizonek jaso-tzen zuten betazala, bera iragazten zuen kizki zorrotz ba-ten laguntzaz. Begi hori ikusten zuen armadak ezin zuengehiago eutsi, milaka lagunek osaturikoa bazen ere. Ho-na nondik zetorkion lupua: Bere aitaren druidak edabeakegosten ari ziren; Balor agertu eta leihotik so egin zuen,eta orduan edabeari zerion lurrinaz kutsatu zen bere be-gia, eta lurrinaren lupuaz bide batez. Lug eta bera elka-rrenganatu ziren. (Elkarrizketa ulertezina dator ondoren).

–"Jaso iezadazu betazala morroi!, –dio Balor-ek–,hizketan ari zaidan berritsu hori ikus dezadan".

Balor-en begiko betazala jasotzen dute. Orduan Lug-ek, begia buruaren atzealdetik aterarazi zion harrikada

begi arriskutsu hori itxi ohi duen segurtasun atea dugu.Bi motibook poliki esplikaturik dauzkagu, eta ez dago be-ren esanahiei buruzko inongo zalanzkunerik.

Euskal eta irlandar kontakizunen arteko bereizkune-ak asko dira, eta garrantzizkoak gainera. Eta hau normalada, bien arteko loturaren aspaldikotasunaz hausnartzenbadugu. Baina bereizkune hauek guztiek huskeria dirudi-te, aurkitu ditugun kidetasunen ondoan. Kidetasun haue-tatik garrantzitsuena dudarik gabe, Balor-en betazalarenjasoerari dagokiona dugu, zeren bera baita, –noski gureinkestaren exhaustibotasunaren mugetan barrena–, baideskribapenaren aldetik, bai eta kokatzen den testuin-guaren aldetik ere, jentilen akabera iragartzen duen igar-learen betazalen jasoerarekin nolabaiteko lotura suposadakiokeen motibo mitiko ezagun bakarra. Bi lainoen ar-teko kidetasunari dagokionez berriz, dudarik gabe ga-rrantzitsua bada ere, oraindik ezin dugu garrantzia ho-rren benetako neurria eman, motiboari buruzko inkestaexhaustiborik ez baitugu egin.

Euskal eta irlandar tradizioen zein bere aldetiko jato-rri loturabakoaren hipotesia beti kontuan hartu beharradago posibilitate teoriko modura, baina alderantzizkoazkomentzitu nahi gaituzten erakusgarriak anitzegi eta ze-hatzegi dira, posibilitate teoriko hori benetan seriotzathartzeko.

Aurkituriko ebidentziak ikusi ondoren, azterketa ho-nen konklusioa, bi betazal jasoeren arteko eta noski, era-giketa bitxi hau jasaten duten bi pertsonaien arteko ahai-detasun genetikoaren hipotesiari eustea besterik ezindu izan.

Ezin gara aldez aurretik bi kontakizunen arteko ahai-detasunaren jatorria zein ote den edo non ote dagoenasmatzen hasi, baina halere, badira bi arrazoi mota zeraonartzeko lan hipotesitzat, alegia, euskaldunek mailega-tu eta eraldaturiko kontakizun zelta jatorra dela esku ar-tean duguna.

Alde batetik, kontakizunen azterketak hipotesi ho-nen aldeko zenbait erakusgarri eskaini dizkigu: Euskalbertsioen ikerketak zenbait ordezkapen (izarra) eta arra-zionalizaketa (lehen lainoa, agure zahar itsua) argitanipintzea ahalbideratu digu, eta hauen azpian, laino bel-durgarri bat, eta ulertezina egiten zaigun betazal jasoerabat aurkitu ditugu. Irlandar kontakizuna, nahiko pertinen-te ematen duten ulerpideak luzatzen dizkigu bi motibo-on esanahia argi dadin, eta beraz, arrazoizkoa da ilunta-suna argitu digunari lehentasuna esleitzea nolabait.

Beste aldetik, arkeologiak irakasten digunez, zeltakgure herrian ibili ziren Penintsularako bidea eginez,K.A.ko azken milurteko osoan. Erromatar geografoenzenbait berri gorabehera, ez dirudi haien eragina gure lu-rraldean eta gure arbasoen artean sakonegia edo iraun-korregia izan zenik, eta are gutxiago jentilen akaberarenbertsioak bildu diren lurraldeei dagokionez. Idazle zelta-zaleenek ere onartu ohi duten errealitate hau halere,askida euskaldunen eta zelten kulturen artean noizbait ukitu-ren bat izan dela erakusteko, eta ukitu horrek ematen duedozein hipotesik behar duen euskarri historikoa.

Moytura-ko gatazkaren kontakizunaren arbasorenbat baldin bada euskal jentilen akaberaren leienda inspi-ratu duena, honek ahalezkoa egiten du leienda honetakoenigmei erantzun bat ematea, eta halaber, leienda osoa-rentzako esanahi proposamen bat luzatzea.

Gaiztakeria zertan ote daukan ahazturik dagoen lai-no beldurgarriari dagokionez, soldaduz beteriko lainoaizanen litzateke jatorrian, –Troiako zaldiaren pareko–; ho-nek poliki ulertaraziko liguke jentilek haren aurrean ha-siera hasieratik erakusten duten beldurra, igarleak beremezua jakinarazi baino lehenago, eta halaber, berauenihesa lainoa atzetik datorkielarik, eta azken buruko sun-tsikera (hitzetan esaten ez bada ere, horixe adieraztenbaita inplizitoki testuan).

Jentil zaharrari betazalak jasotze bitxi hori, jentilenherriak lainoaren mehatxuari aurre egiteko burutzenduen defentsazko eragiketa izanen litzateke, zeren etaleiendako "agure zahar itsua", begiei adur gaiztoa darienpertsonaia baikenuke, ortzietan agerturiko igergarriaribegiratzen dion bitartean, bere indar majikoa jaurtikitzenari zaiona.

Jatorrizko bertsio hipotetiko honekiko euskal ber-tsioek darakusten ezberdintasun guztiak, bi moduz sor-turikoak izan litezke, alegia, kultura batetik besterakoigarobidean agituriko uherduren ondorioz, edota une larrihorren ondoren, igorbideetan zehar gertaturiko hutsuneeta jauskerak direla medio.

Bata dela edo bestea dela, euskal leiendak ezer gu-txi gorde ahal izan du, jatorrizko bertsio hipotetiko horre-tatik: Lainoaren mehatxaritasunaren oroipen lausotua,eta azken buruko emaitza, –gozotua gehienetan halere–,jentilen orobateko eta erabateko suntsikerarekin. Beta-zalen jasoera ez zaigu inola ere indarrezko ekintza baili-tzan erakusten. Jentil igarlearen heriotzak, Balor-ena be-zalaxe, betazala jaso eta berehala gertatzen bada ere, ezdu honekin beste inongo antzekotasunik. Euskal jentilagiza opari gisa amilarazten dute gainerako jentilek, eta ir-landar erraldoia, bere etsaiak habailaz jaurtikitako harribatek burua iragazirik hilko da .

Dena dela, bistan dago Mag Tuired-eko gatazkarenkontakizunari esker euskal leiendari, aurkitu dugun egun-go egoeran jadanik ez zeukan zentzu borobila eta esa-nahi koherentea eman ahal izan dizkiogula. Jentilen aka-bera beraz, honela ulerbidera genezake, alegia, kontaki-zun zelta baten oroitzapen eraldatua bezala, erdia ahaz-turik, erdia gaizki ulerturik. Kontakizun zelta horrek zeraerakutsiko liguke, konkistatzaile zeltak gandu lainoetangorderik heltzen zirela lurralde batera, beraien buruzaginagusiak bertakoen arteko erraldoirik beldurgarrienaeraiten zuela, alegia, begirada batez etsaia ezaba dezanbetazalak jasotzen dizkioten erraldoia, eta honen ondo-ren, konkistatzaileek bertakoak akabatzen dituztela.Honats bada, euskal bertsioen azterketan ageriratutakoenigma guztiak argitzen dituen ulerbide egiantzeko etakontraesanbakoa, honats halaber, mitoaren benetakoesanahiaz jabetzeko gakoak luzatzen dizkiguna.

Duela 100 urte, testu azterketetan egiten ziren arin-keriak, eta edozein hipotesi zeltazale onesteko zegoenjoera kontuan hartuz, proposatu berri dugun interpreta-

32 J. I. HARTSUAGA


zioa ezbairik gabeko egiatzat har zitekeen. Halabaina,plazaratu dugun lan hipotesi horrek, ikerbideari amaieraasegarria eman irudi dion horrek, makina bat oztopo to-patzen ditu bidean. Oztopo hauek lau sailetan banatu di-tugu: Bat, zentzunak eraikitzen dituenak; bi, irlandar tes-tuaren azterketak ageriratzen dituenak; hiru, indoeuroparmitologiaren ezagutza sakonak plazaratzen dituenak; etalau, arkeologiaren alorretik heltzen zaigun bat.

Dena den, ukan dezagun lehenengo irlandar gataz-karen berri osotuagoa, ia testu osoa plazaratuz, bereazalpena guztiz beharrezkoa baita, gero oztopo horienmamia ongi ulertzeko.

MOYTURA-KO GATAZKADedannan senitarteak munduko iparraldeko irletan

bizi ohi ziren, zientzia, aztigoa, druidismoa, sorginkeriaeta jakituria ikasiz, eta Dedannan-darrak jentilak bainohandiago bilakatu ziren jakituria eta arte guztietan. Zien-tzia eta deabrukeriazko jakituria honako lau hiriotan ikas-ten zituzten, alegia, Falias, Gorias, Murias eta Findiasizeneko hirietan. Falias-etik, Tara-n zegoen Fal-en harriaekarri zuten; deiadar egiten zuen Irlandan agintzen zuenerrege bakoitzaren azpian. Gorias-etik, Lug-ek zeukanlantza ekarri zen; hura eskuan zuenaren gainean inork ezzezakeen garaipenik lortu. Findias-etik Nuada-ren ezpataekarri zen; inork ez zuen ihesi ahal bere lekatik ateratzenzenean, inork ezin hari aurre egin. Murias-etik Dagde-renpertza ekarri zen; ezein ostea ez zen joaten hari eskertu-rik egon gabe. Lau druida zeuden lau hiri horietan:Morfesa Falias-en, Esras Gorias-en, Uiscias Findias-en,Semias Murias-en. Lau "fili" hauekin ikasi zituzten ikasizituzten zientzia eta dotrina Dedannan-dar senitarteek.

Beranduago, De senitarteak Fomore-tarren lagunakegin ziren, eta Balor, Net-en ilobak, Ethne bere alaba,Ciann, Diancecht-en semeari, eman zion. Neska hauizan zen Lug garaipenaren haurra mundura ekarri zuena.De senitarteek flota handi batez heldu ziren IrlandaraBolg-gizonei irla indarrez kentzeko. Corcu Belgatan-golurraldera (gaurko Connemara-ra alegia) heldu orduko,itsasuntziei su eman zieten, atzera itzuli ezin izateko, etauntzietatik zetozen keak eta ganduak zeru lurrak bete zi-tuzten haien inguruan; horregatik hain zuzen esan ohizen ganduzko lainotan heldu zirela. Moytura-ko gatazkaberauek eta Bolg gizonen artean borrokatu zen. Bolg gi-zonak garaituak izan ziren, eta haien arteko ehun mila hilziren haien errege Eochaid Erc-en semearen inguruan.Gatazka honetan hain zuzen moztu zioten eskua Nuada-ri. Sregg, Sengand-en semea, izan zen moztu ziona, etaDiancecht medikua izan zen Credné arotzaren laguntzaz,beste edozein eskuk adina indar zuen zilarrezko eskubat josi ziona. Halere, Dedannan senitarteen arteko anitzerori ziren gatazka honetan, Edleo, Alla-ren semea,Ernmas, Fiachra eta Turill Bicreo-ren inguruan. Bolg gi-zonen artetik bizirik irten zirenek Fomore-engana ihesegin zuten, eta Arann, Islay, Man, eta Rathlin-en jarri zi-ren bizitzen. Irlandako aginte gorenari buruzko auzia sor-tu zen Dedannan-darren eta hauen emazteen artean, ze-ren Nuada ez baitzen engoitik errege, eskua mozturik

zuenetik. Erregetza Bress-i, Elatha-ren seme eta bereniloba zenari eskaini behar zitzaiola esan zen; berari erre-getza emateak Fomore-ekiko adiskidetasuna sendotukozuela zioten, zeren honen aita, Elatha, Delbacht-en se-mea, Fomoreen erregea baitzen. (...)

Irlandako errege egin zutenean, kontalariak eskandi-nabiar bailiran deskribatzen dituen Fomore horiek, larre-gi zergapetu zuten Irlanda. Bress-ek bestalde, jendeakhaserretu zituen bere zikoizkeria zela eta, eta Dedannansenitarteek honen abdikazioa esijitu zuten. Honek luza-pen bat eskatu zuen, eta horretaz baliatuz, Fomore-en-gana jo zuen laguntza eskean. Hauek laguntza hitz emanzioten,... Zazpi urte igaro ondoren, Dedannan-darren ar-mada prest dago... Bi armadak elkarren aurrean lerroka-tzen dira.

Fomore-ek aurre egin zuten eta hamargarren egu-nean Scetne-ra heldu ziren. Irlandako gizonak Cachette-ko zelaian zeuden. Bi armadak borrokari ekin zioten.

–"Irlandako gizonak guri ekitera ausartzen dira!"–esaten dio Bress, Elatha-ren semeak, Indech, Dedannan-en semeari.

–"Neronek ekingo diet oraintxe, –dio Indech-ek–, he-zurrak txikituko dizkiet ez badituzte zergak ordaintzen".

Irlandako gizonek Lug borrokara joaten ez uztea,–bere jakituria zela eta–, erabaki zuten batzar batean.Bere bederatzi ugazaitak etorri zitzaizkion zaintzera...Hain gerlari dohatsuak heriotza goiztiarregia izanen otezuen kezkaturik zeuden; beraz ez zuten utzi borrokara jo-aten.

Dedannan-darren arteko jauntxoak Lug-en etxean bilduziren. Honek Goibné bere arotzari, beraien aldeko zeinekintza nagusi burutu zezakeen galdetu zion.

–"Ez da zaila, –erantzun zuen–, Irlandako gizonakzazpi urtez borrokan arituko balira ere, bere hagatik as-katzen den lantza bakoitzagatik edo puskatuko den ez-pata bakoitzagatik arma berria prestatuko dut haiek or-dezkatzeko. Nire eskuak egindako ezein puntak, –dio–,ez du kolpea huts egiten. Berak iragazitako ezein larrukez du berriro bizia dastatzen. Dolb, Fomore-en arotzakez du beste hainbeste egiten. Moytura-ko gatazkarakoprest naukazu".

–"Eta zu,oh Diancecht, –dio Lug-ek–, zein ekintzanagusi burutu dezakezu bada?"

–"Ez da zaila, –dio–; zauriturik datorkidan edozein le-poa erabat moztu edo burmuinetako geruza edo bizkar-muina ebaki ez badiote behintzat, biharamunerako ga-tazkarako prest jarriko dut erabat osaturik".

–"Eta zu, oh Credné, –dio Lug-ek bere brontzaginari-–, zein izanen da zure ekintza nagusia gatazkan?"

–"Ez da zaila, –dio Credné-k–; errematxa eta jabali-nak, ezpata kirtenak,ezkutu,ezpondak eta erzpilak, de-nak prestatuko ditut".

–"Eta zu, oh Luchté, –dio Lug-ek bere zurginari–,zein izanen da zure ekintza nagusia gatazkan?"

–"Ez da zaila, –dio Luchté-k–, beharko diren ezkutueta lantza haga guztiak, denak hornituko ditut.



–"Eta zu, oh Ogmé, –dio Lug-ek bere gizon indar-tsuari–, zein izanen da zure ekintza nagusia gatazkan?"

–"Ez da zaila, –erantzuten du–; erregea atzera botaeta haren lagunen hiru bederatzirenak atzera bota etagatazkaren heren bat irabaztea Irlandako gizonekin".

–"Eta zu, oh Morrigane, –dio Lug-ek–, zein ekintzanagusi?"

–"Ez da zaila, –erantzuten du–; atzetik nabilkionarihelduko natzaio, joko dudana joa izanen da, eta moztukodudana loturik izanen da".

–"Eta zuek, oh aztiak, –dio Lug-ek–, zein ekintza na-gusi?"

–"Ez da zaila, –esan zuten aztiek–; gure arteak jotzendituenean, haien oinak zuritu eginen dira eta haien arte-ko indartsuenak beren kemenaren bi herenak txiza erre-tentzio batek galaraziz hilko dira".

–"Eta zuek, oh kopa eramaileak, zein ekintza nagu-si?"

–"Ez da zaila, egarri handia emanen diegu, eta ez du-te hori asetzeko edaririk aurkituko".

–"Eta zuek, oh druidak, zein ekintza nagusi?"–"Ez da zaila, –erantzun zuten druidek–; Fomore-en

aurpegien gainera suzko zaparradak igorriko ditugu, etahonela, gora begiratu ezin izanen dutelarik, haien aurkaborrokatuko diren gerlarien indarraren azpian eroriko di-ra".

–"Eta zu, oh Coirore, Etan-en semea, –esan zionLug-ek bere poetari–, zein izanen da zure ekintza nagu-sia gatazkan?"

–"Ez da zaila, –esan zuen Coirore-k–, glam diccin de-lakoa (enkantamendu bat) eginen dut haien aurka, etasatirizatu eta ohorekabetu eginen ditut, eta nire artearenaztikeriaz honela gero ezin izanen diete gure gerlariei au-rre egin".

–"Eta zuek, oh Bechulle eta Diannan, –esan zienLug-ek beren sorginei–, zein ekintza nagusi burutzekogauza izanen zarete gatazkan?"

–"Ez da zaila, –esan zuten–; zuhaitzak, harriak etalur-samarrak sorginduko ditugu, eta armada indartsu batbailiran azalduko zaizkie, eta ihesera bultzatuko dituzteizuak eta itolarriak harturik".

–"Eta zu, oh Dagdé, –dio Lug-ek–, zein ekintza nagu-si burutu ahal izanen duzu gatazkan Fomore-en armada-ren aurka?"

–"Ez da zaila, –esan zuen–; Irlandako gizonen ondoan ja-rriko naiz jotzeko eta txikitzeko, nahiz sorgintzeko. Zaldienoinen azpiko harriak bezain ugari izanen dira haien hezurraknire borraren azpian, etsaiak topatzen ditugun uneanMoytura-ko zelaiaren gainean".

Honela elkarrizketatu zen Lug banan bana haietakobakoitzarekin, nork bere trebetasunak aipatuz; armadarihitz gozoak eta arengak zuzendu zizkion, honela gizonhaietako bakoitzak errege edo printze baten mentalitateaberegana zezan lortuz.

Egunero ekiten zitzaion borrokari Fomore-en klanaketa Dedannan senitarteen artean; bertan ez zegoen eskuhartzen zuen errege edo printzerik, bakarrik jende suhar

eta arriskuzalea. Fomore-ak gatazkan gertatzen zitzaie-naz harritzen ziren: Beren armak, beren lantza eta ezpa-tak alegia, hondatu egiten ziren, eta beren arteko hilda-koak ez ziren gatazkara itzultzen biharamunean. Baina ezzen gauza bera gertatzen De senitarteen aldean, zereneta haien armak, gaur hondatuak bazeuden ere, bihara-munean konpondurik azaltzen baitziren, Goibné arotzaolan izaki, ezpatak, lantzak eta jabalinak ekoizten; armahoriek hiru kolpetan egiten zituen. Luchtaine zurginak hi-ru kolpetan egiten zituen hagak; hirugarren kolpeak arra-datu eta lantzaren begitik sarrarazten zituen; armak ola-ren ondoan jarrita zeudenean, eraztunak jaurtikitzen zi-tuen hagatara; ez zegoen gehiago doitzeko beharrik. Or-duan Credné brontzaginak hiru kolpetan egiten zituen il-tzeak eta eraztunak gainera botatzen zituen, eta ez ze-goen gehiago doitzeko beharrik, eta honelaxe tinko lotu-rik geratzen ziren.

Hona orain nola itzultzen zitzaien beroa hildakoei,biharamunerako berriro biziaz erabat beterik jarriz: Dian-cecht-ek bere bi semeek eta alabak, Ochtriuil, Airmedeta Miach-ek, Osasuna izeneko iturriaren gainean en-kantamendu bat abesten zuten. Bertara botatzen zituz-ten gero, sendagai zituzten heriotzak jotako gizonak, etahauek bizirik jalgitzen ziren bertatik. Zauritutakoak, iturriinguruan zeuden lau sendagileen kantuaren indarrari es-ker osatzen ziren. (...)

Gatazkaldi nagusirako elkarrenganatzea heldu zene-an, Fomore-ak beren kanpalekuetatik irten eta batailoisendo eta apur ezinak osatu zituzten. Haien artean ezzegoen, burdin-larrurik soinean, kaskorik buruan, lantzaeskuinean, ezpata zorrotza gerrian, eta ezkutu sendoasorbaldaren gainean ez zeukan buruzagi edo soldadurik.Egun hartan Fomore-en armadari ekitea, burua harkaitzbaten aurka jotzea, eskua suge hobi batean sartzea, edoaurpegia sutan jartzea bezala zatekeen. (...)

Dedannan senitarteak berriz, zutitu egin ziren hala-ber; bederatzi herkide Lug zaintzen utzi, eta borrokariekitera abiatu ziren gainerakoak. Borroka hasirik zegoe-nean, Lug-ek bere jagoleei ihes egin, borroka-orgara igo,eta De senitarteen frontean agertu zen. Orduan Fomo-re-en klanak eta Irlandako gizonen arteko oldartze lazga-rri eta zakarra izan zen. (...)

Armadek deiadar beldurgarria bota zuten elkarrenkontra talka egiterakoan; nork bere arerioa txikitzeariekin zion. Gizon lerden asko erori ziren bertan, herio-tzaren kortan. Sarraski izugarria izan zen, eta hilarri asko.Ohorea eta lotsa elkarren ondoan ibili ziren; suminduraeta piztiakeria izan ziren; odol jarioak ugari nabaritzen zi-ren gerlari gazte kozkorren larru zuriaren gainean, hauekbenetako indartsuei ekiten baitzieten emulazio nahiakbultzaturik, beren buruak arriskuan jarririk. Dunbots etazalaparta ikaragarriak sortzen zituzten heroi eta gizon au-sartok beren lantza, ezkutu eta soinak defendatuz, bes-teek lantzaz eta ezpataz jo eta ematen zieten bitartean.Zakarra zen gatazka-lerroan zehar entzun zitekeen orroa:gerlarien oihuak, ezkutuen danbatekoak, ezpata eta or-tzezpaten diztira eta ziztua; buiraken burdin-hots zorro-tza, gezi eta jabalinen hegaldiaren marrua, armen garras-ka eta klaskadak. Gutxi falta zen hatzen puntek zangoe-

34 J. I. HARTSUAGA


kin elkartzeko topaldi hartan, zeren gainbehera erortzenbaitziren, hain baitzegoen labainkor lurra soldaduen oi-nen azpian isuritako odola zela medio, eta elkarri ekine-an buruekin talka egiten baitzuten. Borrokaldi latz etabeldurgarria, deitoragarri eta odoleztatua gertatu zen,eta Unnsenn ibaiak arerioen gorpuak garraiatzen zituen.

Orduan hain zuzen erori ziren, Balor, Net-en ilobarenerasopean, Nuada-Zilarrezko-Eskuduna, eta Nacha,Ernmas-en alaba. Cassmael, Octriallach Indech-en se-mearen erasopean erori zen.

Elkarrenganatze bat izan zen Lug eta Balor-Begi-Gaiztoa-ren artean. Honek begi kaltegile bat zuen; begihau ez zen gatazkan baino zabaltzen. Lau gizonek jaso-tzen zuten betazala, bera iragazten zuen kizki zorrotz ba-ten laguntzaz. Begi hori ikusten zuen armadak ezin zuengehiago eutsi, milaka lagunek osaturikoa bazen ere.Hona nondik zetorkion lupua: Bere aitaren druidak eda-beak egosten ari ziren; Balor agertu eta leihotik so eginzuen, eta orduan edabeari zerion lurrinaz kutsatu zen be-re begia, eta lurrinaren lupuaz bide batez. Lug eta beraelkarrenganatu ziren. (Elkarrizketa ulertezina dator ondo-ren).

–"Jaso iezadazu betazala morroi!, –dio Balor-ek–,hizketan ari zaidan berritsu hori ikus dezadan".

Balor-en begiko betazala jasotzen dute. Orduan Lug-ek, begia buruaren atzealdetik aterarazi zion harrikadabat jaurtiki zion habailaz. Haren armada ere begira zego-en; begia Fomore-en armadaren gainean jausi zen, etahonen hiru bederatziren bertan galdu ziren; (...)

Orduan gatazka hondamen bihurtu zitzaien eta Fo-more-ak itsas ertzeraino atzera egin zuten. Ogmé, Ela-tha-ren semeak, gizon indartsuak, eta Indech, DedannanFomore-en erregeren semeak, elkar eraitsi zuten. (...)

Ondoren Bress, Elatha-ren semea, arriskuan ikusizuen bere burua. Esan zuen: "Hobe da bizirik gorde na-zazuen hil nazazuen baino". (...)

Hondamena eta sarraskiaren garbiketa amaitu ondo-ren, Morrigane, Ernmas-en alaba, gatazka eta garaipenhandi hauen berri ematera joan zitzaien Irlandako erre-ge-mendiei, aideko izakiei, ur handiei eta itsasoraguneei.(...)

Euskal mitoaren esanahi jatorra argitzeko bere az-pian kontakizun irlandar honen arbaso bati egindako mai-legua dagoela proposatzen baldin badugu, zentzunakeraikitzen dituen bi oztopori aurre egin beharko diegu le-henengo: Aurrena zera da, sinesgaitza gertatzen delaeuskal bertsioek lainoa eta betazal jasoeraren motiboakgordetzea bakarrik, irlandar kontakizunean bata bestetikhain urrun daudela kontuan hartuz, eta tartean aurkitzenditugun heroi, azti, ekintza nabarmen eta borrokaldi so-natu horiek guztietaz hitz erdirik ere azaldu gabe. Erantsdiezaiogun honi, euskal bertsio guztiak arras bat datoze-la, mitoaren lau motibo nagusietaz gain, beste ezein mo-tibo edo ekintza nabarmenik ez sartzeari dagokionez.Eta bigarrenez esan dezagun ez dela logikazkoa zeltaomen diren bi motibo Irlandan behin eta Euskal Herrianberriz hamabi bider agertzea. Zelten eraginak gure he-rrian zenbaterainoko garrantzia duen eztabaidan hasi ga-

be ere, argi dago irudiramen zeltaren berri emateko eus-kal folklorea irlandar folklorea baino iturri oparoagoa deladioena, gehitxo esaten ariko litzatekeela.

Bi oztopo bakarrak hauek izanen balira ere, aski lira-teke gure lan hipotesia bertan behera lagarazi eta beha-keta berri sakon batera behartzeko. Baina ez dira, ez, ba-karrak: Testuaren azterketak bi eragozkune berri plazara-tzen ditu, eta hauek, aurreko bien antzera, zalantzan ipin-tzen dute ikergai ditugun bi motiboon jatorri zeltaren hi-potesia.

Ikus dezagun lainoa aurrena: Lainoaren motiboaitsasontzi kiskalien motiboaren bidetik sartzen da, Desenitarteek Irlandara heldu orduko untziei su ematendietenean atzera itzultzeko gogoa etor ez dakien. Her-nán Cortés-en Mexikoko konkistaldian halaber agertzenden motibo indoeuropar tipiko hau ederki eta zehazkimintzo zaigu indoeuroparren gogo konkistatzaile eta ko-lonizatzaileaz. Ondoren zera esaten zaigu, untzi kiskalie-tatik zetozen keak eta ganduak Dedannan-darrak ingura-tu zituztela, eta horregatik esan ohi zela ganduzko laino-tan heldu zirela. Sarrera honek arrazionalizaketa batenitxura osoa du, eta kearen ondoan gandua aipatzea suakhartutako untzietatik bailetorren, kontakizunak gandua-ren motiboa bere baitan sartzeko egiten dituen ahalegi-nen erakusgarria da. Ganduaren motiboa bere baitansartzeko, eta noski, honen bitartez hurrengo esaldiaulertarazteko. Bada, izan ere, untzietako suak kea sorra-raziko du, baina inola ere ez gandurik.

Hau alde batetik; baina bestetik ere, azpimarragarriazera da, gandu lainoen irudia bertakoen ikusgunetikemana bailegoen heltzen zaigula, eta ez Dedannan-da-rren aldetik kontatua.

Har dezagun Mexikoko konkistaldia esate baterako,eta bertan konkistatzaileak, beren zaldi eta armadurak zi-rela medio, jainkozkotzat hartuak izan zirela entzuten du-gunean, mexikar indioen ikuspuntura eramaten gaituesaldi horrek, zeren argi baitago espainiar konkistatzaile-arentzako ez dagoela harridurarik zaldi edo armadura ba-ten aurrean. Halaber gandu lainotan heldutako De kon-kistatzaileen irudia, Fir Bolg bertakoen aldetik ematenzaigu, eta ez zelten ikuspuntutik, eta izan ere, badirudiazken hauek ez dutela irudi hau ulertu, asmatu diotenarrazionalizaketak erakutsi nahi bide duenez. Lainoa ezlitzateke beraz aztigo zeltaren ikur bat, bertako Fir Bolg-ak beldurtzen dituen irudi bat baizik; eta honen antzerahalaber, auzitan dabilen bigarren motiboak, Balor-en be-tazalaren jasoaldiak alegia, arazo bera plazaratzen du:Betazal jasoaldi hau ez baita Dedannan-darren alderdiangertatzen, gatazkan Fir Bolg-en txanda hartu dutenFomore-en alderdian baizik. Beraz Balor ez da jainkozkozelta bat, hauek Tuatha De Dannan-en artean ikusten di-tugun heroiak baitira, Lug jainko gorena buru dutelarik.

Aurreko testuaren azterketatik atera ditugun bainaz-ko hauek, indoeuropar mitologia alderatzaile modernoa-ren jakintzaren argipean erakusten dute beren adieraz-kortasun osoa. Izan ere, Mag-Tuired-eko gatazkarenkontakizuna ez baita edozein kontakizun, baizik eta, hainzuzen ere, gizarte baten eraikuntza kontatzen duen indo-



europar mitoaren bertsio zelta (bi herrien arteko borroka-ren amaiburuz bakea eta batasuna hitzartu eta gizarteberri hirufuntziokaria eraikitzen dela dioskun mitoa). Mi-to honen helburu ideologiko praktikoa, eta bere azpikoedo bere barneko errealitate historikoa, Euskal MitologiaKonparatuan34 garbiro ipini dugu argitan. Bertako de-mostrazioak ez ditugu hemen berriro azalduko; aski iza-nen dugu konklusio nagusiak gogora ekartzea.

Gizarte hirufuntziokari baten eraikuntzaren mitoa,egiazko geruza historiko baten gainean egitura mitologi-ko bat ezartzearen emaitza da. Egitura honek, geruzahistorikoari ekin eta eragiten dio, gertakariak interpreta-tzeko duen era berezia indarrez ezarriz, –hiru funtzioenideologian oinarritutako interpretakera hain zuzen–, etahau guztiaren emaitza, historia mitifikatuzko kontakizunbat da.

Premisa hauen arabera, mito honek indoeuropar gi-zarte ezberdinetan dauzkan bertsioek, egitura mailakobatasuna erakutsiko dute beti, egitura bakar eta berabaita, egiazko gertakari multzo bati, anekdota mailakoaniztasun bati, eragiten diona. Anekdota eta gertakarimailako aniztasun hau, indoeuroparrek beren ibilbidee-tan topatu eta zanpatu dituzten geruza kulturalen anizta-sun eta berezitasunari zor zaie. Gure arazoaren gakoaberaz zera da, egitura baterakoi horren azpiko edukianekdotikoen zenbaterainoko errealtasuna, historikota-suna. Euskal Mitologia Konparatuan azaltzen dugunMexikoko konkistaren ereduak zera erakusten digu, Her-nán Cortés-en leienda benetako gertakari historiko ba-tzuen gainean eraiki dela. Gizarte hirufuntziokariareneraikuntzaren mexikar bertsioa ez da, inork literatura egi-tearren asmatu duen istorio harrigarria, baizik eta bene-tako gertakari multzo bat ideologia zehatz baten araberadeformatu ondoren atera den kontakizuna, bere defor-mazio eta guzti, oraindik ere bere baitan benetako edukihistoriko aztarnak daraman kontakizuna. Mami historikohorren ezagutzean datza gure arazoa.

Mexikar kontakizunean somagarri eta ezagugarri da-goen geruza historiko hori da hain zuzen, gizarte erai-kuntzaren gainontzeko bertsio historizatuentzat ereerreibindikatzen duguna.

Mitoaren arabera hirugarren funtzioaren ezaugarrie-taz janztera beharturik dauden herri bertako guztien janz-kera horren azpian, indoeuropar aitzineko herrien ezau-garriak nahi ditugu ikusi, apenas somagarriak badira ere.Hots, Moctezuma ez da "conquistador" horietako bat,Cortés-en leiendan azaltzen bada ere, eta halaberMettius Curtius sabindar jenerala ez da erromatar heroibat, eta Balor ziklopea ez da jainkozko zelta bat.

Baieztapen hauek, hain begibistakoak izanik txa-txuak ematen badute ere, beharrezkoak dira halere, ze-ren aurreritzi zeltazaleek beren garai bateko indarrarenzati bat gaurdaino gorde baitute. Benetan kategorikoazaldu behar gara indoeuropar aitzineko bertakoen aztar-nei dagokien puntu horretan, bestaldetik ere mitoaren

bertsio ezberdinetako hirugarren funtzioko herrien arte-ko egokidurarik eza borobilak demostratzen duen puntuhonetan.

Dena dela, Balor jainkozko zelta bat ez dela ikustea,ez zaio batere zail gertatzen MACCULLOCH bezalako zelta-zale bati, berak ez baitu gurea bezain argumentazio lu-zea behar izan, honako konklusioetara heltzeko35:

Tuatha De Dannan eta Fomore-ak irlandar zelten el-karrekin haserreturiko bi jainko talde baldin baziren, az-kenekoen makurkeria ez zen analistek ahaztua izanen.(...).

Edota agian, elkarrekin haserreturiko bi jainko taldeizan litezkeen, lehenak zelten jainkoak, eta bigarrenakbertakoenak zirelako. Izan ere, Fomore-ak Fir Bolg mo-rroien jainkoak bailiran aipatzen dira, eta hauek bertakoarraza dira dudarik gabe, baina beranduagoko kristauta-sunaren garaian mamuantz eta deabru irudikoak bailirandeskribatzen zaizkigu, Tuatha De Dannan-ak ez bezala;beraz, jadanik pagano zeltek gaizki ikusiak behar zuten.Herri konkistatzaile baten jainkoak, bertakoen jainkoekinetsaiturik baileuden irudiratu ohi dira, eta beste honen-beste azken hauei dagokienez, eta orduan mito berriakeraikitzen dira.

Hots, Balor-en ezaugarriztatze ezkorra eta kontaki-zunean duen kokaera kontuan harturik, gure pertsonaiahau honako bi kategorietako batean sartu beharra dago,alegia, deabru zelta bat da, edota indoeuropar aitzinekoirlandar jatorren jainkozko bat da. Arras begibistakoa denkonklusio honek, orain arte bezain begibistakoa izatensegitu beharko luke, Balor eta euskal mitoko jentilarenarteko lotura aurkitu eta gero.

Kritikatzen ari garen sorburu zeltaren lan hipotesiariburuz bota daitekeen azkeneko bainazkoa, arkeologiamailako hausnarketa batek plazaratzen du. O’CURRY ir-landar idazleak, gatazka mitologiko honen gertalekuaden Moytura-ko zelaiari buruzko argibide garrantzitsu ba-tzuk azaltzen dizkigu "Lectures of the Manuscript mate-rials of Ancient Irish History" deritzan bere idazlanetakobatean36.

Gatazka gertatu zeneko zelaiaren kokapena, xeheta-sun handiz ematen da testuan, eta geroztik, MeaghTuireadh na bh-Fomorach deitua izan da, Fomore-en do-rreen zelaia alegia, bertatik berrogeita hamar milia urrundagoen hegoaldeko Moytura-tik bereiztearren.

Kontakizunak ez du inoiz aipatzen hilarri, dorre edozutarririk eraiki zenik, nahiz eta bertan, gaur egun orain-dik ikus daitezkeen ziklopantzeko hilobi eta monumentuugari egon; baina testuak amaiera aldera osatugabea di-rudienez, litekeena da bere jatorrizko osotasunean, horriburuzko zenbait argibide azaltzea.

Honats bada, berriz ere, noski zeltaitzineko direneraikuntza megalitikoak, ganduzko laino beldurgarri ba-tzuk agertu diren leku berberean, Balor deritzan ziklope

36 J. I. HARTSUAGA


35) J.A.MACCULLOCH. "Celtic Mythology". "Mythology of all races"bildumako III.alea. Boston 1918 / 34 orr.

36) O’CURRY. "Lectures on the manuscript materials of ancient irishhistory". Dublin 1878 / 250 orr.

34) JUAN INAZIO HARTSUAGA. "Euskal Mitologia Konparatua. Donostia1987.

erraldoi bati betazala jaso dioten leku berberean, Bolg gi-zonak aurrena eta Fomore-ak ondoren sarraskituak izandiren leku berberean.

Azpimarratu beharrekoa da gainera, testuak dioe-nez, gatazka bikoitz horretan Dedannan-darren artekoanitz hil badira ere, eta tartean zenbait heroi nagusi etaNuada-Zilarrezko-Eskuduna erregea baziren ere, eraikun-tza megalitikoak, menderaturiko eta sarraskituriko Fo-more-ei zuzenduta daudela (Fomore-en dorreen zelaia).

Hau noski erabat ulertezina da ez badugu onartzenzelten kontakizuna, antzeko kontakizun zaharrago batengainean eraiki dela. Indoeuroparren logikaren arabera,Moytura-ko zelaian, garaitzaileen artetik gatazkan hilda-ko heroiei zuzendutako eraikuntzak aurkitu beharko ge-nituzkeen, eta gutxienez tenplu bat borroka lekuaren er-dian, ezpata eskuan zuela erori zen Nuada erregerenoroikarri. Baina Erroman Romulo-k Juppiter Feretrius-ihonen omenez eta sabindarren aurkako gerlan emanda-ko laguntzaren esker onez eraikitzen dion tenpluari,Fomore-en hilobi megalitikoak besterik ez zaizkio egoki-tzen Irlandan. Ez Nuada-ren heriotzak, ez eta Lug-en ba-lentriak ere, ez dirudi Fomore sarraskituen hilarrien adi-nako oroikarririk merezi dutenik. Imajina al daitekeErroman sabindar sarraskituei zuzenduriko tenpluaJuppiter Feretrius-i zuzendurikoaren ordez?

Dena dela, azaldu berri dugun hau, irlandar ber-tsioak gizarte baten eraikuntzaren mitoaren esanahi ka-nonikoarekin dauzkan kontraesan larri eta ugarien artekobat baino ez da.

Bainazko multzo honek, jentilen akaberaren euskalbertsioak ulertarazteko orain arte erabili dugun euskaldu-nen zeltengandiko maileguaren hipotesia baztertzera be-hartzen gaitu. Banan bana gogoratuz, hauek izan dirabainazkook: Ikergai ditugun motiboak azaltzen dituztenkontakizunen artean gehiengoa euskal bertsioei dago-kie; ezinezkotzat jo daiteke euskal bertsioak, kontakizunzelta zahar batetik eratorriak izatea, ezinezkoa delako de-nak ados jartzea hautatu dituzten motiboak hautatu etabaztertu dituztenak baztertzeko, denak modu berean.

Aurreneko bi bainazko hauei, beste bi erantsi dizkie-gu: Irlandar testuaren irakurketa arretatsu eta zorrotz ba-ti esker, eta batez ere indoeuropar mitologiaren ezagu-tza ongi jantzi bati esker, gure bi motiboak, geruza irlan-dar zeltaitzineko bati egoki dakizkiokeela somatu dugu;eta azkenik, zeltaitzineko eraikuntza megalitikoak gataz-ka lekuan egoteak, –berauen izenak plazaratzen zuenirregularkeriarekin batera–, aurreko susmo hori areagoindartu digu. Beraz, guztiak erakutsi irudi duenez, gan-duzko lainoak eta betazal jasoera zeltaitzineko tradizio ir-landarrak baldin badira, euskaldunen zeltengandiko mai-leguaren hipotesia alde batera utzi beharra dago, balio-gabeturik. Eta alferrik arituko gara zeltak Irlandara edoEuskal Herrira, bietatik nora heldu ote ziren lehenago as-matu nahian bagabiltza, zeren Irlandara hona baino le-hen iritsiak, eta senitarte berak balira ere, –nahiko sines-gaitza dena–, horrek ez bailuke ezer aldatuko: EuskalHerrian bizi izan ziren zeltak gure arbasoei zerbait eraku-tsi bazieten, kultura zelta erakutsiko zieten noski, eta ez

zeltaitzineko irlandar jatorren tradizioak. Nahiz eta bazterguztiak hankaz gora ipini, eta behin eta berriz miatu, argidago ez dugula azteken kulturaren aztarnarik aurkitukoFilipinar irlatan, espainiar konkistatzaileak Mexiko men-dean hartuz geroztik bertaratu baziren ere.

Honaino azaldu dugunak, gure argumentazioaren za-ti nagusia osatzen du, baina badira halere, oraindik egingabe geratu zaizkigun komentario batzuk. Balor jainkozelten ondoan ez dela lerrokatzen demostratu digun tes-tuaren egituraren azterketak, ez liguke beste zera sinple-ago hau ahantzarazi behar, alegia, begien bistan nabar-men ageri den eta garrantzitsua izan daitekeen honakoirregularkeria hau: Balor-en deskribapena eta bere ekital-diak gatazkan zehar. Balor-en begiaren deskribapena etabere betazalaren jasoerarena, doiki Lug-ekiko elkarren-ganatzearen aurretik ematen zaigu; orduan hain zuzenesango zaigu lau gizon behar direla bere betazala jaso-tzeko, eta apur bat beranduago entzunen dugu ziklopea-ren ahotsa zera eskatuz: "Jaso iezadazu betazala morroi,hizketan ari zaidan berritsu hori ikus dezadan". Halabai-na, bere itsutasunaz eta bere erraldoitasunaz elbarri tra-ketsa eman beharko lukeen erraldoi itsu honek, Nuada-Zilarrezko-Eskuduna errege ohia, eta Macha, Ernmas-enalaba, gerlari handia, ero berri ditu gatazkaren erdian.Honako hitzok marrazten duten nahaste-borrastearen er-dian ("gerlarien oihuak, ezkutuen danbatekoak, ezpataeta ortzezpaten diztira eta ziztua; buiraken burdin-hotszorrotza, gezi eta jabalinen hegaldiaren marrua, armengarraska eta klaskadak") gertatzen da hain zuzen bi De-dannan-darren heriotza Balor-en erasopean, eta batekmaltzurki galde lezake non babesten ote ziren orduanbetazala goran eutsi behar zuten lau gizonak, eta nolamoldatzen ote ziren, beren nagusiak bi borrokaldiotanzehar zalantzarik gabe egin beharko zituzkeen jauzi, ma-kurraldi, oldartze eta atzerakada bizkor guztiei zehaztasu-nez eta leuntasunez jarraitzeko, beren oreka delikatu ho-ri inoiz galdu gabe. Hau dena noski, Balor ez baldin badaborroka horietan deus ere ikusi gabe oldartu, baina ho-nelakorik, sinestezina izan ezezik, ez da inon edo inoizaipatzen testuan zehar. Azken buruan beraz, Balor-ekgatazkan duen jokabidea, erabat kontraesanean dago,apur bat beranduago testuak berari buruz emango duendeskribapenarekin, eta honezgero badakigu, honelakokontraesanak, mezu mailako edo testuinguru mailakobereganaketak izan direnean agertzen direla, eta orduankontakizunak eginkizun latza izaten duela elementu jato-rrak eta bereganatu berriak elkarrekin ongi eraman deza-ten.

Esan dugu, Balor ez dela inoiz zelten panteoianegon, eta gure baieztapen honen laguntzera datorkigubere begiaren indar motaren azterketa, indar mota ho-nek, aurren sopean antzekotzat jo genezakeen indoeuro-par jainko baten begiaren indarrarekin ez baitu zer ikusi-rik. Izan ere, indoeuroparrek, garairik aspaldikoenetatikjainko begi-bakar bat irudiratu ohi duen, begi-bakar ho-rrek, gatazkatan erakutsi ohi duen indar majikoa daukala-rik. Irudiragarri hau, indoeuropar ondorengo hiru gizarte-tan gorde ahal izan dute, nork bere eraldaketa esperoga-rriz noski: Eskandinabiarrak, –eta seguru aski herri ger-



maniko guztiak ere–, erromatarrak, eta zeltak izan dira,aipatu eraldaketa eta guzti, jainko honen irudi nahikogarbia gorde dutenak, eta honi esker DUMÉZIL maisuakhorren adierazmamiaren gehiena zertan den asmatu etademostratu ahal izan du. Azkar eta labur esanez, jainkobegi-bakarrak, –beti jainko besamotz batekin bikoteaosatzen duelarik, agintearen alderdi magiko eta kemen-tsua irudiratzen du, Varunantzeko alderdia, besamotzakMitrantzeko alderdia, –Legea eta Zuzenbidea, alegia–,irudiratzen duen bitartean.

DUMÉZIL maisuaren ikerketak gai honi buruz, "Mitra-Varuna" bere idazlanean, eta "Mythe et Épopée" I, 424-428 eta III, 263-283etan aurki daitezke. Gure lanari dago-kionez, irudiragarri hau gorde duten indoeuropar gizarte-etako bakoitzean begi-bakarraren indarra zer nolakoaden ikusiko dugu, argi eta garbi gera dadin Balor-en be-gia arras bestelako zerbait dugula.

Hiru begi-bakarrak, eskandinabiarra, erromatarra etazelta, franko ezberdin agertzen zaizkigu bakoitzaren nor-tasuna eta senari dagokienez, baina franko bateratsu ha-lere, begi bakar magiko horren kemenen erabilera azal-tzerakoan. Erromatarra, Horatius Cocles deritzan solda-du bat da, –jainko zaharraren gizarapena noski–, etabehin bakarrik azaltzen da Erromako Historian, Porsen-na-ren gerlako pasadizo erabakior batean hain zuzen.Bere ekitaldia hauxe da: Etruriarrak Erromako ateetarai-no heldu dira ustekabean, kolpe azkar batez hiriaz jabe-tzeko. Orduan Cocles honek, berak bakar bakarrik, hirira-ko sarbidea den Tiber-en gaineko zubiaren muturreanaurre egiten die etruriar guztiei, hiriko ateak ixteko beharhainbat beta emanez erromatarrei, eta honela etruriarrakhesialdi luze bat prestatzera behartuz. Testuen arabera,Cocles-ek bere ekitaldia arrakastaz burutzen badu, berezangartasunari esker da, baina batez ere arerioei bota-tzen dien begirada haserre sutuei esker, zeren begiradahauek direla eta, arerioak beldurturik ez baitira ausartzenhari gehiegi hurbiltzera. Testuek diotenez halaber, Co-cles-ek zorte on ikaragarria ukan omen zuen etruriarrengezi eta jabalinetako batek ere ez baitzuen jo, eta zorteon hau ere, bere begiaren bertuteari eskertu beharrekoaizan liteke, testuak esplizitoki baieztatzen ez badu ere.

Eskandinabiar begi-bakarra Othin da; honek propiogaltzen du bere begietako bat, horren trukean ikusmenbereziaren dohaina eskuratzearren. Begi-bakarra izatehorrek ez dio zuzenean, begirada haserre batez arerioakbeldurrez paralizatu eta haien armak geldiarazteko ke-mena ematen, besteak beste bi gaitasunon jabe izanarren. Begi bakar horrek zuzenean eta esplizitoki ema-ten diona zera da, bere sena eta izaeraren ezaugarri na-gusia, alegia, ikusmen berezia, orojakiletasuna, aztigoa.

Azkenik, begi-bakar zelta, aldian behingo begi-baka-rra baino ez da, egia esan. Lug dugu hirugarren hau,Dedannan senitarteen buruzagia, eta bere aldian-behin-go begi-bakartasun hori, honako honetan datza: Fomore-en aurkako gatazka erabakiorraren arestian zelten aztigo-aren araberako errito bat burutzen du Lug-ek, bere be-gietako bat eskuaz estalirik, begi bakarra bailitzan, arma-daren inguruan itzuli bat eginez (keinu hori erromatarrek

ere ezagutzen zuten37). Kasu honetan ekitaldia ez dagoarerioen aurka zuzendurik, alderantziz, begi-bakarrarenalderdikoei heltzen zaie errito horri darion adurra. Erritoa-ren helburua ez da testuetan zehazten, baina gatazkare-kiko hurbiltasunak, helburu hori, Dedannan-darrakFomore-en gezi eta lantzetatik babestea izan behar delaesatera bultzatzen gaitu. Bestalde, alderdi babesgile hauezezik, begi-bakarraren begiradaren alderdi beldurgarriaaski ezaguna da Irlandan, anitz testutan aipatzen baita,heroiren batek, haserretzerakoan, begietako bat begi-zu-loan barrena kurrilo baten mokoa helduko ez zen lekurai-no sartu, eta bestea, pertza handi baten adinakoa haztenzitzaiola kanpora.

Indoeuropar begi-bakarraren begirada beraz, begira-da magikoa dugu beti, eta eraginak modu askotakoakizan arren, helburua berdintsua izan ohi da: Arerioen-gandik babestea, gatazkatan haien jaurtikigaiak saihes-tuz, eta arerioak berak, begirada sutsuen beldurrez urru-nean eutsiz.

Indoeuropar zaharren ondorengo hiru gizarteotanaurkitu dugun aztigo mota honen nolakotasunak ez duBalor-en begi gaizkileari darion adur pozointsuarekin zerikusirik. Azken honen lupuak armada oso bat akaba de-zake testuak adierazi digunez, eta argi dago mota hone-tako eragin deuseztatzailerik ez dagoela Lug, Othin edoCocles erromatarraren gaitasunen artean.

Beste zenbait bereizkune aipa genitzake baita ere,hala nola, indar horren bereganakera nolakoa den kasubakoitzean, edota Balor ziklopea dela, eta ez begi-baka-rra zentzu arruntean, alegia, ez duela bi begietako batgaldu, baizik eta berez begi bakarra duela kopetaren er-dian. Baina ezberdintasun hauek,begiaren indar motaeta erabilerari buruz aztertu ditugunak baino garrantziatxikiagokoak dira. Balor-en begia pozointsua da, eta are-rioak bertan akabatzeko erabiltzen da, eta indoeuroparbegi-bakarraren begiak aldiz, aztigo laguntzaile batentresna dira, horretaz baliatzen direnei nolabaiteko hoba-ria ematen dien aztigoa noski, baina azken buruan lagun-tzaile baizik ez den aztigoa, zeren berak bakarrik ez baitubalio inor edo ezer deuseztatzeko: Hobari hori, jokabideausart eta trebeaz osatu beharra dago gero borrokaldian.

Dena dela, eta ezberdintasun hauek begibistakoakizan arren, Balor Mag Tuired-eko gatazkan egotea, kon-takizunaren egitura aldrebesten duen fenomenoa dugu,DUMEZIL-ek berak aitortzen duenez38. Balor beraz, ez da

38 J. I. HARTSUAGA


37) G. DUMÉZIL. "Mythe et Épopée" III.alea / 279h.

38) G. DUMÉZIL. "Mitra-Varuna" / 185orr. 1.oharra:"(...). Honek zera azpimarratzera garamatza begi-bakarrari dago-kionez: Tuatha De Dannan senitarteetako beste buruzagia, Lugalegia,"begi-bakarra" dela ikusi dugu, baina une batez bakarrik,eta berak eraginik, bere keinu magikoak diraueno. Bada, haste-ar dagoen gatazkan, Lug-en aurkaria, arerioen buruzagietarikobeldurgarriena (Lug beraren aitona eta bere biktima hurrena)"Balar-begirada-iragazkorra" (Birugderc) da,- benetako begi-ba-karra-, bere kemena, kemen magikoa alegia-, halaber magikokisorturikoa den ezbehar fisiko horri lotzen zaiolarik:... Gauzak ho-nela, badirudi irlandar tradizioa zalantzan ibili dela begi-bakarraeta besamotzaren bikotea (eta elbarritasun hauetako bakoitzakopatzen dituen abantailak) Tuatha De Dannan senitarteen alder-dian ala hauen arerioenean kokatzerakoan.

jainko zelta bat, eta gainera bere agerkundeak, indoeuro-parrak subiranotasunaren bi alderdiak irudiratzeko asma-tu zuten begi-bakar eta besamotzaren bikotearen egiturauhertu eta bihurritu egiten du. Mag-Tuired-eko gatazka-ren kontakizunean Balor sartzeko egon diren arrazoiakdirenak direla ere, gauza bat argi dago: Indoeuropar orto-doksiaren aldetik, dena gozoago eta zuzenago ibiliko li-tzateke bera bertan ez balego.

Jentilen akaberaren kontakizuna Mag Tuired-eko ga-tazkaren kontakizunetik eratorritzat esplikatzeko saioaantzua agitu zaigu, erakutsi dugunez. Gure lan hipotesiaonartezina bilakatu da, gorago azaldu ditugun eta berriroaipatuko ez ditugun bainazkoak direla medio. Eta halere,euskal eta irlandar kontakizunok elkarri hurbiltzen saia-tzeko geneuzkan arrazoiak hortxe daude lehen bezalagure begien aurrean; eta guztien artetik, Balor-en beta-zalaren jasoera nabarmentzen da, gure inkestaren eus-karri bakar bezala. Balor jainkozko zelta ez dela erakutsi-ko dugu dagoeneko, alde batetik Dedannan-darren seni-tarteetako buruzagietako bat bezala aipatzen ez zaigula-ko, –eta hauek dira zelta zaharren benetako panteoiaosatzen dutenak–, eta alderantziz, kontakizunaren egitu-ran zeltaitzineko bertako irlandarrak irudiratzen dituzte-nen ondoan lerrokatzen delako; eta bestetik, bere begia-

ren indar mota eta indar horren erabilera eta eraginak,indoeuropar begi-bakar Varunantzekoen begiei darien in-dar motarekin eta honen erabilera eta eraginarekin pare-katzerik ez dagoelako. Balor ez da beraz, zelta zaharrenjainkozko bat, baina halere, oraindik jentil igarlearekin al-dera dezakegun pertsonaia bakarra dugu.

Balor-en lorratza beraz, baliagarria da oraindik ere;ez noski engoitik jentilaren eratorbidearen abiapuntu ja-tor bezala ikusirik, baizik eta inongo hipotesirik aurresangabe, gure eskura dagoen erreferentzia baliagarri baka-rra bezala.

Bide honi azkeneraino jarraiki behar zitzaion lainoa-ren bidea urratzen hasi aurretik, nahiz eta ikusi begi gaiz-kileaz hornituriko mamua, jentil jakintsuarengandik geroeta urrunago zihoakigula. Tarte honek gero eta zabala-goa ematen zuen, jentilaren igarpenak eta heriotzak era-kusten zuten etsipena, irlandar ziklopearen itxura gaiztoeta jarrera odoltzalearekin alderatuz gero. Betazalen ja-soera, errainu edo adur erhokorra jaregiteko eragiketa-tzat jotzen duen hipotesiari gero eta sinesgaitzago iriz-ten genion. Eta hala eta guztiz ere, hipotesi hori saia-tzera behartu gintuen pertsonaiak, gero eta nahastuagozirudien gure ikerbidearen itxaropen bakarra izaten zi-rauen.



39) Sir JOHN RHYS. "The Hibbert Lectures".1866 / 314hk.

VI. BALOR-BEGI-GAIZKILEA

ne, eta hamaika aldiz lapurtzen saiatzen ziren behi arreikaragarri on bat zuen.

Garai hartan bertan Tory irla, bekokiaren erdian begibat eta buru atzean bestea zituen Balor izeneko lapurospetsu baten egoitza zen. Atzeko begiari zerizkion be-girada zikin eta makurrek eta errainu eta dirdira pozoin-tsuek, edozein bertan jo eta akabatzeko adina indar zu-ten, eta beraz, estalirik eraman ohi zuen, eta arerioak ha-rri bihurtu nahi zituenean bakarrik agerian utzi; eta gauregun oraindik, begizkoa botatzen duen begiari Balor-enbegia esan ohi diote irlandarrek. Behin bere druidak zerajakinarazi zion Balor-i, bere iloba baten eskuz hilko zela;eta Balor-ek ume bakarra zuenez, Ethnea izeneko alabagaztea, etorkizuneko arriskuetatik bere burua babestea-rren, Tor More (Dorre nagusia) izeneko dorre garai eta iahelezinean giltzapetu zuen, irlako ekialdeko bazterrean.Bertan hamabi matronek zaintzen zuten, gizonezkoakbazirenik ere sekula ez aipatzeko agindua zutelarik.Balor-ek bere betiko lapurkerietan segitu zuen, eta azke-nik MacKineely-ren behi arrea osteko moldatu zen. Ho-netarako, mutiko kazkagorri baten itxura hartu eta,MacSamthainn behiari urkabiluaz eusten ari zitzaiola iku-sirik, berari hurbildu eta zera adierazi zion, olan zeletanegonik entzun zuela nola haren anaiak haren burdina os-teko asmotan zebiltzan beraien ezpatak egiteko. OrduanMacSamthainn-ek urkabilua eusteko eskatu zion kazka-gorriari, eta olara abiatu zen grina gorriak harturik. Mac-Kineely-k bere behiaz ukan zuen hurrengo berria, hura

Zorionez, Balor-en lorratza ez da Moytura-n amai-tzen, eta alderantziz, aztarna ugari erakusten duen lorra-tza dugu. Izan ere, Balor, irlandar folkloreko pertsonaiagaizto bat dugu, lapur maltzur eta odolgaiztoa; bere be-giak, Moytura-n bezala, harek begiratzen duen guztiaerrauts edo harri bihurtzeko ahalmen ikaragarria du. Fol-kloreko Balor hau azaltzen den testuetan, eskatu hainbatesne ematen duen behi harrigarri baten lapurretaz hitzegiten zaigu. Gloss Glaven izeneko behi hau dugu hainzuzen, Balor-en begia ekinean erakutsiko diguten konta-kizun hauen ardatza. STITH THOMPSON eta beste zenbaitaurkibideren arabera (CROSS, KRAPPE), guztira istorio ho-nen sei bertsio egongo lirateke argitaraturik. Hauetakolau bildu ahal izan ditugu lan honetarako, bai eta eskura-ezin gertatu zaizkigun gainerako bi bertsioei buruzkozenbait komentario mamitsu ere. Honats bada, aurrene-ko bertsioa, 1835ean SHANE O’DUGAN-ek kontaturikoa,lehen argitaratu zena, eta leienda ospetsu eta ezagunaegin zuena39:

Aspaldiko garaitan, Gavida MacSamthainn etaMacKineely izeneko hiru anaia baziren. Donegal-ekokostaldean Tory irlaren parean (bertako "tor" edo harrihandietatik hartzen zuen izena) bizitzen. Gavida, bere olaDrumnatinee-n ("suaren muinoa") zuen arotz ospetsuazen; Mackineely, lurralde osoko jauna zen, gaur egungoRath-Finan eta Tullaghobelly udalerrietako lurrak ere bar-

Balor-ekin itsas besoaren erdian ikustea izan zen. Mac-Kineely-k druida baten ahotik jakin zuenez, behia ezingozuen berriro eskuratu Balor hil arte, zeren honek huragordetzeko zabalik utzi behar baitzuen aurrerantzean be-re buru osteko begia; MacKineely-k bazuen ordea lami-na bat lagun, eta honek esan zion nola lor litekeenBalor-en hondamena. "Mendiko Birogé" izeneko andere-ño honek, emakumezko itxuraz mozorroturik zegoenMacKineely hartu, airean zehar Tor More-raino eraman,eta bertan harentzako ostatu eskatu zuen gau hartarako,tirano anker baten eskuetatik erreskatatu berri zuen an-dereñoa zela esanez. Hamabi matronek ezin noski lami-na hura haserretu eta baietz, eta honek berriz, laminekbakarrik ahal dezaketen moduan lokarrarazi zituen guz-tiak; itzarri zirenean, Birogé eta haren babestua joanakzirela ikusi zuten. Matronek dena amets bat baino ez ze-la izan sinestarazi nahi zioten Ethnea-ri, baina honek on-do zekien egia, eta garaia heldu zenean hirukiaz erdituzen, hiru mutikoz. Balor sutan jarri zen hau jakiterakoan;hirukiak izara batean bildu, eta berak adierazitako ubil ba-tean ito zitezen bota zitzaten agindu zuen; baina untziabertaratu baino lehen, izarako katekorratza askatu eta hi-rukietako zaharrena itsasora jausi zen inor ohartu gabe.Beste biak ubilean ito ziren, zaharrena laminak jasotzenzuen bitartean. Honek aitarena eraman zuen, eta Mac-Kineely-k bere anaia Gavida-ri utzi zion honek hazi zezaneta arotz ospetsua bilaka zedin, lanbide bikaina baitzengarai haietan.

Balor-ek, hildakotzat jotzen zituen bere hiru ilobenaita MacKineely zela jakin zuenean, zenbait gizon lagunharturik itsas besoa zeharkatu, eta MacKineely-ren lu-rraldeetara heldurik, hau hartu, harri zuri zabal baten gai-nean eratzan, eta bertan lepoa moztu zion. Odol epela-ren jarioa harri zurian barrena sartu zen erdiguneraino;gaur egun oraindik han bertan dago heriotza anker harenlekuko, eta bere izena "Cloch Chinnfhaolaidh" (Kineely-ren harria) bi udalerri hartzen dituen bailarari emanez.Balor-ek bere ehizakeriekin segitu zuen gero eta ausar-keria handiagoz; baina urteak joan eta urteak etorri, Lug,–hau baitzen Ethnea eta MacKineely-ren semearen ize-na–, arotz bikaina izatera eta bere jaiotzaren istorioa jaki-tera heldu zen: Maiz ikusi omen zuten harri zuriarenodolezko zain gorriei begira, eta bat bateko haserrealdieta malenkonialdiak ukan ohi zituen. Abagune baten zaizegoen, Balor ostera ere Gavida-ren olara maiz etortzenhasi baitzen; eta behin, Lug-en osaba kanpoan zelarik,Balor etorri eta, horra burugabekeria!, zuela zenbait urte-ko bere MacKineely-ren gaineko garaipenaz hasi zen be-rriketan haixekiro. Lug-ek, gori-gori zegoen burduntzi batsutatik atera eta atzeko begitik halako indarrez sartu, etaaurreko begitik atera zion buru osoa iragaziz. Honela har-tu zuen mendeku Lug-ek, MacKineely-ren semeak, bereaitona akabatuz.

Kontakizuna mitologikoa da zalantzarik gabe, –behiharrigarriaren lapurreta irlandar mitologiako motibo tipi-koa dugu–, baina arestian aztertu dugun Moytura-ko ga-tazkaren kontakizunarekin ez du zer ikusi handirik. Izanere, bi kontakizunon arteko kidetasun bakarrak Balor-eninguruan biltzen dira: Bera bertan egotea lehenengo, be-

re begi gaizkilearen deskribapena gero,eta azkenik Lugbere erholearekin duen ahaidetasun lotura, bietan heroigaztea ziklopearen ilobatzat jotzen baita. Gainontzekoaz,bai gertakariak, bai eta testuingurua ere arras ezberdinakdira bi kasuetan. Moytura-n, Irlandaren jabegoa lortunahirik borrokatzen diren bi herrien arteko gatazka ikusidugu, eta hemen berriz, bi alderdik, behi harrigarri batdela eta elkarren aurka daramaten auzi bakana dugu, ezbenetako gatazkarik: Alde batetik MacKineely heroia etabestetik "bandolero" edo bilakatzen ari den Balor ziklo-pea. Oraingoz ez da haboro auzi politikoa, eraite etamendekatze batzuen istorio soila baizik.

Azpimarratu berri ditugun kidetasunetara itzuliz,egin ditzagun zenbait zehaztapen: Konnotazio politikorikbatere ez duen testuinguru berri honetan, Balor, berebegi gaiztoak deabru itxura ematen badio ere, gaiztaginarrunta bilakatu zaigu. Bere begi gaiztoaren deskribape-nak zenbait aldaketa jasan ditu, aurretik ezagutzen ge-nuenarekin erkatuz. Oraingoan, kopetako ziklope begiazbaliatzen da ikusteko, arerioak harri bihurtzeko erabiltzenduena buru gibelean duen bitartean. Begi gaiztoaren ko-kapen berri honek Moytura-n azpimarratu dugun bainaz-ko bat konpontzen du, han Balor itsu geratzen baitzen,ikusteko nahiz deuseztatzeko balio zion begi bakarra es-talirik eraman ohi zuelarik. Baina Balor honen berritasu-nik nabarmenena zera da, Moytura-ko erraldoitasunagaldu duela, eta ez duela inongo morroiren laguntza be-har bere betazala jasotzeko; istorio honetan, edozein gi-zakumeren tamaina berekoa dugu eta bere begi gaiztoa,guk gure begiak bezain erraz zabaldu eta ixten du.Moytura-ko Balor-ek euskal jentilarekin zuen lotura baka-rra ez da haboro ageri hemen. Izan ere, behi ebaslebihurtu den Balor honek eta jentil igarleak ez dute engoi-tik elkarrekin zer ikusirik.

Azkenik, zera nabarmendu beharra dago, Moytura-ko kontakizunean hitz gutxitan eta narrazioaren hesingu-ru gisa ematen zitzaigun Lug eta Balor-en arteko ahaide-tasunaren istorioa, zabalkiro eta xehetasun handiz azal-tzen zaigula hemen berriz, ia ia leiendaren ardatz nagu-sia bilakatuz. Beranduago, gainontzeko bertsioak irakurriondoren itzuliko gara berriro gai honetara. Oraingoz or-dea, konstatazio maila hutsean utziko dugu, gehiago az-tertzen saiatu gabe.

Bada, zenbait urte beranduago (1887) leku berbere-an jasotako leienda honen bigarren bertsio bat40, bainaez du merezi hemen azaltzea, ia hitzez hitz errepikatzenbaitu hemen eman berri dugun bertsioa.

1893n argitaratutako Mayo-ko konterriko bertsioak,zentzu handia ez duten zenbait pasadizokin nahasten dubehi harrigarriaren lapurretaren istorioa. Beraz, zati nagu-siak baino ez ditugu hemen azalduko, hala eta guztizere, itxura nahiko aldrebesekoa geratzen bada ere41:

(...). Itzultzear zeudenean, bere jauregian burdinakjartzeko zein arotza gomendatzen zion galdetu zionBalar-ek Gobaun-i.

40 J. I. HARTSUAGA


40) Folk Lore Journal V 1887 / 66hk.

41) W. LARMINIE. "West Irish Folktales and Romances". London,1893 /1-9orr.

–"Gavidjeen Go baino arotz hoberik ez dago Irlandaosoan."

Gobaun zaharra etxeratu zenean zera esan zion Ga-vidjeen Go-ri,burdinak jauregian jartzeagatik ez zezalaGloss-a baino onartu ordain saritzat:

–"Haren azpian hogei upel ipiniko balira ere, hark ho-gei upelak beteko lituzke".

Orduan Balar Beimann-ek Gavidjeen Go-ri idatzizion, bere jauregirako burdinak egiten bazituen, ordaine-tan Gloss-a emanen ziola hitz emanez. Baina Gloss-a bi-dali zionean, ez zion ordea urkabilua igorri, eta bazekienurkabilurik gabe, harengandik alde eginen zuela.

Hona Gavidjeen Go-k egiten zuen tratua berarenga-na etortzen ziren zaldun guztiekin: Behia zaintzea eta ilu-nabarrean kalterik gabe etxeratzea; berak ezpata bat egi-nen zuen, behia zainduko zion zaldun bakoitzarentzat.Egunez Connaught-eko Cruahawn-go larretan ibiliko zen,eta Ulster-go Loch Ayachir-a-Guigalu-n edan arratsaldez.

Kian, Kontje-ren semea, berarengana heldu zen ez-pata bat egin ziezaion. Berak baietz erantzun zion, bainaordainetan egun hartan behia zaindu beharko ziola adie-razi zion.

–"Arratsalderako zurekin etxeratzen ez bada, zure le-poa ingudean ipini beharko duzu, zuretzako egindako ez-pata berarekin lepoa moztu diezazudan".

Kian, Kontje-ren semea, behia isiputik heldu etaabiatu zen. Arratsaldean etxeratu zenean, "hemen duzuGloss-a kanpoan" deiadar egin zion Gavidjeen Go-ri. Olabarruan Zaldun Barrezkaria izeneko zaldun bat zegoen.Kanpora irten zen lasterka, eta Kian-i honela mintzatu zi-tzaion:

–"Arotza oraintxe ari da zure ezpata suberatzen, etazerorrek ez badiozu eusten, gero ez du batere indarrikizanen eskutan hartzen duzunean".

Kian,Kontje-ren semea, barruratu zenean, behia be-rarekin ekartzeaz ahantzi zen. Gavidjeen Go-k galdeginzion:

–"Non dago Gloss-a?–"Hor kanpoan".–"Sar ezazu barrena"–, esan zuen.Kanpora irten eta behiaren arrastorik ez.–"Ipini ezazu burua ingudearen gainean, zure soi-

netik berezi dezadan".–"Behia bilatzeko hiru egun eman diezazkidazun

otoika ari natzaizu".–"Emanen dizut horrenbeste"–, esan zuen.Abiatu zen bada, eta behiaren arrastoei jarraiki zi-

tzaien itsasertzeraino heldu zen arte. Han zebilen goraeta behera ileak eskuaz harrotuz, Gloss-a zela eta, na-haste ederrean sarturik. Gizon bat ikusi zuen untzi bate-an itsasoan. Arraunka hurbildu zitzaion, eta Mananaunbeltzarana zen, Lir-en semea. Zera galdegin zion: –"Zergertatzen zaizu bada?" Gero zera esan zion: –"Zenbatemango zenioke Gloss-a dagoen lekura eramango zin-tuzkeen norbaiti?"

–"Ez daukat ezer norbait horri emateko".–"Zera bakarrik eskatuko dizut, berriro itzuli artean

irabaziko dituzun ondasun guztien erdia".

–"Zuk esan bezala emanen dizut"–, esan zuen Kian,Kontje-ren semeak.

–"Zatoz untzira!"Instant batean Hotzaren Erresumaren lurraldean utzi

zuen; irla hartan inork ez zuen sekula jakirik egosi, eta ja-nari mota guztiak gordinik jaten zituzten. Kian, Kontje-ren semeak, sua egin eta bere jatekoak egosten hasizen. Balar Beimann-ek, honelakorik zegoela entzun zue-larik, bere etxera ekarri zuen, bere sukaldari, bere kontukontalari, eta bere su zaina izan zedin. Balar Beimann-ekbazuen alaba bat, eta honen gainean honako igarpenhau egin zen, alegia, aitona akabatuko zuen seme batukanen zuela . Orduan alaba giltzapetu egin zuen, gizo-nezkorik hurbil ez zekion; eta bera joan ohi zitzaion ala-bari jan edanak ematera, eta alabaren zaintzaile zegoenaemakume txatxu bat zen. Mananaun-ek honako kemenhau eman zion Kian, Kontje-ren semeari, alegia, eskuagainean ipiniz gero edozein krisketa irekiko zuela eta ge-ro bere atzetik itxiko zela berriro. Balar Beimann alaba-rengana jatekoekin joaten ikusi zuen zelatan, eta beraere atzetik jarraitu zitzaion etxeraino, eta eskua krisketa-ren gainean jarririk atea zabaldu, eta bi emakumezkoakbaino ez zuen bertan aurkitu. Haientzako sua egin zuen.Egunero bertaratzen hasi zen, alabak umea egin zuen ar-te. Orduan alde egitear zegoen umea jaio zenean. Erre-gearengana joan eta alde egin behar zuela esan zion.

–"Zergatik alde egiten duzu?"–, esan zuen.–"Irla honetara heldu nintzenetik ustekabeak gertatu

baitzaizkit. Joan beharra daukat".–"Zein da ustekabea?"–"Haur bat ukan dut".Balar-ek beste bi seme zituen beste irla batean drui-

dagintza ikasten. Aita bisitatzera etxeratu ziren.–"Aita, –esan zuen hauetako batek–, zure kontu kon-

talariak, zure sukaldariak eta zure su zainak nahiko bu-ruhauste ekarriko dizu".

Kian,Kontje-ren semea haien mintzoa entzuten arizen. Balar Beimann-en alabarengana joan zen, eta ho-nen anaiak esandakoa jakinarazi zion.

–"Beno, –esan zuen neskak–, alde egiteko garaiaheldu zaizu. Hortxe duzu Gloss-aren urkabilua hormaneskegita. Horrekin behia zu bezain bizkor joanen zaizuatzetik; eta har ezazu haurra zurekin".

Orduan abiatu zen, eta lehen Mananaun-ek lehorre-ratu zueneko lekura heldu zen. Mananaun-ek esan zio-nez, estuasunean egongo balitz, harengan pentsatu bai-zik ez zuen agin behar eta berehala etorriko zitzaion.Horrela egin eta instant batean agertu zen.

–"Sar zaitez untzira, –esan zuen Mananaun-ek–, etabizkor ibili, zeren Balar Beimann-ek hondoratu eginenbaikaitu ahal badu. Baina nire aztigoa berarena baino in-dartsuagoa da"–, esan zuen beltzaranak, Lir-en semeak.

Untziratu zen, bada, jauzi batez,eta Gloss-a atzetikbeste jauzi batez. Balar Beimann atzetik jarraiki zitzaien,eta itsasoa haien aurretik eta atzetik eraiki zuen ekaitzasorrarazi zuen, baina Mananaun-ek berehala, eskua luza-tuz bakarrik, ostera baretu egin zuen itsasoa. Balar-ekorduan itsasoa sutan jarri zuen haien aurrean, bertan kis-



kali zitezen, baina Mananaun-ek harri bat jaurtiki eta suaitzali zuen.

–"Eta orain Kian, Kontje-ren semea, kalterik gabeetxeratu zaitudanez, zer emanen didazu ordainetan?

–"Haurra besterik ez dut, eta ez dugu bi zatitan erdi-bituko; har ezazu zuretzat oso osorik".

–"Mila esker zuri. Hauxe da aspaldian itxaroten arinintzena. Ez da munduan hau adina izanen den zaldu-nik"–, esan zuen Mananaun-ek. Hona Mananaun-ek hau-rrari ipini zion izena: Dul Dauna. Borrokan eta ekineanirakatsiz hazi zuen. Egun batez, hura eta Mananaun itsa-soan zebiltzalarik, Balar Beimann-en itsasuntzia ikusi zu-ten. Dul Dauna-k eraztun bat begi aurrean ipini eta bereaitona untzi-zubian gora eta behera zebilela ikusi zuen,baina ez zekien hura bere aitona zenik. Sakelatik azkonbat atera, hari jaurtiki, hura jo eta bertan ero zuen. Hone-la bete zen igarpenak zioena.

Testu honetan aurkitzen dugun punturik azpimarra-garriena, zera da, bertan ez dela azaltzen, beste bertsio-etan Balor-en bereizgarri nagusitzat ematen zaigun ezau-garria, alegia, bere begi gaiztoaren deskribapena. BalarBeimann izaki duingabea dugu, Gloss-aren urkabiluare-kin egiten duen maltzurkeriak erakusten duenez, eta az-tikeriazko gaitasun deuseztatzaileaz horniturik ikustendugu Kian-i atzetik jarraitzen zaionean, baina inoiz ere ezdugu entzuten gaitasun horien sorburua izan behar luke-en begi gaiztoari buruz ezer esaten denik. Behi harriga-rriaren lapurretaren motiboa, eta ilobaren eskuaz hiltzenden aitonarena ere bertan ditugu. Eta azken honi dago-kionez, bertsio honetan heriotz hau ezerk ez duela zilegi-tzen ikusten dugu, edo agian zoritxarreko patuak baka-rrik, zeren gainontzekoan, ez baitago ez mendeku asmo-rik, ez eta mendeku asmoa zilegi lezakeen Kian-en erai-terik. Dul Dauna-ren azken ekintza arrunt abazkoa gerta-tzen da.

Ondoren datorren bertsioa halaber, aurren erakutsiduguna baino kaxkarragoa bada ere, badauka ordea inte-resatzen zaigun motiboa: Balor-en begi gaiztoa. Farney-ko bertsioa dugu hau, XIX. mendeko hondar urteetan bil-dua42:

Glas Gaibhleann behia, Donaghmoyne inguruko ka-re-lur aberatseko lurraldeetan zebilen larrean, izen bere-ko udalerriaren erdian; eta nolakoa izango ote zen harenesne jarioa, azpian ipinitako ontzi guztiak betetzen zitue-la. Patrizio doneak fundatutako Donaghmoyne-ko elizazaharraren hurrean badago sakon bat zelai batean, orain-dik ere "Poll na Leamhnachta" edo "esne berriaren sako-na" izenaz ezagutzen dena, eta hark hura bete ohi zuenjezteko garaian. Gauzak honela izan ziren maltzur doha-kabe batek, berak, behiak beteko ez zuen ontzi bat eka-rriko zuela apustua egin eta bahea ekarriz irabazi zuenarte. Azpikeria honek nazkaturik, behiak bere esne jarioharrigarria eten egin zuen, eta aurrerantzean beste edo-zein behiren antzera baino ez zuen eman.

Txahal bat bazuen, eta kontakizun honen garaianBalor Beimeann zen haren jabea. Honek hegoalderantz,Leinster-era eramatea erabaki zuen. Bazekien behiak ezzuela nahiko Ulster-etik alde egin, eta beraz, zera esanzion hura zaintzeko hartu zuen unaiari, hegoaldera era-man zitzala, baina kontu eginez txahala beti behiaren au-rrean egon zedin, zeren behiak txahala aurrean ikustenzuen artean, ez baitzuen atzera begiratuko.

Unaiak, Balor atzetik zihoakiolarik noski, behia etatxahala hegoaldera eraman zituen. Baina gaur egunDublin eta Meath konterrietako kostaldeko itsasoa dena,larre laua eta loreztatua zen garai hartan. Unaia lore bil-tzen hasi, eta eginkizunaz ahantzi egin zen, eta ondorioa,txahala behiaren atzean geratzea izan zen. Behiak atzerabegiratu zuenean txahalaren bila, Ulster-go mendi etamuinoak somatu zituen han urrunean, eta bertan hasizen marru bizian antsika.

Balor-ek bere begi bakarreko betazala jaso zuenbehiari zer gertatzen ote zitzaion ikustearren, baina berebegiko zorigaiztoko kemenak harri bihurtu zituen behiaeta txahala. Eta Ulster-tarrek, Dublin-go konterrira uztakigitaitzera joan ohi zirenean, behia eta txahala ikusi ohizituzten, Dublin-go konterriko kostaldeko bi irla alegia.

Bere ilobaren eskuz hil behar duen pertsonaiarenmotiboak bertsio honetan huts egiten duela ikus daite-ke, eta horrekin batera noski amaiburu tragiko horretaradaramaten gertakariek ere huts egiten dute halaber, is-torioa sakonki eraldatuz. Izan ere, eta aurreneko bertsio-arekin erkatuz gero, behi harrigarriaren irudia eta orainhain gaizto ez dirudien Balor-en begiarena lirateke kide-tasun bakarrak. Balor honek berriz ere eta Moytura-koa-ren antzera, begi bakar eta balio aniztuna erakusten di-gu, honek azken buruan itsu bihurtzen duelarik, beti es-talia eduki ohi baitu. Bestalde, betazalaren jasoerak, –etahonetan bat datoz orain arte azaldutako folkloreko ber-tsio guztiak–, ez dauka inolako ikusgarritasunik: Ez sar-derik, ez kizki zorrotzik, ez gizon indartsurik, Farney-koBalor hau, Tory Island-ekoa bezalaxe, handitasun aipaga-rria ez bide duen ziklopea dugu, bere begi bakarra, gukgeureak bezain sinpleki zabaltzen duen ziklopea. BiBalor hauen begiradek harri bihur dezakete harrapatzenduten guztia, baina indar hori askatzeko egiten den era-giketa ez da engoitik jentil zaharraren igarpenaren isto-rioarekin parekagarria.

Betazala lau morroien laguntzaz jasotzen zitzaionMoytura-ko Balor-a hortxe dago, bada, gure jentila etafolkloreko Balor hauen arteko lotura bakarra bezala, ze-ren argi baitago gainontzekoaz, inolako kidetasunik ezdutela.

Balor-en dossierra, CURTIN-ek argitaratutako bi ber-tsioekin osotzen da, bata Connemara-koa, eta besteaDonegal-goa. Tamalez, bi kontakizunok dakartzan liburuaaurki ezina gertatu zaigu, baina jatorrizko bertsioen eze-an, hona hemen haiei buruz H.LESSMANN-ek egiten di-tuen komentarioak, gure jakinminerako asegarriak ikus-ten denez43:

42 J. I. HARTSUAGA


42) A. MORRIS. "Miscelanea", Bealoideas aldizkarian, VII.zb. Dublin,1937 / 245 orr.

43) H. LESSMANN. "Über der umstandliche Tötung", Mitra aldizkaria,I. zb. 1914-20 / 172 hk.

BALOR BERE BEGI GAIZTAGINAREKIN ETA LÜLAWADA BERE ILOBA. (J. CURTIN, "Hero Tales ofIreland" / 296 orr.)

Balor-ek bere bi begi arrunten gainean zeukan begigaiztagin hau. Alde honetatik Poliphemo-ri hurbiltzenzaio. Baina begi honen kemena, mundu honetako gauzaguztiak errauts bihurtzea zenez, gehiago gogoraraztendigu Gorgo-Medusa-ren begi harri-bihurtzailea (ikusROSCHER LEX. d.gr.u.r.M. I, Sp. 1696).

Eskuarki, kopetako hirugarren begi hori burdinazkozazpi ezkutuen azpian eraman ohi zuen Balor-ek, haueta-ko bakoitza gaztelu batetik harrapaturik. Leienda berarenDonegal-go bertsioan (ikus CURTIN a.a.0.,283 orr.) larruz-ko bederatzi ezkutu dira...

Connemara-ko bertsioan zera dio Balor-ek bere bu-ruaz: "Ezein gizonak ezin dit eragotzi nik Irlanda deusez-tatzea; nire alabaren semea izan ezik, inork ezin bainaueho, eta alabak semerik ez duenez,... Baina semerik ba-lu ere, Gaiwnin Gau-k egindako lantza gorriaz bakarrikerho nentzake, eta bakarrik nire kopetako begiko azkenestalkia jasotzen dudanean (...) lantza begiaren erdirajaurtikiko balit,..."

Balor-ek Connemara-ko bertsioan esaten duen hau,igarpen baten bidez jakinarazten zaio gainontzeko ber-tsio gehienetan, eta orduan bere eskura dagoen guztiaegiten du, igarpenak aurresandakoa gerta ez dakion.Bertsio honetan alaba zazpi ateren atzean giltzapetzendu gizonezkorik hurbil ez dakion, eta bera bakarrik joatenzaio ikustera, ate bakoitza itxiaz hurrengoa zabaldu bainolehen. Baina Bark Tré druidak,..., Iluntasun Kapusaiaematen dio Kian-i, eta hau horretan bildurik alabarenga-naino heltzen da Balor-en atzetik. (...) Balor-ek goiko be-giko azken estalkia jasotzen duen instant berean, kope-tako begiaren erdian jotzen du Lü Lawada-k jaurtikitzenduen lantza gorriak eta Balor ziplo hilda erortzen da. (...)

Hona, bada, lehenengo, Balor-en buruaren deskriba-pen berri bat, bere hiru begiekin, alegia, bi begi arruntaketa horien gaineko begi gaiztagin erretzailearekin. Etaondoren, testu honek zeraren erabateko konfirmazioaematen digu, alegia, folkloreko Balor hauetako batek ereez duela, zenbait gizonek tresna egokietaz baliatuz jasobehar izaten duten betazal zintzilikaririk. Connemara-koBalor-ek burdinazko zazpi estalkiren azpian gorderik da-rama begi erretzailea, –larruzko bederatzi estalki Done-gal-go bertsioaren arabera–, eta inongo zailtasunik gabeberak bakarrik jasotzen ditu beti, Lü Lawada (Lug) ilo-bak emanen dion heriotzaren arestian bertan azken aldizerakusten duenez. Gainontzekoaz, badirudi komentariohauen arabera Connemara-ko bertsioak, argumentuaridagokionez behintzat, Tory Island-ekoaren antza handiaduela, hark behi harrigarririk ez duela aipatzen alde bate-ra uzten badugu. Izan ere, behiaren motiboak funtzio ba-kar eta bera du, agertzen den bertsioetan, hots, bi alder-dien arteko etsaikeri testuingurua osatzeko aitzakia iza-tea. Donegal-go bertsioari dagokionez, LESSMANN-ek ezdio nonbait arreta handiegiz begiratu, eta Balor-en be-giak bertan duen itxura azaltzeko bakarrik arduratzen dabertsio horretaz; beraz guk ezin diogu beste ezer erantsikomentario urri horri.

Azken lau testuok aztertu ondoren hausnar dezagunune batez gure ikerlanaren egoera. Gure abiapuntua, lai-no beldurgarri bat beha zezan, betazalak jasotzen zizkio-ten jentil bat zen, eta Moytura-ra heldurik, adur pozoin-tsu eta deuseztatzailea darion begi bakarreko betazalajasotzen dioten Balor ziklopea aurkitu dugu. Motiboa iaberbera zen, baina asmoa eta ondorioak ezberdinak zi-ren bi kasuetan. Honen ondoren Balor-en lorratzari jarrai-tu gatzaizkio, eta pertsonaia hau azaltzen den folklorekobertsioak plazaratu eta aztertu ditugu, hauetan ere Balorgaizkile lanetan ikusi dugularik. Bertsio zaharren eta osa-tuenei esker, kontakizunaren mamia edo eduki nagusiakbereizi ahal ukan dugu: Behi harrigarriarekin edo behi ha-rrigarririk gabe, Balor-en istorio hau zera da batez ere,begi gaiztagina duen deabru antzeko izaki gaizto batenkontakizuna, bere bizitzarena, bere alabaren semea jaioez dadin burutzen dituen alferreko saioekin, eta bere he-riotzarena, igarleek aurresan bezala etorria.

Baina gure ikerketarako batik bat interesatzen zaigu-na zera da, begiaren deskribapenari eta kemenei dago-kienez Moytura-ko eta folkloreko Balor-ek elkarren antzahandia izan arren, azken hauengan ez direla azaltzeninondik ere, ez erraldoitasuna, ez eta betazal zintzilikariaere, alegia, Moytura-ko Balor-a eta jentil igarlea elkarrihurbilarazten zieten bi kidetasunak hain zuzen. Kideta-sun eta bereizkune multzo honek, mitoko Balor-a eta fol-kloreko Balor-en arteko beratasunaz, nortasun batasu-naz, hausnartzera behartzen gaitu. Pertsonaia bakar etabera ote dira denak, edota folkloreko Balor-a mitokoare-kin ahaidetasun loturarik ez lukeen begi gaiztoaren irudi-ragarri arrunt ugarietako bat besterik ez ote litzateke?

Gure ustetan pertsonaia bakar eta bera dugu beti.Folkloreko bertsioetan Balor-en begiaren deskribapenarieta kokapenari buruz somatzen ditugun zalanzkune etazeinberekeriek ezin dute ezer egin kontakizunen garape-naren mailako batasunaren aurka, ez eta Balor eta bereerailearen arteko ahaidetasunari dagokionez bertsio guz-tiek azaltzen duten adostasunaren aurka ere.

Izan ere, folkloreko bertsioetan nahiz Moytura-komitoetan, Balor, bere alabaren semeak akabatzen duendeabruantzeko mamua da beti, eta beti ere, begi pozoin-tsua zera puntadun batez lehertzearekin amaitzen da is-torioa. Kidetasun hauek gehiegi eta zehatzegi dira zortehutsaren zordunak izateko.

Balor bat besterik ez badago beraz, zer pentsatu be-har dugu orduan bere bertsio mitikoa eta bere bertsiofolklorikoen arteko adostezintasun nagusiari buruz, ale-gia, munstroaren begia estaltzen duen betazal ahul zin-tzilikari baten jasoeraren motiboari buruz?

Bi eratara ulertaraz dezakegu: Balor zaharrenarenezaugarri jatorra izan liteke, edota bestela, jatorrizkoBalor-ek ez zeukan eta Moytura-n bakarrik erantsi zaionmotibo independentea litzateke.

Aurreneko hipotesiak, batetik, Moytura-ko tradizioa-ren antzinatasuna (testua XV.mendeko eskuizkribu bate-koa da, baina bertan idatzitako ahozko tradizioak askozzaharragoak dira noski) du bere aldeko, eta bestetik,gauza ezaguna da, ahozko tradizioek denboraren pode-



rioz motiboak galdu ohi dituztela ahotik belarrirako igor-bideetan zehar. Halabaina, ez da zaila ere, hipotesi honizenbait bainazko leporatzea. Izan ere, betazalen jasoera-ren motiboa hagitz ikusgarria da, ikusgarriegia ere esanliteke, bat batean erabat ahantzirik gera daitekeenik aha-lezkotzat onartzeko. Baina bere irudi-indarra ez dago be-re baitan bakarrik: Aldiz, Moytura-ko kontakizunean be-tetzen duen funtzioak, alegia, Balor-en begia agerian uz-tea adur luputsua aske jario dakion, areago sendotzendio irudi-indar hori. Honela beraz, motiboak berez duenikusgarritasunari begi pozointsuarekin duen esteka eran-tsi behar zaio, eta ideia lotura honek benetan begibista-koegi, ikusgarriegi eta tinkoegi dirudi, bat batean eteneta inon arrastorik utzi gabe suntsitu ahal izan dela si-nesgarri izateko. Izan ere, imajinagaitzegia ematen du,eta dena den, hagitz arraroa, jatorrizko Balor-ek begi lu-putsua estali ohi zion betazal zintzilikaria bazuen, eta be-giaren indar gaiztoa erabili nahi zuen bakoitzean lau mo-rroik betazal hori jaso ohi bazioten, nola ote den posibleondorengo kontalari guztiek begiaren deskribapena bereosotasunean gordetzea, betazal zintzilikariaren irudiahaien gogora inoiz etorri gabe, kontuan izanik gainerafolkloreko ia bertsio guztiek Balor-i buruzko xehetasunakoro fidelki gorde ahal izan dituztela: Balor eta Lug-enizen berak, bien arteko ahaidetasuna, eta gaztearen es-kuz gertatzen den munstroaren heriotza.

Halere, arras sinesgaitza baderitzogu ere, hipotesihau ahalezkoa izanen da, gertagaitza izan arren alderan-tzizkoa demostratzen ez den bitartean.

Bigarren ulerbidea, alegia, betazal jasoeraren moti-boa, jatorriz halakorik ez lukeen Balor-i Moytura-ko kon-takizunean bakarrik erantsi zaiola dioena, aurrenekoariatera dakizkiokeen bainazkoetaz elikatzen da. Egian-tzeko da, baina ikerbideko une honetan, frogaezina ger-tatzen zaigu tamalez.

Dena dela, irlandar Etsai honi buruz egindako ikerke-tak zera baieztatzen digu erabat, alegia, euskal mitokojentila Balor-en arbaso batengandik eratorritzat jo nahiizanez gero, orduan derrigorrez ametitu beharra dagoelaeuskal jentila ere izaki gaiztagina zela jatorrian, eta beta-zal jasotzerakoan adur luputsua zeriela bere begiei.Batean ezik44, Balor-en begiaren indar pozointsua zalanz-kunerik gabe deskribaturiko konstantea dugu, mamuhau azaltzen den bertsio guztietan, eta areago, Balor be-ra gaiztotzat jotzen ez denean ere, –Farney-ko bertsioangertatzen den legez–, bere begiak, ikusten duen guztiaharri bihurtzeko kemena gordetzen du, ustekabean etahorrelako asmorik gabe egiten duenean ere. Balor-enezaugarri nagusia bere begi luputsua da, eta horren on-doan, Moytura-n bakarrik gertatzen den betazal jasoerabigarren mailako ezaugarria besterik ez da.

Gaiztakeria eta indar luputsu hauek halabaina, jenti-laren otzantasun eta indargetasun apalaren beste mutu-rrean kokatzen dira. Izan ere, betazalak jasoarazi eta be-re herriaren suntsipena iragartzen duen jentilaren jokabi-dea hitz batek definitzen badu, etsipena da hitz hori:Jentilen akaberaren iragarpena etsipenez beterik iragar-

tzen du saihestezina bailitzan, borroka edo jarkierarakoinolako joerarik inoiz erakutsi gabe, mundua sortu zene-tik nonbaiten idatzia bailegoen, eta hori jakinik, denekonartuko bailuten. Igarlearen akaberaren aurreko ones-pen eta etsipen isilok, ez dute inongo antzik erakustenirlandar etsaiaren jarrera odolgaizto eta deuseztatzailea-rekin. Eta esan dezagun berriro ere, irlandar etsai horrenMoytura-ko irudirapenak bakarrik daukala jentilaren kidebihurtzen duen eta gure ikerketaren gakoa den begia za-baltzeko eragiketa bitxi hori.

Gaineko eskema honek, darabilgun hipotesia irudira-tzen du: Adur luputsua darion begi bat eta hura estal-tzen zenbait gizonek jaso behar duten betazal zintzilika-ria edukiko lituzkeen Balor-en arbaso hipotetiko bat ipinidugu gainean; eta horrengandik eratorriak lirateke azpianditugun hiru pertsonaiak: Moytura-ko Balor-a, jatorrizkoarbaso horrengandik hurbilen gorde dena, aipaturiko biezaugarriak eta gainera ilobarekiko harremanen pasadizoguztiak gogoratzen dituena; folkloreko bertsioetakoa au-rrekoaren berdina, betazalaren jasoera alde batera uztenbadugu, hots, aurrekoa bezain erhole eta etsaia, aurre-koak bezalako begi luputsua duena, eta aurrekoak beza-la, aiton-iloben gorabehera gogoratu duena; eta azkenikeuskal leiendako jentila, eraldaketa sakonen ondoriozagure ahul eta etsia bilakaturik, bere arbaso hipotetikoa-ren etsaikeria, eta akabatu behar duen ilobarekiko loturaahaztu dituena, eta izan ere, arbaso horrengandik zen-bait gizonek jasotako betazal zintzilikariaren motiboabesterik gorde ez duena.

Ikerbidean zehar bildutako datu guztiak ordenatu etaulerbideratu nahi dituen hipotesi hau gero eta sinesgai-tzago ari zaigu bilakatzen. Adur pozointsua darion begiaeta hura askatzeko jasotzen den betazal erraldoia, eten-gaitz diruditen bi motibo izan arren, gure begien aurreanduguna zera da, bi motibook batzen dituen pertsonaia,eta hari loturik, elkarren arteko inongo kidetasunik gabe-ko bi tradizio, Moytura-ko Balor-en begiaren aspektu ba-na gordeaz. Begiaren bi ezaugarriok bilduko lituzkeen ja-torrizko pertsonaia mitikoaren hipotesiari eutsi nahi iza-nik ere, horrengandik eratorriak omen liratekeen bi tradi-zio folklorikoek, bakoitzak gorderiko motiboei dagokienezerakusten duten diberjentzia nabarmenak, badirudi hipo-tesi horren ezinezkotasuna adierazi nahi digula. Euskaleta irlandar tradizio folkloriko hauetako barne-adostasunazein bere pertsonaiaren deskribapen fisiko eta psikikoaridagokionez, sendoegi, zehatzegi eta tinkoegia da, biakarbaso berarengandik eratorriak izan litezkeela onartze-

44 J. I. HARTSUAGA


44) Mayo-ko konterrikoa alegia. Bertan dena den itsasoa sutan jar-tzen duelarik.

ko. Eta bakoitzaren barne-adostasun horretatik tiratzenden elkarren arteko antzik ezak areago sendotzen du bai-nazko berori. Benetan gertagaitza baita, enbor beretikdaratozen bi adar elkarren arteko inongo antzik ez ukate-ra heltzea, euskal eta irlandar tradizio biokin gertatzenden modura.

Hausnarketak joan eta etorri, Moytura-ko Balor-en-gango bi motiboen itsasketaren hipotesia, alegia, Moy-tura-ko kontakizunean, jatorriz begi pozointsuaz bakarrikhornituriko etsaiari betazalaren motiboa erantsi ahal izanzitzaiola proposatzen duena, gero eta sinesgarriagoa bi-lakatzen da. Logikak adierazten digunez, ideien loturarenmailan bi motiboon esteka logikoa eta grafikoa eteteazaila bada, neurri berean erraz gerta liteke biak elkartzea.Zenbait gizonek erraldoi bati betazala jasotzearen moti-boa, eta errainu erholea botatzen duen begi luputsu ba-tena, biak ezagutuko lituzketen gizakien kontakizunetanelkarrekin konbinatuta azaltzeko anitz posibilitate daude.Baina halere, hipotesi honek, bere akatsa hortxe du betiere: Berez frogaezina da, kontrako hipotesiaren ahule-ziak bakarrik indar dezake.

Gauzak honela, galtzada horretatik bideratu beharhain zuzen ikerketa, lorratz oparoagoen ezean. Balor-enagerpenak irlandar folklorean pertsonaia hau irlandartzatjotzeko hainbatekoak dira. Baina zelta ote dugu baitaere? Indoeuroparra?

Hona gure ikerbideko hurrengo urratsetarako itau-nak. Balor-ek Irlandatik kanpo seniderik balu, eta haueta-ko norbaitek euskal jentilarekin parekatzera eramangogintuzten ezaugarriak erakutsiko balitu, orduan onartubeharra legoke gure jentila, euskaldunek indoeuropa-rrengandik maileguz hartu ondoren, haren benetako se-na gaizki ulertzeagatik edo, eraldatu egin zuten pertso-naia dela.

Honi sinesgaitza baderitzogu ere, honainoko bainaz-koak kritikatu beharrean egonen ginateke orduan, etaondoren, arrazoizko ulerbideak aurkitu beharko genituz-ke, komentario hauetan zehar azaleratu ditugun oztopoeta eragozpenei. Haatik, honelako ezer agertuko ez ba-litz, hipotesi zeltazalea apur bat gehiago ahultzea lortukogenuke agian, haren hondamen handiagotik, orain eutsinahi diogun hipotesiari indar berriak etor lekizkion. Erron-ka garrantzitsu eta zaila da: Bertan dena galdu liteke, alaezer gutxi irabazi. Halere, eutsi egin behar erronkari.

Balor-en leiendaren kontakizun senidetuei buruzkoikerketak ez du zailtasun handirik. Balor-en leienda, zibili-zazio zaharretan nahiz folklorean hagitz ezaguna den gaimitiko baten anitz bertsioetako bat baino ez baita. Gai ho-nek, bere zenbait bertsio klasikoetako pertsonaia nagu-siaren izenetik hartzen du berea: Pertseo-ren leienda.Izan ere, Irlandan kausitu ditugun kontakizunak, Pertseo-ren leiendaren senitarte zabalekoak dira. Leienda multzohau poliki ikerturik dago, duela ehun urte, E. S. HARTLAND-ek bere lan bikaina burutu zuenetik. Hona egile honekproposatzen duen laburpena, OVIDIO-ren bertsioari jarrai-tuz batik bat45:

Akrisius, Abas-en semea eta Argos-eko erregeak,orakulu batek bere alaba Danae-ren semearen eskuazhilko dela iragarri diolarik, brontzezko dorre bat eraiki etabertan giltzapetzen du alaba, ezkongabea gera dadin etahonela orakuluak huts egin dezan. Halabaina, Juppiter-ek bisitatuko du neska, urrezko erbi baten itxurapean;eta neska ume batez erditzen da, Pertseus-ez alegia.Erregeak agindurik, ama-haurrak kutxa batean sartu etaitsasora botatzen dituzte. Kutxa, Seriphos izeneko irlanlehorreratu zen, eta Dictys izeneko arrantzale batek sartuzuen lehorrean barrena. Polydectes-ek, irlako erregeak,Danae bere babespean hartu, eta handik gutxira harekinezkontzeko grina sartu zitzaion. Horretarako, aurrena se-meaz libratzea beharrezko iruditu zitzaion. Eta horrela,hiru Gorgon-etan hilkor zen bakarraren burua, Medusa-ren burua alegia, moztu eta ekar ziezaion agindu zion,noski saioan hilko zeneko itxaropenaz. Baina gazteak, la-gunak zituen leku garaitan. Pallas-ek, ispilua bezain dizti-ratsu arradaturiko ezkutua eman zion, Pluto-k ikusezinta-sunaren kaskoa, Merkurio-k bere oinetako hegadunak,eta Vulkano-k ezpata bat. Honela horniturik, abenturaraburuz abiatu zen. Graiae-ren egoitzara heldurik, hiru ahiz-pa higuingarriok batera daukaten eta eskuz esku elkarriematen dioten begi bakarraz jabetu zen, eta honela be-hartu zituen, Gorgon-ak non aurki zitzakeen erakuts zie-zaioten. Abentura honetako arrisku nagusia, Medusa-k,hurbiltzen zitzaion edozer eta edonor bere begirada ba-tez harri bihurtzeko zuen kemena zen, zalantzarik gabe.Pertseus-ek honela saihestu zuen arrisku hori, alegia, lozegoela hari hurbilduz, eta bere ezkutuaren islan begira-tuz, ezpatarekin lepoa mozten zion bitartean. Bere sariazorroan zekarrela itzulbidean zetorrelarik, Atlas Libia-koerrege erraldoia bisitatzera hurbildu zen; baina abegi es-kasez hartua izan zela eta, Gorgona-ren buruaren era-kustaldi bat eskaini zion erregeari ordainetan, eta hone-la, hau, eta honen zerbitzariak, harri bihurturik, geroztikortziaren euskarri izan den Atlas mendilerro ospetsua bi-lakatu ziren. Handik laburrera, lehorraren gainetik heganzihoala, Andromeda ikusi zuen, Cepheus Etiopiako erre-gearen eta honen emazte Cassiope-ren alaba, harkaitzarilotuta. Lurrera jaitsi, eta zera jakinarazi zioten, JuppiterAmmon-en orakulu bati makurtuz jarri zutela neska moduhorretan, itsas mamu batek jan zezan. Mamua, nazioaapur zezan bidali zuen Neptuno-k, Cassiope-ren harrokeriabaten zigor gisa, honek bera, Nereida-k bezain ederra ze-la esan baitzuen. Pertseus-ek, jainkoen mendekuaren bi-tartekari horri aurre egin, eta akabatu egin zuen, eta ge-ro Andromeda emaztetzat hartu.

Ezkontza ospakizunak halere, Phineus, Cepheus-enanaiak, itsusitu zituen. Andromeda emaztetzat agindutazuen nonbait, eta hura arriskutan harkaitzari lotuta egonzen artean haren alde deus ere egin ez bazuen ere, or-duan berriz, lagun talde batez heldu zen bere andregaiaharen salbatzaileari kentzeko asmoz. Pertseus-i ekin, etaOvidio-k xehetasun handiz ematen duen borroka odolez-tatua bihurtu zen eztei bazkaria. Amaiera beti bezala,Medusa-ren buruaren esku hartze eta arerioen harribihurtzearekin helduko da. Honen ondoren, Pertseus etabere emaztea Argos-era buruz untziratzen dira, eta ber-



45) E.S.HARTLAND. "The legend of Perseus". London 1894 / I.alea, 1-3 orr.

tan, Pertseus-ek bere aitona tronora igoaraziko du berri-ro, Proteus-ek eraitsi baitzuen artean; eta bertara bide-an, bere ama danae Polydectes-engandik salbatzekopuntua puntuan helduko da Seriphos irlara. Tiranoa harribihurtu eta Dyctis zintzoari eman zion erresuma.

Akrisius-i zegokion orakulua beranduago bete zenLarissa-n, Teutamias Thessalia-ko erregeak bere aita ze-naren alde ospatu zituen hileta-jokoetan. Lehietariko ba-tean, Pertseus-ek lantza jaurtiki eta ustekabean aitonaburuan jo eta bertan hilda geratu zen.

Elkarrengandik hain urrun egonez halabeharrez gara-tzen diren ezberdintasun guztien azpitik, Balor-en leien-dak eta Pertseo-renak, biak elkarrekin sailkatzera gara-matzan egiturakidetza nabaria azaltzen digute. Biak, gaimitiko bararen barianteak ditugu. HARTLAND berak azal-tzen duen azpi-gaien sailkapena, egiturakidetza hori gar-biago ikusteko lagungarri izan dakiguke46:

Leienda, honako hiru gertakari hurrenkera nagusihauek osatzen dute, alegia:

1.– Heroiaren jaiotza, igarpena ere tarte, Akrisius-enahaleginak hori saihesteko, naturagaineko edo aidekoernalketa, ama-haurren lagatzea itsasoan, eta igarpena-ren betetzea Akrisius-en heriotzaz.

2.– Gorgona-ren buruaren eskuratzea, Polydectes-en jeloskorkeria, jainkoek heroiari emandako arma harri-garriak, Garaiae ahizpen pasadizoa, Medusa-ren lepa-moztea, eta Polydectes-en aurkako mendekua tarteandirelarik.

3.– Andromeda-ren erreskatea, itsas-mamuaren aur-kako borroka, eta Phineus-en gaineko garaipena tarte.

Balor-en leienda, aurreneko azpi-gai hurrenkerak,–druiden igarpena, Balor-en ekidite ahaleginak alaba gil-tzapetuz, berez aidekoa ez izan arren aideko laguntzazahalbideratutako ernalketa, haurra galtzeko saioa etaigarpena betetzea–, eta bigarrenaren aspektu gehienekosatzen dute batik bat. Bigarren azpi-gaia halere, aurre-nekoaren barnean agertzen zaigu irlandar leiendaren ka-suan, Balor-en balio bikoitzak eraginik, honek bereganbiltzen baititu kontakizun klasikoko Akrisius eta Medusa-ren nortasunak. Eta bi pertsonaia hauek Balor-engan bil-tzeak, ezinezkoa egiten du, Medusa eta Akrisius-en he-riotzen artean gertatzen denaren parekorik, –hirugarrenazpi-gai hurrenkera–, Irlandan gertatzea, bertan beharhainbat tarterik ez dagoelako, biak instant berean hiltzendirelako. Bestalde Irlandan, Balor-en alabaren eginkizunbakarra Lug mundura ekartzea bide denez gero, gaixoakez du bere Polydectes topatzeko abagunerik.

Bigarren mailako bereizkunetxo hauek azaldu ondo-ren, bi tradizioon azterketak gerizarik gabeko argitasunaematen digu, beren arteko senidetasun loturari dagokio-nez: Kidetasunak larregi eta ageriegi ditugu, zorte hutsa-ren zorduntzat jotzeko.

Punturik harrigarriena dudarik gabe, gero eta etsaia-go deritzogun Balor horren sena bikoitza dugu: Alde ba-tetik heroiaren aitona da, sena gezako Akrisius horrenbaliokidea. Gogora dezagun Akrisius ez dela horren gaiz-

toa (haurra itsasoan lagatzea patuaren eskuetan, ubil ba-tean itotzea baino errukiorragoa da) eta ustekabeko bo-rreroa izanen den ilobak, tronoa eskuratuko diola igarpe-na bete baino zerbait lehentxeago. Eta beste aldetik, be-kaiztokide duen Gorgon-aren etsaikeria eta deabrukeriaharagiratzen ditu. Bi aspektu hauen nahasketaren emai-tza noski, bigarrenaren etsaikeria nabarmenari gehiagohurbilduko zaio aurrenekoaren izate gezari baino.

Akrisius-en heriotza, patuaren gaiztokeriari zor zaioberaren gaiztokeriari baino, eta Balor-ena berriz, mende-kuaz jantzirik, ondo merezia dago, heroiaren aita etaanaiak ero baititu ziklopeak. Balor-en sena beraz, Medu-sa-ren senaren baliokidea da batik bat, eta baliokidetzahau beste bide batetik ere baieztatzen zaigu. Izan ere,Medusa-ren begiaren indarra, eta honen irlandar balioki-dearen begiarena, zein bere aldetik asmatutako motibo-ak izanen ote zireneko beldurrez egon liteke, batez erebegi harri-bihurtzailez hornituriko mamuen hedadura ika-ragarria, –beranduago azalduko dugun hedadura–, eza-gutu eta gero. Halere beldur horiek euskarririk gabekoakdira, zeren eta Medusa eta Balor-en artean susmatutakolotura horri erabateko bermea ematera datorkion tradizioparaleloa baitugu. Tradizio hau, mamuen organo gaizkile-en azken buruko erabilerari dagokio, eta erabilera hauberdina da bi kasuetan, organo luputsua, aurrerantzeanarma beldurgarria bilakatzen den ezkutu batean kokatu-rik geratzen baita. Medusa-ren begia Athena-ren begianitsatsirik omen dago, HARTLAND berak dioskunez47:

Argos-en erakusten zuten haren hilobia; eta bertako"forum"-en lurketa baten azpian, haren Gorgon-aren gai-neko garaipenaren trofeo beldurgarria zegoela esan ohizen, eta beste bertsioaren arabera, Athena-ren ezku-tuan, jainkosaren armarik beldurgarrienean, geratu zenbetirako finkaturik.

Balor-en begia berriz, ez da ostera agertzen, azalduditugun folkloreko bertsioetan etsaia hil ondoren, bainabai ordea Moytura-n. Edo hobe esanda, ez bere begia,bere burua baizik, buru osoan kokatzen baitu Balor-enadur pozointsua, MACCULLOCH-ek aipatzen duen baladabatek48:

Balada moduan datorkigun bariante batean, Lug-ekmozten dio lepoa Balor-i, baina honek zera eskatzen dioLug-i, bere burua harenaren gainean jar dezan, horrela,haren bedeinkapena ukanen baitu. Zorionez halere, Lug-ek urritz baten gainean ipini zuen Balor-en burua, eta ho-nek isuritako lupuak urritza bitan pitzatu zuen. Urritza,sai eta bele egoitza bilakatu zen urte askoan, Manannan-ek zainetatik ateratzea agindu zuen arte, eta zainei ze-rien lurrin luputsuak langile asko hilik edo zauriturik utzizituen. Zur horretatik Luchta-k ezkutu bat egin zuen Ma-nannan-entzat, eta Irlandako ezkutu ospetsuenetarikoaizan zen. Gatazkan inork ezin zuen ukitu, eta egundokotxikizioa eragiten zuen beti. Azkenik, fionn-en ezkutua bi-lakatu zen.

46 J. I. HARTSUAGA


46) Ber. I , 10.orr.

47) Ber. I , 4.orr.

48) MACCULLOCH, aip.id. 32h.

Gertabidea zertxobait landuagoa dugu hemen, bainabi tradizioon errokidetasuna nabarmena da. Medusa-renbegiak eta Balor-en buruak ibilitako bideen ezberdintasu-nak eta azken buruan helmuga berberera iristeak zeraerakusten digu gainera, alegia, tradizioetako bat duela gu-txi bestetik maileguz hartutakoa ez dela, eta biak aspaldi-danik bilakabide bereiztuei jarraiki zaizkiela, zein bereari.Beharbada, arerio etsai baten indar gaiztoa arma bateanintegratuz nola menderatzen edo arauzkotzen den eraku-tsiko lukeen indoeuropar gai mitiko zahar baten aurreangaude. Ez dakigu indoeuroparrengandik eratorritako bes-te gizarteetan kontakizun honen baliokiderik ezagutzenote den, baina greziar eta irlandar bertsioon izanak hipo-tesi horri eusteko zutabe sendoak ipintzen dizkigu.

Dena den, bazter dezagun tradizio paralelo hau etaitzul gaitezen Pertseo-ren leiendara. Ezkutuan integraturi-ko etsaikeriazko indarraren motiboak mundu zelta gaindi-tzen badu, Pertseo-ren leienda berriz, erdigunea ekialde-ko Mediterraneoan duen hesparru geografiko oso zabale-an ezaguna izan da aspaldidanik. HARTLAND-ek dioenez,leienda hau, asiriarrek, iraniarrek eta ejipziarrek ezagu-tzen zuten, greziarrek eta erromatarrek beste. Autorehau, Pertseo-ren jatorriari buruzko hipotesi bat plazara-tzera arriskatzen da, Pertseo, babiloniar epopeiako heroiaden Gilgamesh delakoarengandik eratorritakotzat joz, bai-na honek ez du oso onesgarri ematen. Dena den, EkialdeErdian ospea hartu zuen indoeuropar jatorrizko kontakizu-na dela, ala aspaldidanik indoeuroparrek asiriarrengandikmaileguz harturiko leienda dela, gure lanari axola zaio al-detik, Balor-en leienda eta begia, Irlanda eta mundu zel-taren gaindikoak direla azpimarratu behar dugu, eta eraberean, betazal jasoeraren motiboa begi luputsuaren mo-tiboari lotuta inon ez dela ageri nabarmenarazi.

Moytura-ko kontakizuna baino modernoago diren ber-tsio folklorikoek, bilatzen ari garena bezalako betazal jaso-era bati buruz deus ere esan ez duten bezala, irlandar es-kuizkribua baino nabarmenki zaharrago diren Medusa-renburuaren deskribapen klasikoek, hutsune berbera erakus-ten digute. Baina Medusa ez da zintzilikario horren gabe-an dagoen bakarra, –eta gogora dezagun berriro bide ba-tez, zeinen zaila dirudien, harri edo errauts bihurtzen du-ten begiraden begia, eta estalki gisa jausten zaion betaza-la, bata bestetik etetea, zeren Moytura-ko Balor-enarenedo euskal jentilarenaren pareko betazalak erabat hutsegiten baitu begi gaizkilearen motiboa dakarten tradizioe-tan, –indoeuroparrak eta bestelakoak–, osatu ahal izan du-gun bilduman. Eta kontuan eduki bedi bilduma hori, irudi-ragarri mota honen ia mundu osoko adibide guztiak dakar-tzaten zenbait aurkibideren laguntzaz osatu dela.

Gure motiboa aurkitzeko itxaropen txiki bat ukan zi-tekeen bi kasutan bederen. Bai Iranen, bai eta Indianere, bekaiztoaz hornituriko pertsonaiek etsai itxura etanortasun kementsua dituzte, baina gainera Medusa-k ezduen gizarterapen sendoa daukate gainera, eta hein ho-netan, Balor-engandik hurbilago daude Medusa zegoenabaino. Irandarra Zainigav deritza, eta bere agerpena, berenazioko mitologiazko Historiaren erdian gertatzen da49:

Espedizio honek iraun zuen bitartean, –edo honenbikoizketa den Hamavaran-era egindakoak–, Irango he-rria bere nagusiak bakarrik utzi zuelarik, antzu eta gabe-turik utzi zuen, Arabiatik etorritako Zainigav izenekoetsai batek. Honek bere begi bakarrean zuen lupuarenindarrak, begiratzen zuen nornahi eraiten zuen. Zenba-terainokoa izango ote zen izurritea, irandarrek Afrasiyab,beren betiko arerioari dei egin ziotela Zainigav-ez libra-tzeko etor zekien; eta ordainetan turandarrak ..............................(Afasiyab-ek alegia) Kai Kaus errege ergelak hainarinki utzitako Errege Haintza eskuratu zuen. Afrasiyab-ek halere, larkeriaz erabili zuen boterea, eta berriz ereRustam-ek salbatu behar izan zituen irandarrak, Kai Kausaskatu eta turandarrak egotziz.

Zainigav-ek ez dauka Pertseo-ri hurbil dakiokeen pa-sadizorik, baina Balor fomoretarrarekin pareka daitekenolabait, honek ere borroka politiko eta militar bateanesku hartzen baitu "Irlandako gizonen" aurka, ZerutarZuzenbidez irlaren subiranotasuna dagokien Tuatha DeDannan direlakoen aurka alegia. Etsai itxurako pertso-naia dugu, eta folkloreko Balor-etako baten antzera, lu-rralde osoa izorratzea inork ezingo diola eragotzi ustedu. Biek ere begi luputsuez horniturik daude, bainaZainigav-ek ez dauka, zenbait gizonek jaso behar dutenbetazal zintzilikaririk.

Gauza bera gertatzen da baita ere Siva-rekin, bereetsai alderdia erabat ezkutatu ezin duen indiar jainkoare-kin alegia. Bikoizkeria horrek Balor-engana garamatza,hau, etsaia izan eta Lug jainko nagusiaren aitona baitaorobat. Eta Balor-engana garamatza halaber, Siva-renbekaiztoaren deskribapenak, CURTIN-en Balor-ek bezala,kopetaren erdian, bi begi arrunten gainean baitago. Siva-ren hirugarren begiak, dena errauts bihurturik uzten du-ten su errainuak jaurtitzen ditu. Honako indiar otoitza ho-nek Siva-ren50 gaitasun horretaz hitz egiten digu:

Amodioaren jainkoak, Siva-ren begiaren suaren bel-durrez babespide bezala erabiltzen duen, Gauri besarka-tu ondorengo Siva-ren izerdi-ur freskoak, babestuko ahalzaitu!

Baina oraingoan Indian gaudenez, edozein asketakberegana dezake ahalmen hori, austeritate luzeetaz jain-koa behar bezala gozatuz, eta honen ondorioz, luzea da,suminduraz begiratzen duten guztia errauts bihur deza-keten asketen lista. Honats hauetako bat51:

Antzinako garaitan bazen soiltasun handiko ermitaubat basoan bizitzen, eta behin zuhaitz baten gerizpeanatsedeten zegoelarik, bele eme batek ziriñaz zikinduzuen; begi haserrez so egin zion eta belea errauts bihur-tu zen begiradak ukitu zuen instant berean; eta honelaermitauak bere soiltasun-aldiaren indarra ikusirik harro-puzten hasi zen.

Literatura Sivazalearen eta austeritateen eredu di-ren asketen ugaritasunak ezin du haatik erremediatu gu-re zorioneko betazalak agertu nahi ez izatea.



49) A. J. CARNOY. "Iranian Mythology". "Mythology of all races" bil-dumako VI.alea (MAR VI). Boston 1917 / 336.orr.

50) N. M. PENZEr. "The Ocean of Story". (10 ale). London 1923 /I.alea,95.orr.

51) Ber. IV, 232.orr.

Indoeuropar kultura hesparrutik jalgi gabe, honaHARTLAND-ek azaltzen duen eskandinabiar eredu hau, be-re erraldoi gaizto eta harri bihurtzen duen santu zaharbaten buruarekin52:

... antzinako garaietan Issefiord-en bizi zen erraldoibat, bertatik pasatzen ziren untziak geldiarazi eta pasabi-dearen ordain gisa bakoitzetik gizon bana hartzen ohituzen. Azkenean, nolabait jakin zen, erraldoiaren kemena,aspaldian Erroman lepoa moztu zioten Luzius aita San-tuaren burua hari erakusterakoan amaituko zela. Beraz,zenbait fraile Erromara bidali zuten buruaren bila. Untziaitzulbidean zetorrela fiordoan sartu hurren zegoelarikerraldoia agertu zen; baina fraileek, santuaren burua es-kuetan hartu, eta erraldoiak honi begiratu orduko har-kaitz bihurtu zen oihu beldurgarri bat eginez.

Hain kemen izugarria duen buru horren jabea ez dasekula gaiztoa izan, bai ordea martiri handia. Kristau tra-dizioaren eragina nabarmena da interpretazio honetan,baina gainontzekoaz,santuaren buruaz egiten den erabil-pena erraldoia harri bihurtuz, Athena-k edo Fionn-eknork bere ezkutuaz egingo luketenaren parekoa dugu.Balor eta Medusa-ren tradizioen antzeko baten garapennarratibo berantiarra izan liteke Luzius Aita Santuarenburuarena, nahiz eta benetan ezin horretaz ezer esan.Dena den, ikerturiko motiboa ez da bertan agertzen.

Indoeuropar hesparrutik kanpo, leku batean bakarrikmerezi zezakeen miatzeak: Gilgamesh-en epopeian ale-gia. Gogora dezagun HARTLAND-ek Gilgamesh proposa-tzen zuela Pertseo-ren arbasotzat. Bi heroion arteko ki-detasunak bi pasadizotan muga daitezke: lehena jaiotor-duko detaile bati dagokio, eta bigarrena, nork bere alde-tik begirada eraileko mamuaren aurka egiten duten bo-rrokari. Pertseo-ren arerioa ikusi dugu dagoeneko; goa-zen beraz Houmbaba deritzan bere izakide babiloniarrraezagutzera53:

Gilgamesh-ek orduan bere haizkora hartu eta zedrosakratuetako bat eraitsi zuen. Zuhaitza egundoko abarhotsez jausten da lurrera, eta horra Houmbaba bere egoi-tzatik irteten dela dunbotsez eta orroaz. Izan ere, mamuhau arraroa eta beldurgarria zen, aurpegiaren erdian,ikusten zuen guztia harri bihurtzeko gai zen begi bakarrazuelarik. Oihanartean zehar lasterka suminduan oldartu-rik, gero eta hurbilago, abar hautsi eta zanpatuen hotsakune batetik bestera agertuko zela somarazten zuelarik,Gilgamesh-ek benetako beldurra zer zen jakin zuen le-hen aldiz. Baina Eguzki-jainkoak, bere hitzemanaz oroitu-rik, beldurrik gabe borrokara oldar zedin esan zionGilgamesh-i ortzi goietatik, eta basoko azken hostoaktartetik kentzen zituen une hartan, heroiak aurpegi bel-durgarri haren aurrean geratu behar ziren une berean,Eguzki-jainkoak haize zakarrak eta idorrak sorrarazi zi-tuen ortzietako bazter guztietatik, eta hauek, munstroa-ren begiari eraginez, ikusmena ilundu zioten eta ezinzuen ez aurrera eta ez atzera egin. Eta Houmbaba beso-

ekin haizeak jo nahian zebilenean, Gilgamesh-ek etaEnkidu-k, haren gainera jauzi egin, eta jo eta eman, etajo berriz ere, munstroak erruki zitezen eskatu arte. Bainaheroiek entzungor egin zuten, eta ezpata harturik, burubeldurgarri hura soinetik bereizi zuten.

Houmbaba-k ere beraz, erraldoitasuna bazuen, bai-na ez ordea,ukanen balu haizeetakotzat erabili ahal izan-go zuen Balor eta jentil igarlearen antzeko betazal zintzi-likaririk. Pertseo-ren leiendaren jatorriari buruzko eztabai-dak ez dute beraz engoitik inongo interesik gure ikerke-tarako, ez babiloniar testuetan, ez eta indoeuroparren-gandik eratorritako gizartekoetan ere ez baitugu betazalzintzilikariaren arrastorik kausitu ahal izan.

Une honetan zera baieztatzeko moduan gaude, ale-gia, gure motibo hau ez dela sekula Pertseo-ren leien-dan edo bere Ekialde Erdiko kontakizun senidetuetanegon.

Inkesta hau egin bitartean bide bazterretan agertueta aipatu gabe utzi ditugun adibideen ugaritasunak,Medusa-ren begiaren motiboaren hedadura ia unibertsa-la adierazten du. Izan ere, leku bitxienetatik datozenanitz erreferentzien berri jaso ahal izan dugu: Libia, Ser-bia, Ejipto Zaharra, Eskitia, Sardinia, Jugurta (Erromata-rren garaiko ipar Afrikako erresuma bat), Espainia, Brasil,Peru, Cambodia, Borneo, Tahiti eta rabinoen tradizioa,guztiak antzeko mamuetaz eta antzeko begietaz mintzozaizkigu, begirada hutsak harri edo errauts bihurtzenduen begiez alegia.

Esan beharrik ez dago tradizio hauetako batek ereez duela, begi gaiztoa estaliko lukeen betazal zintzili-karirik aipatzen.Burutu dugun ikerketa-itzuli luze eta ne-ketsu honen ondoren, ikerketaren benetako giltzarriaden Moytura-ko Balor-engana jo behar dugu berriro, era-bateko hipotesia bota aurretik, dossierrari buruzko azkenhausnarketak plazaratzeko.

Pertsonaia honek astian eta espazioan zehar ibilita-ko bidea argitan jarri dugu mutur batetik besteraino. XIX.mendean Irlandan bildutako bertsio folklorikoak azalduditugu aurrena, eta Balor-en senideak dakartzaten ber-tsio klasiko zaharrak gero;

Hauek guztien bitartez, historiaurreko irudiragarrimitiko honen istorioa eta deskribapenari buruzko taxuz-ko koadro bat osatu ahal izan dugu, bertan harmoniaosoa izateko huts egiten duen detaile bakarra, hain zu-zen ere gure ikergaia zela somatuz, eta ondorioz, motibohori leiendaren osakin jatorretatik aparte sailkatuz. Buru-tu dugun inkestaren emaitza ezkorrak kontuan hartuz,zenbait gizonek jasotzen duten betazal zintzilikariarenmotiboa, jatorriz Balor-en leiendarekin zer ikusirik ezduen motibotzat jotzen dugu; motiboa leiendari itsastea,Moytura-n bakarrik gertatu dela diogu, eta itsasketa ho-rren arrazoiak argi daudelakoan gaude, ondoren adieraz-ten den legez.

Moytura-ko gatazka, –gizarte hirufuntziokariareneraikuntzaren gainontzeko bertsioen antzera–, benetakogertakari batzuen oroitzapen mitifikatua da: Irlanda kon-

48 J. I. HARTSUAGA


52) HARTLAND, aip.id. III, 140 h.

53) T. H. GASTER. "The oldest stories in the world". New York1952./ 33 h.

kistatu eta kolonizatu zuten senitarte zelten heltzearenoroitzapena alegia. Moytura-ko gatazkaren kontakizunakbi borrokaldietan laburbiltzen, –edo hobe, ikurraratzen–,den bertakoen erresistentzia adierazten digu, eta bertan,betazal zintzilikariko Balor erraldoia, zelten aurka borro-kan dabiltzan bertakoen lerroetan aurkitzen dugu. Ko-kaera honek bultzatu gaitu hasiera hasieratik, Balor jain-ko zelta bat ezin zela izan esatera, hauek Dedannan se-nitarteko buruzagiek haragiratzen baitzituzten, hain zu-zen ere Balor-en aurka borrokan zebiltzanak, alegia. Izanere, Balor ulerbideratzeko bi bide baizik ez zeuden,MACCULLOCH zeltazaleak aspaldidanik proposaturiko bide-ak hain zuzen: Balor deabru zelta bat izan liteke, ala zel-taitzineko bertakoen jainkoren baten deskribapen etsai-ratua, baina inola ere ez zelta zaharren panteoiko jainko-ren bat.

Halere, bada aurreko biak konbinatzetik sortzen denhirugarren ulerbidea, nire ustez, gure inkesten emaitze-kin ongien datorrena gainera: Moytura-ko Balor, deabruzelta bat eta zeltaitzineko bertakoen jainkozko bat na-hastearen emaitza izanen litzateke, etsai zeltaren ezau-garri nagusia bere begi gaizkilea izanik, eta zeltaitzinekojainkozkoarena, bere betazal ahulak zenbait gizonek ur-kulu, sarde,haga, kizki edo bestelako lanabesen lagun-tzaz gora jasotzea, eragiketa honen esangura asmaezinazaigularik.

Bi osakinak kontuan hartu beharrekoak dira, zerenalde batetik, argi eta garbi erakutsi baitugu Balor pertso-naia zelta dela, eta bere deskribapena, –betazala salbunoski–, nahiz bere leienda (edo leiendak hobe esanik, ezbaitugu ezkutuaren tradizioa ahantzi behar) gutxienezbeste gizarte indoeuropar batean aurki ahal daitezkeela,eta beste aldetik, betazal jasoeraren eragiketa behin ba-karrik atxikitzen baitzaio, eta hori, esangura politiko han-diko kontakizun baten barnean, zeltaitzineko bertakoenborrokari eutsiaz, zeltei ekiten dabilelarik.

Koktelaren gorabeherak irudiratzeko saio bat eginez,honelako urratsak proposa litezke: Zeltak Irlandara hel-du, eta ezaugarri nagusitzat zorioneko eragiketa bitxi ho-ri duen jainkozko bat aurkitzen dute, bertakoen jainkonagusia edo, agian.

Eragiketa horrek, zehaztu ezin dugun nolabaitekoaztigoa adieraziko luke. Betazalen keinu bitxi honek,konkistatzaile guztiek beti martxan jarri ohi duten proze-sua errazten die zeltei, bertakoen jainkoak etsai itxurazjanztera daramana alegia, hauek berehala lotuko baitio-te, beren indoeuropar iraganalditik ondotxo ezagutzenduten Balor gorgonikoa, betazal ahulekiko jainkozkoari.

Egiazkoa izanez gero, zeltaitzineko Irlanda eta Eus-kal Herriaren arteko kidetasun kulturala onartzera derri-gortuko lukeen hipotesi honek, honaino igarritako ozto-poak eraitsi eta argitan ipinitako irregularkeriak ulerbide-ra ditzake, bai Moytura-ko kontakizunari dagokionez, baieta Balor-en lorratzari jarraikiz aztertu ditugun tradizioguztiei dagokienez ere; eta areago oraindik, honaino ai-patu ez ditugun baina oztopo izugarriak plazaratzen di-

tuzten zenbait ilungune larri ere suntsiarazten ditu. Aurre-ko hipotesiaren ikusgunetik arras gaindiezinak diruditenpuntu hauek ondorengo hausnarketetan azalduko ditu-gu. Baina goazen astiroxoago hipotesi berriaren abantai-len azalpen honetan, eta ikus dezagun lehenengo, aurre-ko hipotesiak eraikitzen zituen oztopo eta bainazkoaknola ulerbideratzen dituen gure hipotesi berri honek.

Aurrekoak zioenez, Moytura-ko Balor-a izanen litza-teke denetan jatorrena, bere begi gaizto eta betazal zin-tzilikariarekin, eta honetatik eratorriak lirateke zein berealdetik eta zein bere ezaugarrietaz, euskal bertsioetakojentila eta irlandar folkloreko Balor-a. Honelako oinarritikabiatuz gero, azken buruan arazo beraren hiru agerketabesterik ez ziren hiru zailtasun topatzen genituen: Beta-zalaren motiboaren hutsegitea Balor-en leiendaren seni-de klasiko zaharretan eta leienda beraren irlandar bertsiofolklorikoetan alde batetik; begi gaiztoaren motiboarenhutsegitea jentilen akaberaren bertsioetan bestetik; etaazkenik, bertsio beroietan Balor eta Pertseo-ren leiende-tako motibo nagusiak inoiz ez agertzea, disoziazio hipo-tetiko horren ezinezkotasunaren igergarri argiak ziren.Begi gaiztoa eta betazal zintzilikaria ukanen lituzkeenBalor hipotetiko batetik abiatuz, hamaika gauza arraroimajinatu behar ziren, hari lotutako edo harengandik era-torritako omen hiru leienda zikloetan gertatu bide zirenhutsune, ahantzaldi, eraldaketa eta ulerkeria guztiak es-plikatzeko. Tartean dabiltzan kontakizun guztiak, bereize-zina bereizteko, –begi gaiztoa eta haren segurtasun es-talkia bide den betazal zintzilikaria–, eta ondoren zein be-re aldetiko aspektu bakar bana gordetzeko ados jarri zi-rela onartu beharra zegoen derrigorrez. Eta begi luputsubati, estalkitzat eraman ohi duen betazal zintzilikaria ken-tzea zaila iruditzen bazaigu, zer esanik ez betazalaren az-piko begi pozointsua ahazteari bagagozkio, eta hori dahain zuzen, jentilen akaberan gertatzen dena: Begi lupu-tsuaren arrastorik ez, Balor-Pertseo-ren leiendaren moti-bo nagusien hutsegiteaz beste.

Alderantziz ordea, begi luputsua soilik ukanen luke-en Balor zelta eta indoeuroparra Moytura-ko kontakizu-nean, bertako jainkozko bat etsai itxuraz kutsatzeko as-moz, haren baitan sartzen dela, eta betazal zintzilikariakbertako jainkozko horren ezaugarri nagusia izanen lirate-keela onartzen badugu, bi motiboon bereizketaren arazogaindiezinak, eman dakiokeen ulerbide asegarri bakarraukanen du: Alegia, horrelako bereizketarik ez dela inoizagitu. Ez dugu batasuna Moytura-n, eta bereizketa gaine-rako lekuetan, baizik eta alderantziz, ordurarte zein berealdetik ibilitakoen elkarketa edo itsasketa Moytura-n hainzuzen.

Elkarketa hau arras egiantzekoa dugu, logikazkoikuspuntu batetik. Baina egiantzekoa baino ez bagenu,ikerketaren eskabideak betetzeko behar hainbat irmota-sunik ez leukake. Eta egia esan, egiantza baino dezentegehiago eskaintzen digu hipotesi honek, zeren zeltaitzi-neko jainkozko horren presentziak, bestela ukanen ez lu-keen adierazmami borobila azalerazten baitio Moytura-ko kontakizunari. Izan ere, gatazkaren bilakaera erabaki-



tzen duen Lug eta Balor-en arteko borroka horren zen-tzua eta funtsa zein ote den galdegin geniezaioke geureburuari. Zergatik edo zertarako nabarmenarazten da tes-tuan pasadizo hau, gai nagusia Tuatha De Dannan zelteninbasioa eta bertako irlandarren jarkierak osatzen dutenkontakizun honetan? Balor-engan Medusa-ren bertsiozelta baino ez badugu ikusten, pasadizo erabakior horrekzentzu handirik ez duela onartu behar dugu.

Gizarte hirufuntziokariaren eraikuntzaren bertsioguztiek bi komunitateen arteko borroka adierazten dute,bertan, hauetako bakoitzak bere indar eragileenak lane-an jartzen dituelarik bestea mendean hartzeko. Batzuenaztigoa, besteenaren aurka. Indra-ren oineztarria, Asvin-ei laguntzera datorren asketak sorrarazten duen "moz-korkeria" munstroaren aurka; Othin-en lantza majikoaVan-en Gullweig "urrearen mozkorkeria"-ren aurka; Sa-bindarren urrea Romulo-ren otoitzen aurka.

Moytura-ko Balor-engan, zeltaitzineko irlandarrenjainkozkoa ikusten badugu, bera eta Lug-en arteko bo-rrokak, bestela inoiz ere ukanen ez lukeen esangura bo-robila bereganatzen du. Borrokan ari diren alderdi bieta-ko aztigoaren irudiragarri gorenak ariko lirateke lehian or-duan: Lug Varunantzekoa, betazal zintzilikarietako berta-ko jainkozkoaren aurka, Balor etsaiaren sena baitaratzenhasita dagoen bertako jainkozkoaren aurka54.

Gauzak honela ulertuz, arrunt logikoa da, eta area-go, beharrezkoa, Lug eta Balor-en arteko borrokak, ga-tazkaren gailurra irudiratzea, Dedannan senitarteen ga-raipena, eta hauen ondorengo menderakuntza erabakikodituen gakoa, bi pertsonaia hauen arteko borroka horre-tan ipintzea.

Hipotesi hau onartzen ez badugu, Lug eta Balor-enarteko borroka zentzugabetu egiten da, eta berarekin ba-tera, Moytura-ko gatazken kontakizun osoa zentzugabe-tzen da orobat, agatikoago eta irregularrago bilakatuz,eta gai mitiko honen gainontzeko bertsioetatik gehiagourrunduz. Eta erdialdeko hipotesi epel gisa, Balor jatorrizirudiragarri gorgoniko soila dela, betazalen motiboaMoytura-n elkartu zaiola, baina elkartze hori kasualitatehutsa dela eta ezeren adierazgarri ez dela esaten badu-gu, erantzunik gabe utziko ditugu halere honako galderahauek: Zertan dabil Pertseo-ren leienda gizarte hirufun-tziokariaren eraikuntzaren mitoaren barnean? Eta, non-dik sortu ote da kontakizunak Lug-entzat asmaturiko sa-si-genealogia?

Izan ere, gizarte hirufuntziokariaren eraikuntzarenmitoaz dakigunez, ezein bertsiok ez du bertsio zelta ho-netatik at, Pertseo-ren leienda tartera ekartzen, eta izanere, ez dago honelako tartekatzeari lagun diezaiokeeninongo arrazoi objetibo edo joera semantiko edo ideolo-gikorik, inongo loturarik gabeko bi ziklo mitiko arras be-reizi eta independenteak baitira.

Irlandar bertsioak, alderantzizkoa egiteko ukan ditza-keen arrazoiak zeintzuk ote diren, ez da behin ere eran-tzun, eta ez dugu uste oso oker gabiltzanik, galdera berainoiz egin ez dela esaten badugu.

Beste horrenbeste esan dezakegu, Lug Balor-en ilo-batzat jotzen duen sasi-genealogiaz. Lug, Varuna etaMerkurio-ren aspektuak biltzen dituen panteoi zeltakojainko buruzagia, Balor-en oinordekoa omen da, grezia-rren Medusa-ren baliokide zelta batena, alegia, begia etabegiradak pozoindurik eta kirasturik dituen ziklope etsaibatena. Egia esan, "pedigree" hobea ukanen zuelakoangeunden. Ez Othin-ek, –itxura fisikoa alde batera utzirikVarunantzeko eta Merkurioantzekoa denez Lug-engan-dik hurbilen dagoen indoeuropar jainko gorena–, ez etaerromatar idazleen jainko zeltei buruzko eta "Merkurio"zeltari buruzko erreferentziek ere, ez digute panteoi zel-tako jainko buruzagiaren oinordekotasun bitxi horrenadierazpenik eskaintzen. Sinets al daiteke hau beneta-

50 J. I. HARTSUAGA


54) Honako bainazko hau eraiki liteke kasu honetan, alegia, Balor-ek ez duela ezaugarriztapen funtziokaririk. Bere keinua ezin dai-teke gainontzeko bertsioetan hirugarren funtzioak erabiltzen di-tuen armekin,- mozkorkeria, urrearen mozkorkeria (batik batemakumeei erasotzen diena), eta emakume gazte bat ustelduedo seduzitzea-, parekatu.Baina honen ondoan, Lug-en ekinaldia ere, ezaugarriztapen fun-tziokaririk gabekoa dela azpimarratu behar da, eta honengatikinork ez dio ukatuko bere Varunantzekotasuna.

koa balitz, erromatar historiagileek ez luketela inoiz aipa-tuko erlijio zeltari buruz idatzi zuten literatura ugarian ze-har? Gure ustez, ez zuketen galduko horrek zeltei trufaegiteko ematen zien aukera bikaina. Amai dezagun laburesanaz, sasi-genealogia honek, berez sinestezina izan ezezik, gainerako indoeuropar gizarteetan ere ez duela ino-lako egokidurarik. Hitz batez, sasiko asmakeria da.

Agian apalago, baina halere huskeria ez den azkene-ko irregularkeria, Lug-en jaioeran somatzen dugu. LugVarunantzeko heroia dugu, gerlariak babesten dituenjainko begi-bakarra (aldikako begi-bakarra noski), azken

orduko balentriaz bere herriaren garaipena erabakitzenduena. Halabaina, Varunantzeko senak eskatzen duenarikontra eginaz, Lug ez da hasiera hasieratik bere herria-ren ardatza. Ez da Romulo bezala, bere ingurura herri in-dartsu bat biltzen duen lehen momentuko heroia, engoi-tik osaturik, egituraturik, eta bidean abiaturik dagoen he-rri batean jaiotzen den haurra baizik. Hau noski, goragoaztertu dugun sasi-oinordekotzaren ondorioa da, zerenLug-ek Balor ukan behar badu aitona, eta Balor Fomorebat denez gero, Dedannan senitarteak Fomore-enganaheldu zain egon behar du, Lug jaio ahal izateko.



Moytura-ko Balor da benetan jatorrizkoa,bi ezaugarri bereizgarriak dituelarik

Betazalik ez gainerako indoeuroparirudiragarri gorgonantzekoengan

Betazalik ez folkloreko Balor-engan

Adur luputsurik ez euskal jentilarengan

Pertseo-ren leiendaren arrastorik ezjentilen akaberan

Erasokortasun arrastorik ez jentilarenjokabidean

Kontraesanak Moyturako Balor-endeskribapenen artean: Gerlari tre-bea etagero erraldoi itsua

Lug eta Balor-en arteko borrokarengarrantzia ezin ulerbideratu

Pertseoren sarkeria eta Lug-en sasi-genealogia ezin ulerbideraBere ekitaldi nagusia leiendak ahantziduen adur luputsua zabaltzea litzateke.Bitxia da nola ahaztu duen hori, lainoarenerasokortasunaz oroitu den bitartean

Euskaldunek zeltengandik maileguz hartuzuten Balor etsaia, sasi-ulerkeriaz edo,sakonki eraldatu zuten ondoren: Begiluputsuaren ahaztea, erasokortasunarenahaztea, Pertseo-ren leiendaren osakinnagusiak ahaztea.

Moytura-ko Balor da jatorrizkoa. Begiluputsua da ezaugarri nagusia.Betazalen motiboa kasualitate hutsezeransten zaio Moytura-n

Motiboa bitxiegia eta urriegia da loturakasualitate hutsezkoa dela onartzeko

Kontakizunaren zama politikoa ez dakontuan hartzen.

Betazalaren motiboaren jatorria argitugabe geratzen da

Motibo beraren huts egitea folklorekobertsioetan argitu gabe geratzen da

Lug eta Balor-en arteko borrokarengarrantzia ezin ulerbideratu.

Pertseo-ren leiendaren sarkeria eta Lug-en sasigenealogia ezin ulerbideratu.

Euskal eta irlandar kon-takizunakalderaezinak dira. Keinukide egitendituen keinu horrek ez du inolakoadierazkorta-sun edo funtsik

Betazalen keinuak definitzen duenkidetasuna agatikoa litzateke. Ez lukeinondik ere kultur kidetza zabalagorikadieraziko.

Moytura-ko Balor betazal zintzilikaridunzeltaitzineko jainko bat, eta zeltekindoeuropar iraganalditik ezagutzenzuten begi luputsuko etsai batenasimilazioaren emaitza litzatekeHipotesirik asegarriena

Besteek sorrarazitako bainazkoakeraisten ditu

Dakarren zailtasun nagusia, bereonarpenak plazaratzen dituenondorioetan datza: Zelta ez denezaugarri bera agertzen da Irlandan etaEuskal Herrian. Hipotesia sinplea da,eta irtenbideratzen dituen korapiloakkontuan hartuz, zailtasunik gabeonartuko zatekeen, zeltaitzinekoa bideden jainko irlandar horren keinu beragure jentilak erakutsi ez balu

Bere keinuak ez du adur luputsuarekinzer ikusirik. Esanahi zehaztezinezkoaztigo motaren baten erakuslealitzateke

Zeltaitzineko Irlanda eta Euskal Herriakidetuak leudeke, bietan esanahiberetsua bide zuen keinu mitiko magikohorri dagokionez. Kidetasun horrenaspaldikotasuna kontuan hartuz, gukaurkitu duguna kidetasun zabalagobaten lekukoa baizik ez litzateke izanen.

HIPOTESIAK

ARAZOAK

JENTILAREN ULERBIDERAKETA

ONDORIOAK

Balor-en atzean zeltaitzineko Irlandako jainkozko batezkutatzen dela mantentzen duen gure hipotesiak berakbakarrik luza ditzake irregularkeria hauek guztiak ulerbi-deratzeko argudio asegarriak. Bidenabar, Moytura-koBalor-engan somatutako aspektu bikoiztasunaren korapi-loa ere aska lezake.

Nuada-Zilarrezko-Eskuduna bere erasopean eraitenduen Balor azkar eta arina dugu alde batetik, eta Lugikusi ahal izateko betazala jaso diezaioten agintzen duenerraldoi itsu baldarra bestetik. Bigarren honen ezauga-rriak, baldarkeria, erraldoitasuna, e.a., zeltaitzineko erral-doiarenak izanen lirateke noski. Bainan plazaratu berri di-tugun bainazkoetara itzuliz, Balor-en sarkeria zeltaitzine-ko irlandar jainkozko hipotetiko horren baitan, azken bu-ruan aipatutako irregularkeriak azalarazi dituen erreakziohurrenkera baten lehen eragilea izan behar da. Har deza-gun abiapuntutzat gure hipotesiak proposatzen duenegoera jatorra: Moytura-ko gatazkaren kontakizunekogailur erabakiorra, asmo ezezagunez betazala jaso die-zaioten eskatzen duen bertako jainkozko bat eta Lug zel-ten buruzagiaren arteko borroka da. Egoera honetatikabiatuz, honako eraldaketa hauek argituko lukete konta-kizunak egungo egoerara heldu bitartean egindako bi-dea: Lehenengo, aipaturiko bertako jainkozkoaren etaBalor-en asimilazioa, bien ezaugarri nagusien loturan oi-narrituz, alegia, begirada deuseztatzaileko begi luputsua-ren motiboa, eta begia estali ohi duen betazal zintzilika-riaren motiboak elkartuz.

Asimilazio honen ondoren eta ondorioz, Lug eta ber-tako erraldoiaren arteko borroka, Lug eta Balor munstro-aren arteko borroka bilakatzen da, bere zentzua galduz,eta bere garrantzia adierazkaitz bihurtzen delarik, orain-dik somagarria bada ere.

Eta Balor-ekin batera, Balor-en leiendak, bere sarke-riarako bidea kausitzen du, eta bertako elementuakMoytura-ko kontakizunean tartekatuz, honen funtsa jato-rretik gero eta urrunago daramate kontakizuna. Honela,Balor, bere alabaren semearen eskuz hiltzen denez,Lug-ek hartzen du pertsonaia horren lekua, etsaiaren as-kazian sartuz orobat. Erreakzio hurrenkera hau proposa-tzea arriskutsua bada ere, zalantzarik ez dago, Moytura-ko kontakizunaren irregularkeriak, beroiek ulerbideratze-ko proposatu dugun hipotesia baino askoz harrigarriagoeta sineskaitzago direla.

Ondorengo orrialdeko koadroak, ikerketan zeharproposatu ditugun bi hipotesiak, –honezgero baztertuduguna, eta orain eusten ari garena–, azaldu, aztertu etakritikatu egiten ditu; eta honekin batera, hirugarren hipo-tesia halaber, erdibideko hipotesi lar zuhurra edo epelakomentatzen du. Azken honen arabera, begi pozointsuaeta betazal zintzilikaria Moytura-n bakarrik elkartzen di-ren bi motibo independente lirateke, baina elkartze ho-rrek ez luke beste ezer adieraziko, kasualitate hutsezkoelkarketa bailitzateke.

Koadroak, hipotesiak azaldu, bakoitzak ageriratzendituen oztopoak argitan ezarri, egiazko izanez gero ba-koitzaren onarpenetik eratorriko liratekeen ondorio oro-korrak aztertu, eta azkenik, bakoitzaren onarpenak eus-

kal jentilaren senaren ulerbideratzean ukanen lituzkeenondorioak zehazten ditu.

Engoitik baztertu dugun hipotesiak, jatorrizko Ba-lor-ek, Moytura-koak bezala, bai begi luputsua, bai etabetazal zintzilikaria ere bazituela dioenak alegia, zerasuposatuko luke, hots, euskal jentila, haren irudiarenarabera sortu zela, euskaldunek zeltengandik maileguzhartu zutenean, eta gero sakonki eraldatu. Kasu hone-tan, igarlearen betazalen jasoera, eragiketa honek adurluputsua askatzeko balio zuen garaiko oroitzapen zati-karia litzateke.

Balor-ek jatorriz begi luputsua besterik ez duela, be-tazalaren motiboa Moytura-n bakarrik eransten zaiola,baina eransketa horrek azpitik inongo arrazoi berezirik ezduela mantentzen duen hipotesiak, aurrenekoak bainooztopo gutxiago sorrarazten ditu, eta bere ondorioak, ezdira aurrekoarenak bezain sineskaitzak: Keinu bitxi beraMoytura-ko Balor-engan eta euskal jentil igarlearenganazaltzeak, ez luke ezertxo ere adieraziko. Honelako be-razkoa, ahalezkoa da, baina inola ere ez asegarria.Hipotesi honek sorrarazitako bainazkoak ez dira aurreko-ak ageriratu dituenak bezainbeste, –eta normala da, ho-nek ez baitu inongo arriskurik hartzen–, baina ez diraahuntzaren gauerdiko eztula ere. Lepora dakiokeen bai-nazko nagusia zera da, ez dela hagitz arrazoizkoa, moti-bo arrunt zehatz, bitxi eta urri baten parekagarri diren bikasu bakarren artean inongo loturarik ez dagoela propo-satzea. Hipotesi honi larregizko zuhurtziak ez dio Moy-tura-ko kontakizunaren balio politikoa ikusten uzten, etaezinezkoa egiten dio, Lug eta Balor-en arteko borrokaritaxuzko ulerbidea eskaintzea.

Azkenik, eusten ari garen hipotesia dugu. Moytura-ko gatazkan somaturiko hamaika irregularkeriarentzakoerantzuna eman badigu ere, eta inkesta honetan zeharazaldu diren leienda eta pertsonaien nahaste-borrasteaargitu badigu ere, oso sinplea da berez: Berak dioenguztia zera da, betazal jasoen keinua, ez dagokiola jato-rriz Balor-i, –zeltek indoeuroparrengandik jarauntsitakoetsai bekaiztoduna jatorrian–, baizik eta, Moytura-ko ga-tazkan eransten zaiola, zeltaitzineko jainkozko baten kei-nu bereizgarriaren imitazioz. Kontakizunaren politikota-suna kontuan hartuz, hipotesia ez da ausartegia, eta areeta onargarriagoa bilakatzen da, gainontzeko Balor-an-tzeko eta Gorgon-antzeko irudiragarri guztiengan, sal-buespenik gabe, betazalaren motiboak huts egiten due-la hausnartzen badugu. Hipotesi sinple, zuhur eta logi-koa dugu beraz, honaino ageriratu ere ez ziren galdereierantzutea ahalbideratu du; gure korpusean argitasunez-ko sailkapena taxutzea ahalbideratu digu..., baina bereondorioek, urrunegi garamatzate agian: Euskal mitolo-gian azaltzen den keinu zehatz eta bitxi bera, zelten ai-tzineko Irlandan ezaguna zela irakasten digu.

Europako mitologia ikerketek ez diote bertako gizar-teetako indoeuropar aitzineko geruzari jaramon handirikegin. Geruza hau, leitzerik ilun eta luzeena bailitzan bes-te inon sailkatu ezin izan diren pertsonaia, errito, ohituraeta bitxikeriak bertan botatzeko erabili ohi izan da, bainabenetako seriotasunaz ez da oraindik inoiz ikertu.Gehienek onartzen duten jarrera honen ondorioz, Januseta Njorthr indoeuropar-aitzineko bertako latiar eta es-

52 J. I. HARTSUAGA


kandinabiarren jainkoak zirela esateak ez du inor harritu-ko, baina eskandalagarria izan liteke Irlandako zeltaitzine-ko motibo bat Euskal Herriko mito ezagun batean azal-tzen dela esatea. Egia esan, arazoa, euskal egokiduranlegoke, motiboaren zeltaitzinekotasunean baino. Izanere, ahalbideratu dituen aurrerapenak kontuan hartuz,motiboaren zeltaitzinekotasunaren hipotesia erraz onarahal daitekeela uste dugu, orain euskal egokipena plaza-ratu ondoren onartu ahal izanen den baino askoz erraza-go zalantzarik gabe. Dena den, egia da Irlanda eta Eus-kal Herriaren arteko zeinahi kidetasun kultural topatzeko,oso atzeraino jo beharra dagoela iraganaldian barrena.Baina bestalde, beti argi agertu den gure motiboarenurritasun larriak, antzinakotasun handi horren igergarriaeskaini digu hasiera hasieratik, eta beste horrenbesteegin dute, zenbait kasutan kausitu ditugun hilobi megali-tikoekiko loturek.

Hipotesiaren onarpenak jentil igarlearen ulerbidera-tzeko dakarzkigun argibideek, lehenagoko zalantza egoe-ra berberera garamatzate: Gauza bakarra esan daitekeozenki eta beldurrik gabe, alegia, betazalen jasoera ezdela egiten begietatik adur pozointsu erailea zabal dadin.Zuhurtziaren zuhurtziaz zera besterik ezin dugu esan:Betazalen jasoera, aztikeriazko itxura duen keinu bat de-la, baina zer nolako aztigo mota ote den ez dakigula.

Betazalen jasoeraren motiboari buruzko ikerbideahelmugara iritsi da. Motiboaren esangura zehazteari da-

gokionez, ezin esan aurrerakada handia egin dugunik,baina bai ordea motiboaren hedadura eta antzinakotasu-nari dagokionez. Zeltaitzineko Irlandan eta Euskal He-rrian keinu bitxi bera aurkitu dugu, bien arteko kulturki-detza baten erakusgarri.

Balantze honetan huts egiten duen gauza bakarrazera da, oraingoz gertagarri baina frogagabetuak ditugunhipotesi hauek modu baikorrean erabat onetsirik utzikodituen froga bat.

Gure hipotesiak dira, bildutako korpusean ordenajartzeko erabili diren guztien artean, logikoenak, argigile-enak, eta asegarrienak, baina "asegarrienak" izatetik "era-bat asegarri" izatera heltzeko behar den froga nagusiakhuts egiten digu oraingoz. Eta gure hipotesi beraren ara-bera motiboak bide duen adina kontuan hartuz, honela-ko "erabateko froga nagusia" aurkitzeak ametsa ematendu benetan.

Aurrera dezagun halere, zorioneko froga hori aurki-tzeko zoriona izan dugula. Baina aurkikundea azken une-ko ustekabe modura bibliografi inkestak amaitu ondorenegin zelarik, –eta inkesta hauek aspaldidanik beste moti-boen ikerketari zuzenduta zeudelarik–, agitu bezala az-ken unean emango dugu horren berri.

Artean, planifikatu bezala, betazalen jasoeraren mo-tiboa agortu ondoren, ikerbide berria zapaltzen hasikogara. Lainoaren motiboa bere txandaren zain dugu.



VII. LAINO IRAGARTZAILEA

erantzun. Aurreko ataleko konklusioak oraingo honi zu-zenean zabaltzeak ez luke erremediatuko gerlariak ga-rraiatzen dituen lainoaren hipotesia esku artean dugunasegarriena izatea, eta hori baztertuz gero inongo ulerbi-derik gabe geratu behar izatea.

Aurreko ataleko berazkoetan oinarrituz, jentilen aka-beraren kontakizunaren indoeuropar-aitzinekotasunazgureganatu ditugun aurrusteek, ikerketa behar bezala bi-deratzeko erabili behar ditugu, eta ez ikerlanari ihes egi-teko. Atal honetan dugun ikergaia, aurrekoa bezala, ahalden arreta handienaz aztertu beharko dugu bakanki har-tuta, eta ez dugu utziko arrazoizko aurruste horiek alfer-keriarako aitzakia bilaka daitezen.

Litekeena da, lainoaren jatorriko esanahiak gerlarigarraioarekin zer ikusirik ez ukatea, baina demostratuegin beharko dugu, baieztatu aurretik. Hona hasi hurrendugun ikerketa honen gogoa.

Oroitarazi dugun hipotesi zeltazaletik abiatuz, gogoraditzagun aurreko atalean atera dizkiogun akatsak. Bainaplazara dezagun testua lehenengo55:

De senitarteek flota handi batez heldu ziren Irlan-dara Bolg-gizonei irla indarrez kentzeko. Corcu Belgatan-

Jentilak kezkatu, eta azken buruan akabatu egitendituen laino beldurgarri eta mehatxariari buruzko ikerke-tak, hasi aurretik ere badu nondik hasi. Abiapuntu hori,irlandar epopeian ustekabean topatu ditugun ganduzkolainoen azterketa izan behar noski, motibo honek irudia-ren aldetik eta adierazmami beldurgarriaren aldetik jenti-len lainoarekin duen antzagatik, eta batez ere, jentilenlainoak bezala, betazalen jasoeraren motiboarekin era-kusten duen loturagatik.

Moytura-ko gatazkaren kontakizunak azaltzen dizki-gun ganduzko lainoak, aurreko atalaren hasieran aztertuditugu, hipotesi zeltatalearen hesparruan, jentilen lainoa,tradizio zeltikoa liratekeen ganduzko laino hauetatik mai-leguz harturikoa bailitzan. Ondoren eutsiezina suertatuden lehen hipotesi honen hesparruan, bere baitan ezku-taturik gerlariak garraiatzen dituzten lainoen motiboak,jentilen lainoaren beldurgarritasuna, –hain konprenigai-tza deritzogun beldurgarritasuna–, ulertaraz zezakeelaesan dugu. Baina, esan bezala, hipotesi zeltazale eutsie-zin hori behera erausi dugunez, eta betazalen motiboa,egianzki zeltaitzinekoa dela esanez amaitu dugunez, askilitzateke beharbada, lainoaren motiboari aurrekoarenaraberako konklusioa eragokitzea zuzenean. Halere, sin-pleegia deritzogu horrelako jokabideari, eta areago, ho-rretara mugatuz gero, motibo guztien esanahia argitzearidagokionez ezarri ditugun exigentziei ezingo genieke 55) G. DOTTIN. "L’Épopée Irlandaise" / 38 orr.

go lurraldera (gaurko Connemara-ra alegia) heldu ordu-ko, itsasuntziei su eman zieten, atzera itzuli ezin izateko,eta untzietatik zetozen keak eta ganduak zeru lurrak be-te zituzten haien inguruan; horregatik hain zuzen esanohi zen ganduzko lainotan heldu zirela.

Berehala, ganduzko lainoen motiboa motibo zelta ezdela erakusten bide duten bi igergarri azpimarratu ditu-gu: Aurrenekoa, "horregatik hain zuzen esan ohi zenganduzko lainotan heldu zirela" esaldia, Tuatha DeDannan horiek iristen ikusten dituzten bertakoen alderdi-tik esaten dela. Eta aurrenekoari gaineratzen zaion biga-rren igergarria zera da, ganduzko lainoaren irudia irudira-go zeltakoa ez bailitzan azaltzen zaigula, ulerbideraturiketa arrazionalizaturik ematen baitzaigu, sutan daudenuntziei darien kearen irudiaz baliatuz. Honetaz gain nos-ki, keak ez du gandua ondoegi zuritzen, testuan besterikgabe ganduak kea ordezkatzen badu ere.

Testuak erakusten duen ikuspuntuak, eta zuritu ga-beko ordezkapen horrek zera hausnartzera garamatza,alegia, ganduzko lainoak esangura beldurgarrizko irudiazirela bertakoentzat, eta zeltak beraz, irudi horretaz balia-tu zirela eta arrazionalizaketa bat fabrikatu zutela, be-raien begietan zentzua ukan zezan.

Hipotesi hau are eta onargarriagoa da, zelten mito-logia bezain harrigarriz eta txundigarriz beteriko mitolo-gia batean laino batzuen irudi apalak arrazionalizaketa ja-saten duela, eta mitologia honetan arrazionalizaketarikaurkitzea ia ezinezkoa dela hausnartzen badugu. Dakigu-nez, arrazionalizaketak, galera bat edo dena den, hutsu-ne bat adierazten du, arrazionalizatu den motiboa ulerta-razten zuen testuinguru-gakoaren hutsegitea, hain zu-zen, eta beraz, testu zelta honek ganduzko lainoen be-netako esangura ez digula ematen esan dezakegu behi-nik behin.

Ondoren, bi bide ditugu hutsunea ulerbideratzeko:Bat, ganduzko lainoak zelten irudiragoko ereduak direla,baina zeltek eredu horren esanahi jatorra testua idatzizen garaian ahantzia zutela esatea; eta bi, ganduzko lai-noak, zeltek Irlandan topatu zituzten bertakoen irudira-gotik datozela egotea. Gerlariak ezkutatu eta garraiatzendituzten ganduzko lainoak kultura zeltaren irudiragarri ti-pikoak balira, laino hauek Zeruko mirari batek edo drui-den aztigoak, eta dena den naturagaineko zerbaitek,konkistatzaileei laguntzeko sorrarazitakotzat joko lituzketestuak. Agerkari honen arruntarapena untziei darien kezbaliatuz irregularkeria larria da beraz, eta irregularkeriahorretarako ulerbideren bat aurkitu beharko dugu, zailabadirudi ere.

Zehaztapen hauek egin ondoren, irakur dezagunTuatha De Dannan zeltak Irlandara heldu zireneko des-kribapen berri bat. Honako hau, Leabhar Gabhala edoInbasioen Liburua deritzan liburutik ekarria dugu56:

(...).Ondoren, bere txalupa eta untxiei su eman zie-ten, fomoraigh-ak haietaz jabe ez zitezen, eta beraien

aurka erabil ahal ez zitzaten; eta areago, beraiek haietazbalia ahal ez zitezen Irlandatik ihes egiteko Fir Bolg-enaurkako borrokan garaipena hauei egokituko balitzaie.Ondoren, iluntasun handi bat sorrarazi zuten beraien in-guruan, Fir Bolg-ek ikusi gabe Connacht-eko ConmaieneRein mendira heldu ziren arte. Orduan zera proposatuzieten Fir Bolg ahaideei, borroka egin ala agintea emanziezaieten.

Ia hitzez hitz aurreko deskribapena azaltzen duentestu hau, bi detailetan bereizten da aurreko testutik,hain zuzen ere, ageriratu berri ditugun irregularkeriei da-gozkien bi detailetan: Ganduzko lainoen ordez, "ilunta-sun handi bat" topatzen dugu, testuak irudi hori arrazio-anlizaketa baten bidez zuritzeko beharrik sentitzen ezduelarik; beraz ez du inoiz untzietako kearekin edo besteedozein sorburu berezkoarekin inolako loturarik proposa-tzen. Eta iluntasun harrigarriaren istilurik gabeko onar-pen isilaren ondoan, bigarren ezberdintasuna: Kontakizu-naren perspektibak ez du inoiz Tuatha De Dannan zeltenalderdia lagatzen bertakoenera iragotzeko. "horregatikhain zuzen esan ohi zen ganduzko lainotan heldu zirela"horren pareko ezer ez dugu konkistaldiaren bertsio ho-netan, eta ez da kasualitatearen eragina honelakorik ezegotea, testuko beste pasarte baten azterketak erakus-ten duenez, "iluntasun handi" horren senak ez bailukehalako erreferentziarik ametituko. Izan ere, ganduzko lai-noak eta iluntasun handia aurreneko begiradapean irudiberdintsutzat jotzen baditugu ere, azken buruan bi fun-tzio hagitz ezberdin betetzen dituzten irudiak dira. Inba-sioen Liburuak azaltzen digun iluntasun handiak De-dannan senitarteak ezkutatzen ditu, eta honi esker aban-tailazko kokapena erdiesten duten bitartean, Fir Bolg-ekikusi gabe mugitu ahal izanen dira. Aldiz, suak hartutakountzietako keak, "ganduzko lainotan" interpretaturik,Dedannan senitarteen presentzia beldurgarriaren berriematen die Bolg gizonei, inbaditzaileak ganduzko lainoe-tan heldu zirela kontatuko diguten berberei. Esan deza-gun bada, ganduzko lainoek funtzio azalkaria betetzendutela, aideko iluntasun handiak ikusezintasun hornitzai-le funtzioa betetzen duen bitartean, eta honek bereizke-ta garrantzitsu bat plazaratzen du hasieran hain berdin-tsu generitzon bi irudiragarri hauen artean.

Ondoko orrialdeko koadroak, azterketa honetan ze-har ageriratutako bereizketak laburbiltzen ditu. Bereiz-keta hauek, Dedannan senitarteek untziei su eman on-doren jazten duten kamuflajearen deskribapena, jatorria,perspektiba eta funtzioari dagozkie.

Leabhar Gabhala-k "iluntasun handia" hitzez marraz-ten duen kamuflaje hau, ganduzko laino multzo batenitxurapean erakusten zaigu DOTTIN-ek jakinarazten digunbertsioan, eta argi dago, saihets grafiko batetik begiratu-rik, bi irudiok ez direla berdinak.

Bigarren ezberdintasuna kamuflajearen sorburuaridagokio, eta batean sorburu hori berezkotzat jotzen denbitartean, bestean berriz aidekotzat edo naturagaineko-tzat bailitzan inongo erreparurik gabe onartzen da. Untzikiskalietako ketatik gandua sorrarazi nahi duen argibide

54 J. I. HARTSUAGA


56) MACALLISTER & MACNEIL. "Leabhar Gabhala. Le Livre desInvasions". Dublin 1916 / 147.orr.

nahasgarri horrek, eta batez ere testuak ganduzko laino-en irudia esplikatzeko sentitzen duen behar berak, irudihori ez dela erabat ulertzen adierazten digute, eta uler-gaiztasun honek iluntasun handiaren onarpen lasarekinbortizki kontrastatzen du, kontuan hartuz gainera, aidekoiluntasun handiaren irudia, gutxienez ganduzko lainoare-na bezain harrigarri eta fantastikoa dela.

Hirugarren aurkagunea, kamuflajearen albistearenjatorriari dagokio: Iluntasun handia, bera propio sorraraz-ten duten inbaditzaileen ikuspuntutik datorkigu, eta gan-duzko lainoak aldiz, bertakoen perspektibatik erakustenzaizkigu, eta areago, badirudi inbaditzaileek ez dutela iru-di hori onartzen, berezko sorburua asmatzen baitioteulertarazi nahian.

Azkenik, laugarren ezberdintasuna, kamuflajeok be-tetzen dituzten funtzioen mailan azaltzen da: Iluntasunhandia, inbaditzaileak ezkutatzeko balio duen ikusezinta-sun estalkia bezala agertzen zaigu, bera, "iluntasun han-di" bezala inoiz inork somatzen ez duelarik. Bolg gizonekez dute ikusten Conmaicne Rein mendira igotzen ariden iluntasun handirik, baina bai ordea ganduzko laino-ak, inbaditzaileak itxura horren pean heldu zirela konta-tzen baitute. Ganduzko lainoek beraz, funtzio bikoitzabetetzen dute, alegia, barnean daramaten arriskua gor-detzea eta iragartzea orobat.

Burutu berri ditugun azterketa eta bereizketa finka-pen hauek gehiegizko zehaztapen eta ñabarduraz beteri-kotzat jo litzake apika norbaitek. Halabaina ñabardurahauek ez ditugu inola ere agatikoak, eta alderantziz,arras beharrezkoak ditugu zera somatzen badugu, ale-gia, DOTTIN-en bertsioa euskal mitoari hurbil dakiokeene-koa den bitartean, Leabhar Gabhala-koak aldiz ez duelajentilen akaberarekiko inongo kidetasunik. Horrela, izanere, jentilen leiendako laino marismea ganduzko laino ir-landarraren parekoa dugu, bai irudiaren deskribapenarenaldetik, bai eta arriskua iragartzeko duen funtzioaren al-detik ere, baina ez du ordea iluntasun handiarekiko inon-go antzik, honek ez baitu arriskua adierazten, eta gaineranoski, bien arteko antz fisikoak ere huts egiten baitu.

Ikerbidearen puntu honetan beraz, hiru kontakizunditugu aurrean: Hauetako bi, mitologia zeltako gai bera-

ren bi bertsio dira argi eta garbi, eta hirugarrena, jentilenakaberaren euskal mitoa. Azken honek erakusten digunlaino harrigarria DOTTIN-en bertsioko ganduzko lainoenantzekoa dugu, deskribapenari eta funtzio salatariari da-gokienez, eta ganduzko laino hauek berriz funtziokideagertzen zaizkigu Leabhar Gabhala-ko iluntasun handia-rekin, biak ikusezintasun estalki bilakatzen baitira inbadi-tzaileen armada ezkutatzeko. Halere, jentilen lainoak ezdu iluntasun handiarekiko inolako lotura ageririk, bakoi-tzaren deskribapena eta funtzioa ezberdinak baitira.

Auziaren gakoa orain, bi bertsio zelten arteko jato-rrena zein ote den asmatzea izanen litzateke, ondoreneuskal leiendaren DOTTIN-en bertsioarekiko loturaz etahonen ondorio eta adierazmamiaz hausnartu ahal izate-ko. Erantzuna, erraza behar litzateke: Iluntasun handia,Tuatha De Dannan berek sorrarazitakotzat jotzen da, etatestuak normaltasun osoaz onartzen du bere aidekota-suna, ez baitu inola ere zuritu edo zilegitzeko beharriksentitzen; ganduzko lainoak berriz, testuak ez ditu era-bat onartzen eta berezko sorburu bat eragokitzen dieulergarri bilaka daitezen. Iluntasun handia beraz, TuathaDe Dannan berek sorrarazitakoa denez gero, eta testuakerabat onartzen duen txundigarria denez gero, zeltekezaguturiko eta arma laguntzaile gisa erabilitako aztigoeragiketa edo aideko teknika izan behar da. Ganduzkolainoak berriz, jatorrizko irudi magiko horretatik zuzene-an, eta semantikoki antzekoak diren beste motiboen in-terferentziaz eratorritakoa izanen litzateke.

Leabhar Gabhala-ko irudiaren jatortasunaren aldehartzen dugun jarrera honi berehala bermatzen zaizkiozenbait irlandar eredu. Bertan, "iluntasun handiaren" an-tzera deskribatzen zaizkigun zenbait ikusezintasun-kamu-flaje aurkitzen dugu. Gai honi buruzko dossier bat osa-tzeko asmorik gabe, eta han hemenka burututako irakur-keten emaitza sinple bezala, bi eredu baliagarri irakurrieta aztertu behar ditugu ondoren. Aurrenekoan, munduguztiak ahazturik zuen leienda zahar bat nola eskuratuahal izan zen kontatzen zaigu, eta bitxia da benetan57:



HIPOTESIAK LEABHAR GABHALA

MOTIBOA Ganduzko lainoak Iluntasun handi bat

SORBURUA Agerkaria nahiko gaizki ulerbideratzen duen sorburu Aidekoa eta naturagainekoa, eta testuak honela berezkoa: Gandua bilakatzen den kea onartzen du.Sorburuaren aidekotasuna ez da onartzen.

BERRIAREN Arriskua ganduzko lainoetan heltzen ikusten Iluntasuna sorrarazi duten zelta beren aldetikPERSPEKTIBA dutena bertakoen alderditik.

FUNTZIOA Azalkaria: Lainoek presentzia ezkutu bat salatzen Ikusezintasun hornitzailea: Inork ez du iluntasun dute handia somatzen

57) J. A. MACCULLOCH. "The religion of the ancient celts". Edinburgh1911 / 250.orr.

Leiendak omen dioenez, Tuain-en bertsio osoa gal-dua zegoelarik, Murgan the Filé-k enkantamendu batkantatu omen zuen Fergus MacRoig-en hilobiaren gaine-an. Laino batek hiru egunetan ezkutatu omen zuen, etatarte horretan, hildakoa agertu omen zitzaion, eta sagaosoa jakinarazi omen zion.

Irudia "laino" hitzez ematen bazaigu ere, bere fun-tzioak eta bere sorburuak ere, "iluntasun handirekin" pa-rekatzera eramaten gaituzte ganduzko lainoei lotzerabaino.

Tamainen aldea ulergarria da, oraingo honetan gizonbat baino ez baita ezkutatu behar, eta ez armada osoalehen bezala. Baina alde hau bazterturik, lainoa aidekoadela somatzen dugu, naturagaineko bitarteetaz sorrara-zia, –heroiaren enkantamenduaz alegia, eta bere fun-tzioa, antzinako etnografo hori bere ikerketak dirauenoikusezintasun estalki batez hornitzea dela ikusten dugu.Laino honek ez du inondik ere funtzio azalkaririk, –inorkez du ikusten, inork ez du interpretatzen–, ikusezintasu-naren metafora baino ez da.

Bigarren eredua, Daire erregearen bost semeen is-torioak dakarkigu, eta orain arte ikusi ez dugun zenbaitberrikuntza plazaratzen du. Hona DUMÉZIL-en laburpena58:

Igarleak esandakoaren arabera, Lugaid izeneko"Daire-ren seme" batek ukanen zuen Irlandako errege-tza. Seguruago egotearren, Lugaid izena ipini zien jaio zi-tzaizkion seme guztiei. Egun batez, Teltown-en bere se-meak zaldi lasterketa batean parte hartzeko lerrokatzenari zirelarik, druida batek zera zehaztu zion, bere semee-tatik batzarrean aurki sartuko zen urrezko larruko orkatzaharrapatuko zuena, hura izanen zela errege. Orkatzaagertu zen, eta denak haren ehizan zebiltzalarik, aidekolanbro batek bost anaiak gainerako ehiztariengandik be-reiztu zituen. Lugaid Laigdé izan zen ehiza harrapatuzuena.

Iluntasun handia eta aideko lainoaren ondoren fun-tzio berbera betetzen dakusagun aideko lanbro honek,motiboaren mamia ikusezintasunaren ideia dela baiezta-tzen digu, metafora ezberdinen laguntzaz irudira daiteke-en ikusezintasun ideia: Iluntasun bat, laino bat, lanbrobat, guztien balio metaforiko soila azpimarratzen duenbarietateaz mintzo zaizkigu. Eta balio metaforiko hauarrunt bat dator funtzio azalkaririk ezarekin. Kamufla-jearen itxura zehatzak ez du garrantzirik, eta axola duenbakarra zera da, horren baitan dagoena ikusezin bilaka-tzen dela.

Lugaid izeneko bost anaiak gainontzeko ehiztarien-gandik ezkutatu eta bereizten dituen lanbroa aidekotzatjotzen da argi eta garbi, eta gainera lanbro hori ez duehiztarien arteko inork somatzen. Azpimarratu nahiangabiltzan ñabardura zera da, alegia, testuan datorrena ezdela batzarraren erdian guztien begien aurrean agertzenden lanbro harrigarri bat, bost anaiak baitaratu , ikusezinbihurtu, eta gainerakoengandik bereizten dituen lanbro

bat baizik. Testuak zehazten duenaren arabera, bostanaiak baitaratzen dituen lanbro honek gainerako ehizta-riengandik bereizten ditu; honi, ehizaren emaitza Lugaidbaten aldekoa dela eransten badiogu, iluntasun handia-ren kasuan bezala zera dugu, kamuflajeak bere baitandaramana ikusezin bihurtu ez ezik, kokapen abantaila-tsua ere eskurarazten diola bere edukiari. Bi kasuotan,kamuflajean bildutakoei hobaria erdiestea ahalbideratzendien mugimendu bat dugu, baina ezin dugu zehaztu mu-gimendu hori berezkoa ala kamuflajeak eragindakoa oteden. Azken hau balitz, orduan kamuflajeak bere edukiaikusezin bihurtzeko eta abantailaz garraiatzeko gaitasunbikoitza ukanen luke.

Dena dela ere, adibide hauek zenbait gauza garran-tzitsu irakatsi digute dagoeneko. Aurrenekoa, kamuflaje-aren itxuraren deskribapenari dagokio: Deskribapenok,kidetasun bat baino ez dute, alegia, laino bat dela, lanbrobat dela edo iluntasun handi bat dela, beti "continuum"fisiko bat dela, hots, hartu behar den guztia, –gizon bat,bost anaia, armada bat–, hartzen duen agerkari bakar etaetengabea dela beti, eta honek, zenbait ganduzko laino-ena ez bezalako irudia dakarkigu gogora. Deskribape-naren mailan oraindik ere zera azpimarratu behar dugu,dagoeneko itxuren dibertsitateak argi eta garbi erakus-ten duela zein den kamuflajearen funtzio nagusia, etaareago esango genuke, bere funtzio bakarra: Baitaratzenduena ikusezin bihurtzea, eta aldi berean bera inoren be-gien aurrean ez agertzea gauza harrigarri bezala. Kasuguztietan somatu izan den funtzio azalkari espliziturikezak, motibo guztion arteko barne-esteka sendotzen du,eta ganduzko lainoenari oposatzen ditu.

Baina halere, punturik garrantzitsuena honako kons-tatazio hau da, hots, aideko ikusezintasun kamuflajea, ir-landar zelten artean zabaldua eta ezaguna zela, etakonstatazio honek, berez arraroa zena ulergaitzagobihurtzen du oraindik, alegia, zergatik sartu da ganduzkolainoa erretako untziei darien keak sorrarazitakotzat jo-tzen duen arrazionalizaketa DOTTIN-en testuan, naturagai-neko kamuflajearen motiboa hain arrunta eta ezagunaizanik?

Ikusezintasun kamuflajea dena den, Irlandako mu-gak gainditzen dituen motiboa dugu, kontinenteko zel-tek ere ezagutzen zuten eta. Brennus-en agintaritzapeanDelphos-era joan zen galiar armadaren espedizioarenkronikako pasarte hauek, zalantzarako aukerarik gabeerakusten dute motiboa zelta dela, –eta ez irlandarra ba-karrik–, eta honen funtzioa eta jokaera oraindik hobe ze-hazten lagunduko digute. Hona PAUSANIAS-en kronika59:

...; eta berrogei mila gizon berarekin hartuz, bide-zidorhartatik abiatu zen. Zoriak hala nahi, egun hartan mendiaestali zuen lanbroa nola ote zen itxia, eguzkia ere apenassoma zitekeela; eta horrela, pasabidea zaintzen ari zirenphocea-tarrek ez zuten galiarren abiatzearen berri ukan,

56 J. I. HARTSUAGA


58) G. DUMÉZIL. "Mythe et Epopée" II, 336 orr.59) M. CLAVIER. "Description de la Grèce de Pausanias" / VII. Alea,

414.orr.

beraien ondoan ikusi arte. Galiarrak borrokan hasi zirela-rik, phoce-tarrak balore handiz defendatu ziren, baina az-kenean, pasabidea uztera beharturik suertatu ziren; etaaliatuengana lasterka jaitsirik, erabat inguraturik geratubaino lehen, barbaroen abiatzearen berri ematera helduahal izan zuten. Orduan athena-tarrek denak bizkor untzi-ratu zituzten, Termopil-etatik eraman zituzten eta norbere herrira itzuli ziren.

"Zoriak hala nahi" une erabakior horretan lanbro itxihori bertan azaltzea ez da noski zoriari zor zaion gauza-rik, eta are gutxiago, lanbro hor Leabhar Gabhala-ko ilun-tasun handiaren ezaugarri berberez jantzirik dagoenez.Abantailazko kokapena lortu arte arerioen begipean iku-sezin mugitu den berrogei mila laguneko armada ezkuta-tu duena lanbroa dela esateak, arrazionalizaketa nabariaadierazten du, zalantzarik gabe erromatar historiagileenohiko gogo desmitifikatzailearen emaitza den arrazionali-zaketa. Erromatar gogo arrazionalzaleak ez bailuke seku-la onartuko berezkoa ez den ezein ulerbidea gertaturikoaargitzeko. Nola onartuko luke bada, galiar barbaroek ho-rrelakorik sorrarazteko adinako aztigo kementsua ukanzezaketenik, erromatar berberengandik sinetsiko ez zu-tenean?

Arrazionalizaketaren presentzia are eta nabariagoda, testuak indoeuropar kulturaren konstante nagusieta-ko bat gezurtatzen duela hausnartzen badugu: Histo-riaren mitifikaketa hain zuzen. Beharrezkoa den instantzehatzean sortu eta gatazkaren emaitzarako hain eraba-kior den lanbro hori zori hutsari egokitzea, erabat kontra-esanean dago objetiboki garrantzia eskasago ukan arrenesku hartze jainkotarraren igergarri bailiran historiak miti-fikatu ohi dituen hainbat eta hainbat pasadizorekin.

Dena den, lanbro horren jatorrizko aidekotasunarieusteko daukagun arrazoi sendoena zera da, Brennus-en espedizioaren pasarte hau eta Leabhar Gabhala-kokontakizunaren arteko paralelismo ageria. Bietan, helduberri den eta desabantailan dagoen inbaditzailearen ego-eran ikusten ditugu galiarrak. Ondoren, bertakoentzakoikusezin bilakatzen direla eskerrak, arerioekiko gaindita-suna ematen dien kokapen estrategiko batera heltzendira, eta gainditasun hori hain nabarmena denez, borro-ka ia alferrikakoa bilakatzen da. Bi kasuetan, benetakogatazka nagusia, etenaldi baten ondoren helduko da, pa-sadizo hau bereizi, isolatu eta nabarmenarazi nahiko bai-litzan, eta bakarrik utziaz azpimarratze horrek ez lukeinongo zentzurik ukanen, bere aidekotasuna eta natura-gainekotasuna kentzen badizkiogu. Eta izan ere, irlandarbertsioak ez dizkio bi ezaugarri hauek iluntasun handiariukatzen.

Erromatar eta irlandar kontakizunon egiturakidetza,eta azken honen baiezko esplizitua ikusezintasun kamu-flajearen aidekotasunari dagokionez, Delphos-eko lan-broaren jatorrizko aidekotasunaz mintzo zaizkigu: Drui-dek sorrarazitakoa ala jainkoek igorritakoa, lanbro hori ezda dena den, kasualitatez sorturikoa.

Kontakizuna erromatar iturburuetatik heldu zaigulaeta, bere jatortasun zeltaz bota litekeen bainazkoak ere

ez du indarrik, zeren bertan kontatzen zaigun tradizioa,tradizio zelta baita, iturri zelta baita halaber, PAUSANIAS-ena. JEAN MARKALE-k azaltzen digu PAUSANIAS-en atzeanezkutatzen den zelta erromatartuaren izaera60:

Baina Greziako epopeia zelta honen idazlan-gakoa,–K.A.ko lehen mendean bizi izan zen Diodoro Siziliarra-ren idatz apurrak salbu, Justino-ren Historia Unibertsaladugu zalantzarik gabe, baina hau berriz, Augustoren ga-raiko Trogo Ponpeio-ren idazlan handiago eta garrantzi-tsuago, –eta tamalez galduriko–, baten laburbilketa bai-no ez da. Halabaina, Trogo Ponpeio hau, vocconziar galia-rra zen, eta Delphos-eko espedizioari buruzko zenbait tra-dizio zelta ezagutu behar izan zituen. PAUSANIAS etaApiano beranduagokoak direnez gero, hauen iturriakhein handi batean Trogo Ponpeio-rengandik, eta beraz,alderdi zeltatik datozela baiezta daiteke. Eta Diodoro-ridagokionez, nabarmenki erakusten du bere bosgarren li-buruan, anitz ohitura eta tradizio zelta ezagutzen zituela.

Erromatar edo erromatartutako idazleek jakinaraztendiguten tradizio zelta dugu beraz, eta idazleen kulturakopentsamolde arrazionaltzaleen arabera, bere jatorrizkoharrigarritasun eta aidekotasun adierazpide guztiak sun-tsiarazi egin dira.

Irlandar eta erromatar kontakizunen arteko adosta-sun bikainak trinkotasun sendoa ematen dio ikusezinta-sun kamuflajearen motiboari, eta honen ezaugarriak ze-haztasun handiz marraztea ahalbideratzen du: Deskri-bapenari dagokionez, etenik edo tarterik gabeko"conti-nuum" fisiko handia dugu beti, ganduzko lainoen irudiaez bezala, eta jentilen akaberako laino marismea edo lai-no ttiki polita ez bezala. Hauek armada baten kamuflaje-tzat jotzen dituen aurrustea arras eustezina bilakatu zai-gu dagoeneko. Eta kamuflajeak burutzen duen funtzioaridagokionez, zer egiten duen eta zer ez duen egiten ze-hatz dezakegu: Bere edukia ikusezin bihurtzen du arerio-entzat, eta hauek ez dute ikusten ez armada, ez eta ka-muflajea ere, hau aidekoa denean, edota, kamuflajea na-turaren agerkari berezkoa eta beraz ikusteko modukoadenean, ez dute mehatxu bat bailitzan ikusten. Kamu-flajeak ez du inondik ere funtzio azalkaririk, zeren ikuste-ko modukoa denean ere, ez baitu ezer azaltzen edo ira-gartzen, ez mehatxurik, ez eta inolako adierazpen bel-durgarririk ere.

Azkenik, kamuflajea suntsitu eta dezente berandua-go ekiten zaio beti borrokari, hots, kamuflajeak ez du ba-bespe funtziorik gatazka bitartean, bere barnetik ez daerasorik egiten, ikusezintasunaz errazkeriaz profitatuz.

Kamuflajearen funtzioari buruzko zehaztapen hauekjentilen akaberako lainoaren beldurgarritasuna eta eraso-kortasuna motibo zelta honetatik abiatuz ezin ulerbideradaitezkeela erakusten digute argi eta garbi, eta bide ba-tez, DOTTIN-en bertsioko ganduzko lainoen benetakoadierazmamiari buruz azaldutako zalantzei bermatzenzaizkie.



60) JEAN MARKALE. "Les Celtes". / 99.orr.

Ikusezintasun kamuflajearen motiboa bere balio me-taforiko hutsaren erakusgarri diren itxura zehatz ezberdinguztiekin, –lainoa, lanbroa, iluntasuna–, beste zenbait indo-europar jatorriko gizartetan ederki ezaguna da: Erroman61,Indian62, eta ipuin Oubyk batek63 adierazi bide duenez,Eskitia zaharrean ere bazuten irudiragarri honen berri.Guztiotan ere, funtzio azalkaririk eza, inoiz huts egiten ezduen konstantea dugu, ikusezintasunaren metafora di-ren irudiragarriok ez baitute ezer iragartzen, ez eta berenburua ikusgai eta igergaitzat ematen.

Ikusezintasun kamuflajearen motiboari buruzko in-kesta hau burutu ondoren, jentilen akaberako lainoariburuzko ikerketaren egoerak, betazal jasoeraren moti-boari buruzkoak une batez ezagutu duen egoera dakar-kigu gogora. Hots, parekagarri zen irlandar testu bate-an oinarrituz, hipotesi zeltazalea proposatu ondoren ze-ra baieztatu ahal izan dugu, testu hori euskal leiendarihurbilarazten zion guztia zela hain zuzen, aldi bereanbere kontakizun-senide indoeuroparrengandik urrun-tzera eramaten zuena. Deskribapenagatik eta funtzioazalkariagatik euskal leiendako lainotik hurbil egon lite-keen ganduzko lainoen motiboa, hain zuzen ere, des-kribapenagatik eta funtzio azalkariagatik urruntzen da,dudarik gabe jatorriz adierazten zuen ikusezintasun etakamuflajearen motibotik. Eta beste aldetik, honainoerakutsi ditugun kamuflaje horren ereduek, argi eta

garbi azaldu dute ezin dutela jentilen lainoaren jatorbu-rua izan, eta azken hau, beste nolabait ulerbideratu be-harko dela.

Ikusitakoaren arabera, irlandar ganduzko lainoak in-terferentzia baten emaitza bailiran azaltzen dira, hain zu-zen ere, jatorrizko motiboa bide zen ikusezintasun ka-muflajearen, eta zeltaitzineko litzatekeen ganduzko lainomehatxu-iragarle baten interferentzia. Azken buruan, gu-re begiek ikusten dutena zera da, ganduzko lainoek ezdutela ikusezintasun kamuflajearen funtzioa betetzen al-de batetik, eta bestetik, testuak ez dituela erabat uler-tzen, eta horren ondorioz, irlandar testuetan zehar ia aur-kiezina den arrazionalizaketa bat sortzen dela. Eta ikuse-zintasun kamuflajea irlandar mitologian oso motibo eza-guna dela kontuan hartuz, arrazionalizaketa hori oso gau-za larria, eta era berean, oso gauza adierazkorra bilaka-tzen da. Proposatu berri dugun interferentziaren hipote-sia da irregularkeria hau ulerbidera dezakeen bakarra,ganduzko lainoen irudia argituz orobat. Bere aldekoa duhalaber, euskal leiendan lainoari hestu loturik dagoenbetazal zintzilikarien motiboaren zeltaitzineko jatorriarenaurrustea.

Dena dela ere, inkesta honen emaitzarik interesga-rriena zera da dudarik gabe, jentilen akaberako lainoa,ikusezintasun kamuflajearen motibo zelta eta indoeuro-parretik abiatuz ulerbideraezina dela konstatatzea.Jentilen lainoari darion mehatxua, bere baitan gorderikgerlariak leudekeela dioen hipotesiak ez du modu asega-rrian argitzen.

Moytura-ko gatazkaren kontakizunean ganduzko lai-noak agertu zaizkigula eta, ikusezintasun kamuflajearenmotiboari buruzko inkesta bat egitea izan da jentilen lai-noaren ikerketari zuzenduriko atal honen lehen urratsa.Baina inkesta hau burutu ondoren, ikerketa, hasiera ha-sieratik iragarritako ariera sistematikoari heltzen zaio be-rriro, STUTH THOMPSON-en "Motif Indez of Folk Literature"izeneko aurkibidetik bildutako eredu lista, oinarri etaabiapuntutzat hartuz. Gure ikerketaren perspektibarenzabaltasunaren berme den ariera honek halere, ezin dueragotzi ikerbideak gu ostera Irlandara eraman nahi iza-tea, zeren bertan aurkitzen baititugu jentilen akaberakolainoen antza duten bi laino eredu bakarrak, Europakofolklore osoaren berri ematen duen aurkibide ospetsuhorren arabera behinik behin.

"Motif Index of Folk Literature" aurkibidetik aterata-ko aurreneko lista nahiko luzea da, eta izan ere, honela-korik espero liteke, zeren eta lainoak eta lanbroak egu-raldi agerkari berezkoak izaki, bidezko ondorioa baitaanitz kulturetako irudiragoetan agertzea, mota guztieta-ko errealitateak irudiratuz. Halere, jentilen akaberako lai-noen datuetan oinarrituz, –deskribapena eta funtzioeiburuzko datuetan alegia–, kanporaketa bat eginez, eredubaliagarrien kopurua agudo jaisten da, gorago aipatutakobietara murriztu arte, berriro Irlandara garamatzatene-tara.

58 J. I. HARTSUAGA


61) Laino majikoa da Romulo batzerrekoen begietatik ezkutatzenduena, Tito Livio-k dioskunez bere lehen liburuko XVI. Atalean:"Laino itxi batek estali zuen erregea batzarrakoen begietatik ez-kutatuz. Geroztik Romulo ez zen gehiago lurraren gainean ager-tu" Laino honen funtzio iragartzailerik eza, bere ikusezintasunhornitzaile funtzioa bezain begibistakoa da. Erromako Historiakgainera, kasualitatez edo, gatazkalekuan dagoen lanbro itxi ba-ten laguntzaz erromatar armadak abantailazko posizioa erdies-ten duela kontatzen duen pasadizo bat badu behintzat. Gatazkahonen azterketa DUMÉZIL-ek "Mythe et Épopée" III, 101-113orrialdeetan egiten du, eta lanbro horrek haren arreta erakar-tzen ez badu ere, hark agerian ipintzen du "eguantzeko gataz-kak" direlakoen eduki majiko nagusia, gure lanbroa erakustenduena horietako bat delarik.

62) "Parasara" deritzan errege-asketak lanbro itxi bat sorraraztendu, ermitarien begietatik, bera eta emakume arraunlari eder batezkutatzeko, ezkutaldi honetatik, emakumeak haur bat eginenduelarik (DUMÉZIL, "Mythe ..." II, 303.orr.

63) Oubyk-en herria ez da indoeuroparrengandik eratorritakoa, bai-na bai bere mitologia, bai eta ondoren azalduko dugun testukoheroia ere, mugakide duen Ossetia herriari maileguz harturiko-ak dira, eta azken hauek, eskitarren oinordekoak dira, eta indo-europarrak beraz. Hona testua: "Narte-en garaian bazenSosruko izeneko gizon txiki bat. Oso jakituna zenez, nahi izanezgero, bere burua eraldatu eta Narte-ak izutzen zituen. Piztiaitxura hartzen zuen, edo bide ertzean utzitako oski batena, edo-ta zaku batena. Haserre zegoelarik, laino batez inguratu eta joeta akabatzen zituen Narte-ak, hauek, ez ikusi , ez jo, ez etaakabatu ere ezin zutelarik, lainoan bildurik zegoela eta". Testuahau izanen da apika, bere edukia ikusezin edota areago inmate-rial bihurtzen duen laino honen metaforatasuna argien adieraz-ten duena. Narte-ek lainoa ikusita ihes egin edo hura jo zezake-tela,- edukia ere jotzeko asmoz-, hausnar liteke, baina ez da ho-nelakorik gertatzen, laino hau metafora hutsa baino ez baita,Narte-ek, jasotzen dituzten kolpe horiek nondik ote datozkienere ez dutela ikusten adierazten duen metafora.

Inuit64, Etiopiako Eliza65, eta rabindar tradizioetan66

agertzen diren aideko laino eta lanbroek, argi eta garbierakusten dute ikergai dugun motiboarekiko zer ikusirikeza, eta ezberdintasun hau are eta ikusgarriago azaltzenda, irlandar eredu bien jentilen akaberako lainoekikoezaugarrikidetza trinkoaz jabetzerakoan. STITH THOMPSON-etik at, PLINIO-ren "Historia Naturalis" idazlaneko pasartebatek erakusten du, aurkitu ahal izan dudan ikergai du-gun lainoaren (nolabaiteko) antzeko eredu bakarra. Ha-lere, bai bere deskribapenak, bai eta bere funtzioak ere,aztertzen ari garen lainotik urruntzen dute67.

Beraz, oraintxe bertatik atera dezakegun aurrenekokonklusioa, gure motiboaren urritasun larri eta azpimarra-garriarena da. Betazal zintzilikariaren motiboaren urrita-sun larri eta azpimarragarri bera hain zuzen. Jentilen aka-berako motibo guztietan konstante gisa azaltzen ari zai-gun urritasun honek, leiendaren antzinakotasunari buruzaspaldidanik dugun aurrustea baieztatzen digu berriro.

Aipaturiko bi irlandar eredu hauetariko aurrenekoa,eredu bikoitza dugu egia esan, motibo bera, bi kontakizunbizkitan topatzen baitugu. Hona bada, Jesukristoren jaio-tzaz mintzo zaizkigun bi leienda hauen funtsezkoena68:

Baina Andre Maria bere semeaz erditzen ari zelarik,elementu guztiak isilik eta geldirik zeuden, higitu gabe,inarrosi gabe, beren Sortzaileari goratzarre eginez ego-nen bailiran, sortutako izakien artean bat ere ez baitze-goen, Sortzailearen etorreraren zain ez zegoenik, judutar

fedebakoak izan ezik. Ondoren, Jose etxe atarian zegoe-larik, eta Maria etxe barruan, laino argidun dirdaitsu batagertu zen bat batean ortzitik jaitsiz eta harpe eta hiria-ren gainean geratuz, eta hiriaren erdiaren eta harpearengainean eguzkia ateratzen ari zuela ematen zuen. (47h.).

Honela genbiltzan gu (artzaiak) alaitasun eta pozhandiaz, ilargia atera ondoren, gauerdian edo, halako lai-no argiduna somatu genuen Ekialdetik zuzen zetorrela,Betlehem-go lautada osoa argitu zuen arte. Lainoak ha-lako forma dirdaitsu atsegin eta gurtugarri bat zeukanbere erdian, eta zein baino zein gozoago ziren anitz mu-sika mota zeuden laino horretan.

Argi ikusgarri hori gureganaino heldu zelarik, izuaketa beldurrak hartu gintuzten eta ahozpez jausi ginen de-nak. Eta orduan aingeru ahots bat entzun zen lainotik:"Ez zaitezte egon, –esan zuen–, izuak edo beldurrak, ze-ren honetarako etorri bainatzaizue, hots, zuei eta jendeguztiei berriak ekartzera, mundua hasi zenetik gaurdainoentzun ez diren bezalako berriak". (54 orr.).

Laino argidun hauen deskribapenak, jentilen akabe-raren BARANDIARAN bertsioko lainoaren parera ekartzenditu laino hauek. Eta elkarren antza are eta adierazgarria-goa bilakatzen da, munduan dauden mota honetako hiruirudiragarri bakarrak direla kontuan hartuz gero. Halere,laino argidunen ezaugarriak ez dira berberak Irlandan etaEuskal Herrian. Jentilen akabera iragartzen duena, lainoharrigarria da, baina baita erasokorra ere, jentilei jarraikaeta hauen hondamena eragiten ikusten baitugu; eta ir-landar lainoa aldiz, harrigarria da soil soilik, eta ez du ino-renganako erasokortasunik edo mehatxurik adierazten.Artzainak honen bistan hartzen dituen beldurrak, antzi-nako erasokortasun ahantzi baten isla adieraz lezake api-ka, baina arrazoizkoagoa deritzogu, beldur hori, agerka-riak sortu behar bide dien harridurak sorrarazitakotzat jo-tzea besterik gabe.

Euskal eta irlandar ereduen arteko adosezintasunhau, lainoaren gaiztokeriari dagokionez, bereizkune ga-rrantzitsua da dudarik gabe, baina honek ez du batere in-darrik, irlandar ereduek euskal lainoarekiko erakutsi digu-ten honako kidetasun ikusgarri honen aldean: Irlandan,Euskal Herrian bezala, laino argidun baten irudia, irudiharrigarri gisa erabili ohi da, gertakari handi eta garrantzi-tsu bat iragartzeko69.



64) HENRY RINK. "Tales and traditions of the Eskimo". Edinburgh1875 / 45.orr.: "Aitaseme batzuk lehorretik urrun kayakean ze-biltzala, haiei jarraika hasi zen kayakari batekin topo egin zuten.Zorionez, hormaitz bat bazen hurrean, eta aitasemek hara jauzi,eta bertatik ero zuten atzetik zetorkien hura; baina hondoratuaurrerik, zenbait txalo egin zituen hodeiertzeko alde guztietarabirak eginez, eta honela lanbro itxia sorrarazi zuen, honek, aita-semeak hara eta hona galdurik ibiltzera behartu zituelarik, etxe-ratzea eragotziz".

65) C. GRANT LOOMIS. "White Magic". Cambridge (Mass.) 1948. /123.orr: "Abba Jacob-ek pertsiar armada bat sakabanatu zuen,animaliak herio itsuan jarri zituen laino ketsu itxi bat haren gai-nean sorraraziz". (E.A.W. Budge. "The book of the saints of theethiopian church". Cambridge 1928 / II. 514.orr.).Hau ez da noski laino itxi bat izanen, animalien ihes eroa eragi-ten badu. Eragin honek, objetiboki itxura beldurgarriko den irudibatean pentsatzera garamatza, eta hori ez da gure lainoarekingertatzen dena, gurea ez baita beldurgarri bere itxuragatik,oraindik ere ezagutzen ez dugun esanahiagatik baizik. Eraginenazterketa jarraituz, ezin esango dugu laino ketsua erokorra de-nik, bere ekinaldiak animaliak izutzea besterik ez baitu erdies-ten, gerlariak zuzenean kaltetu gabe. Bestelakotasun hauekmotiboa bazterrean uztera behartzen gaituzte.

66) MOSES GASTER. "The Examples of the Rabbis". London.Leipzig.1924 / 365zb.:"... (RABBI ELIEZER-ek) laino bat konjuratu eta ha-ren gainean zaldizka instant batean heldu zen Ejiptora".

67) PLINIO. "Historia Naturalis". / LXXXIII. PLINIOK, marinelek lur ikarabaten hurbiltasuna zein igergarritan ezagutzen duten kontatzenduelarik, zera aipatzen du besteak beste: "Bada ortzian baitaere, lur ikararen aurretik ageri den igergarri bat: Egun argiz edo-ta ilunabarrean, eguraldi barez, laino mehe bat hedatzen daurrunean errekasto baten itxuraz".Laino hau, gizonek ikusi eta ulerbideratzen duten igergarria, etaaldi berean katastrofe baten igartzailea bada ere, deskribapenmailan ez dator bat ikergai dugun lainoarekin, hau mugikorraeta hurbila baita, hodeiertzeko laino mehar geldi hori ez bezala.

68) Royal Irish Academy Todd Lectures Series VI (1894-95) / 47h.,53h.

69) Bila gabiltzan lainoen pareko izan zitezkeen bi eredu badira,- ba-ta Irlandan eta Ingalaterran bestea-, baina hauen ekinerari bu-ruzko argibiderik ezak, gure inkestatik at uztera behartzen gai-tu. Bi kasuotan arazoa zera da, agerpenok ez dutela ez deus ira-gartzen, ez deus eragiten, ez eta inolako igarpen edo ulerbide-raketarik sorrarazten ikusten dituztenen artean. Lehen ereduaW. STOKES-en "Tripartite Life of Saint Patrick" idazlaneko honakopasarte honetan aurkitzen dugu (I,27):"Cainnech-ek,- itsasoan zegoelarik-, deabruen laino beltza ikusizuen berari aurrea hartzen".Bigarren ereduak, beste zenbait igergarri harrigarriekin batera,odolezko laino bat erakusten digu. E.D.GILES-ek Londres-en1914ean argitaraturiko "Anglo-Saxon Chronicle" delakoak dakar-kigu horren berri. Hona testua (85 orr.):"979.urtea.- (...). Urte berean laino odoleztatu bat ageri zen sa-rritan, su baten itxurakoa edo; gauerdian agertzen zen nabar-menen, eta margo ezberdinetako izpiak zituen: Egunsentiansuntsitu egiten zen".

Ondorengo bi hausnarketek kidetasun honen ga-rrantzia zehatzago neurtzen lagunduko digute: Lehe-nengo, eta honelako irudiragarriaren eredu ezagun baka-rrak ditugulaz beste, zera azpimarratu beharra dago,hots, logikaren mailan ez dagoela, honelako motiboakzein bere aldetik bi herriotan agertzea eragin dezakeenarrazoirik. Honetaz zera esan nahi dugu, alegia, ikustenari garen laino argiduna ez dela bat batean eta berehalagertakari garrantzitsu bat irudiratzeko edozeini gogoradakiokeen irudi handiosa; alderantziz, eguraldi agerka-rien erakusketa batean aurki daitekeen irudiragarririkapalenetakoa dugu dudarik gabe.

Bigarren hausnarketak zera nahi du azpimarratu, lai-no iragartzaile baten irudiak Irlandan noizbait ukan duenindarra eta garrantzia benetan apartekoak izan beharizan direla, kontakizun honetan, lainoa, jatorrizko izar ha-rrigarriaren lekua hartzera heldu baita. Honelako ordez-kaketaren zailtasuna eta garrantzia, –testuinguru kristaubatean barnean burutzen baita–, edonork ikusteko mo-dukoak dira.

Jesukristoren jaiotza iragartzen duen laino argidunhonen agerpenak, jentilen akaberako lainoa gerlariz be-teriko laino-kamuflaje bezala ulerbideratzeko ezinezkota-suna, eta hura eta indoeuropar ikusezintasun kamuflaje-aren arteko zer ikusirik eza borobila argitan jartzen ditu,gure aurrusteak baieztatuz.

Laino argidun hau, bere baitan inor gordetzen ezduen laino txiki bat da, eta bere funtzioa iragarkari etaazalkaria da soil soilik, inolako zalantzarik gabe. Aurre-neko testuotatik tiratzen den lehen konklusioa beraz ze-ra da, laino argidun txiki baten irudiak, –edo laino txikibatenak soilik, zeren argiduntasuna izarrarekiko interfe-rentziaren ondorioa izanen baita seguru aski hemenere–, gertakari handiak iragartzeko balio izan duela irlan-darren artean; ezaugarri hau arras bat datorrela jentilenakaberako lainoaren aspektu batekin (izan ere Segurabertsioan lainoak Jesukristoren jaiotza iragarri besterikez du egiten); eta motiboaren erabilera hau, Irlanda etaEuskal Herritik kanpo beste inon agertzen ez den bereiz-garri kulturala dela.

Bi herriotako laino argidunon deskribapenen artekoantza ikusgarria eta erakusgarria izan bada ere, hurrengoereduan aurkitu behar dugunak aurretik ikusitako guztiakgutxietsi eta ahaztera eramanen gaitu. Izan ere, DruimDamhghaire-ko hesialdiaren kontakizunak70, deskribape-naz, funtzioaz eta jokaeraz euskal izakideen pare parekodiren bost laino eredu erakusten dizkigu, eta hauen bi-tartez, anitz gauza argitu ahal izanen dugu.

Drum Damhghaire-ko hesialdiaren kontakizunak, Cor-mac erregeak bere druidei entzungor eginez, Munstereskualdea erasotzeko burutzen duen gerla-espedizioa-ren pasadizo eta gorabeherak kontatzen dizkigu. Biz-pahiru aldiz, zenbait druidek Cormac-en armadaren abia-dura galarazi eta eragotziko dute, horretarako berehala

ezagutuko dugun laino mota, beren aztikeriaz sorraraziz.Baina horren aurretik, lainoek beste zerbaitetarako erebalio dezaketela ikusiko dugu. Hona hitz emandako bosterreferentziak:

Biharamunean, mendebalderanzko abiadurari ekinzioten berriro, Becmogh eta Coill Medoin-etik, Meatheskualdeko hego-mendebaldea zeharkatuz, eta azkenik,Ath in tSloig-era, egungo Ath na nIrlann-era heldu ziren.Bertan aterbe eta txabolak eraiki zituzten, eta larruolakezarri. Aztiak armadaren gaineko zeruko lainoak beha-tzen jarri ziren. (...). (29 orr.)

(...). Armadaren gainean hodei beltza sortu zen etaharen gainean oldarturik denak zorabio eta eromeneanmurgildurik utzi zituen. Druida, honetaz baliatu zen ihesegiteko. (37.orr.)

(...)– Cithach: "Lurralde hauetako druidak botatzekoetorri naiz, eta halaber nire lagunak. Cormac-ek,Munster-go errege kementsuak, zigortuko ditu (eta luzeiraunen du horren oroitzapenak)"

–Dubhfis: "Hona ekarri zaituzten asmootatik bat ereez duzu sekula burutuko. Sarraskizko laino bat (?) heda-tuko da zuen buruen gainetik lautadan. Kaxkarra da zuekeraginiko beldurra, oh Cithach!" (39 orr.)

(...). Cithmor kanpamendutik irten, eta hegomende-balderantz abiatu zen, lainoak eta airea behatzeko as-moz, armadaren abiadura ordena erabakitzeko. (39 orr.)

(...): Mog Ruith, Cinn Claire-en ezarri zenean Muns-ter-go jendearekin elkartu ondoren, hats druidiko bat ipi-ni zuen airean, eta hau, druiden kanpamenduaren gaine-an jausi zen laino beltz baten itxurapean. Ondorioa zeraizan zen, alegia, Cormac laguntzen zetozen druida guz-tien lupu druidikoa kendu egin ziela,... (99 orr.)

Saia gaitezen orden apur bat ezartzen datu multzohonetan: Alde batetik euskal mitoaren Jentilarri etaBARANDIARAN bertsioetako lainoekin antz izugarria dutenbi laino eredu ditugu; bi laino magiko hauek, aipaturikoeuskal bertsioetako lainoen itxura eta mugimendu era-sokor berberak erakusten dizkigute. Hauen ondoren, lai-noaren irudia sarraski edo erabateko suntsipen handi ba-ten igergaitzat proposatzen duen metaforazko erabilerabat dugu ("sarraskizko laino bat"). Eta azkenik, lainoenbehaketa eta irakurketaz mintzo zaizkigun bi erreferen-tzia ditugu, bertan, irakurketa horiek igarkuntza mota batbailiran aurkezten zaizkigularik. Bost erreferentziok ba-dute gure ikergaiarekin lotura zuzena, zeren denok, jenti-len akaberako lainoa aztertzerakoan azaldu ditugun hiruezaugarrietako batekin gutxienez bai baitute zer ikusirik.Gogora ditzagun ezaugarriok: Lainoa ikusia, behatua etaulerbideratua gertatzen da; lainoa jentilengana oldartzenda, eta atzetik jarraitzen zaie; lainoak jentilen akaberaeragiten du.

Har ditzagun lehenengo, lainoak jendearengana era-sokor oldartuz erakusten dizkiguten bi kasuak. Hauetakolehenak, hodei bat aipatzen du lainoaren ordez, baina ar-gi dago, beldurgarritasuna azpimarratzearren burutu delaordezkapen hau. Hein honetan, bistan dago errazagoadela lainotik hodeira iragatea alderantzizko bidea egiteabaino, eta bigarren ereduak lainoa aipatzen duenez, az-

60 J. I. HARTSUAGA


70) M.L. SJOESTEDT. "Le siége de Drum Damhghairé" Revue Celti-que VII. alea. 1926

ken irudi honi esleitu beharko zaizkio jatortasuna eta be-netakotasuna.

Huskeriazko ezberdintasun hori ulerbideraturik, pa-sarte hauek adierazten dituzten irudiak aztertzeari ekin-go diogu: Druiden kanpamenduaren gainean jaustenden lainoa eta Cormac-en armadaren gainean oldartzenden hodeia, Jentilarri eta BARANDIARAN bertsioetan jenti-lengana oldartzen diren lainoen pare parekoak dira, baiformaren aldetik, bai eta higikeraren aldetik ere. Laurokera berean jokatzen dute, eta baten argiduntasunak etabestearen belztasunak sorrarazten duten ezberdintasu-na, huskeria baino ez da, berberatasun deskriptibo ho-rren aldean. Eta guztien artean zerbait nabarmenagotze-kotan, bi irudi hauek azpimarratuko genituzke: Hodeimagikoa oldartu zaiela eta, "zorabio eta eromenean mur-gildurik" geratzen den Cormac-en armada, eta lainoaatzetik jarraika datorkielarik, Jentilarri azpira sartu arterai-no ihes hestuan lasterka doazen jentilena. Bi irudion el-karren arteko antza ez da zalantzan ipini daitekeenekoa,eta barregarria litzateke, kasualitateak eraginikotzat jo-tzea, betazalen jasoeraren motiboa Irlandan kausitu du-gunean halaber, eta laino harrigarri honen urritasun etaarrarotasun ageriak ezagutu ditugunean.

Kidetasunen listan barrena aurrera eginez, aztertzenari garen lau lainook, helmuga zehatz baterantz jauzi edooldartzeko abilezia ez ezik, agerkari beldurgarri bihurtzendituen kemen magikoez ere horniturik daude. Beldur-garritasuna ez datorkie berezko elementu batetik (oinez-tarritik esate baterako), baizik eta alderantziz, beraienbaitan daukaten aztikeriazko edo aideko gaitasun itzelbati zor diote kemen beldurgarri hori. Eta aideko gaita-sun horren mailan hain zuzen, desegiten da euskal etairlandar ereduen arteko berdintasuna, zenbait bereizku-ne agertuz: Izan ere, euskal bertsioen arabera lainoarenekitaldiaren ondorioa jentilen erabateko suntsikera denbitartean, –suntsikera gozotua baina suntsikera azkenburuan–, irlandar testuek erakusten dizkiguten lainoenekitaldiek, kementsu eta erasokor izanik ere, ez dute sa-rraskirik edo erabateko akaberarik sorrarazten. Irlandarlaino hauek, druiden aztigoaren irudiragarri eta bidera-tzaile dira, "hats druidikoaren" itxura, testuaren hitz bere-taz, aztion tresna edo baliabidea emaitza ezberdin eta bi-txiak lortzeko, hala nola, armada oso bat zorabiatzea,edota arerioari laguntzen dabiltzan aztigokideen keme-nak ahultzea, haietatik tiratuz, baitaratuz edo. Berandua-go itzuliko gara ostera bereizkune hau behatzera, eta be-re ondorioak sakonki aztertzera, baina oraingoz, irlandartestuak erakusten duen lainoaren irudiaren bigarren era-bilera plazaratuko dugu.

"Sarraskizko laino bat (?) hedatuko da zuen buruengainetik lautadan." Esaldia, itaunketa ikur batez azaltzenzaigu testuan, itzultzailearen harridura eta zalantzarenerakusgarri. Itzultzaileak ez du ulertzen nonbait irudi ho-rren esanahia, ez baitu ikusten zein lotura mota egondaitekeen laino bat eta sarraski baten artean. Guretzatordea, esaldiak adierazten duena arras begibistakoa da,bai baitakigu, jentilen akaberaren kontakizuna aztertu on-

doren, lainoa sarraski izugarri baten iragarlea, –eta zen-baitetan baita xederatzailea ere–, dela hain zuzen.

Euskal mitoak bakarrik ulerbidera dezakeen metafo-ra honek zera frogatzen digu, lainoak jentilen akaberarenkontakizunean duen funtzio berbera ukan duela halaberIrlandan, eta beraz, hats druidikoak hartzen duen itxuraez ezik, laino hau Irlandan ere sarraski baten inguruan,–arestian, gertatu bitartean edo burutu ondoren–, agertuohi den irudiragarria ere badela.

Azkenik, eta komentatu berri ditugun hiru laino ere-du hauez gain, beste bi pasarte ditugu, bertan zera adie-razten zaigularik, alegia, Cormac erregearen druidak, lai-noak behatu eta aztertuz aritzen zirela, horietan etorkizu-nari buruzko zenbait argibideren bila, gero hauetan oina-rrituz, igarpenak jakinarazi edo erabakiak hartzeko. Hona,bada, nola lainoen funtzio azalkaria frogatzen duten bieredu ikusi ondoren, –Betlehem-go laino argidunaJesus-en jaiotza bezain gertakari garrantzitsua iragarriz,eta "sarraskizko lainoa", sarraski bat iragarri edo jagotenduen laino bat adieraziz–, funtzio eta balio azalkari edoiragartzaile horiek esplizituki baieztatzen dizkigutenCormac-en druida, igarle, edo direna direlako hauen be-haketa saiook. Lainoaren behaldiaz bere herriaren aka-beraren berria ikasten duen jentil igarlearen antzera,hauek ere lainoei so egoten dira, behaldi horietatik etor-kizunari buruzko zenbait argibide tiratu nahian. Halere,jarrera mailako beratasun honek ez gaitu itsutu behar,eta ez digu ahantzarazi behar ere jentilen eta irlandardruiden ekinaldien arteko ezberdintasunak azpimarra-tzea.

Jentilak, laino zehatz baten zentzua jakinarazten dubakarrik, gainontzeko jentilek, –zenbait bertsiotan–, ha-siera hasieratik beldurgarritzat jo duten eta azkenerakoerasokor eta deuseztatzaile probatuko den lainoarenahain zuzen; eta irlandar igarleek aldiz, anitz ahalbide etaerabilera ezberdineko igarkuntza mota baten izaera era-kusten digute bere igarpenetan. Euskal mitoan, lainoagertakari handi baten iragartzailea da, baina beti gertaka-ri ezkor baten iragarlea halaber. Zehazkiago esan behar-ko genuke agian, gaitz handi baten iragarlea dela, –jenti-len berehalako intuizioak alde batetik eta lainoaren ondo-rengo erasoak bestetik erakutsi legez–, eta igarlearenfuntzioa, bere igarmenaren funtsa, ez dela, azken bu-ruan orok ezagutzen duten gaitz horren ondorioak zein-tzuk eta zenbaterainokoak izanen diren zehaztea baino.Irlandar igarleek aldiz, barietate zabalagoko argibide etaalbisteak kausitzen bide dituzte beraien laino behakete-tan, eta honen frogagarri dugu, armadaren abiadura or-dena erabakitzeko ere balio dezaketen ikasbideak tira-tzen dituztela behaketotatik. Bestalde, lainoak emanikoargibideen barietate mailako ezberdintasuna ez ezik, be-haldietan erabilitako tekniken mailan ere bigarren bereiz-kunea topatzen dugu, irlandar testuko puntu honi buruz-ko iluntasunak gehiegi zehazten uzten ez badigu ere.Izan ere, Irlandar igarleen behagaia, "armadaren gainekozeruko lainoak" dira kasu batean, eta oraindik orokorragoden "lainoak eta airea" bestean. Bestalde,testuak ez digubehaldi horien mamiaz deus ere irakasten: Ez dakigu lai-



no mota zehatz baten bila ote dabiltzan, –guk ezagutzenduguna noski–, bere bertan egotea ala ez egotea kons-tatatu eta horren arabera erabakitzeko, ala aldiz, lainoguztiak hartzen ote dituzten kontuan, bakoitzaren itxuraeta ortzian duten kokapena aztertuz. Irakatsi zaigun ze-haztapen bakarra zera da, behagaia ez direla ostegiko lai-noak, ez eta urrutira ikusten direnak, baizik eta hain zu-zen ere, "armadaren gaineko zeruko lainoak", "armadarengainean" sortzen den eta oldartzen den hodei beltza be-zala, eta "zuen buruen gainetik lautadan" hedatuko densarraskizko lainoa bezala. Dagoeneko aztertu ditugun az-tikeriazko laino hauek testu berean egoteak, zera usteukatera garamatza, alegia, igarleen behaldiak, mota ber-bereko lainoren bat kausitzera zuzendurik egon behar di-rela, –armadaren gainetik behe samar dabilen lainoa–,eta kausituz gero, haren indarra eta mehatxua zertan etanorainokoak diren zehaztea zuzendurik halaber. Denaden, testuak eskaintzen dizkigun hitz urri horiekin ezindugu deus erabaki puntu honetaz, ez bataren ez etabestearen alde ere. Jentil igarleari dagokionez, argi askidago ez dituela ortziko laino guztiak orokorki behatzen,eta bere igarmena, laino mota zehatz bat azaltzerakoanbakarrik jartzen duela lanean.

Drum Damhghaire-ko hesialdiko kontakizunetik ate-ratako eta aztertutako bost erreferentziok osatzen duteBetlehem-go bi laino argidunekin batera, jentilen akabe-rako laino iragartzaile-xederatzailearen motiboarekin erkadaitezkeen ereduen multzoa. Testu berean datozen bosterreferentziok, –zein bere aldetik, besteekiko loturarikgabe, era zatikari eta osatu gabean eta beste arloetakoezaugarriekin nahasturik–, jentilen akaberaren azterke-tan zehar argitan ipinitako aspektu guztiak biltzen dituz-te, igarlearen amilketa salbu. Jentilen akabera iragartzenduen lainoaren motiboa, "Sarraskizko laino bat hedatukoda zuen buruen gainetik lautadan" esaldiak aipatzenduen laino horretan errepikatzen da, bertan Cormac-enarmadaren deuseztapena presidituko duen lainoaren iru-dia adierazi nahi delarik. Ondoren, Jentilarri eta BARAN-DIARAN bertsioek erakusten diguten laino mota, –alegia,iragartze hutsarekin nahikoa ez duela edo, jentilen aka-bera zuzenean eragiten duena "haien gainera" (Jentilarri),edo "atzetik" (BARANDIARAN) oldartu edo jarraikiz–, druideksorrarazitako laino beltzetan errepikatzen da, Cormac-enarmadaren gainean eta arerioen druiden kanpamendua-ren gainean "oldartu" edo "jauzi" egiten diren eta lehenazterturiko eragin ezberdinak dituzten laino beltzetanalegia.

Azkenik, "armadaren gaineko" lainoak behatuz harra-patu ditugun Cormac erregearen druidengan zorigaizto-ko lainoa behatu eta ulertarazten duen jentilaren errepi-ka aurkitu dugu. Eta orain, kidetasunak mahaigaineratu-rik, hauetatik tiratzen diren ondorioak finkatzeko garaiaheldu zaigu.

Berazkorik zuzenen eta berehalakoena, jentilen aka-berako lainoen beldurgarritasuna gerlari kamuflatuen bi-tartez ulertarazi nahi duen hipotesiaren eraispena izanenlitzateke, eta honen ondorioz, bainazko berri baten plaza-raketa, untzietako keetatik sortu omen diren ganduzkolainoen motiboari dagokionez.

Aztertu berri ditugun laino magikook ganduzko lai-noei buruz arriskatu dugun hipotesia baieztatuko lukete,azken hauek, ikusezintasun kamuflajearen motiboa etasarraski bat iragartzen duen lainoaren motiboa gurutza-tzerakoan sortutako interferentziaren emaitza izanen bai-lirateke.

Baina gerlari ezkutuen teoria bertan behera utzi etagero, laino hauen idoroketak plazaratzen digun auzi han-dia, beren jatorriarena da noski, tartean dabiltzan bi kul-tura horien artean esleitu beharko dugun jatorriarena.Jentil igarlearen betazalaren jasoera Balor-en keinu bere-tik abiatuz esplikatzen saiatu garenean bezalako hipotesizeltazalea proposa al dezakegu hemen ere?

Laino hauek, druiden aztigoaren irudiragarri jatorrakdirela, eta euskaldunek zeltengandik mailegatu dituztela,–irudia eta oldartze erasokorra gordez. Baina sorburuandagoen aztia ahantziz–, esaten badugu, premisa hauekberehala azaleratzen dituzten oztopoek erabat eutsiezinabihurtzen dute hipotesia. Hasteko, alde bakoitzeko ere-duen kopurua dugu ulerbideratu beharra, betazal jasoe-rarekin sortu den auzi berbera, zeren Euskal Herriari da-gokion gehiagotasunak, gure herria motibo zelta mitikobaten albiste iturririk iaioena bilakatzea eraginen bailuke,eta argi dago hori gehiegikeriazko konklusioa litzatekee-la. Ondoren, ezin ahantz dezakegu laino mehatxugileaeta betazal jasoen arteko esteka sendoa jentilen akabe-raren zenbait bertsiotan, eta honek noski, betazalen mo-tiboari buruzko konklusio nagusia, –Irlandako zeltaitzine-ko geruzan duela jatorria alegia–, lainoaren motiboari za-baltzera garamatza. Baina zentzunik sinpleenak gogoraekartzen dizkigun argudio hauek ez ezik, testuen azter-ketak eta mitologia zeltaren ezagutzak ere, hipotesi zel-tazalea zokoratzearen aldeko arrazoi berriak luzatzen diz-kigute. Halako laino magikoak sorrarazteko druidekomen duten abilezia ez dute erromatar idazleek inoiz ai-patzen, nahiz eta, –anitz idazlanetan erakutsi bezala–,apezgo zelta honen inguruko gauza guztietan biziki inte-resaturik egon. Baina okerrago oraindik, abilezia hauenerreferentzia bat ere ezin da Irlandan bertan aurkitu aipa-turiko testurik at, irlandar mitologia ugariko hiru eredubakarrek, –hau bitxikeria!–, bertan biltzea erabaki bidedute eta.

Auzia euskaldunen zeltengandiko maileguaren hipo-tesiaz bideratu nahi badugu, azken hauengan motiboa-ren presentzia zabalagoxea eskatzeko eskubidea dugulaesango genuke, testu bakar horrek eskaintzen duenabaino zertxobait nabariagoa gutxienez.

Beste aldetik, gizarte hirufuntziokaria osatu aurretikborrokan dabiltzan alderdien eskema nolabait extrapola-tu eta Cormac-en espedizio honi ezarriz, druidak, beharluketen lekuan ez daudela ohartzen gara. Cithach,Cormac-en druidetako bat, eta kasualitatez topatzenduen Dubhfis jardunkidearen arteko elkarrizketa honekargitasuna egin dezake puntu horren gainean71:

62 J. I. HARTSUAGA


71) Ber. / 37-39 orr.

Dubhfis: –"Oh Cithach, nola etorri zara zure arerioa-ren lurraldera? Zure arerioaren lurraldera nola etorri zara,nora zoaz?"

Cithach: –"Tara-tik etorri naiz, Cuil Feaga Formaeile-ra. Munster-era noa (ezerk ez dit debekatzen), ohDubhfis, oh Dolhis-en semea".

Dubhfis: –"Zergatik zoaz Munster-era, esan ezazuitxaron gabe, jakin ahal badaite. Gure topaldi hau esplikaiezadazu (?), zein bideri jarraikitzen zatzaizkio, zein arma-da zaintzen duzu?"

(...) –Cithach: "Lurralde hauetako druidak botatzekoetorri naiz, eta halaber nire lagunak. Cormac-ek,Munster-go errege kementsuak, zigortuko ditu (eta luzeiraunen du horren oroitzapenak)"

Cormac beraz, Tara-ko erregea da, "erdigunean"errege dena alegia, eta honek, –Euskal Mitologia Konpa-ratuan azterturiko zelta eta indoeuropar erdigunearenirudi ideologikoaren arabera–, Irlandako botere gorenaeta subiranotasun osoa dauzkala adierazten du. Beraz,berak irudiratzen du zalantzarik gabe zelta ortodoxoaden alderdia.

Irlandako errege hau Munster-en aurkako espediziobatean dabil, "lurralde hauetako druidak botatzeko", tes-tuak adierazten irudi duenez, orobat druida eta buruzagidiren pertsonaia hauek botatzeko, ez bide dute nonbaitCormac-en aginte osoa onartzen.

Dubhfis-ek Cithach-i eginiko galderetako batek,"zein armada zaintzen duzu?" itaunak hain zuzen ere,Tara-ko erregearen abiadura oztopatzen duten druidenarierari buruzko komentario bat sorrarazten du: Izan ere,druida zeltek hamaika testutan erakutsitako jardunarrunta zera da hain zuzen ere, armada bat lagundu etajagotea, zenbait maniobra aholkatu ala gaitzetsiz, berenaztikeriaren bitartez ikasten dutenaren arabera, (kanpa-mendurako lekua hautatu, egunaren momentu zehatzenbat aholkatu erasotzeko egokiena bezala, armadarenabiadura ordena erabaki e.a.), eta horretaz beste, berenaztikeriaz baliatuz, arerioak indargabetzea, hauen keme-na, iraumena eta adorea ahulduz. Hots, druiden jardueraosoa, laguntzen ari diren armadaren inguruan burutzenda, eta honela ari dira argi eta garbi ikusten denez,Cormac-en armada laguntzen etorri diren druidak. Ikus-gune honetatik, Cormac-en aurka zutitzen diren druidakarras heterodoxoak ditugu: Ez ditugu armada baten on-doan ikusten hari beren laguntza "teknikoa" eskainiz, bai-zik eta beren kontura eta borrokaren zama osoa bakarrikeramaten72.

Bada, –hau ere kasualitate bitxia ote?–, Cormac-ekMunster-etik bota nahi dituen druida atipiko hauen alder-ditik irteten dira Irlandako erregearen aurka benetako ar-ma gisa edo mehatxuzko igarpen gisa botatzen diren hi-ru laino magikoak, benetako biak eta metaforikoa alegia.

Cormac-en armadaren druida laguntzaileek ordea, ez bi-de dute teknika hau ezagutzen, ez baitute inoiz erabil-tzen. Gauzak honela ikusita, badirudi mota honetako lai-norik ez dagoela beren aztikerien artsenalean.

Honek guztiak lainoaren motiboaren hesparrua ge-hiago murrizten digu oraindik: Ezin dugu engoitik Irlandaosoko berezitasuntzat jo, Munster-en eta munster-ta-rren artean aurkitzen baitugu bakarrik. Tara-ko erregegorenaren aurka borrokan dabiltzan munster-tar druidenberezitasuna da.

Ikus ahal denez, Balor-en betazala DeDennan-darrenaurka lehiatzen ziren bertakoen alderdian zegoen bezala-xe, laino hauek ez daude aztigo zeltaren irudiragarritzatjo ahal izateko egon behar liratekeen alderdian.

Lainoaren adierazmamiaren puntuak hipotesi zelta-zaleari bi bainazko berri eragokitzeko aukera ematen di-gu.

Druiden lainoek zenbait erabilera ezberdin dituztelasomatu dugu, edo zehazkiago esanez, zenbait eragin ez-berdin dituztela.

Helburuaren gainean jauzten edo oldartzen ikustendugun lainoaren irudia aldatzen ez bada ere, bi kasuetanburutzen diren ondorioak hagitz ezberdinak dira. Aurre-neko kasuan, gainbehera oldartzen den lainoak, zorabioeta eromeneko egoera batean murgiltzen ditu armadakosoldaduak, eta bigarrenean ordea, lainoaren ekitaldiarenemaitza zera da, Cormac-en druidak indar husturik gerta-tzea, lainoak tiratuz, haien kemenak baitaratu bailituen.Irudiragarri berak honelako eragin aniztasuna erakuste-ak, lainoak azkenean edozertarako balio dezakeela pen-tsatzera eramaten gaitu. Azken buruan, Munster-godruiden "hats druidikoaren" itxura baino ez baita, etahauek zalantzarik gabe, anitz baliabide ezberdinez horni-turik egon bide dira.

Barrokismo semantiko honek begibistako kontras-tea plazaratzen du, lainoak euskal bertsioetan beti azal-tzen duen esangura bakar eta berarekin alderatuz gero.Beti-beti jentilen iragartzaile edo iragartzaile-xederatzaileden lainoari eragoki behar zaio beraz, zalanzkunerik ga-be, "jatortasun agiria", zeren eta interpretazio ezberdinenlar-ugaltasuna, ulermen hutsune eta ulerkerien igergarrisegurua baita beti. Eta aurruste honi gainera, "Sarras-kizko laino bat hedatuko da zuen buruen gainetik lauta-dan" dioen metafora bermatzen zaio berehala. Testu be-raren arabera sarraskia presiditzen duen laino honek aur-ka egiten die, druiden aztikerien irudiragarri izan nahi du-ten laino horiei, eta euskal lainoekin erakusten duen ki-detasun semantikoari esker, irlandar testu honetako hirulaino ereduen arteko jatorrena eta benetako esanahitikhurbilen dabilena dela froga daiteke. Laino honek, drui-den araberako ulerbideak eraisten ditu, –izan ere, drui-dek sorrarazitako lainoek ez dute inoren heriotza eragingainera–, eta motiboaren esanahiari dagokionez, jentilenakaberaren azterketa amaitzerakoan geunden puntu ber-berera itzularazten digu ostera: Alegia, lainoa erailea daargi eta garbi, baina ez dakigu nola edo zergatik.

Bi tradizioen loturabakotasunaren hipotesiak ez duinongo zentzurik euskal eta irlandar ereduek erakutsi du-



72) Aztigo zeltaren ortodoxia, Moytura-ko bigarren gatazkaren au-rretik Lug-ek batzartu dituen laguntzaileek borrokan erabiliko di-tuzten baliabideak aldarrikatzen dituzten pasarteetan adieraztenda.

ten berdintasun itzela, eta motiboaren urritasun larriakontuan hartzen baditugu. Beraz, defendagarri geratzenzaigun hipotesi bakarra, irlandar lainoen zeltaitzinekota-suna da, eta honek noski, Euskal Herria eta zeltaitzinekoIrlandaren arteko bigarren kulturkidetza gunea adierazikoluke, betazal jasoeraren motiboaren ondoan. Aipaturikohiru lainoen presentzia zeltaitzineko kultura baten hon-dartzat joz ulerbideratuko lukeen hipotesi hau, honainoageriratu ditugun irregularkeriak ulertarazi diezazkiguke-en bakarra da: Lainoen erabileren gehiegizko aniztasunazelten ulerkerien eta arrazionalizaketa saioen ondorioaizanen litzateke, beste kulturako izanik arraro aurkitzenzuten irudiragarri hori ulerbideratzeko ahaleginen ondo-rioa. Argudio beronek argituko luke halaber, motiboaktestuan duen kokapenak plazaratzen duen arazoa (lainomagikoetaz Cormac-en aurkako druidak bakarrik balia-tzen dira), eta era berean ere ulergarri bihurtuko lukemotiboa gehiago ez azaltzea testu honetatik at Irlandakomitologia ugari eta aberatsean zehar. Eta noski, –ez de-zagula hau ahantzi–, hipotesi honetan oinarrituz bakarrikzuritu daiteke honelako lainoen agerkundeak ugariagogertatzea Euskal Herrian, Irlandan baino.

Lainoen irakurketan oinarrituriko igarkeraren izanaadierazten diguten bi pasarteen komentarioa propio utzidugu azkenerako, eta jarrera honen arrazoia zera da, ba-dagoela igarkera hau Irlandan arrunt ezaguna zela froga-tzen duen testurik. Ikus ditzagun datu guztiak eta ondo-ren eginen dugu komentarioa73:

IGARKUNTZA: Druiden funtzio garrantzitsuenetakobat igarkuntza zen, etorkizun dauden gertakariak asma-tzea alegia, eta hau, gai garrantzitsu ia guztiei loturik ze-goen iharduna zen: Espedizio militarrak,...

Druiden igarpenak bi datu motatan oinarritzen ziren;alde batetik gertakari eta objektu berezkoen behaketan,eta bestetik zenbait errito artifizialetan: Eta iharduera ho-netan ari zen bitartean, druida, "faith" bat zen, igarlea ale-gia.

Lainoen behaketatik ere igarpenak tiratzen zituzten."Samain" (Azaroaren 1.) baten bezperan, Dathi Irlandakoerregea (K.O. 405-428) egun hartan Cnoc-nan-druad-en("Druidaren muinoa": egungo Mullaroe-n...) suertatu zela-rik, Skrean-go udalerrian, Sligo-ko konterrian, Ballysadar-eko badiatik mendebalderantz, bertan baitzuen orduanbere egoitza, bere druidari zera agindu zion, Samain har-tatik hurrengora bitartean bere erresuman gertatuko zi-ren gauza nagusiak igar zitzala. Druida muino gainera igozen, eta gau osoa bertan eman ondoren egunsentianitzuli, eta sorgina MacBeth-i bezala zuzendu zitzaionerregeari zera esanez:

–Itzarririk al zaude oh Erin eta Alban-go (Irlanda etaEskoziako) errege.

–Zergatik eranskin hori nire tituluan? –galdegin zuenerregeak–, ni ez naiz Alban-go errege.

Eta druidak zera erantzun zion, "Erin-go gizonen lai-noak kontsultatu zituela", eta horietatik ikasi zuela erre-geak arrakasta eta garaipenez beteriko espedizioa egi-nen zuela Alban, Britainia eta Galia-ra. Eta igarpenarenarabera honelaxe egin zuen zerbait beranduago.

Lainoen bidezko igarkuntzaren berri honi zera gaine-ratu behar diogu, "neladoir" (nailadore) hitzaren izaera ir-landeraz, astrologo edo igarle bat izendatzeko: eta "nela-doracht-ek" piromantzia adierazten du (suaren bidezkoigarkuntza) latindar deklinabideko irlandar idazlan zaharbatean. Baina "neladoir"-en lehen esanahia "laino-igarle"da; eta "neladoracht"-ena, "lainoen bidezko igarkuntza";zeren "nel, neul, nell", "lainoa" baita gaur egun oraindikere, eta ez "izarra" edo "sua".

Halabaina, neladoir-aren agerkunde honek ezingo dugure argudio egitura aldarazi, Irlandatik at parekorik ezduen igarkera baita, zelten beste igarkuntza teknikak ezbezala. Izan ere bat baino gehiago dira gizarte zeltetanzehar, eta areago, indoeuropar gizarte ezberdinetan ze-har, apenas aldaketarik gabe aurki daitezkeen igarkuntzamotak. Hona DOTTIN-en artikulu honek zer dioskun puntuhorretaz74.(Igarkuntza zeltari buruzko artikulu honetanneladoir-i dagozkion erreferentziak oraintxe plazaratu be-rri dugun testutik atera ditu autoreak: ez dira beraz erre-ferentzia berriak).

IGARKUNTZA (ZELTA): JUSTIN-en arabera (XXIV, IV,4) zeltak trebeak omen ziren eta beste herrien gainetikomen zeuden igarpenaren zientzian,... zeltek igarkuntzamota guztiak praktikatzen zituzten. Illyricum inbaditu zu-ten galiarrak, txorien hegakerak erakutsirik heldu omenziren.

Patuari galdetuz esleitu omen zitzaion Sigovesus-ihertziniar oihana (Livio V, XXXIV, 4). (...). Gatazkari ekinaurretik galiarrek oparikien erraiak aztertu ohi zituzten;eta behin erraiek hondamen ikaragarria adierazten zute-lako, beraien emazte eta haurrak sarraskitu zituzten jain-koen oniritzia ostera itzul lekien (JUSTIN, XXVI, II, 2).STRABO-ren arabera, (IV, IV, 5 198 orr.), galiarren oparieta igarkuntza ihardunak erromatarrenen alderantzizkoakziren: giza oparikia, kriminal gaizkilea sarritan, bizkarreanemandako ezpata-kolpeaz eraiten zen, eta etorkizunarenigarpena, behaketa hurrenkera luze eta etengabe bateanoinarrituz, –erortzeko modua, dardaren nolakoa, eta odoljarioaren arabera egiten zen (cf. Diodoro Siziliarra V, XX-XI, 3).

Artemidorus-ek dioenez, itsas kairen batean eskui-neko hegala txuriz margoturik zuten bi bele beltz omenzeuden; auzitan zebilen jendeak mahai baten gaineanopil bana ipini ohi omen zuten, zein norena zen argi ge-ratzeko moduan prestatuz. Beleak opilen gainera etorri,gizaseme baten opila jan eta bestea lardaskatu egitenomen zuen, eta opila lardaskatu zietenek irabaztenomen zuten auzia (ikus STRABO IV, IV, 6, 198 orr.)

64 J. I. HARTSUAGA


73) P. W. JOYCE. "A Social History of Ancient Ireland". London1903/229 h. (Divination).

74) G. DOTTIN. "Divination (Celtic)", Hasting’s Encyclopedia delako-an.

Galiarrak belberinaz baliatzen omen ziren patuak as-matu eta etorkizuna aurresateko (Plinio XXV, LIX, 106ORR.; CF. SERVIUS, AEN., III, 57).

Hipolito-k (Philosonumena 25) harri koxkorrekin etazenbakiekin zeltek egin ohi zituzten patu asmaketak ai-patzen ditu. Lehen mendeko britainiarrek patu gaiztoa-ren erakusgarritzat jotzen zituzten igergarriak ugariak di-ra: Hotsak kuriatik kanpo; garrasiak antzokian; Thames-en itsasoragunean urperaturiko hiri baten agerkundea;Atlantikoak odolezko itsaso itxura hartzea; itsasbeherakagerian utzitako gizantzeko itxurak hondartzan (TAC.ANN. XIV, 32).

Ornitomantzia, haruspizioa, eta beste zenbait igar-kera, senitarteetako ugazabek egina zen jatorrian, zalan-tzarik gabe. Deiotarus galatiar erregea augure ospetsuazen (Cic. "De Div." I, 15, 26-27; cf. II, 37, 78); inoiz ezomen zion ezeri ekiten etorkizuna kontsultatu gabe.Behin, espedizio bat hasita, arrano baten hegakerakatzera itzularazi zuen; espedizioa bertan behera utzi etahonela salbatu zuen bere burua. (...). Aspaldiko garaitanzelten artean etorkizuna aurresaten ziharduten apaizakbazeuden.(...). diodoro siziliarrak (V, XXXI, 31), igarleak,druida eta bardoengandik bereizten ditu. Igarleak, hegaz-tien hegakera eta oparien erraien arabera aurresaten zu-ten etorkizuna (Cicero, aip id. I, 41 orr. 90).(...). Irlan-darren artean,antzinako testu pagano zaharrek jakinaraz-ten digutenez, igarkuntza oso estimatua izan zen.Druidek praktikatu ohi zuten. Beren aurresanen iturbu-rua berezko agerkarien behaketa izaten zen maiz; igar-kuntza motarik ezagunena lainoen bidezko igarkuntzazen, eta "neladoir" hitza, zuz.itzul. "lainoak irakurtzen di-tuena", igarleak izendatzeko erabili ohi zen. Baina igarpe-nak sarritan, zenbait objekturen laguntzaz burutzen dira:Ogam idazkerako ikurrez beteriko hagin makila; gurpilbat, honek galiar-erromatar jainkozko baten ikur ezagunagogorarazten digularik. Druidek halaber, ametsak etatxorien garrasiak ulerbideratzen zituzten, belearena etatxepetxarena batik bat. Zenbaitetan, igarpenak tiratzenziren zakur baten zaunka hotsetatik, edota zuhaitz errobaten itxuratik. "Togail Bruidne Da Derga" delakoan,etorkizuna asmatu asmoz egindako txerri baten opariaaurkitzen dugu.

Ez dugu erreferentzia zuzenik antzinako britainiarrenarteko igarkuntzaren gainean. Baina kornixerako "teuletpren" (egurra bota) hitzek, "patuak asmatu" adieraztendute. Kimruerako "coelbren" hitzak (igarpen egurra) "pa-tua" esan nahi du; eta irlanderako "erann chur" hitzek(egurra bota) "patuari galdetu" esan nahi dute. Hiru dia-lektoen arteko etimologia adostasunak zera frogatzen di-gu, egur pusketen bidezko igarkuntza, –Tacito-k teutoienartean (Germania X) aipatzen duena–, galiarrek eta britai-niarrek egina zela baita ere.

Zelten igarkuntza motei buruzko halako lista exhaus-tiboan "neladoir" delakoari buruzko erreferentziak Irlanda-tik kanpo ezin aurkitzeak, lehenago betazalen jasoeraeta laino beldurgarria ibili diren bide beretik sartzen digulaino irakurlearen nortasunaren arazoa. Alegia, gainon-

tzeko gizarte zeltekiko inongo kidetasunik gabeko irlan-dar eredua besterik ez dugu, eta eredu hauek bere eus-kal adierazkideak baino urriagoak dira. Bitxia eta nabar-mengarria da beti gauza bera gertatzea jentilen akabera-ko motiboekin pareka daitezkeen motiboei dagokienean:Betazalen jasoera, gainbehera oldartzen den laino bel-durgarria, eta orain laino irakurlea, bere euskal bertsioaden jentil igarlearen agerpenak, irlandar hiru druidak bai-no gehiago direlarik. Motibo hauen jatorri zeltaren hipo-tesiari eutsi nahi badiogu, erabat eman beharko diogueuskal mitologiari, irudirago zelta hobekien gordeduenarentzako saria, zeren bertan bakarrik gorde bidebaita, zeltengandik ikasi ondoren, gure maisuek bereha-la eta leku guztietan ahantzi zutena.

Atzera seriotasunari helduz, "neladoir" laino irakurle-aren izaera zelten bertakoengandiko maileguz baino ezindaiteke ulerbidera. Bertakoak lirateke, kultur bereizgarri-tzat ukanen luketenak lainoen behaketan oinarriturikoigarkuntza mota hau. Mailegu hori aipatu dugula, etaDrum Damhghaire-ko hesialdiko kontakizunera itzuliz,zalantzarik gabe zerbaiten adierazgarri dugun oposaketabat azpimarratu nahi nuke, hain zuzen ere, Cormac-eneta Munster-go druiden arteko oposaketarekin batera,lainoen ekoizpen eta irakurketaren arteko oposaketa pa-raleloa.

Laino magikoak sorrarazten dituzten druiden irudiajatorrizko motiboaren zelten arrazionalizaketa dela unebatez alde batera utzirik, –laino beldurgarri sarraskitzaile-ak ez baititu benetan inork sorrarazten ez euskal bertsio-etan, ez eta "sarraskizko laino" irlandarraren kasuan ere–,bi taldeetako druiden arteko diskriminazioa, bakoitzarenlainoekiko loturari dagokionez, argiegia eta sakonegia daagatikoa edo kasualitatezkoa izateko: Alde batekoek be-hatu eta ulerbideratu egiten dituzte, inoiz ere sorraraz-ten ez dituztelarik, eta beste alderdikoek aldiz, laino ma-gikoak sorrarazten ikusten ditugu, baina sekula ez laino-ak behatu edo irakurriz. Egoera honi, testuan zehar so-rrarazten diren eta irakurtzen diren lainoen arteko antzaeransten badiogu, –"armadaren gaineko lainoak" baitiradenak, bat ezik, Dathi erregearen druidak, noiz etagauez gainera, behatzen dituen laino zehaztubakoak ezbezala–, gorago aipaturiko maileguaren adierazpide dia-lektiko baten aurrean ez ote gauden hausnartzera bultza-turik sentitzen gara. Maileguaren adierazpide dialektikoaaipatzerakoan zera esan nahi dugu, lainoaren irudi ho-rren inguruko oposaketak (sorrarazpen eta irakurketenarteko oposaketak alegia) bertakoen baliabide mitiko ga-rrantzitsu baten gainean (laino magikoaren gainean) zel-tek erdietsitako kontrola (behaketa eta horren araberakoneurriak) adierazko lukeela.

Bide batez, eta honen ondorioz, bereizketa bat eza-rriko litzateke ulerkeria horretan oinarrituz, aztigo zurikoalderdi bat (lainoen bidezko igarkuntza) eta aztigo beltze-ko beste bat (laino magiko erasokorren sorrarazpena) de-finituz. Izan ere, jentilen akaberan ikusten dugun lainoa-ren antzeko laino jator batetik abiatuz, –eta irlandar "sa-rraskizko lainoa" dugu hipotesi honen bidezkotasunaren



frogagarri–, zera nabaritzen dugu, bere jatorrizko ezau-garri bikoitza, (alde batetik behagai eta igargai izan, etabestetik sarraski handi baten xederatzaile izatea alegia)bitan erdibitu dutela momentu batean irlandar zeltek.

Izan ere, "sarraskizko lainoa" alde batera utzirik (etahonek metafora baino ez izateari zor bide dio jatorrizkobalio bikoitza gorde ahal izana) gainontzeko irlandar ere-duetako batek ere ez du lortu ezaugarri bikoitzari eustea:Edonolako lainoak irakurtzen dira alde batetik, –bai etagauez ikusten direnak ere–, edonolako igarpenak adie-razteko, edota bestetik, inork behatu edo irakurtzen ezdituen laino magiko erasokorrak topatzen ditugu.

Komentario hauen bidetik, galdera berri bat plazara-tu behar dugu ezbaigai honetan, hain zuzen ere, lainoenirakurketaren bidez egindako igarpenen edukiarena.Haatik ez gara honekin gehiegi luzatuko, azken buruanlaino magikoen erabilera anitzen arazoaren errepika bai-ta, eta beraz, azken honetaz landutako argudioak extra-polatu besterik ez dugu eginen. Irlandan aurkitzen du-gun laino irakurketaren bidezko igarpen ahalbideen aniz-tasunak, –igargai ezberdinetan nahiz igarpenen balio-epeen luzera aldakorretan agertzen den aniztasunak–,kontraste sakona egiten du jentil igarle guztiek lainoaikusi ondoren esaten duten igarpenen beratasun kons-tantearekin. Jentil igarleen erabakia, bakarra eta bera dabeti, lainoaren esanahia bakarra eta bera den bezala,eta erabaki hori nekez izan liteke Irlandatik etorriaEuskal Herrira, Irlandan ez baita ezagutzen, laino batenbehaketaren ondorioz patu gaiztoko igarpena sekulaegin denik.

Propio utzi dugu azkenerako Irlandan "neladoir" dela-koa agertzeak dakarren berazko nagusiaren komenta-rioa: Jentil igarlea ere, laino irakurle bat dugu, eta datuhonek dakarren frogari esker, borobilkiago zehatz deza-kegu orain, hasiera hasieratik eragiketa magikotzat jodugun betazalen jasoeraren motiboaren adierazmamia:Ia segurtasun osoz esan daiteke orain, betazalen jasoeraigarkuntza mota baten kanporako keinua dela, Irlandankausitu ditugun azken lainook alde batetik, eta "laino ira-kurleak" bestetik, erabateko indarrez ezabatzen dituzte

jentilari betazalak jasotzearen eragiketak ukan lezakeenesanahi erasokorrari buruzko azken susmoak. Gure jenti-la ez da jatorrian gerlariz beteriko lainoa deuseztatu nahiduen begi luputsuaz hornituriko etsaia, baizik eta, lainozehatz baten agerkundeak denak kezkatu dituenean, hu-ra behatu, "irakurri" eta ulerbidera dezan etorrarazi etabetazalak zabaltzen dizkioten pertsonaia.

Lainoen behaketa eta ulerbideraketarekin lotu behardugu betazalen jasoera.

Berazko garrantzitsu hau halere, ez dator bakarrik,zeren berarekin batera, bera bezain garrantzitsu eta era-bateko diren beste bi berazko baitakarzkigu: Aurrene-koa, laino irakurlearen agerkundeak, Moytura-ko tradizio-ak Balor-en betazalaren jasoerari ematen dion esanahiagezurresten duela. Betazal jasoeraren keinu magikoa lai-noen irakurketari lotzen zaionez gero, Balor-engan ema-ten zaion ulerbideraketa gezurrezkoa da, faltsua da.Gezurrezko esanahi eta funtzio horiek, bertako irlanda-rrek ezagutu bide zuten keinu magiko hori zeltek, propioala nahi gabe, gaizki ulertzearen emaitza dira. Eta ulerke-ria honek, Moytura-ko Balor-en nortasuna argitzeko pro-posatu dugun hipotesiaren ( bertako irlandar jainkozkobaten keinu bereizgarria + jainko berori etsairatzekoeransten zaion deabru zeltaren begi pozoitsua) egokita-suna frogatzen du.

Bigarren berazkoa zera litzateke, "neladoir" edo lainoirakurlearen jatorria argitzeko zelten bertakoengandikomaileguaren hipotesia derrigorrezkoa dela baieztatzea.Irlandar eskuizkribu honen edo haren data alde baterautzirik, –izan ere, axola duen antzinakotasun bakarra izkri-bu horietan idatzirik dauden ahozko tradizioena baita–, tra-dizio zeltarik zaharrena logikoki, Irlandara heldu zirenekoaizan behar da. Eta bertan, ikusi dugunaren arabera, zelteksasiulerbide bat asmatu badute laino irakurlearen keinubereizgarriari zentzu bat emateko, argi dago ezin izan dire-la beraiek izan, lainoen irakurketaren bidezko igarkuntzaIrlandara ekarri dutenak. Seguru asko, beranduago berta-koen kultura zertxobait ezagutu zutenean mailegatu zutenhaiengandik, mailegatzen ari ziren igarkeraren keinu be-reizgarriaren mamia eraldatu ondoren noski.

66 J. I. HARTSUAGA


VIII. PARTHOLON-EN ASKAZIA

eman ditugula arrakasta osorako bidean. Alde batetik,mito honen Jesukristoren jaiotzarekiko eta kristaugoa-ren hedapenarekiko loturak sasiulerbide berantiarrak di-rela, eta mitoaren jatorrizko esanahiarekin zer ikusirik ezdutela baieztatu ahal izan dugu. Ikergai ditugun motibo-ak Irlandan aurkitu ditugunean, guztiak, bat ezik, –Betle-hem gaineko laino argiduna–, kristautasunarekin inongoloturarik ez zeukaten testuingurutan azaldu zaizkigu(Moytura-ko gatazka, Drum Damhghaire-ko hesialdia),eta honek, engoitik akaberaren mitoaren bertsioen az-terketatik tiratu dugun susmoa egiazkotzat baieztatu di-gu. Halere, baieztapen hau garrantzitsua izanik ere, au-

Bi dossier garrantzitsuenetariko bigarrena itxi berriadugu. Gure itxaropenak ipini dituguneko bi dossierrokburuturik daude, eta horiekin nolabait jentilen akabera-ren ikerketa bera ere bertan amaitzen dela esan liteke.Ibilkizun geratzen zaizkigun bi bideek eman dezaketenemaitzen zain oraindik, badirudi halere ikerketaren au-rren balantzea egiteko une egokia dela. Betazalen jasoe-raren eta laino mehatxugilearen motiboei buruzko inkes-ta luze eta sakon horiek bukatu ondoren, zein dira lortu-tako aurrerapenak bi helburuei dagokienez?

Aurreneko helburua ezin esan erabat iritsi dugunik,baina halere begibistan dago aurrerapauso bikainak

rreko susmo argi baten baieztapena baino ez denez ge-ro, ezin esan aurrerantz emandako urratsa ikaragarriadenik.

Aurrerapen ikusgarririk nonbaiten egin badugu, jentiligarlearen betazalen esanahia argitzeari dagokionez egindugu, eta hau, –gogora dezagun–, "neladoir" edo lainoirakurlearen idoroketari zor zaio. Laino irakurleak, jentila-ren eragiketa bitxia lainoen bidezko igarkera baten keinumagiko bereizgarria bailitzan ulertaraztea ahalbideratzenzuen, eta agerian ipintzen zuen gainera jentilaren "itsuta-suna" eta "zahartasunaren" gezurra, ezaugarri horiei bu-ruzko gure aurruste eta susmoak baieztatuz, alegia, be-tazalen jasoeraren esanahi jatorra ulergarri egiten zuentestuinguru-gakoa ahaztu ondoren, hutsune semantikohori betetzeko kontakizunak plazaratzen dituen aitzakiaz-ko arrazionalizaketak zirela erakutsiz. Euskal Herrian as-paldidanik nonbait ahantzi zen igarkuntza mota hori du-gu, zalantzarik gabe, bila genbiltzan gakoa.

Halere, laino beldurgarriak itzal itsusi bat eragiten duidoroketa honen gainean, zeren eta ez baitugu, hasierahasieratik arazoaren gako nagusitzat jo dugun motibohoni buruz gauza handirik argitu. Noski, agerkunde batdela frogatu ahal izan dugu, eta honi esker, betazal jaso-eraren motiboa ulerbide asegarri batetik bideratzea er-dietsi dugu, hasieratik esandakoa baieztatuz, hots, beta-zalen jasoera lainoaren funtzioan ulertu beharra dagoela.Baina azken buruan, lainoaren funtzio azalkaria argi etagarbi esplizituki adierazten zaigu jentilen akaberareneuskal bertsioetan, eta ezin esan beraz azalkaritasun ho-ri berriro frogatzea aurrerakada itzela denik. Lainoareninguruan benetako lehen mailako garrantzia duen galde-ra, mitoaren adierazmamia erabat argi dezakeena, –lai-noak baitaratu edo irudiratzen dituen indarren zer nola-koarena alegia–, ezin izan dugu oraindik erantzun."Sarraskizko lainoaren" metaforak gogoratzen digun iru-diak, berriro ere sarraskia iragarri eta, –nola burutzenduen ez jakin arren–, seguru aski eragin ere eragitenduen lainoaren hipotesira bidaltzen gaitu. Baina irudi ho-rrek ez dakarkigu lainoaren indarraren zer nolakoari bu-ruzko beste inongo argibiderik, eta indar horrek gure in-kestaren enigma nagusi dirau beti ere. Agian lainoarenkemena, jatorri beretik ilun eta zehaztu gabekoa dela us-te ukan beharko ote dugu, esplizitatu gabeko katastrofelatz baten metafora hutsa, eta beraz alferrekotzat jo be-harko ote dugu, sekula ukan bide ez duen esanahi zeha-tzago horren bila ihardutea?

Eta gainontzekoari dagokionez, gure ikergaiak azal-du diren testuinguruen heterogenotasunak alde batetik,eta ikergai beroiek gehienetan, ageri ikusten denez, ja-san dituzten desfigurazio semantikoek bestetik, erabatezinezkoa bihurtzen dute mitoaren ulerbideratzeari da-gokionez aurrerakadarik txikiena ere burutu ahal izatea,eta zer esanik ere ez noski, mitoaren funtzioa asmatzea-ri dagokionez.

Gure pozaldi gozoenak, zalantzarik gabe, mitoarenhedapena eta igorbidearen alorretan burututako idoroke-tei zor zaie. Izan ere, ikerlanaren hasiera hasieratik gureburuari ezarritako bigarren helburu hau kasik bete bete-

rik baitago. Aurrusterik gabeko abiaburutik hasi, eta bi-tan Irlandara eraman gaituzte inkestek, bertan, gure iker-gaiekin pareka daitezkeen erreferentzia bakarrak kausi-tzeko, –betazalen jasoera, laino erasokorrak eta laino ira-kurketa–, eta ez nolanahi gainera, baizik eta haien zeltai-tzinekotasuna frogatzen duen moduan kokaturik. Zeltai-tzinekotasun hau beste zenbait bidetatik ere bermatueta nabarmendu da gero, hala nola, Irlandatik kanpokoeredu zelta eta indoeuropar eza erabatekoa ikusirik, aldebakoitzeko bertsioak zenbatzerakoan argi geratu denEuskal Herriaren gailentasunak erakutsirik, irlandar ere-duan azaldu diren testuetan nabari diren egitura etaadierazmami mailako trakeskeriak somaturik, eta ere-duok ulerbideratzerakoan gertatu diren zalanzkuneak,–eredu bakar bati eragokitzen zaizkion anitz funtzio etaesanahiak lekuko–, adierazirik.

Ikertu ditugun puntuon azterketak nahiko frogakorizanik ere zein bere aldetik, guztioi esker iritsi ahal izandugun sogune berri honetatik honaino plazaratu ditugundatuei begiratuz gero, gero eta nabarmenago agertzenzaigu gure hipotesiaren bidezkotasuna: Benetan ezinez-koa da jentilen akaberaren euskal bertsioak, –denak pa-retsu eta bateratsu kontakizunaren mamiari dagokio-nez–, elkarren arteko loturarik ez duten zenbait testu zel-tetan han hemenka jasotako motibo eta gertakari bildu-ma batetik eratorritakotzat jotzea, eta alderantzizkoa be-rriz, –irlandar erreferentziak zeltaitzineko mito zahar ba-ten hondakin sakabanatuak bailiran kontsideratzea ale-gia–, motiboen trakeskeria eta sakabanatze hauek ar-gien ulerbidera ditzaken hipotesia da. Gainera, azterturi-ko motibo guztien urritasun larria eta bi lurraldeetan so-ma daitekeen lotura megalitikoa, borobilki uztartzen diragure hipotesiaren barnean. Zeltaitzineko Irlanda etaEuskal Herriaren arteko kulturkidetza agerian ipini ahalizan dugu, sinesgaitza badirudi ere, eta kulturkidetza ho-nek, bere jatorria dena delarik, nolanahi ere hagitz atzeraigortzen gaitu aspaldian barrena, urrunegi beharbadaerrazki onartua izateko, baina hortxe daude datuak, ikusinahiko dituen edonorentzat ikusgai. Kulturkidetza honekazkenik, euskaldunei buruz arkeologiari esker dakigunabaieztatu ezezik, bide berriak zabaltzen dizkigu hauengarai bateko ahaideak ikertzeko.

Idoroketari bermatzeko beharrezko diren froga arke-ologikoak ere eskura ditugu, ez digute huts egiten.Arazo bakarra, astian barrena oso atzera egin beharrakdakarkigu: Zalantzan ipini liteke, ahotik belarrira igorrita-ko kontakizun batek honen bide eta bizitza luzeak ibilieta bizi ahal izatea, baina testuak argi mintzatzen zaizki-gu ahalbide horren alde.

Balantze honen aurrean galdera bat azaltzen da na-barmen: Ikergai ditugun motiboen parekoak Irlandankausitu ditugu, zein bere testuinguru berezian kokaturik,testuinguru hauek elkarren artean zer ikusirik ez dutela-rik, eta jentilen akaberaren testuinguruarekin are eta gu-txiago oraindik. Irlandar eredu hauek era eta toki haue-tan kausiturik, euskal mitoaren pareko mito zahar batenhondakin sakabanatuak ematen dute. Orduan, ukan aldaiteke, motibo sakabanatu horien jatorburua, –irlandar



jentilen akaberaren mitoa alegia–, kausitzeko esperan-tzarik?

Dena den, bi bide baino ez zaizkigu geratzen ibilki-zun: Hain zuzen ere jentilen erabateko eta orobatekosuntsipenaren motiboarena, eta igarlearen oparigintzaz-ko amileraren motiboarena. Honezgero zenbait aldiz ai-patu dugun irlandar mitologiaren ezaugarri berezi batekaurrenekoaren bidetik sartzera eramaten gaitu.

Besteak beste indoeuropar mitologiaren azterketaideologikoaz diharduen Euskal Mitologia Konparatua-n,zera azpimarratzen da, alegia, gizarte baten eraikuntza-ren indoeuropar mitoaren bertsio zeltak oker edo trakes-keria ageri bat erakusten duela, eta trakeskeria hori hainlarria izaki, ezinezkoa bilakatzen dela bertsio hau, mitoa-ren gainontzeko bertsioekin batera sailkatzea. Izan ere,zelten bertsio honetan, –hots, Moytura-ko kontakizune-an–, mitoaren gertakari nagusien eta erabakiorrenakhuts egiten baitu, hain zuzen ere, borrokan aritu diren biherrien elkartzeak.

Gizarte berria sortuko duen elkartze horren ordean,Fomore-tarren debaklea eta sarraskia jakinarazten zaizki-gu, eta mezu hirufuntziokaria Bress-en aitorpenean adie-razten zaigu, horren bitartez iristen baitute Tuatha DeDannan garaileek hirugarren funtzioa haienganatzea, etaborobiltasun hirufuntziokariaz jabetzea.

DUMÉZIL-ek zelten nekazaritzaren aurkako aurreri-tziak aipatuz ulerbideratu nahi duen trakeskeria hau bes-te erara ikusi dugu guk aipatu idazlanean: Elkartzerik ezaeta Fomore-tarren suntsipena, irlandar mitologiak bi he-rri ezberdin elkarrekin bizitzen irudiratzearen aurka duenjoera etengabearen eredu bat baino ez litzateke izanen.Eta joera honen jatorburua, irlako lehen biztanle mitiko-en suntsieran aurkitzen dugu. Hona TUAN MACCAIRILL-enhitzetan gertakari honen berria75:

Bost inbasio jasan ditu Irlandako irlak egundaino.Euritearen aurretik inor ez zen bertaratu; eta euritearenondotik ere inor ez zen heldu hirurehun eta hamabi urteigaro baino lehen.

Orduan Partholon, Sera-ren semea, Irlandan bizi-tzera etorri zen. Herbesteratu bat zen; hogeitalau gizonzekarzkien berarekin, zein bere emaztearekin. Bere lagu-nak ez ziren benetan oso azkarrak. Irlandan bizi izan zi-ren, askazi bereko bost mila lagun izatera heldu arterai-no. Heriozte batek jo zituen bi igande bitartean, eta guz-tiek galdu zuten bizitza.

Partholon-en herria galtzen duen heriozte bitxi hauizurrite bat da zehazki. 1851ko Irlandako erroldak ezbe-har larri honi buruzko zenbait argibide berri eskaini etakomentatzen ditu, kronika eta anale zaharrenetan oina-rrituz76:

I.– Partholon-en askaziko bederatzi mila lagun hil zi-ren aste baten buruan Sean-Mhagh-Ealta-Edair izeneko

zelaian, hain zuzen bost mila gizon eta lau mila emaku-me. Hortik datorkio Tamlacht Muintire Parthaloin izena,–egun Tallaght deritzan lekua, Dublin-en hurrean–; etabat bateko izurriteak ero zituen lehen kolonizatzailehauen harri pilak inguruko muinoetan ikus daitezkeoraindik. Hau da Irlandan erregistraturiko lehen izurritea.Irlanderazko "tamh" hitzak izurritea adierazten du; eta"tamh-leacht" hitzak (izurritearen oroitarria), –Irlandakotopografian hain ugaria–, zenbait gizaki izurrite batek gar-bitu eta elkarrekin lurperatuta dauden tokia adieraztendu.

II.– "Sean-Magh-Etair izeneko zelaian Partholon hilzen, mila gizon eta lau mila emakumerekin batera,"Tamh" izeneko astebeteko heriozteak jota". Hauxe dagaur egun daukagun eskuizkriburik zaharrenak izurritehoni buruz dakarren berria; eta Leinster-go liburu bereandatorren bardo-olerki zahar baten arabera, "Partholon-enherria bederatzi mila lagun guztira, aste bete barruansuntsitu zen "Tamh"-ek jota".

III.– "Eri (Irlanda) hartu zuen aurreneko gizonaParrtolon izan zen, mila lagunekin batera, hots, mila la-gun gizonezko eta emakumezkoen artean, eta bertanugaldu ziren anitz mila izan arte, aste bete barruan izurri-te (Tamh) batek jota hil ziren arteraino".

IV.– Clonmacnoise-ko analek, Partholon-en GreziatikIrlandarako bidaia deskribatu ondoren, honela marraztendigu Dublingo eremuetan kolonia hau suntsitu zuen izu-rritea: Heldu zirenetik 296 urte irago zirelarik, "bizirik zeu-denak 9.000 lagun zirelarik, Maiatzeko lehen astelehe-netik hasita hurrengo asteleheneraino, denak hil zirenMoynealta-ko zelaian bat bateko izurriteak jota. Moy-nealta izena zeratik zetorkion, alegia, erresuma osotikabiaturik jende guztia bertara bildu ohi zelako eguzkitanbelzteko".

V.– Mila bostehun eta bi urte irago ziren (laurehunEochaid O’Flinn-en arabera) Parthalon Irlandara heldu ze-netik, bertan Euritearen ondoren ezagutu den lehen he-rioztea (Duine bhadh, hots, giza-herioztea) gertatu arte.(Tamh) izurriteak Parthalon-darrak akabatu zituen astele-henean hasita, Maiatzeko Kalendatan, eta hurrengoiganderaino luzatuz. Parthalon-darren heriozte (Duinebhadh) honetatik dator "Taimleachta" (herioztearen le-kua) izena.

Jatorrizko heriozte honen motiboak eragin nabarme-na du irlandar mitologiazko Historian zehar. Partholonenkoloniaren ostean helduko den Neimid-en koloniarenakabera, aurrekoaren berdina, eragin honen frogagarridugu77:

I.– Gero Neimhid, (Tamh) izurriteak jota hil zen hirumila lagunekin batera, Munster-go Crichliathain-go ArdNeimhid izeneko irlan, gaur egun Barrymore edo IrlaNagusia deritzan lekuan, Cork-etik hurbil. Aro honen on-doren, analistek diotenaren arabera, Irlanda hutsik gera-tu zen 200 urtez.

68 J. I. HARTSUAGA


75) D’ARBOIS DE JUBAINVILLE. "Le cycle mythologique irlandais et lamythologie celtique". Paris 1884 / 50h.

76) "Census of Ireland for the year 1851" / 41.orr. 77) Ber. 41.orr.

"Etorrera-Kolonizaldia-Bat bateko herioztea-Hutsu-nea" urratsek osatuko luketen hurrenkera hau, zerbaitgozotuagoa aurkitzen dugu ondoren datozen herrien bi-lakabideei dagokienez, baina halere, bat bateko herioztelatzek bertan diraute Irlandako mitologiazko Historian ze-har. Honela, hirugarren herri kolonizatzailea den Fir Bolgdirelakoei dagokionez zera esaten zaigu, Dedannan-da-rren aurka Moytura-n borrokaturiko gatazkaren ondoriozhaietako ehun mila hil zirela Eocy erregearen inguruan,Irlandan sekula ezagutu den sarraskirik odoltsuenean.Eta honezgero badakigu, lehen aipatu dugunez, gatazkaberorren bigarren zatiaren amaiburua Fomore-en sarras-kia dela, honen bidez Dedannan-darrak irlako jaun eta ja-be bakarrak geratzen direlarik.

Azkeneko sarraskiok gatazka baten emaitza izateak,–eta ez izurrite batena–, ez du benetan gehiegizko ga-rrantzirik, zeren testuen azentua erabateko suntsikera-ren ideian ezartzen baita, honen iturburua hori edo huraizateak ezer gutxi axola duelarik. Mont Tragaide-ko(Sarraski errukigarriaren mendiko) gatazkaren kronika,axolarik eza horren erakusgarri argia dugu78:

Gatazka gori-gori zegoelarik, peste bat sortu zen,eta honen eraginez Lugaid eta Caesarn beren herri oso-arekin batera hil ziren, eta baita beste aldetik ere "Irlan-dako gizonetariko" anitz. Bertan eman zitzaien lurra de-nei.

Testu honetan deuseztapeneko helburua iristearrenelkarren lagun dabiltzan bi motiboon (gatazka eta izurri-tea) interferentziak, izurriteon mitotasun hutsa erakus-ten digu alde batetik, (mitotasuna historiatasunari kon-trajartzen zaion heinean alegia), eta bestetik, Partholon-en koloniaren akaberak ondorengo irlandar "Historian"zehar duen eragina baieztatzen digu, gizarte baten erai-kuntzaren irlandar bertsioak azaltzen duen trakeskeriaakabera horrek eragindakotzat jotzen duen hipotesia in-dartuz. Eta uste hauek finkaturik, gatozen ostera Par-tholon-en herriaren akabera aztertzera.

Aurreko atala honako galdera honetaz amaitu dugu,alegia, euskal jentilen akaberaren antzeko akaberarikIrlandan aurkitzeko itxaropena eduki behar ote genuen.Bada, Partholon-en herriaren suntsipenaren kontakizunhau izan liteke hain zoriontsu eginen gintuzkeen baiezkoerantzuna.

Aipatu berri ditugun testuek euskal mitoarekiko zen-bait kidetasun eta bereizkune azaltzen dituzte. Honahauen azalpena eta azterketa.

Lehenengo, argi dago testu hauek ez daukatela eus-kal leiendan aurkitu ditugun motibo guztiak. Laino bel-durgarririk edo betazal zintzilikariz hornituriko igarlerikagertzen ez denez, eta noski oparigintzazko amilerak erehuts egiten duenez, badirudi euskal eta irlandar tradizio-ok ez dabiltzala elkarren oso hurrean. Halere, hutsunehauek eraikitzen duten oztopoa ez da gainditzen nekeze-gia. Betazal jasoera eta laino erasokorrari buruz eginda-

ko ikerketek, bi motibook zeltaitzineko maila batean du-tela jatorburua erakutsi digute. Aurkitu ditugunean, de-generaziozko egoera batean kausitu ditugu gehienetan,eta hau, bi eragile direla medio: Alde batetik, aspaldiko-ak direlako, eta bestetik, gainetik estali eta bildu dituengeruza zeltak gaizki ulertu dituelako. Beraz, honela mu-gaturiko hesparruan normalena zera da, hemendik aurre-ra ere, jentilen akaberaren leiendako motiboen pareko-ak, hondakin edo xabor modura aurkitzea, horrenbeste-ko zortea ukanez gero; eta areago, honela izatea hobedugula esan liteke, zeren orain Irlandan euskal mitoarenantza handiko kontakizunen bat aurkitzeak, zalantzapeanipiniko bailuke bi tradizioen arteko loturaren aspaldikota-suna.

Hausnarketa hauen ildotik azterketari berriro helduz,hiru kidetasun nabarmen soma ditzakegu: Bat, Partho-lon-en herriaren akabera, bat bateko eta orobateko sun-tsikera da, bertan aienatzen baita herri osoa, eta hori be-ra da, hain zuzen jentilekin gertatzen dena. Bi, aipaturikoakabera biok beste herri edo jainkoren esku hartzerik ga-be burutzen dira, zorigaiztoko patu hori ulergaitz samarragertatzen zaigularik, testuak ez baitu zergatia adierazten.Eta hiru, bi tradiziook hilarri megalitikoekiko lotura zeha-tza azaltzen digute.

Beste aldetik, badira noski zenbait bereizkune bienartean, baina bigarren mailakotzat jo daitezke: Suntsi-keraren eragilea izurritea dugu batean, eta laino erasoko-rra bestean; jentilen akabera Partholon-darrena baino az-karrago burutzen da, azken hauenak aste osoa beharbaitu, Jentilarriko bat bateko akaberak ez bezala; etaIrlandako oroikarri megalitikoa harri pila multzo bat dugu,Euskal Herrian trikuharri bakar bat aipatzen delarik.Baina argi dago bereizkune hauen indarra oso ahula delakidetasunenarekin erkatuz gero: Herri baten erabatekosuntsipen osoa, suntsieraren berezitasuna, –bat bate-koa, inolako borroka edo ahakarrik gabekoa, eta inolakoulerbiderik gabekoa–, eta hildakoen lurperatzea hilarrimegalitikoetan, hiru motibo original eta bitxiak dira; etahiruren elkartzea kontakizun bat osatzeko ezin da berezeta nolanahi errazki gerta daitekeen elkartze logikotzatjo. Alderantziz, elkartze horrek originaltasun nabarmene-ko kultur produktua osatzen du, eta produktu hori origi-nala den heinean, nekez izan daiteke bi herrik zeinek be-re aldetik eta zeinek bere kabuz asmaturikoa. BerazEuskal Herria eta Irlandaren artean jentilen akaberarenmitoaren hesparruan aurkitzen dugun kidetasun berribat dela onartu beharko da. Hipotesiari arrazoizkoa iritzdiezaiokegu, baina oinarriak sendotu beharko dizkioguhalere, zeren jakina baita indoeuropar aitzineko geruzabaten izana erreibindikatzen dugun bakoitzean, aurrene-ko betebeharra, gure ikergaiak indoeuropar eskematansar ezinak direla erakustea dela. Inoiz saihestu nahianibiliko ez garen betebehar metodologikoa dugu hori.

Partholon-en arraza identifikatzeko lanak bi ekinaldi-tan burutuko ditugu. Lehenengo eta ezezko bideari lotu-rik, tradizio zelta ez dela demostratuko dugu, eta ondo-ren baiezko bidea zapalduz, lehen kolono hauek ezauga-



78) H.LIZERAY. "Livre des Invasions" Paris 1884 / 129.orr.

rriztatzen dituzten bereizgarri nabarmenenak zehaztukoditugu, Partholon-darren argazki ahalik eta fidelen eta ze-hatzena marrazteko.

ARBOIS DE JUBAINVILLE zeltazaleak Partholon-darrenakaberaren bertsioetako bati buruz egiten dituen ko-mentarioek sartzen gaituzte lehen bidean79:

(...). Honen ondoren Partholon-i buruz dugun testuzaharrena Nennius-en "Britainiaren Historia"-ren pasartebat dugu, dirudienez, X. Mendean idatzitakoa berantenikere."Azkenik, –irakurtzen dugu bertan–, eskotak (scotts,irlandar eta eskoziar zeltak alegia) Espainiatik abiaturikIrlandara heldu ziren. Aurrenekoa Partholon izan zen, be-rarekin mila lagun zeramatzalarik, gizonezko nahiz ema-kumezkoak. Gero eta gehiago ugaldu zirelarik, lau milalagun izatera iritsi ziren; gero izurrite batek jo zituen, etaaste bete barru hil ziren bakar bat ere bizirik geratu ezzelarik" (...).

Nennius-en testutik bitxikeria bat tiratzen da, alegia,engoitik hamargarren mendean Irlandar euhemerismoakmitologia zeltaren mamia eraldatu zuela. Dotrina zelta-ren arabera gizazko guztien lehen arbasoa HeriotzarenJainkoa da, eta jainko hori itsasoz bestaldeko lurralderenbatean bizi omen da; "bazterreko irlak" dira bere egoitza,eta horietatik heldu ziren zuzenean zeltak Galiara drui-den irakaspenen arabera. Gizazkoen arbasoa hildakoenerrege bizi den lurralde mitiko honen irudi berbera aurki-tzen dugu mitologia zelta nahiz greziarrean.

Halere, autoreak aipaturiko "okerra" ez du X. mende-ko analzale kristauen ehuemerismoak sorrarazi. Izan ere,XV. mendean oraindik, Moytura-ko gatazkaren berri emandigun esku izkribuaren autoreek argi eta garbi dioskuteDedannan senitarteak, –historia honetako benetako zeltabakarrak–, irla mitiko batzuetan bizi zirela Irlandara joateaerabaki zuten arte.

Falias, Gorias, Murias eta Findias izeneko irletanmunduko iparraldeko irletan bizi ohi ziren, zientzia, azti-goa, druidismoa, sorginkeria eta jakituria ikasiz, eta...jentilak baino handiago bilakatu ziren jakituria eta arteguztietan.

Ez dago beraz okerrik edo ahanzkunerik Partholon-en senitarteen abiaburuaren deskribapenari dagokionez,zeren hauek ez baitute, –De senitarteak ez bezala–, jain-ko bat haien arbaso mitikotzat proposatzen. Azken bu-ruan gertatzen dena zera da, bai jatorriaren aldetik, baieta senaren aldetik ere, aipaturiko giza talde biok osourrun daudela elkarrengandik. TUAN MACCAIRILL-enIrlandako inbasioen kontakizunak argiro azpimarratzendu, izan ere, bien arteko bereizkune nagusia80:

Orduan Partholon, Sera-ren semea. Irlandara bizitze-ra etorri zen; hogeita lau gizon zekartzan berarekin, nor-bere emaztearekin. Bere lagunak ez ziren benetan osoazkarrak. (...).

Beothach, Iarbonel igarlearen semea, irla honetazjabetu zen bertan zegoen jendea menperatu ondoren.Beothach eta Iarbonel-engandik datoz Tuatha De Dan-nan direlakoak, eta jainko eta sasi jainko hauengandikdatoz hain zuzen irlandar jakitunak. Litekeena da, Ir-landara ekarri zituen bidaiaren abiaburua Zerua izatea:Honela ulerbideratuko lirateke haien jakituria eta haienhezkuntzaren goi maila.

Beraz, bada, zelten jatorria irla mitiko batzuetan pla-zaratu, eta haien lehen arbasotzat Heriotzaren Jainkoajotzen duen teologia zelta, Irlandako lehen kolonoendeskribapenean inondik inora agertzen ez bada, hutsunehori ez da euhemerismoari edo ahanzkune bati zor zaio-na. Partholon-darrak ez datoz De senitarteak abiatu direnjatorburu beretik, eta beren irudiak ez digu pentsaraztenIrlandara heldu aurretik Zeruekin hartu emanik ukan ze-zaketenik. Eta hau guztia zergatik? Bada, indoeuropar gi-zarteekin zer ikusirik ez duelako inola ere.

Zelten sarrera Irlandako Historia mitologikoan, Tua-tha De Dannan direlakoen heltzearekin gertatzen da, ezlehenago, eta ez dago Partholon-en herria kultura zelta-ren aztarnatzat jotzera behartzen duen inolako arrazoirik,Van-ak teutonikoak ez diren eta Sabin-darrak erromata-rrak ez diren hein berean. Eta areago oraindik, aurrenekokolonia honen jatorriak nahiz akaberak, indoeuropar teo-logiak bi puntuoi buruz dioena goitik behera gezurtatzendute, alegia, arioen jatorri zerutarra alde batetik, eta bes-tetik, gatazka eskatologikoari darraikion munduaren be-rrikuntza (Ragnarökr, Kuruksetra-ko gatazka) akaberaridagokionez.

Bereizkune sakon hauei Partholon-en tradizioarenlehentasun kronologikoa gaineratzen badiegu, argi etagarbi azaltzen zaigu azken honen zeltatzinekotasuna,nahiz eta noski, –tradizioa dagoeneko zeltaratua bilakatuden Irlandatik datorkigunez gero–, litekeena izan jatorriz-ko leiendak osakin arrotzak itsatsirik edukitzea. Erreser-ba hauek beti gogoan gorderik, ausart gaitezen bigarrenurratsa egitera, eta goazen ikusi eta ikastera zer gehiagodioskun Irlandako mitologiak Partholon-en senitarte ho-riei buruz.

Azken buruan, axola zaigun galdera zera da batikbat, Partholon-en senitarteok jentilak ote diren jakitea,"erraldoiak" ote diren alegia, honela izanez gero, kideta-sun berri eta garrantzizko bat gaineratuko baikeniekeeuskal jentilen akabera eta Partholon-darrenaren arteanhonaino azalerazi ditugun beste hirurei, honek erabatekohomogenotasuna emanen liekeelarik aipaturiko bi tradi-ziooi.

Honetaz, zera bota dezakegu aurretik, Irlandar tes-tuek ez dutela Partholon-darren erraldoitasuna esplizitukiadierazten, baina bestalde, erraldoitasun berori ezin du-tela erabat ezkutatu.

Irlandako Historia mitologiko osoa estali eta biltzenduen geruza zelta ageri agerian erakusten zaigu hemenberriro, eta berriro ere, lainoarekin gertatu denaren an-tzeko eragiketa dialektiko bat gertatzen da gure begienaurrean: Eragiketa honen arabera, alderdi ona eta alderdi

70 J. I. HARTSUAGA


79) D’ARBOIS DE JUBAINVILLE. Aip. id. 25hk.

80) Ber. 50-56.orr.

txarra bereizten dira nolabait Partholon-en herriaren bai-tan, "erraldoiei" leporatu ohi zaizkien aspektu gaizto etaitsusi ia guztiak ezkutatzen direlarik, eta Partholon-en ko-lonia nolabait Irlandako Historiarako "errekuperatzen" de-larik, itxura nahiko baikorra emanez. Halabaina noski, ho-nelako makilajegintza ez da arrastorik utzi gabe burutudaitekeen lana, eta izan ere, Partholon-darren tradizioaeta "erraldoien" mitologiaren arteko interferentzia mordobaten lekuko izanen gara berehala, testuak plazaratzenhasi orduko.

Lehenengo, Partholon-dar eta erraldoien garaikide-tasuna adierazten duten hiru testu azalduko ditugu, ideiahau kasu bakoitzean era berezi batean somarazten dela-rik. Hauetako aurrenekoa, GIRALDUS CAMBRENSIS-en"Topographia Hibernica" idazlanetik ateratakoa, Partho-lon-darrenak eginen duen pestearen jatorria ulertarazte-ko mintzatzen zaigu erraldoietaz, izurrite horri buruz tra-dizio gehienek diotena kontraesanez81:

Baina erraldoien aurkako gatazka handi hartan azke-nik garaipena erdietsi bazuen ere, hilkorren zoriona beti-rako ez denez gero, amaiera hark beraren eta bere lagunguztien hondamena ekarri zuen, hildako erraldoien gor-puetatik airea kutsatu eta izurritea zabaldu baitzen.

Pestea Partholon-darrek akabaturiko erraldoien gor-pu ustelduetatik bailetorren ulerbideratzea, argi dagosaio berantiarra baino ez dela. Halere konprenigarria dahonelako saiorik sortzea, zeren eta peste hau jatorrianinongo ulerbiderik gabe sortua izatea kezkagarri samarraager baitakioke edonori. Dena den, honen ekarkin nagu-sia erraldoien agertze berorretan datza, zeren eta erral-doi hauek Partholon-darren ondoan agertzen baitzaizkiguirlakide, noiz eta nondik heldu ote diren ezein testuk ar-gitzen ez digularik. Beren presentzia hau irlandar Histo-ria mitikoaren hasiera berean, Partholon-darrei eragokiohi zaien lehen kolonizatzaile tituluaren gezurtagarri gar-bia da, edo agian bestela, orain arte ezkutuan gorde denbi komunitateon arteko loturaren baten adierazgarria.Lotura hori adierazi nahian edo datorkigu hain zuzenDOWLING-ek argitaraturiko "Annales Hiberniae" direlakoe-tako honako pasarte hau82:

Bartholeno, –Sastholeno bestela esanda–, Japhet-en familiako Nemrodo-ren leinukoa, eta beraz, Nino-renodolkidea, bere emaztea eta bien hiru semeekin helduzen Hibernia-ra.(...). Aipatu Bartholeno honekin batera,Cham-en leinuko anitz erraldoi heldu ziren halaber, indaritzelekoak baina tentelak ordea.

Erraldoien sarkeria berri hau Partholon-en leienda-ren hesparruan, ez dator aurrekoa bezala bi komunitate-on arteko borrokaren motiboa zuritu beharraren bidetik,horrelako borrokaren aztarnarik ez baitago anale haue-tan, ez eta izurrite hondatzailearen jatorburua finkatzekosaiorik ere. "Partholon-ekin batera irlandaratzen diren

erraldoien irudi honen helburua zera da, alegia, erral-doiak garai mitikoen hasiera hasieratik Irlandan daudelaadieraztea, baina Partholon-en arrazari lehen koloniza-tzaile titulua ukatu gabe, eta Partholon-darrak erraldoiakdirela esan gabe. Halere, bion arteko lotura gero eta gar-biago ageri da.

Partholon-dar eta erraldoien arteko hirugarren inter-ferentzia, D’ARBOIS DE JUBAINVILLE profesoreak lehen ko-lonizatzaileei buruz egindako ikerketa batean erakustenzaigu. Bertan, Partholon-dar eta Fomore-en arteko borro-kaz mintzatzen den beste tradizio berantiarra komenta-tzen ari delarik, Irlandako lehen kolonizatzaileen nortasu-nari buruzko bariante berri bat jakinarazten digu83:

Partholon-en askazia ezin egon,bada, atzerritarrenaurkako eta elkarren arteko gerla egin gabe. Atzerrita-rren aurkakoan, Fomore-en kontra borrokatu ziren MagItha-ko gatazkan. Ez dugu arrazoirik gerla hau, leienda ja-torrari itsatsiriko eranskin bat dela uste izateko. Halere,Mag Itha-ko gatazkaren arrastorik ez dago Irlandar litera-tura epikoaren katalogorik zaharrenean. (...).

Fomore-en tamaina erraldoia zen: Deabruak ziren,XII.mendeko idazle batek dioenez. XVII.mendeko bestebatek dioskunez, Partholon-en arerio hauek hau baino200 urte lehenago heldu ziren Irlandara sei itsasuntzitan,bakoitzean 50 gizonezko eta 50 emakumezko zetozela-rik. Arrantzuaz eta ehizaz bizi omen ziren. Partholon gai-len geratu zen haien aurka, eta Irlanda atzerriko arerioe-tatik libratu zuen.

Partholon-en senitarteen historia apaintzera besterikez datorren tradizio honek, –gero ikusiko baitugu leiendajatorrak ez duela honelako gatazkarik–, berriro ere kolo-kan ipintzen du Partholon-darrei emandako "lehen kolo-nizatzaile" titulua, bertan esaten denez, Fomore-ak, –ir-landar mitologian zehar mutur batetik besteraino nonahiagertzen zaizkigun Fomore-ak–, haiek baino 200 urte le-henago helduak baitziren, omen, Irlandara. Ez gaude,noski, argi eta garbi berantiarra den tradizio hau sineste-ko tentaldian, baina azpimarratu nahi genuke berriz ereerraldoi arraza baten sarkeria edo interferentzia kausi-tzen dugula Irlandako lehen historian, Partholon-en seni-tarteen ondoan.

Azaldutako hiru testuok zera erakusten digute, anal-zaleen eginahalak bi tradizio ezberdin elkartzeko, hots,erraldoiak irlako lehen bizilaguntzat jotzen dituena, etaPartholon-en lehentasuna aldarrikatzen duena, bainahauek erraldoitzat hartu gabe. Lana ez da benetan maka-la, eta hiru testuek zeinek bere bidea proposatu digute:Lehentasuna Partholon-darrei eragoki eta erraldoiakinongo argibiderik gabe bat batean agerrarazi, lehen ka-suan; Partholon-darren lehentasuna gezurtatu besterikgabe, eta antzinakotasun handiena Fomore erraldoieieragoki azkenekoan; edota Annales Hiberniae direlakoekegiten duten legez, ex-aequo-ko irtenbidea plazaratu,Partholon-dar eta erraldoiak untzi berberean kokatuz,baina hori bai, bi giza talde ezberdin bailiran.



81) GIRALDUS CAMBRENSIS. "Tpographia Hibernica". London 1867. /141h.

82) T. DOWLING. (arg.). "Annales Hiberniae", Irish ArchaaeologicalSociety aldizkariko XXXIII. Alean, Dublin 1849. 83) D’ARBOIS DE JUBAINVILLE, aip.id. 31hk.

Zernahi dela ere, borobil edo traketsago iritzi die-zaiekegun irtenbide hauek, lehen irlandarren nortasunaridagozkion bi tradizioen arteko tirabiren igergarri direnheinean interesatzen zaizkigu bakarrik. Tirabira horiek bitradizioon jatorrizko batasunaren erakusgarritzat har bai-taitezke.

Partholon-darrek, eta erraldoiak bailiran deskribaturi-ko Fomore-ek borrokaturiko Mag Itha-ko gatazkaren be-rriak, azken hauen nortasunaren arazoan murgiltzeko bi-dea ematen digu, eta areago, gure ikerketarako eta Ir-landako Historia mitologikoan ordena ezartzeko hain pre-miazkoa den puntu hau erabat eta behin betiko argitze-ko aukera. Orain arte, eta "Fomore" izenaren esanahie-tako batean oinarrituz, –"pirata" alegia–, eskandinabiarbailiran azaltzen zituzten erreferentziak nagusi izan badi-tugu ere, D. MACRITCHIE-REN "Giants" artikulutik ateratakoondorengo lerroetan ikusiko dugunez, "pirata" izate horiarraza honen iraintzeko erabilitako izendapen gutxieslee-tako bat baino ez da, Fomore-en benetako sena arrasbestelakoa baita84:

(...). Honen antzeko arazoa dakarkigu gaelerazko"famhair" edo "fomhair" hitzak, J.F.Campbell eta EskoziarGaraldeetako ipuinen beste itzultzaileek "erraldoi" bezalaitzulitakoak. O’Reilly-k berriz, bere Irlandar Hiztegian, "pi-rata", itsas-lapurra, erraldoia" hitzetan definitzen du. Hitzhonen irlanderazko formak, "fomhor" edo "fomor" ditugu,eta "fomori" anitzean. Sir John RHYS-en arabera, "Irlandarleiendetan hain ezagunak diren "fomori-ak" ez dira halerebertan beti erraldoi itxuraz agertzen, mamu itxuraz bai-zik. (...). Halere, gogoan dut duela zenbait urte "fomho-raigh"-i buruzko (beste ahoskera) aipamen bat entzuna,eta bertan haien tamainaz erabateko argibiderik ematenez bazen ere, lurpeko zenbait tokirekin loturik azaltzenziren. Kerry-ko Kilorglin auzoko ikasle batek nire aurreankontatu zuenez, bere etxe inguruko zenbait "rath"-etanmiatze lanetan zebilela, bere aitaren langileek "fomho-raigh"-ekin kontuz ibiltzeko abisatu zioten".

(...); eta litekeena da leienda zaharretan izengoiti gu-txiesle modura "sator gizon" arraza bati eragoki izatea,gaur egun oraindik Irlanda eta Eskozian hain ugari direnlurpeko egoitzon eraikitzaileei eta biztanleei alegia.Zernahi dela ere, aipaturiko erreferentziok erakusten du-tenez, Eskoziar eta Irlandar tradizioetan "erraldoiek" sarri-tan ez dute erraldoitasuna bereizgarri nagusia, pirata,itsas lapurra, harpezalea, basatia, eta usain txarrekoa iza-tea baino.

Fomore-en benetako nortasuna mitologiako "erral-doien" nortasun bera baino ez dela argitzen duten da-tuok, irlandar mitologiazko Historia nahasia txukun taxu-tu eta sailkatzen lagunduko digute, eta orain arte axale-an baizik behatu ez ditugun zenbait arazo ulerbideratuahal izanen dituzte gainera.

Fomore-ak "erraldoi" mitologikotzat ulerbideratzeak,borobilki jotzen du lehenago beste nonbaiten azaldu di-tugun hiru zerokin:

Bat, betazal jasoeraren motiboa Fomore batenganazaltzearekin, hau baita Balor-en arraza; motibo honen biagerpenek erakutsi irudi zuten "jentila=fomore" berdin-keta baieztaturik geratzen zaigu orain. Bi, irlandar tradi-zio bat aipatuz, Fomore-ak Fir Bolg-en jainkoak zirelaMACCULLOCH-ek esandakoarekin; izan ere Fomore-ak"erraldoien" maila teologiko eta leiendarian ipini behar di-tugu. Eta hiru, Moytura-ko zelaiko monumentuen izenak("Fomore-en zutarriak") adierazi digun Fomore-en loturamegalitikoarekin, lotura hau beste aldetik, euskal jentileketa gainontzeko europar "erraldoiek" azaltzen duten lotu-ra berbera delarik.

Fomore erraldoien etengabeko presentzia Irlandarantzinatean mutur batetik besteraino, eta hauen etorre-rari buruzko aipamenik eza, –gorago plazaraturiko XVII.mendeko idazlea salbu–, zenbait gauzaren erakusgarri di-tugu: Alde batetik, lehentasunaren auzian kontrario dituz-ten Partholon-darrekiko lotura gero eta sendoago ager-tzen da: Fomore-ak bertan daude aspaldirik aspaldikoe-netik, baina ezein tradizio zaharrak ez du hauen etorrera-ren berri ematen. Beste aldetik, etengabeko bertan ego-te hau inbaditzaile bakoitzaren alboan garai mitikoen ha-sieratik Tuatha De Dannan senitarteen agerpeneraino, ir-landar herri ezberdinen itxurakerien azpitik dagoen jarrai-kortasunaren adierazgarria dugu. Irlandako lehen bi kolo-nizaketen, –Partholon eta Neimhid-enak alegia–, elkarrenarteko antzak jarraikortasun honen susmoa sorrarazi ba-digu lehenago, honako hausnarketa honek susmo berorisendotu digu ondoren, alegia, Irlandan hiru arraza ezber-dinen artean banatzen diren motibook, –herri osoarensuntsiera Partholon-darrengan, ganduzko lainoak FirBolg-engan, eta betazal jasoera Fomore-engan–, mito ba-kar batek, jentilen akaberaren mitoak hain zuzen, biltzendituela Euskal Herrian. Beraz, Fomore-en etengabekobertan egotea irlandar Historia mitologikoan zehar, kon-kistatzaile zelten aurretiko irlandar "erraldoien zibilizazio"bakar eta beraren aztarna bakarra litzateke, Historia ho-rretan geroztik eragindako errepikapen erretorikoek era-bat antzabesteratu duten zibilizazioaren aztarna bakarra.

Partholon-dar eta erraldoien batasunaren demostra-zioaren harira itzuliz, lehen konkistatzaileen nortasunarieta bizibideei buruzko zenbait ezaugarri plazaratuko ditu-gu orain, tabua saihestu ahal izan duten eta oharkabeanlehen arraza honen benetako sena erakutsiko digutenzenbait ezaugarri. Azken aurreko testua Fomore-en ogi-bideei buruz mintzatu zaigu, hauek ehizaz eta arrantzuazbizi zirela esanez. Ikus dezagun orain Leabhar Gabhala-kmarrazten duen Partholon-darren irudia85:

Itsasoa, piztiaz beterik, herri polit honen hurrean da-go; itsas zerak mozten dituzte bertan ekoizpen gisa, lu-rrak ez baitu ez saralerik ez eta zurtoinik ere.

"Itsas zerak" moztea zer ote den oso argi ikus ez ba-daiteke ere, dudarik gabe eragiketa sinple eta primitibo

72 J. I. HARTSUAGA


84) DAVID MACRITCHIE. "Giants" Hasting’s Encyclopedia delakoan191.orr. 85) H. LIZERAY, aip id. / 24 orr.

itxurakoa dugu, eta hein horretan, Fomore-en ehiza etaarrantzuari hurbil dakiekeena. Partholon-en koloniak berebizitzan erakusten dituen soiltasun eta apaltasuna erral-doi guztien bereizgarri ezagunak dira.

Testu berean zera irakur daiteke atzerago:

Gizon zintzook hondeatu zituzten hilobiak. Haien in-darraren adinakorik ez dago santuen artean ere. Gizonakmakaldu zituen izurriteak, ez zen hura gozoa izan heroiederrontzako. Gizonak, emakumeak, mutiko eta neska-toak, denak hil ziren Moteir-go baso zelaian.

Hilobien hondeaketaz ari dela testuak aipatzen di-gun indar itzel hori, nonahi eta noiznahi erraldoiak ezau-garriztatu ohi dituen kemen fisiko berbera dugu. Apar-teko indar hauek ez dira ordea horrelako ihardun maka-broetan bakarrik erakusten. Beste zenbait abagunetanere hortxe azalduko dira, baina ez borrokan aritzeko, la-nari ekiteko baizik, hain zuzen ere, irlako paisajea eralda-tuko duten lan latz eta bikainak burutzeko. Entzun deza-gun GIRALDUS CAMBRENSIS-ek honetaz dioskuna86:

Baina Bartholeno honen garaian aparteko ekitaldigarrantzitsu gutxi aurki daiteke. Honako hauek baino ez:Lurpetik bat batean azaleraturiko zabalera itzeleko lauaintzira; askoren izerdi ugariaz zainak eta guzti erauzizsoildutako lau oihan soro bihurturik. Zeren aldi hartan,esateko, lur guztia oihan ikaragarriek eta baso emanko-rrek estalia baitzuten, mendi bakar batzuk salbu, eta ho-nela kasik ez zegoen goldeak lan zezakeen sororik. Izanere, gaur egun oraindik, gutxi dira hemen soroak basoenaldean. Bada, Bartholeno, bere seme eta ilobekin, naha-rotasun bikaina erdiesten hasi ziren, bai lanen emaitzari,bai eta oinordekotzari dagokienez.

Partholon-en senitarteen ohiko iharduna ez dugu be-raz gerra, erlijio publikoa, sail politiko eta administratibo-en eraketa edota subiranotasunaren oinarrien sendotzelana. "Pauca reperimus insignia" dio jatorrizko latinezkotestuak aparteko gauzarik ez zutela burutu adierazinahian. Hauen iharduna lan eta lan aritzea da besterikgabe: Beren indar itzelez etenaldi edo atsedenik gabe la-nari ekitea irlako baso trinkoak soildu, beraiek eta berenondorengoek landuko dituzten soroak agerrarazteko,noski, "non sine magno multorum sudore" berriro ere ja-torrizko latinezko testuko hitz ulergarriak erabiliz.

Partholon-en arrazaren bereizgarri den lanerako go-go hau, elkartasunean eta izerdiaz lotsatu gabe egindakolana hain zuzen, Euskal Mitologia Konparatuan euskaljentilen ezaugarritzat jo dugun lanerako gogo berberadugu: Azken hauek ere, latz egiten dute lan elkartasune-an elizak eraikiz, eta orokorki herriak jentilen obratzat jo-tzen dituen eraikuntza guztietan.

Partholon-darrak ekoizpenari eta ez gerrari zuzendu-riko lan fisiko87 itzelon burutzaile bezala marrazten dizki-gun ezaugarriztapen hau aski da haiek eta jentilak gauzabera direla erabat baieztatzeko. Partholon-darren ekarkinhistoriko bakarra osatzen duten lan hauen berri Leinster-go Liburuan, Annales Hiberniae direlakoetan, eta Inba-sioen Liburuan aurkitzen dugu halaber.

Partholon-en arrazaren identifikazioa ondorengo bidatuetaz burutzen da. Hauetako aurrenekoa erraldoiennortasunaren ezaugarri bati dagokio, agian hauen irain-tzeko maizen erabili ohi den ezaugarriari hain zuzen:Ergelkeria dugu bereizgarri hau. Izan ere, Annales Hiber-niae-etako pasarte hau88,

Aipatu Bartholeno honekin batera, Cham-en leinukoanitz erraldoi heldu ziren halaber, indar itzelekoak bainatentelak ordea.

TUAN MACCAIRILL-en kontakizunetik ateratako bestehonekin alderatuz gero89,

Orduan Partholon, Sera-ren semea. Irlandara bizi-tzera etorri zen; hogeita lau gizon zekartzan berarekin,norbere emaztearekin. Bere lagunak ez ziren benetanoso azkarrak.

Zera somatzen dugu, alegia, ergelkeria bera dugulakasu batean Partholon-en koloniarekin batera datozenerraldoiena, eta bestean Partholon-dar berena.

Bigarren datua, Partholon-en arraza erraldoi arrazazela aitortzen duen testu bakarra dugu, –oharkabeko ai-torpena bada ere–. Annales Hiberniae direlakoek honakohau diote, akaberatik libratu omen zen Partholon-dar ba-karraz mintzatzen den tradizio paralelo zabaldu bat ko-mentatuz90:

Ruano erraldoia harpe batean gorde zen izurritearengaraian, eta Patrizio donearen etorrera arteraino bertanbizitu omen zen 2.400 urtez, hari dena kontatu eta harkbataiatu omen zuen.



86) GIRALDUS CAMBRENSIS, aip. id. 141.orr.

87) D’ARBOIS-ek, lan itzel hauek erraldoien nortasuna eta mezu ide-ologikoarekin duten bateratasuna ulertzen ez duelarik, honakohipotesi hau porposatzen du testuak aipatzen dituen baso soil-tzaileak ulertzeko, alegia, tradizio jatorraren antzabesteraketadirela, eta tradizio jator horretan soilketa horiek lanik gabe etamirari harrigarri baten bidez burutuko ziratekeela. Agian aintzi-ren ageriratzean du gogoa hori esaterakoan, ageriratze hauekharrigarrizkoak baitira autore gehienen arabera. Dena den, nola-baiteko antzabesteratzerik izan bada, D’ARBOIS-ek nahi duena-ren alderantzizkoa izan behar da hain zuzen, alegia, garai bate-ko lanak autoreen ikusgunetik apalegia gertatzen direla eta,agian mirari bihurtu dituztelako. Leinster-go Liburuan agertzenden tradizio baten arabera, aintzirotako batek Partholon-darrakhobiak hondeatzen ari zirela sorrarazi zuten ur jarioan ukanzuen hasiera. Tradizio honek bertsio zaharrago batean aintzirensorrrera Partholon-darren hondeatze lanaren emaitza izan lite-keela susmarazten digu. Dena den, erraldoien mentalitatean,lana egitetik libra dezakeen miraririk ez dagoela, batere zalan-tzarik gabe baiets daiteke.

88) Annales Hiberniae / 1.orr.

89) D’ARBOIS, aip. id. 50 orr.

90) Annales Hiberniae / 1.orr.

Beraz, bizirik dirauen Partholon-dar bakarra Ruanuserraldoia dela kontuan harturik, Partholon-en koloniaosoaren erraldoitasunaz ezingo dugu zalantza gehiagoukan.

Betazal jasoera, laino erasokorra eta laino irakurlea-ren ondoren, "erraldoi" edo jentil arraza oso baten suntsi-kera Euskal Herriak eta Irlandak batera erakusten digu-ten laugarren motiboa dugu. Eta mitokidetasun honenzeltaitzinekotasuna bi bideetatik frogatzen zaigu berriro:Alde batetik, Partholon-en koloniaren berri ematen digunirlandar Historiaren kronologiak zera zehazten du, hots,kultura zelta Tuatha De Dannan direlakoekin hasten de-la; eta bestalde, ageri agerian utzi dugunez, Partholon-en senitarteen jatorria, iharduna eta akabera, ezin diraeskema zelta edo indoeuroparretan sartu, eta gainera,ihardunari dagokionez bereziki, hau, euskal mitologiakojentilen ihardunaren ezaugarrikide agertzen zaigu.

Eta ikusgune orokor batetik, laugarren motibo ho-nen idoroketak areago sendotzen du atal honen hasiera-ko balantzean kidetasun honen jatorburuaz azaldutakoustea, dagoeneko nahiko argi bazegoen ere: Lau moti-book euskal alderditik ulerbideratu behar dira derrigor,laurak jentilen akaberaren mitoan biltzen baitira egiturakoherente eta adierazkorra osatuz, Irlandan elkarren ar-teko loturarik gabe eta sarritan gaizki ulerturik kausitu di-tugun bitartean: Balor-en betazala Moytura-n, errainuerailea aske uzten duen ezkutua bailitzan ulerbideraturik;oker konprenituriko zenbait laino, –sarraskizko lainoarenmetaforan izan ezik–, untzi kiskalietako keak sorrarazita-kotzat joak Fir Bolg-en artean, eta druiden aztigoarenekinbidea bailiran erakutsiak Munster-en; mota guztieta-ko igarpenak egiten dituzten zenbait laino irakurle ereduetenak; eta azkenik, Partholon-en koloniaren suntsikerahau, Irlandako mitologiazko Historiaren hastapenean.

Lau bateragune hauek euskaldunen zeltengandikomailegu batez ulerbideratzeko saioa ezinezko lana bila-katu dela esan daiteke, eta alderantzizkoa aldiz, –irlandarereduok zeltaitzineko mito baten hondakintzat jotzen di-tuen hipotesia alegia–, gero eta sendoago oinarriturikagertzen da.

Partholon-darren akaberak, erraldoien bat batekoeta erabateko suntsikeraren gaiak duen lotura megaliti-koa baieztatzeko balio digu halaber. Gogora dezagun lo-tura hau jentilen akaberaren lau bertsiotan aurkitu dugu-la agerian, eta leiendaren mami berak zeraren susmoasorrarazi digula, alegia, gainontzeko bertsio guztiek ereukan behar zutela halakorik garai batean, nahiz eta gerobidean galdu. Partholon-darren akaberaz mintzatzen di-ren "Four Masters" analetako pasarteei buruz Irlandako1851 urteko erroldan egiten diren komentarioek, suntsi-kera horren oroikarri diren eraikuntzak ikusarazi dizkigutedagoeneko. Orain berriz, Cormac’s Glossary delakoak,–D’ARBOIS DE JUBAINVILLE-k komentaturik91–, horien hon-deatzearen berri ematen digu:

Cormac-en Glosarioaren arabera (Partholon-darrek)zelai horretan biltzeko ideia zuhurra ukan zuten, honelahildakoak hil hala lurperatzen baitzituzten bizirik ziraute-nek.

Leabhar Gabhala-k ere beste horrenbeste egitendu92:

Gizon zintzook hondeatu zituzten hilobiak. Haien in-darraren adinakorik ez dago santuen artean ere.

Partholon-darrak beren hilobiak hondeatuz erakus-ten dizkiguten bi pasarte hauek, eta jentilak berriz engoi-tik eraikita bertan dagoen trikuharrian barrena sartzenaurkezten dizkiguten lau euskal bertsioen arteko ezber-dintasunak ez du garrantzia handirik, eta ezin dio, denaden, euskal eta irlandar tradiziook zeinek bere aldetik da-rakusten lotura megalitikoari dagokionez azaltzen dutenbateratasunari itzal egin.

Partholon-darren akaberaren azterketak ahalbidera-tzen dituen baieztapenen artean, –dagoeneko ia alferre-koak diren baina halere azpimarratu nahi genituzkee-nak–, honako hau aurkitzen dugu, alegia, jentilen akabe-ra Moytura-ko edo beste zeinahi gatazkatik eratorritako-tzat jotzeko saioaren ezinezkotasuna. Jentilen akaberaez da, gatazka eta arerio ahantzi batzuek eraginiko ondo-rioa. Partholon-en senitarteen akaberak, beste gizon edoarmarik tartean ibili gabe, aidekoa, naturagainekoa etazuritugabea93 den bat bateko suntsikera orokorraren mo-tiboaren jatortasuna frogatzen digu. (Testuek izurritea ai-patzen badute ere, argi dago izurrite mitikoa dela, –etaaidekoa beraz–, esku artean darabilkiguna). Hein hone-tan, Partholon-darren akaberak, lehenago jentilenak pla-zaratu dituen enigma berberak plazaratzen ditu akaberahonen jatorburuari eta bertatik atera behar ditugun on-dorio eta esanahiei dagokienez.

Idoroturiko bateraguneen jatorburuaz azaldu ahalizan ditugun baieztapenez beste, atal honen ekarkinikgarrantzitsuena zalantzarik gabe, irlandar Historia mitolo-gikoaren baitan egindako argitasuna dugu. Bertan ba-rreiaturik aurkitzen ditugun lau motiboen parekoak bil-tzen dituen jentilen akaberaren mitoak, inbasio hurren-kera moduko egiturak ezkutaturik daukan zeltaitzinekoirlandar iraganaldiaren funtsezko batasuna argitu eta iku-sarazten digu, bide batez, beti bertan egon arren, noizeta nondik heldu ote diren sekula esaten ez zaigunFomore-en jatorria agerian ipiniz halaber. Zenbait tes-tuen ahaleginek Fomore-ak atzerritar bailiran erakuste-ko, eta Moytura-ko kasuak batik bat, ezin dute berenhelburu ideologikoa ezkutuan gorde. Izan ere, Fomore-ak irlandarrak ez direla sinestarazi nahi diguten errefe-rentzien ondoan, eta hauei kontrajarriz, zera topatzendugu, alegia, ipar irletatik abiaturik Irlandara heldu berri

74 J. I. HARTSUAGA


91) D’ARBOIS, aip. id. 36 orr.

92) H. LIZERAY, aip id. / 24 orr.

93) Tradizio berantiar batek zera dio, Partholon-ek, Irlandaratu au-rretik, aita eta ama ero omen zituela, eta hain ogen izugarriak,fundatzailearen heriotzaren ondorengo kolonia osoaren suntsi-pena eskatzen zuela, Halere, tradizio hau ez da betere jatorra,suntsikera ulergaitz eta bidegabe hau ulergarri egiteko saioabaino ez baita.

diren eta bertako Bolg gizonak menderatu berri dituztenTuatha De Dannan senitarteek "Irlandako gizonak" hitzezizendatzen dituztela beren buruak. Egoera hau, indoeu-ropar gizarteek sarritan erabilitako ariera baten ondorioezaguna baino ez da. Ariera beronen emaitza dugu, esa-te baterako, Buffalo Bill "amerikarra" izatea, Zezen Jeza-rria "indioa" bilakatzen den bitartean. Euskal MitologiaKonparatuan azpimarratzen denez, Fomore-ak eskandi-nabiar piratak bailiran ulerbideratzeko saioa, Bress Fo-morea-ren aitorpenarekin kontraesanean dago, nekazari-tzaren sekretuak jakinarazten dituen aitorpen honek,arraza honen bertakotasuna adierazten baitu, hauxe bai-ta kasu honetan, gainontzeko indoeuropar bertsioetankonkistatzaile eta bertakoak gizarte berri batean elkar-tzen dituen itunaren ordez agertzen zaigun metafora.Fomore-en oroikarri diren eraikuntza megalitikoak, etafolklorean ageri den haien lurpeko egoitzekiko lotura,arraza honen bertakotasunaren beste bi baieztagarri di-tugu, eta arraza hau Irlandara heldu zeneko tradiziorik ezegotea, gero eta nekezago uler daiteke.

Jentilen akaberak bat bateko suntsikeraren moti-boa, –Irlandan Partholon-darren akaberan–, eta betazaljasoeraren motiboa, –Irlandan Balor Fomore-arenganMoytura-ko gatazkan–, biltzen dituelarik, irlandar histo-riako mi mutur hauen batasuna jartzen du agerian, etaerraldoien mitologiaren baitan eragindako bikoiztapendialektikoa azaleratzen du bide batez, Fomore-en bene-tako nortasuna finkatzea eta hauen jatorburua argitzeaahalbideratuz: Partholon-darrak eta Fomore-ak errealita-te bakar baten bi ikuspegi baizik ez dira: Aurrenekoakerraldoien irudiragarri ditugu, erraldoien zibilizazio bera-ren ikusgunetik deskribaturik, eta hauen irudia, euskalmitologiak jentilei buruz erakusten digunaren parekoada, nortasun baikorrez horniturik agertzen baitzaizkigueskuarki Partholon-darrak, edo nortasun ez ezkorrez gu-txienik, haien adimen eskasari buruzko zenbait komenta-rio bakan une batez ahazten badugu. Bigarrenak aldiz,konkistatzaileen ikuspegitik marrazturiko erraldoiak ditu-gu: Eraso eta menderatu beharko etsaiak dira batik bat,"Irlandako gizonen" begietan. Eta honen ondoren, Fo-more-ok, erraldoiok alegia, mota guztietako ezaugarrizta-pen iraingarriak jasan behar dituzte, beren izakide ger-maniar eta eskandinabiarrek bezalaxe: Basakeria, kani-balismoa, usain zikina, ergelkeria eta mamuantza, honafolklorean aurki daitezkeen loreetariko zenbait94. Par-tholon-dar erraldoien akaberaren kontakizuna Irlandakoondare historikoan gordetzeko erabakiak bereizketa arti-fizial bat eragitera behartzen du, alde batetik lehen kolo-nizatzaileak, eta bestetik, –konkistatzaile zelten mintza-bideak eraginik–, etsai nagusi bilakatu diren Fomoreerraldoiak bi arraza ezberdin bailiran plazaratuz, eta be-reizketa honek berriz, bat baizik ez diren biotako batenjatorria ulerbideratu gabe uztera behartzen du, gazurrez-ko hautapen baten bi aukeren artean (Partholon-darrak

ala Fomore-ak lehen kolonizatzaile?) somatu eta azpima-rratu dugun tentsioa sorraraziz.

Azken inkesta hau buruturik, irlandar lotura baiez-taturik, eta jentilen akaberaren antzeko mito bat zeltaitzi-neko Irlandan garai batean izanaren hipotesiak, –honenhondakinak lirateke han hemenka irlandar "Historian" ze-har barreiaturik aurkitu ditugun motiboak–, gero etaegiantzekoago ematen duelarik, bide bakarra geratzenzaigu urratzeke ikerlan osoa burutzeko, igarlearen opari-gintzazko amilerarena hain zuzen, eta lehenago ere esandugunez, ez dago bertan itxaropen handiegirik jarri beha-rrik, batez ere honako bi arrazoiok direla medio: Lehena,motiboaren originaltasun eskasa; izan ere, orain arteikerturiko motibo bitxi eta imajinagaitzek ez bezala, –ur-kuluz jasotako betazal zintzilikaria, mehatxu bat bailitzanikusten den eta jendearen gainera oldartzen den lainotxiki bat, lainoaren irakurketan oinarrituriko igarkera etagizarte baten bat bateko eta erabateko suntsikera bertangatazka edo armarik agertzen ez delarik–, amilerazkoopari-hilketa, arrunt samarra dugu, zeren oparizko eroke-ren espektroa egia esan, keinu magikoen edota igarke-rena baino askoz mugatuagoa baita: Sua, ezpata, lantza,haizkora, soka, itoketa, piztiak, ehorzketa, amilera, bur-duntzia, gurutzaketa eta zatiketa aipatzearekin, imajinadaitezkeen ia bide guztiak plazaratu baititugu, eta muga-tutasun honen ondorioz, hauetako bakoitza nonahi aurkidaiteke, elkarren artean inongo loturarik ez duten gizarteeta zibilizazioetan. Beraz, erokera hauen eragin hespa-rruen banaketak eskainiko lukeen irudiak ez luke inolakomamizko adierazkortasunik.

Bigarren arrazoia zera da, oparia lainoari zuzenduri-koa dela badakigula, baina ez ordea lainoaren esanahiazein den. Izan ere, aipatu berri dugun aurreneko arra-zoiak plazaratzen duen arazoa, –alegia, oparizko eroke-ren mugatutasunak orokorregia bihurtzen duela amileraikergai bezala probetxuz aztertu eta konklusioak atera-tzeko–, modu bakar batean gaindi daiteke, hots, ereduugari horien artean baheketa lana egin dezakeen biga-rren aldagai bat sarraraziz: Erritozko amilera bat arrunte-gia da, aztertzeak merezi izateko, baina zehatz mehatzlaino bati, –edo lainoak irudiratzen duenari–, zuzendurikoamilketa, agian ikergaitzat har daiteke. Laino bati loturikoamileraren bilaketak ez du arrakastarik ukan, gogor aha-legindu bagara ere, eta lainoak bere gaiztokeriaren se-kretuari gogor eusten dionez, azken ikerbide hau hasi or-duko itxi zaigula esan liteke. Gure inkesta eta ikerlanenamaiburu gisa, azken balantzea egiteko tenorea helduda, bada.

Halabaina, Partholon-en senitarteen akaberaren kon-takizunak, –eta zehazkiago, bertan akaberaren eragileazaltzen zaigun akaberaren motiboak–, ikerbide berri etanaroak zabaltzear daude gainerakoak itxi edo higatu zaiz-kigun une berean. Bide naroa eta irakaskizunetan ugariabenetan, orain arte imajinatu ere egin ez ditugun ikuspe-gi berri eta idorokunde harrigarrietara eramango gaitue-na, aurkikunde zaharrak baieztatuz orobat: Izurrite lainoa-ren motiboa dugu bide miresgarri hau.



94) DAVID MACRITCHIE. "Giants" Hasting’s Encyclopedia delakoan190.orr.

Partholon-en herriaren suntsikeraren kontakizunaazaldu eta aztertu ondoren, jentilen akaberaren kontaki-zunari hurbiltzea erdietsi dugu, honako bateragunehauetan oinarrituz: Lehena, partholon-dar eta jentilen ar-teko berberatasuna bi taldeon jokabide eta nortasunaridagokienez, denak "erraldoiak" baitira, erraldoien bereiz-garri ezagun berberak dituztelarik, hots, aparteko sasoia,lanerako gogo nabarmena, eta garai mitikoen hasiera ha-sieran agertzea; bigarrena, bi tradizioon adostasuna aka-beraren bat batekotasuna, erabatekotasuna eta arrazoi-kabetasunari dagokienez, suntsikeraren bitxitasun etaarrarotasunak adostasun hau are eta adierazkorragoabihurtzen dutelarik; eta hirugarrena azkenik, bi tradiziookplazaraturiko historiaurreko hilarriekiko lotura.

Argi dago bateragune hauek aski direla bi tradizioonarteko loturaren izana baieztatzeko, baina ezin izanendugu ahantzi haatik, bien arteko alderaketak bereizkunegarrantzitsu bat ere ipini digula agerian, suntsikerareneragileari dagokiona hain zuzen ere. Jentilen akaberaganduzko laino edo laino argidun harrigarri batek iragar-tzen/eragiten du, eta Irlandan berriz izurrite bat aurkitudugu, –izurrite mitikoa baina izurrite azken buruan–, iker-ketan zehar orain arte ulerbideratu nahian alferrik ibili ga-ren laino enigmatiko beldurgarri horren ordean.

Zalantzarik gabe orotan garrantzitsuena den bereiz-kune honek ordea, dossierraren ateak zabaltzen dizkiodatu berri bati, gure lanerako bidea zabaldu dion bereiz-kune beraren ezabaketa ekar lezakeen datu bati: Izurritelainoaren motiboari, alegia.

BARANDIARANEK jasotako albiste baten arabera, lainobat izan zen, XIX. mendearen hondarrean kolera izurriteaEuskal Herrira ekarri zuena. Berri honen transkripzio zu-zenik ez dator DONJOXEMIELEK argitaraturiko lanetan, bai-na mintzatzen zaigu horretaz ordea bere "DiccionarioIlustrado de Mitologia Vasca" hiztegiko hiru artikulutan95:

AIDE: "Aide", berez uler ez daitezkeen gaitz guztienerantzulea da.(...).Kolera bera ere, –joan den mendekoerdialdekoa–, "aidek" ekarri zuen behe laino koxkor batenitxurapean agertu zelarik, Zerain eta Zegaman esatendutenez.

LAÑAIDE, "niebla": Duela mende erdi pasatxoko ko-leraren jenioa lañaide baten itxurapean agertu zenSeguran.

LAUSO, "bruma", "neblina". Gipuzkoako goiherrikozenbait lekutan lausoak "aide" gaiztoa daramala usteda.(...)."Aidek" zitu uztatan, patata eta belarretan gaitzasortzen du, eta joan den mendeko erdialdera hainbat he-riotza eragin zuen kolera ekarri zuen. Nire Zeraingo albis-te emaileak zioenez, lauso bat pasa omen zen Segurakokaleen gainetik, eta hurrengo egunean inguruetako jen-dea hiltzen hasi omen zen izurriteak jota.

"Koleraren jenioa" esakera eta "aide" gizarapen batbailitzan erakutsi nahi diguten gainontzeko esaldiak aldebatera utzirik, –horiek BARANDIARANEN elaborazioak baino

ez baitira–, eta "aide" edo "aideko" hori, "berezkoari" kon-trajartzen zaion naturagainekoa den guztia hartzen duenkategoriaren izentzat jotzen badugu, –horixe baita berebenetako esanahia–, aurreko albisteek eskaintzen digu-ten irudi jator soila geratzen zaigu: Lauso edo ganduzkolaino bat Segurako kaleen gainetik behe samar iraganondoren, jendea erruz hiltzen hasi zen biharamunean.

Izurrite lainoaren irudiragarri honek, jentilen laino ha-rrigarria eta Partholon-darrak akabatzen dituen izurritea-ren artean huts egiten zigun lotura luza diezaguke, hone-la, bi tradizioon arteko bereizkune nagusia ezabatuz, ba-tzuen lainoa eta besteen izurritea gauza bera izanen bai-lirateke azken buruan.

Segurako lainoa kolera ekarlea izateak eta irlandarizurritea aldiz peste bat izateak ez du benetako bereizku-ne bat adierazten, bien arteko ezberdintasuna medikun-tza zientziaren bidetik baitatorkio folkloreari, eta berazzehaztapen horiek huskeriazkoak ditugu ahozko literatu-rari arrotzak zaizkion heinean. Izan ere, lainoa giza taldehandi baten heriotza dakarren izurritearen irudiragarriada, eta bost axola pestea, kolera, tifusa edo sukar horiaote den. Honetaz ari garela, azpimarra dezagun Partho-lon-dar herriaren akabera dakarren eragilea izendatzekoerabiltzen den irlanderazko "tamh" hitzak, izurritea adie-razten duela hein zabal batean, zenbait autorek "pestea"esan nahiko bailuen itzuli badute ere. Izurrite mota guz-tien artean pesteak ukan ohi duen nagusigoak, izen horibehar baino zentzu zabalago eta orokorragoan erabili ohiizatera eraman du. Beraz, pestea eta koleraren arteko al-dea ez dugu aintzat hartuko gure ikerketa honetan, ber-tan, "izurrite" kontzeptuari lotuko baikatzaizkio bakar ba-karrik datuak erkatzerakoan.

Segurako kolera eta "tamh" irlandarra homogenotzathar baditzakegu ere, oraindik erkaketaren beste alderdiageratzen zaigu azterkizun halere, hots, jentilen akabera-ko lainoak eta aurkitu berri dugun izurrite laino hau pare-katzeko saioa.

Bakoitzaren deskribapenari dagokionez, lainoa iger-garri harrigarri bezala gorde duten sei bertsioetatik batekbakarrik erakusten digu Segurako izurritearenak duenitxura berbera. Oihartzunen "laino polit bat" dugu, "lainoharrigarri bat" Zaldibin, "aurreneko lainoa" Seguran, "lainoargidun bat" BARANDIARAN bertsioan, "laino ttiki bat"Zerainen, eta "laino marismea" Orozkoko Olarten. Azkenhau dugu deskribapenaren aldetik izurrite lainoaren parepareko den bakarra, eta izan ere, DONJOXEMIELEK berakhitz berberok erabili zituen izurrite lainoa deskribatzeko:"Laino marismea", Olarteko jentilen akabera eragitenduen irudiragarri berbera. "Laino marismea", alegia,–BARANDIARANEN hitzetan–, lausoa baino finagoa den gan-duzko lainoa.

Jentilen akaberaren bertsioen lehen azterketa unebatez gogoratzen badugu, zera esaten genuen bertan,lainoa zela akaberaren igergarri jatorra, eta zenbaitetanizarrak ordezkatuta edota "lehen lainoaz" arrazionalizatutasuertatzen bazen zeragatik zela, alegia, haren benetako

76 J. I. HARTSUAGA


95) JMB. I, "AIDE", "LAÑAIDE", "LAUSO".

IX. IZURRITE LAINOA

esanahia argi lezaketen testuinguru gakoak bidean galduzirela eta, nola edo hala ulerbideratu beharra zegoelako.Orain berriz argudio bera, lainoen ondoan aurkitzen ditu-gun izenlagun guztiei heda dakieke; honela, zenbait lai-noren ezaugarri diren edertasuna, harrigarritasuna etaargiduntasuna, "lehen lainoarena" bezalako asmakeriak li-rateke, hots, laino txiki bat bezain irudi apal eta arruntakukan dezakeen apartekotasuna ulergarri egiteko saio hu-tsak. Apala eta arrunta noski, beldurgarri egiten zuentestuinguru gakoak huts egiten duelako leienda konta-tzen deneko egungo testuinguruan.

Arrazoibide beronetan barrena, apainkeria joko ho-rretan sartu ez diren irudiragarriak, gure begien aurreanapalen eta soilen agertzen zaizkigunak alegia, horiek lira-teke hain zuzen jatorrenak, benetako lainoaren hurbile-nak. Hots, Zeraingo "laino ttikia", eta Olarteko "laino ma-rismea", hain zuzen ere, Segurako izurrite lainotik hurbi-len daudenak.

Deskribapenok elkarrekin ongi ematen badute, izu-rrite lainoak irtenbide bikaina zabaltzen dio jentilen aka-berako lainoan sarritan somatu eta azpimarratu dugunanbiguotasunari. Izan ere, jentilen lainoen funtzioa ira-garlea da zenbaitetan, besterik gabe (Oihartzun, Segura,Zerain), xederatzaile hutsa kasu batean (Zaldibi), eta bi-koitza, iragarle eta xederatzaile beste kasu bakarrean(BARANDIARAN). Jentilen akabera iragartzen/xederatzenduen lainoa izurrite lainoa baldin bada, orduan kito anbi-guotasun eta zalanzkuneak, zeren azken honi buruz daki-gunez, jendearen bistan agertu orduko heriotzaren haziazabaltzen hasia dago, izurritea bere barnean daramalarik,ordu gutxiren buruan inguru osoa kutsatzen duelako,edota izurritea lainoari jarraiki datorrelako hark erakarririkedo. Dena den, bi lainoon berberatasuna onartzen bada,jentilen akaberako lainoa ez litzateke inoiz iragarle hutsaizanen, beti jentilen heriotza zuzenean eragiten duen iru-diragarria bailitzateke.

Jentilen lainoa izurrite lainotzat ulerbideratzen badu-gu, honako bi arazo hauek konpondu ahal izanen ditugu:Alde batetik, jentilen suntsikeraren bereizgarri bitxiakulergarri bilakatzen dira eta bestetik, lainoaren mehatxuaeta jentilek haren aurrean erakusten duten beldurra argi-tzen dizkigu. Aurrenekoari dagokionez, izan ere, izurrite-arena ulerbide bikaina da, herri oso baten bat bateko etaerabateko suntsikerak plazaratzen duen enigma bidera-tzeko. Munduan bakarrik bizi denez areriorik ez duen he-rri baten suntsikera irudiratzeko, gaitza edo berezko ka-tastrofeen bidea baizik ez da geratzen gerra edo borrokaezean, –eta izan ere ez dago borroka eredurik erraldoienmitologian–, eta badirudi gaitza izan dela euskal mitoakjentilen akaberaren eragiletzat hautatu duena.

Bigarrenari bagagozkio, izurrite lainoak jentilek laino-aren aurrean hasiera hasieratik erakusten duten beldurraulertzeko gakoa luzatzen digu. Jatorrizko beldur senti-pen hau, –zenbaitetan harridura bihurturik eta gehiene-tan "lehen lainoaren" aitzakiaz ulerbideraturik–, arras logi-ko eta konprenigarria bilakatzen da jentilek beren buruengainean ikusten dutena izurrite lainoa dela hausnartzenbadugu.

Ulerbideraketa honek gainera, ahalezkoa egiten digujentil igarlearen ihardunaren funtzioa zehaztea, orain arteazaldu ez dugun kontraesan larri samar bat bideratuzorobat. Izan ere, "lehen lainoaren" ulerbideraketan a pos-teriori moldatutako arrazionalizaketa somatzen duguneta beraz baliogabetzat jotzen dugun une beretik, hona-ko bainazko hau datorkigu berehala gogora: Jentilek ha-siera hasieratik somatzen badute lainoaren mehatxua,zein da orduan igarlearen zeregina? Ezin du izan noskilainoaren esanahia argitzea, gainerako jentilek bai baita-kite dagoeneko mehatxu bat dela, eta logikoki zergatikden mehatxu jakin behar dute nahitaez, "lehen lainoaren"argumentua faltsua denez gero. Igarlearen esku hartzeaez dago beraz jentilei lainoa haien kaltetan datorrenmehatxua dela jakinaraztera zuzendurik, –hori orok uler-tu baitute engoitik–, baizik eta bere igarle abileziari eskerune berean hasten den katastrofearen neurri izugarriazenbaterainokoa eta norainokoa den zehaztera: Guztiguztien heriotza. Zehaztapen honek bateragarri egitenditu, alde batetik jentil guztiek lainoaren mehatxua ulertuizana, eta bestetik igarleak lainoaren esanahia zehaztea.

Gorago esan dugunez, jentilen akaberako lainoa izu-rrite lainoa baldin bada, bere agertze soilak akaberarakobidea martxan jarri dela adierazten du. Segurako kolerariburuzko albisteak dioskunez, aski da lainoa instant batezkaleen gainetik iragotzea, inguru osoa bertan kutsatze-ko. Honek noski alferreko bihurtzen du beste edozeinelementu osagarriren presentzia ondoren datorren ma-sakrea ulerbideratzeko. Bada, lainoaren agerpen hutsajentilen akabera ulertarazteko aski dela adierazten digunkutsatze teknika honek mitoaren bi bertsio berriro astiroaztertzera behartzen gaitu, –Zaldibi eta BARANDIARAN ize-nekoak hain zuen–, bertako lainoak ez baitira jentilen bu-ruaren gainean azaltzearekin konformatzen, agertu on-doren, haiengana oldartu eta trikuharriaren azpira sartuarte jarraikitzen zaizkielarik. Eusten ari gatzaizkion "jenti-len lainoa=izurrite lainoa" berdinketaren bidegabekeria-ren froga bat ote da hau?

Jentilengana oldartu eta hilobiraino jarraikitzen zaienlainoaren irudiragarriak arrazoi sendoak ditu bere aldeirudiragarri jatortzat joa izateko. Alde batetik, gure be-gien aurrean batere zentzurik ez duelako, eta bestetik,jentilen akabera bere gordintasunean arraza honen batbateko eta erabateko suntsikera bezala inongo gozagarriedo leungarririk gabe adierazten zaigun bi bertsioetandatorrelako hain zuzen ere.

Une batez bertan arrazionalizaketa bat ikusteko ten-taldia ukan genezake zera hausnartuz, alegia, lainoarenagerpen soilak egungo testuinguruan bere beldurgarrita-suna adieraz ez dezakeenez gero, bere jentilenganakooldartzea asmatu dela entzulegoaren eta kontalari bera-ren begietan izugarriago bilaka dadin. Baina Munster-godruidek sorrarazitako lainoen irudiek, –Cormac-en solda-du eta druiden gainera oldartuz–, ezinezko bihurtzen du-te honelako hipotesiari eustea.

Irlandar lotura honek areago indartzen ditu giza taldebatera buruz oldartzen den lainoaren irudiragarri honenjatortasun eta benetakotasuna. Gatozen bada atzera gal-deretara: Bi laino mota ezberdinen aurrean gaudela esan



nahiko ote du honek, eta ondorioz, izurrite lainoak ezduela jentilen akaberako lainoak ulerbideratzeko balio?

Ez dugu uste benetan horrenbeste esatea arrazoiz-koa denik.

Lehenik lehen, izurrite lainoaren hipotesiak luzatu di-gun bateragune eta erantzun asegarrien mordoa ez da-go hain erraz ahazterik: Berdintasun azpimarragarria,–eta areago berberatasun osoa kasu batean–, bi lainomoten deskribapenen artean, hau are adierazkor eta ma-mitsuago bilakatzen delarik irudiragarri honen arrarota-sun larria kontuan hartuz gero. Jentilen lainoaren meha-txurako ulerbidea, azkenik ere!, bere anbiguotasunareneta funtzio bikoitzaren, –iragarle eta eragile–, argitzea.Bat bateko eta erabateko suntsikera ulertzeko bidea.Lainoaren mehatxuaren hasiera hasierako sentipena etaigarlearen ihardunaren bateragarritasuna. Lainoarenagerpenak eraginiko jentilen akabera, eta izurriteak buru-turiko Partholon-darren akaberaren arteko lotura.

Eta honen ondoren zera hausnar dezakegu gainera,alegia, laino oldarkariaren irudiaren jatortasunak ez dueladerrigor esan nahi laino gainkariarena hura bezain jatorraez izatea, izan ere, laino oldarkaria jentilen akabera go-rrien eta gordinen adierazten zaigun bi bertsioetan ager-tzeak, garai batean irudi honen parekorik mitoaren gai-nerako bertsio guztietan izan zela susmatzera eramangaitzake, eta beraz, gure leiendako lainoa oldarkari denheinean baizik ez dela mehatxari esatera. Bi laino motaedo hobe esanik laino bakar eta beraren bi jokaera edobi funtzio ezberdin definituko lituzkeen hipotesi honek,baliorik gabe utziko luke izurrite lainoaren bidea jentilenlainoa argitzeko, hura ez baita inoren gainean oldartzen,eta honen esanahiaren inguruko misterioa plazaratukoluke berriro. Halabaina izurrite lainoak dagoeneko eskai-nitako argibideak sendoegi dira hain erraz alde baterabaztertzeko, eta areago, irlandar datuek azken uste haubertan behera botako duen argibide bat dakarkigute:Izan ere, "sarraskizko lainoa", –oldartzen ez den, baiziketa gainean dabilen lainoa "zuen buruen gainetik lauta-dan" hain zuzen–, bi laino oldarkariekin batera DrumDamhghaire-ko hesialdiaren testuan agertzeak, irudiraga-rri hauen buru asetasuna frogatu eta honen ondoan betilaino oldarkaria agertuko denik ez dagoela uste ukan be-harrik erakusten digu. Laino gainkaria baino erakusten ezdiguten jentilen akaberaren bertsioak, laino oldarkariakesku hartzen dueneko bertsioak bezain jatorrak dira, etaez dago arrazoirik beraz, azken honen aurrizana usteukateko mitoaren bertsio guztietan. Laino gainkaria etalaino oldarkaria, irudiragarri bakar eta beraren bi alderdiosagarri baina independente eta buru aseak izanen lira-teke, eta biontzako balioko luke beraz izurrite lainoarenulerbidea. Lainoaren oldarketa azken buruan kutsabideazkarrago eta bortitzago bat baizik ez litzateke, gaitzakhurbilagotik joko bailuen. Hein honetan, hipotesi honiezar dakiokeen oztopo bakarra zera da, ezagutzen dugunizurrite laino eredu bakarra ez dela herriaren gaineragainbehera oldartzen, baina gainerakoaz, izurrite lainoa-ren ulerbidea zeharo asegarria dugu bi laino oldarkarieneragin deuseztatzaileen argitzeko, eta azken buruan etaulerbide honen ezean, bi laino oldarkariok bi laino koxkor

apalak baino ez dira, eta oldarkari eta jarraikitzaile izatehutsak ez du balio inola ere, eragiten duten deuseztape-na ulertarazteko. Izurrite lainoaren hipotesiak indarreandiraukigu beraz erabat, eta jentilen akaberako bi lainomota ezberdinok, –laino oldarkaria eta laino gainkaria–, bikutsatze teknika edo kutsabide ezberdinen adierazgarri-tzat, –lasagoa bata eta arinagoa bestea–, jo beharko geni-tuzke.

Azkenik ere erdietsi dugu bada, lainoaren mehatxuazertan den argitzea, gandu txiki baten irudia zerk bihurote dezakeen hain izugarri eta mehatxari asmatzea. Izu-rrite lainoak jentilen lainoa ulerbideratu eta misterioga-betu egiten du. Baina bada oraindik aurre egin beharkozaion bainazko larri bat: Ulerbidea hain erraza eta borobi-la izanik, eta gainera euskal mitologiaren hesparruanbertan egonik, zergatik berantu gara hartaraino plazaratubaino lehen? Jentilen lainoaren inguruko misterio giroapropio eta artifizialki eusteko saioa izan al da?

Bada ez, ez da horrelakorik inoiz ere izan. Ulerbidehau hasiera hasieratik, edo zertxobait geroxeago lainoa-ren ikerketari zuzenduriko atalean plazaratu ez badugu,zeragatik izan da, alegia, duela gutxi arte zeharo gaindie-zintzat jotzen genuen arazo bat dakarrelako berarekin:Izurriteak eragindako Partholon-darren heriotzak bi lainomoten berberatasunaz konbentzitu gaituen arte hain zu-zen, ia gaindiezina ikusten genuen, eta orain, proposatu-riko berberatasunaren egianzkotasuna ikusirik erantzunasegarri baten eskean geratzen den arazo hau, izurritelainoa hain zuzen ere euskal folklorean egoteak plazara-tzen du. Eta hau ez da paradoxa.

Jentilen akaberaren bertsioen azterketatik tiratutakokonklusio berehalakoenen artean honako hau genuen,alegia, leienda kontatzen zeneko egungo testuinguruanlainoaren irudia ulergaitza bilakatu zela, "lehen lainoaren"arrazionalizaketak alde batetik, eta gure begien aurreanirudi apalegia gertatzen zen ganduzko laino koxkor huraharrigarri bihurtzearren itsasten zitzaizkion apaingarri se-mantikoek bestetik erakusten zuten legez. Eta hau guz-tia, garai batean lainoaren adierazmamia eta bere meha-txuaren zergatia argitzen zuen osakin kulturalaren, –tes-tuinguru gakoaren–, jauskerak eraginik. Eta hausnarketahonen ondoren izurrite lainoaren istorioa, jentilen akabe-ra kontatu digun aho beretik ez bada ere, honen bertsio-etako bat bildu den hiri berberean bildurik, eta jentilensei lainoetako lau eta akaberaren mitoaren hamabi ber-tsioetako zazpi biltzen diren geografi eta kultura hespa-rru homogeno batetik heltzen bazaigu, ezin izanen dugulogikoki izurrite lainoaren ulerbidea onartu, hau egungotestuinguruan sarturik baitago argi eta garbi: Irudi ezagu-na da, eta bere indar eta eragin gaiztoak poliki ulertzendira. Aurren jarrera beraz, bi lainook bi irudiragarri ezber-dintzat jotzea izan behar derrigor: Izurrite lainoa borobilkiulertzen zen izurrite zabaltzaile bezala, jentilen lainoa ze-haro ulertezina gertatzen zen bitartean.

Halabaina, irlandar Partholon-darrak izurrite batek jo-ta hil zirela jakin dugunetik, tradizio honek jentilen lainoaizurrite lainoaren bidez argitzearen alde dakarkigun ebi-dentzia sendoegia da kontuan hartu gabe zokoratzeko.Une horretan hain zuzen hasi gara serioski aintzat har-

78 J. I. HARTSUAGA


tzen bi lainoon berberatasunaren hipotesia, eta ondo-rioz, aipatu berri dugun irregularkeria ulerbideratu beha-rrean gaude. Eta honetarako dugun bide bakarra honakohipotesi hau botatzea litzateke: Jatorriz mitikoa den izu-rrite lainoaren irudirapena, erlijio eta kultura aldakuntzakdirela medio ondare mitologikotik jausi ondoren, gaitzenfolklorearen hesparruan babesturik erdietsi bide duiraunbidea.

Irlandar laino ereduek frogatzen duten lainoaren as-paldikotasunak egiantzeko bihurtzen du izabide hain lu-zean zehar honelako eraldaketak gertatu ahal izatea.Bestalde, ez dago ahantzi beharrik jentilen akaberarenezein bertsio ez dela, lainoak jentilak akabatzen dituelaesplizituki baieztatzera heltzen, ez eta bertsio gordine-nak ere. Lainoaren erailetasuna testuen azterketaren bi-dez argitan ipinitako konklusioa dugu, talde osoaren batbateko hilobiratzearen metaforaren azpian jentilarte oso-aren heriotzaren mezua ezkutatzen zela somatu baitugubertan. Baina hau ez da sekula hitz horietaz esaten tes-tuetan, zalantzarik gabe mitoaren kristauerapenak eragi-nik. Jesukristoren jaiotzaren sarrera jentilen akaberarenmitoan duela mila urte buruturikoa behar du gutxi gorabehera. Susma daitekeenaren arabera, une berorretanhasi bada jentilen suntsikeraren eufemizatze lana, etahorrekin batera lainoaren izurrite-hedatzailetasunarenjauskera herri oroimenetik, nahiko beta izan da arteanordutik egundaino bi lainook zera ezberdintzat joak izate-ko egoerara heltzeko. Eta egungo testuinguruan lainoa-ren ekinaldiak jentilak eraiten ez dituenez gero, nola hur-bil lekioke, bada, izurrite lainoari honek, dabilen lekuanheriotza zabaltzen duela jakina bada?

Azkenik, bi laino moton deskribapenen parekotasu-na, –Olarteko bertsioari dagokionez erabateko berbera-tasun bilakatzen den parekotasuna–, gero eta adierazko-rrago, gero eta mamitsuago bihurtzen zaigu lainoari bu-ruzko inkesta luzea burutu ondoren motibo honen eska-siaz ohartu garelarik. Beraz, bidegabekeria deritzoguorain bi irudiragarrion arteko loturarik ezaren ustea eus-teari.

Gauzak honela, gure jarrera, jentilen akaberako lai-noaren jatorrizko izurrite-hedatzailetasunaren hipotesiarieustea izanen da lehenengo, eta horrekin batera, izurri-tezko esanahi honetan oinarrituriko dossier berri bat za-baltzea. Dossier honek funtsean, aurretik burutu ditugunbesteen urrats berberak emanen ditu, hots, motibo aur-kibideetatik abiatuko gara lehenbizi, eta bertan kausitukodugunaren arabera motiboaren banaketa erakutsi etabere jatorburu kulturala erabakitzen saiatuko gara.

Orain arte plazaratu ditugun aurrusteak berehalabaieztaturik ikusten ditugu STITH THOMPSON aurkibideakizurrite lainoaren eredu bakar bat baizik ez dakarrela jaki-ten dugunean. Erreferentzia honen96 bidetik Herbehe-retara heltzen gara, Twente-ko lurraldera hain zuzen, "Etblauwe Dämpken" 1350. pestea zabaldu zuen gandu ur-dinezko laino koxkorra ezagutzera.

Hiru idazlanetan aurkitzen dugu gertakari honen be-rri, edo gertakari hauen berri hobe esanik, peste honekez baititu leku guztietan doluzko ondorio berberak eragi-ten. Honats lehenik Hölterhof-eko bertsioa, leiendari bu-ruzko zenbait komentariok eta bertsioetako baten trans-kripzioak osaturik97:

...Hölterhof-en inguruan dauden anitz sagetatik zen-bait kontatu nahi dizkizuet hemen; kontatu dizkidaten za-harren hizkera berberean emanen ditut hemen. Zenbaitohar aurretik: Sagak ugarien dien Twente-ko lekuak, ga-rai batean Hünenborg eta Hölterhof egon zirenekoak di-ra. Hölterhof-en inguruko sagen harrigarria zera da, batbateko amaiera tragiko batez mintzatzen zaizkigula:Pesteak eraginiko gizaldi aberats eta indartsu baten sun-tsikera, eta ondoriozko etxea eta etxe inguruen despo-pulatze erabatekoa. Hauxe da hain zuzen "lainotxo urdi-na" izeneko sagak, –Twente-n dugun ederrenak–, jorra-tzen duen gaia.

Rutbeek-eko Meuienboer etxeko andre zaharrak,ezagutzen ez nuen saga honen bariante bat jakinarazi zi-dan igande arratsalde batez. "Aamsvenne-n, –esan zi-dan–, laino koxkor urdin bat soroen gainetik hurbiltzen arizela ikusi zuten behin. Jendeak peste laino bat izan zite-keela pentsatu zuen. Zuhaitz bateko zuloan harrapatuzuten, eta bertan gorde zuten, zuhaitzari josi zioten egurpuska batez zuloa itxiz. Hurrengo urtean, haren indargaiztoa higatuta zegoelakoan eta hartatik zer geratu otezen ikusi behar eta, egurra kendu zioten. Eta hoan nonirteten den lainotxoa berealdiko indarrez, eta berriro jen-dea milaka hiltzen hasi.

Urtebete edo gehiago soroak eremu bihurturik igaroondoren, Hungariako ijitoak heldu eta beren artean ba-natu zituzten lur sail haiek. Baina Hölterhof-en ez da ge-roztik inor bizi izan".

Ahozko tradizioa laburbilduz, 1350eko peste izurrite-aren ondorioz geratu zen jendez hustuta Hölterhofetxea. Eta izan ere, XVI eta XVII. mendeko Enschede-konekazal idazki batzuetan, "Hölteresch"-i (Hölter-go soro-ak) buruzko aipamen bat kausitu nuen, bertan ordurakolurralde horiek erabat utzirik leudekeela aditzera ematendelarik, eta beste horrenbeste frogatu dute beranduagoeginiko miaketa arkeologikoek ere.

"Et blauwe Dämpken" eta Segurako kolera lainoarenarteko antza ezkutatu ezin bada ere, dezente dira holan-dar irudiragarri honek gure dossierrean sartzen dituenberrikuntzak: Lehenik eta behin, orain arte ikerleku izandugun Irlandak eta Euskal Herriak osaturiko hesparruitxitik irten garela azpimarratu beharra dago. Honen on-doren, Holandar lainoa margoduna dela ikusten dugu,inoiz inolako margorik azaldu ez duten euskal lainoak ezbezala. Xehetasun honek halere, ez dakar lainoaren des-kribapenaren aldaketa adierazkorrik, eta izan ere huske-riatzat jo dezakegu, agian lainoak dakarren gaitz motarilotzen zaion huskeria: Laino urdina peste izurritearena,gorria kolerarena, horia sukar horiarena, e.a.



96) J.W.R. Sinninghe. "Catalog der Niederlandischen Märchen-Ursprungssagen-Sagen- und Legendenvarianten", FCC aldizka-riko 132.zenbakian. Helsinki/ 67h., 251-283 zbk.

97) C. ELDERINK. "Twenter Laand en Leu en Leven". Enschede1937/38h. (Regine Bertelink Bidaniako holandarrak itzulia)

Azkenik, zalantzarik gabe berrikuntzarik nabarmene-na lainoaren ezaugarriztapenean zera da, alegia, honenheriotzazko eraginak ezaba ditzakeen teknikaren sarrera.Teknika hau, lainoa nolabait erakarri, –auskalo nola, ezbaitago honi buruzko argibiderik–, eta zuhaitz zulo bate-an itxi eta harrapatzean datza. Honela giltzapeturik lainoaindarge geratzen da, edo hobe esanik, bere indarra za-baldu ezinean.

Kontakizunaren arreta beraren gainean erakartzenduen itxitura teknika honek, bigarren mailan uzten du lai-noaren deskribapena, honetaz, laino koxkor urdin bat so-roen gainetik hurbiltzen ari zela ikusi zuten behin esaldiabaino esaten ez zaigularik, eta ondorioz, laino honen era-ginera derrigor aldatua gertatzen da Segurako lainoare-kin erkatuz gero, bere agertze hutsa ez baita aski orainlehen unetik heriotzaren hazia inguru osoan zabaltzenhasteko. Halere, urtebete igaro ondoren berriro aske ge-ratzen denean, bere irteerak milaka lagunen heriotzaekarriko du, eta honekin, gure izurrite laino biek berenarteko berberatasuna berreskuratzen dute.

Bitxi samarra deritzogu lainoa askatu ondoren berri-ro ere hura harrapatzeko ahalbidearen batere aipamenikez egiteari. Testuaren arabera badirudi jendeak laino ho-nen eragin gaiztoetatik libratzeko abagune bakar bat bai-zik ez duela, abagune bakar horretatik at, haren presen-tzia hutsa aski baita heriozte errukigarria zabaltzeko.

"Et blauwe Dämpken" honek Twente-n hedatzenduen pestearena ez da izurrite baten berri ematen digunistorioa bakarrik, leiendazko deuseztaldi baten kontaki-zun mitifikatua baizik.

Testuko azken esaldiek, pasadizoaren azpiko egiaz-ko errealitate historikoa ipintzen dute agerian alde bate-tik, baina bestetik eta aldi berean, gertakari historiko ho-riek estaltzen dituen leiendazko gainegituraren presen-tzia eta indarra baieztatzen dute, izurrite baten kalteekez baitute zilegitzen, bera jasan duten lurraldeak geroztikjendez husturik egon beharra beti.

Konbinaketa honek, leienda hutsa diren jentilen aka-beraren bertsioak, eta leienda izateko, astian hurbilegieta beraz oraindik historikoegi dugun Segurako izurritea-ren kontakizunaren arteko erdibidean kokatzen digu ho-landar ele zahar hau. Dena den, pesteak Hölterhof-enburutzen dituen eraginek, kontakizun hau jentilen akabe-rarenari hurbilarazi diezaioke: Alde batetik, Hölterhof-ta-rrak ez zaizkigu familia soil bat bailiran erakusten. Holan-derazko testuak dakarren hitzak ("geschlacht" hitzak ale-gia), "leinu", "arraza" eta "gizaldi" kontzeptuak adieraztenditu, eta badirudi beraz, familiarena baino irudi zabalagoaeman nahi duela. Bestetik, izurritearen ondorengo hun-gariar ijitoen etorrera eta bertan geratzea irmo berma-tzen zaizkio zerari, alegia, arraza baten suntsikera eta ha-ren ordezko berri baten sorreraren irudiari. Gainera, in-guru osoa beteko duten hungariar ijito hauen etorrera-ren ondoren ere Hölterhof etxean geroztik inor sekulabizi ez izanak, begibistako hilobi kutsua ematen dioetxeari. Eta azkenik zera azpimarratu beharra dago, izu-rriteak jota hilko den arraza honen aberastasun eta inda-rra, aberastasun eta indar mitikoak noski, ez zaizkiola he-

rriaren gaineko menderakuntzari zor, ez zaizkiola beste-ek lantzen dituzten lur sail aberats batzuen jauntxo etajabe izateari zor, baizik eta alderantziz, Hölterhof-tar be-rauen lanaren emaitza direla, laborariak baititugu gizonhauek. Testuko pasarte batek dioenez, Hölterhof etxeanbizi zirenek, nekazaritza ezagutu eta lantzen zuten. Abe-rats eta indartsu izanik, gainera lanari emana dagoenleiendazko arraza bat ez da noski jentilengandik osourrun ibiliko.

Halere, kontakizunaren oinarrian dagoen benetakogertakariaren oihartzuna nabarmenegi ageriratzen da,gure hurbilketa saioaren erabateko arrakasta eragotziz:Alde batetik, biktimen leiendazko apaingarri guztiekinere, testuak ez dizkigulako inoiz erraldoi arrazakoak baili-ran erakusten, eta bestetik, Hölterhof etxea etxe delakobeti ere, eta alferrik saiatuko ginateke etxe bat jentilenhilobi megalitikoei hurbilarazten, etxe horren betirakohutsik geratzeari zalantzarik gabeko hilobi esanahia ba-dario ere. Lotura megalitikorik eza honek urruntzen dubatik bat Hölterhof-eko pestearen kontakizuna jentilenakaberaren mitotik.

Zernahi dela ere, aldeko eta aurkako arrazoi multzohau honako hipotesi honen bidez ulerbidera genezakee-lakoan gaude, alegia, kontakizun hau, Aamsvenne-n1350 urtean zabalduriko pestearen oroitzapen historiko-ak, jentilen akaberaren antzeko mito baten moldean sar-tzearen emaitzatzat joko lukeen hipotesiaren bidez.

Bertakoen suntsikeraren ondorengo hungariar ijito-en etorrera lurralde haiek betetzeko, –logikoagoa li-tzatekeen beste holandar edo alemaniar mugakideenetorreraren ordez–, alderdi mitikoaren eraginaren maila-rik gorenaren adierazgarria litzateke, munduaren akabe-raren eta ondorengo berrikuntzaren sinbolismoa adieraz-ten duen heinean, eta beste aldean berriz, Hölterhofetxearen agertzeak, mitoaren moldeak eten ezin izanduen errealitate historikoarekiko lotura islatuko luke.

Ezin esan, holandar saga honen bitartez jentilen lai-noa eta izurrite lainoaren beratasuna demostratzekoegin dugun saioan erabateko arrakasta erdietsi dugunik,baina ikusi dugunaren ondoren ezin esango dugu ere,gure hipotesiari eustea arriskutsuegi edo bidegabeegiadenik.

Dena den, ahantz ditzagun une batez istorio haujentilen akaberarekin alderatzeko saioak, eta gatozen gu-re arreta osoa izurrite lainoari itzultzera.

Gure testuari buruzko aurreneko komentarioak azpi-marratu duenez, bertako berrikuntza nagusia lainoa ha-rrapatu eta indargabetzeko teknikaren agerpena dugu.Ondorengo testuak irakasten digunez, teknika honen ai-patzearen arrazoia zera da, bailara bereko zenbait etxekpesteak eraginiko inongo kalterik jasan ez izana, eta are-ago, pestearen kalteetatik betirako libratu izana ulerbide-ratu beharra. Honako testu hau, saxoierazko bi bertso-ren itzulpenak eta hauei darraizkien ahapaldiei buruzkokomentario batek osatzen dute. Guztia, lehengo pesteberari buruzkoa98:

80 J. I. HARTSUAGA


98) C. ELDERINK. "Oet et Laand van Aleer". Enschede 1924 / 98h.

"Auzokideen elkar laguntza betebehar sakratua bila-katu da, eta zintzo bete du hau Venne-ko De Lappeetxeko jaunak"..................................................................................................................Hurrengo bertsoek De Lappe etxeko jau-naren ausardia eta beldurgabetasuna goraipatzen jarrai-tzen dute; zera diote honetaz, goiz batez, denak mahaiinguruan jarrita gosaltzen ari direla, eta De Lappe-ko jau-nak laino koxkor urdin bat ikusten duela han urruneanhurbiltzen ari zaiela. Berehala krisketa bat hartu bizkor,eta haren zuloan lainotxoa ixtea erdiesten du.

Ikusten dugunez, kontakizunaren arretagune nagu-sia lainoaren harrapaketa da hemen ere, lehengo zuhaitzzuloaren ordea, krisketaren zuloan gertatzen den harra-paketa. Dena den, oraingo ezberdintasun nagusia berta-koen zuhurtzia dugu, inork ez baitu txorakeriarik eginen,eta honen ondoriozko zorioneko berazkoa, bigarren poe-ma batek jakinarazten digu. Hona hemen berri laburra99:

...De Lappe-ko jaunak lainotxoa krisketa zuloan ha-rrapatu zuela eskerrak, Ven edo Venne izeneko bailarakpestetik libre ikustea erdietsi zuen azkenik.

Mehatxuaren ezabatzea ekar dezakeen honelakoharrapatze teknika izatearen noskizko ondorioa zera da,bera bilakatzea kontakizunaren ardatza, eta beraz, laino-txoaren eragina "bigarren aukeran" baizik erakutsi ahal ezizatea, gizonen ikusmin edo arinkeriak inoiz halakorikahalbideratzen badu behintzat. Plazaratu dugun tradiziohonek halere, ez digu argitzen zergatik ez duen lehenagerpenak batere kalterik eragiten, bigarrena erailetasunizugarrizkoa frogatzen den bitartean. Saihestezinezkokontraesantzat hartu beharko ote dugu, alegia, teoriazagertze soilaz herioztea zabaltzen duen irudiragarri batindargabetzeko edozein saioak logikoki derrigor eraginbeharko duen kontraesantzat? Zeren eta, lainoa ager-tzen ez den arte ezin da noski deus ere egin, eta ager-tzen denean berriz dena alferrik da, ondoren datorrenherioztea saihestezina baita. Erantzuna ez da erraza no-lanahi ere.

Agian gerta liteke bertan kontraesanik ez egotea,izurritea lainoaren barnean egon beharrean, trenak ba-goiak bezala, honek tiraturik edo erremolkaturik heltzendela gogoeta egiten badugu. Segurako koleraren albiste-aren arabera, lainoaren irago bidea eta heriotzen hasta-penaren artean zenbait orduko tartea dagoela dakigu.Tarte hau zenbait eratan ulerbidera daiteke: Lainoarenbaitan dagoen gaitza airean zabaltzeko behar duen beta;lainoaren baitan ez legokeen gaitzak lainoak gidaturikedo tiraturik bertaratzeko behar duena; lainoaren baitanegon eta airean bat batean hedatuko litzatekeen gaitzakjendea kutsatu eta bere heriotzazko eragina burutzekobeharko lukeena. Zernahi dela ere, bi bide dauzkagu az-ken buruan: Laino gidaria, ala laino kutsatua, aukera ho-nek nolabait laino iragartzaile eta laino xederatzailearenarteko auzi zaharra islatzen duelarik, Laino oldarkari era-sokorrak gaitza lainoaren baitan egon behar dela susma-razten badigute ere, indargabetze teknika berriz, laino gi-

dariaren premisapean hobe uler daiteke, gidariaren ha-rrapatze eta ixteak, bide erakusle edo tiratzailerik gabeutziko lukeen gaitza aurrera ezinean geratuko baitzen.Honek ez luke halere, lainoa bigarren aldiz harrapatu ezi-na ulerbideratu ahal izanen, baina dena den laino gidaria-ren hipotesia egokia da dudarik gabe kasu honetarako.Zernahi dela ere, beranduago ikusiko dugunez, lainoarenbenetako funtzioari buruzko zalanzkuneak, erabaki argieta zehatz batetik urrun dagoen arazo baten erakusgarriizanen ditugu.

Oraingoz behintzat, gure korpusa osatzen duten lai-noen ezaugarri bereizkariei buruzko eztabaida hauetazahazten saiatuko gara, eta "Et blauwe Dämpken" lainoariburuzko azterketa amaituko dugu, azken testu baten etaondorengo komentarioaren azalpenaz, biak helburu be-rera zuzendurik, alegia, laino hau, bere euskal eta irlan-dar haurrideen senitarte berekoa dugula erakustera.

Arestian kexati azaldu gara, beti harrapaketaren mo-tiboaren itzalpean, testuek lainotxo urdinaren deskriba-penari eskainitako arreta gutxiaz. Bada, halere, aipaturi-ko bi poemetako aurrenekoan lainoaren ekinera deskri-batzeari eskainitako ahapaldi bat. Hona bere itzulpena100:

Hain gauza eskasa dirudi, laino koxkor urdin bat, Lursailen gainetik irago, eta geldirik geratuz; Isilean etxee-tan sartu eta hormetan zehar lerratuz.

Bizitza zimelduz, lore bat izozte gogor baten ondo-ren bezala.

Testu honek bi berrikuntza dakartza gure lainoarenjarrera eta higikeren multzora: Laino koxkor urdin hau,etxeetan isil isilik sartu eta hormetan zehar lerratzen da.Bidenabar, ariera honek laino kutsatuaren hipotesira bi-daliko gintuzke berriro, baina ahantz dezagun hau eta ga-tozen deskribapena aztertzera.

Bi higikerok ez dute baliokiderik guk ezagutzen ditu-gun gainontzeko kasuetan. Baina bi hauen ondoan, zail-tasunik gabe ezagutuko ditugun bi jarrera kausitzen ditu-gu: Lainoa lur sailen gainetik iragotzen da pasean, eta ai-rean geldirik geratzen da, euskal eta irlandar lainoei egi-ten ikusi diegun era berberean hain zuzen. Honen guz-tiaren irakasgaia zera da, lainook anitz higikera eta jarre-ra erakusteko gai direla. Etxeetan sartzeari eta hormetanzehar lerratzeari lehen ikusitako zuhaitz zulotiko irteerabortitza gaineratzen badiegu, laino gainkari geldia eta lai-no oldarkaria bi laino mota ezberdin bailiran ikustekoarrazoirik ez dagoela, eta bide zuzena beraz, biak, higike-ra eta jarrera anitz erakutsi ditzakeen laino bakar eta be-raren bi irudirabide osagarri buruasetzat jotzea dela,hausnartuko dugu berehala. "Jentilen lainoa=Izurrite lai-noa" beratasunari eraikitako bainazkoa, –jentilen akabe-rako bi bertsiotan agertu eta Segurako koleraren konta-kizunean berriz huts egiten duen lainoaren higikera ol-darkaria benetan jatorrena omen zela–, indargeturik ge-ratzen da, airean geldirik geratzea, oldartzea, eta paseaniragotzea, laino mota bakar eta beraren jatortasun berdi-neko hiru jarrera baitira.

Azkenik esan dezagun lur sailen gainetik irago etaairean geldirik geratzen den holandar laino hau, Segu-



99) J.W.R. SINNINGHE. "Oberijselsch Sagenboek". Zutphen 1936 /181.orr. 100) C. ELDERINK. "Oet et Laand van Aleer". Enschede 1924 / 98h.

rako izurrite lainoa eta jentilen akaberaren Olarteko ber-tsioko lainoaren berdina dugula deskribapenaren aldetik,urdintasunaren xehetasuna salbu noski: Alegia, ganduz-ko edo lurrinezko laino koxkor bat.

Testuok dakarzkigun "wolksken" (lainotxoa) eta"dampken" (lurrintxoa) hitzok, –bata nahiz bestea berdinerabiltzen baitira bertan–, aipaturiko bi euskal testuetako"laino marismeek" marrazten duten irudi berbera erakus-ten dute.

Eta irudi hau gogoan dugularik, gatozen STITH THOMP-SON-ek dakarren izurrite lainoaren eredu bakar hori Her-beheretan agertzeak dakartzan ondorioei buruzko azkenhausnarraldi bat egitera.

Alde batetik, honen bakantasuna, jentilen lainoa etaizurrite lainoaren berberatasunaz dugun aurrustearen al-deko froga berri bat luzatzen digu: Bien deskribapenaoso antzekoa dela badakigu, –berbera delarik kasu bate-an–, eta orain berriz elkarren adinako arrarotasuna dutelaikusi dugu, bata nahiz bestea kasik erabat ahazturiko etagalduriko motiboak baitira, eta honek noski, berriro ereelkarri hurbilarazten saiatzeko animuak ematen dizkigu.Bestalde, euskal lainoekiko egokipen bakar hau Herbe-heretan kausitu izanak, ikergai dugun irudiragarriaren he-dapen hesparrua zabaltzea, eta azkenik ere!, Irlandaketa Euskal Herriak orain arte osatzen zuten hespil muga-tutik at jalgi ahal izatea dakar ondorioz. Ondorio hau guz-tiz normaltzat jo dezakegu, eta areago, esperogarritzat,zeren eta Irlanda eta Euskal Herriaren arteko kulturkide-tza aise imajina daitekeela egia bada ere, –astian zeharnahiko atzera egin beharraren baldintzapean noski–, zeraere ez da egia txikiagoa, alegia, bi herrion arteko kultur-kidetza horri zeinahi dela ere, inoiz ezin dela izan gainon-tzeko europar eskualdeak alde batera utzirik biak baka-rrik lotzen dituenekoa. Aztertzen ari garen irudiragarrienjatorburua izan bide den indoeuropar aitzineko geruzakulturalean ez baitago euskal-irlandar lotura espezifikoeta esklusiborik adieraz dezakeen aztarnarik. Jentilenakaberaren mitoaren baitan bilduriko motibo guztienegokidura guztiak Irlandan bildu izana beraz, gordekorta-sun hobearen adierazgarria baizik ez litzateke izanen.Zelten irlaratze berandu samarrekoari eta kristaugoarenzabaltze goiztar samarrari zor bide zaien gordekortasuna,bien arteko tartearen laburrak, zelten eraginaren garran-tzia murriztu, eta zeltaitzineko bereizgarri kulturalen iraun-bidea sendotu egiten baititu. Egokidura arkeologikoei es-kainiko diegun atalari aurrea hartu gabe, esan dezagunhalere, holandar eredua ez dela ustekabeko agerpenaizan, eta alderantziz, orain arteko hedapen hesparrua lu-ze baino lehen zabalagotzen ikustea espero daitekeela,gure ikergaiaren iraupenerako ahalbideak ugaldu eginbaitira testuinguru mitikoa kitatu ondoren, –bertan irau-tea zaila baita kultura berriek zaharragoak estali eta itoohi dituztelarik–, gaitzetako folklorean aterbe eta babesakausitu duenean, kultura aldakuntzetatik gordetzeko ba-besleku bikaina izan ere.

Izurrite lainoaren irudiragarria, bere jentilen lainoare-kiko itxura antza eta esanahi antza alde batetik, eta jenti-len bat bateko suntsikera ulerbideratzeko dakarren argi-tasuna bestetik, biak kontuan harturik, gaitzetako folklo-rean gorde den jentilen lainoaren iraungarritzat jo deza-kegu oraintxetik, eta ondorioz, azken honen jatorburuberberekotzat, hots, Europako indoeuropar aitzineko ge-ruza kulturaletik datorkigun irudiragarritzat. Halabaina,berazko hau, era honetan baietsirik, bidezkoa izanik ere,ikerbide honen eredu eta gidaritzat engoitik zenbait aldizaldarrikatu dugun exhaustibotasun asmoarekin kontrae-sanean jartzen zaigu. Honela jokatuz gero, geure buruariezarri diogun betebehar metodologikoa saihesten arikoginateke, hots, ezein motibo indoeuropar aitzinekoa delaesan aurretik, indoeuroparra ez dela argi eta garbi eraku-tsirik uzteko hartu dugun konpromezua, Eta konprome-zu hau betetzeko bide bat baizik ez dugu: Gure motibo-ak indoeuropar literaturan huts egiten duela erakusteaalde batetik, eta bestetik, bere bertsioek marrazten du-ten hedapen hesparrua indoeuropartasunaren premisa-pean ulerbideraezina dela frogatzea. Ikerlan honetan uki-tu ditugun motibo guztiei banan banako inkesta exhaus-tiboa eta berezitua eskaini zaie, eta izurrite lainoak be-raz, honelako tratamendua jasoko du: Inkesta oso bateginen dugu beraren gainean bereziki, jentilen akabera-ren mitoarekin ukan dezakeen lotura erabat ahantzi etaaipatu berri ditugun betebehar metodologikoei zuzen zu-zenean ekinez. Inkesta honi egia esan hasiera eman dio-gu engoitik, STITH THOMPSON-en aurkibidean murgil-tzerakoan. Bere orain arteko emaitza bakarra azaldu be-rria dugu, bai eta honen bitarteko aurreneko berazkoaere: Motiboaren urritasun eta arrarotasun larria.

STITH THOMPSON-ek ezin ditu noski, europar folklore-an dauden motibo guzti guztiak aipatu, –bertan Segu-rako lainoari buruzko erreferentziarik ez egotea dugu fro-gagarri–, baina nahiko mamitsu eta osatua da halere,bertan ematen den holandar erreferentziaren bakartasu-na ikusirik motibo hau zeharo urri eta arraroa izan behardela ondorioztatzeko. Urritasun eta arrarotasun hauenkonstatazioak, engoitik zenbait aldiz erabilitako argudiobat ostera ere plazaratzeko bidea ematen digu: Izurritelainoa indoeuropar irudiragarria dugula esaten badugu,–oraingo honetan germaniar motiboa litzateke eta ez zel-ta–, Euskal Herria, berea ez den kultura honi gogorreneta sendoen eutsi dion herria dela onartu beharko duguderrigor, bertan kausitu baitugu irudiragarri honen bi ere-du ezagunetariko bat, indoeuropar mundu osoak besteeredu bat baizik eskaini ezin izan duen bitartean. Honenabsurdua begibistakoa da, eta horrela jarraituko du iza-ten, ikergai dugun irudiragarriak, –beste zenbait ereduagertzen badira ere–, indoeuropar ondorengo gizarteeta-ko folklorean motibo urri eta bazterreko gisa agertzendairaueno, zeren eta edozein euskal motibo indoeuropa-rrengandiko maileguaren hipotesiaren bitartez ulerbide-ratzeko edozein saiok honako baldintza hau bete behar-ko baitu beti nahitaez, alegia, aipatu motiboa azkenhauen artean hagitz hedatua eta ezaguna izatea, hots,bere hedapen eta ezaguntasun hauek, bera asmatuduen kultura hesparruko mugetatik at eraginik izatea zu-ritzeko adina garrantzia ukan behar dutela.

82 J. I. HARTSUAGA


STITH THOMPSON-en egindako bilaketak dakarrenikerketaren lehen urrats honen emaitza beraz, izurritelainoaren jatorriaren ez-indoeuropartasunaren aurrusteadugu. Ondoren datorkigun bigarren urratsa berriz, indo-europarren mitologia eta folklorean murgiltzea izanenda, bertan pestea eta gainontzeko izurriteak irudiratzekoerabili ohi diren metaforak ezagutu, eta gure motiboakirudi hauen multzoan huts egiten duela konstatatzeko.

Indoeuropar mitologia erkatzailearen ikerketek ezdute zehatz eta bereziki izurriteei loturiko jainkozko bate-rakoirik azaltzen. Izan ere, Apollo-ren gezien greziar iru-dia baino ez dugu, baina irudiragarri bakan hau, grezia-rren garapen berantiarretako bat izan behar da gainera,jakina baita greziarrak berrikuntza sortzaile bikainak izanzirela mitologiaren arloan. Izan ere, izurriteak eta gaitzakorokorki osasunari eta ugaritasunari dagozkien arazoakdirenez gero, hirugarren funtzioaren hesparruan sailkatu-rik aurkitzen ditugu, eta beraz, indoeuroparrak gehienbatkezkatzen zituzten ardura ideologiko nagusietatik, –agin-tea eta gerrari dagozkien bi lehen funtzioetako balioeta-tik alegia–, kanpo geratzen dira.

Lehen funtzioari hurbil lekiokeen izurritearen aspek-tu bakarra, honen kemen deuseztatzailearena litzateke,jainkoek beren gizonen gaineko menderakuntza, haueigogorarazi eta errespetarazteko erabil zezaketen heine-an. Halabaina, ez du ematen honelakorik indoeuroparrenbegikoa izan denik: pestea, Euskal Mitologia Konpa-ratuan, herriak une batez itzulipurdikatu duen gizarte egi-turaketa jainkoek atzera berriz ezartzen dutela irakatsi di-guten bi istoriotan azaldu zaigu, alegia, irlandar "attacot"direlakoen iraultzan, eta Erromako K.A.ko 394 urtekohauteskundeetan.

Irlandan, pestea bigarren mailako ondorio gisa des-kribatzen da, jainkoen haserrearen emaitza zuzena beza-la baino. Haserre hau eguraldi nahaskeria harrigarrien bi-tartez adierazten baita batik bat. Hauek berriz, lurrarentxirotzera eta areago, erabateko antzutzera daramate,ondorengo gosetea eta azken buruko pestearekin amai-tuz. Peste hori beraz, ez da harrigarria edo naturagaine-koa, zenbait naturagaineko gertakizunen ondorio berez-koa baizik.

Erroman berriz, jainkoek zuzenean bidalitakotzaterakusten zaigu, baina halere, jainkook aurretik igorririkonegu ikaragarri hotz baten ondoren agertzen da. Hone-taz beste, peste hau ez da larriki erailea suertatuko; Ze-ruko igargarri soila izanen da, jainkoen indarraren froga-garria, haien haserrearen benetako erakusgarri izugarriabaino, eta dena dela, peste honen jatorburuak ez gara-matza jainkozko zehatz batenganaino, zehazpako "jainko-ak" edo "Zerua" hitzetan adierazten delarik. Beraz, izurri-teen motiboak indoeuropar mitologiaren lehen funtzioa-ren inguruan garapen garrantzitsurik ez duela jaso esangenezake, eta baita orokorkiago zera gaineratu ere,hots, motibo horrek ez duela bertan inoiz leku nabarme-nik hartu.

Honela, bada, folklorearen iturburua baino ez zaigugeratzen kontsultatzeko. Bertan, dokumentazio ugariazosaturiko ALEXANDER KRAPPE-ren idazlan baten arabera,

Europa osoan zehar luze eta zabal hedaturiko pestearenirudiragarri nagusi bi aurkitzen ditugu: Izurritearen gizara-pena bide den emakumezko irudiragarria bata, eta ani-maliazko irudiragarria bestea, –saguak alegia–, izurritea-ren hedabidetzat erakutsia. Idazle hau frogatzen saia-tzen den tesia zera da, saguei loturiko eta izurriteen igor-letzat jotako emakumezko jainkozko baten izana Greziaklasikoan, –Artemis Mysia, hain zuzen–. Guk ez dugubere argudioen alde ez eta aurka ere eginen, bere erudi-zioa aprobetxatu baizik besterik gabe, aipaturiko bi moti-boen hedapena eta garrantzia frogatzen dituzten berakbildutako ereduetariko zenbait hemen plazaratuz. Ikusdezagun lehenengo, izurritea gizaratzen duen jainkosa-ren irudiragarriaren eragin hesparrua101:

Izurrite bubonikoa ia erabat ezaguna dugu gaurko ga-raietan; halere ez gaude beste izurrite moten hutsean,hauetarikoak oraindik gaurko egunean ere Balkanetan gi-zaratuak eta jainkosa itsusi edo hobe deabru-eme itxu-raz irudiratuak gertatzen direlarik. Egungo greziarrekinhasiaz, nafarreria beldurgarriari era honetako izen ordeakematen dizkiote: "Dohatsua", "Errukiorra", "Errespetuz ai-patu behar dena",... Serbiarrek, "bogine" hitzaz, –"jainko-sa", alegia–, izendatzen dute nafarreria. Eslabonia etaKroazian, izurritea, "kuga" izenez ezagutzen den deabru-emearen itxuraz irudiratzen da, hau aldeko izatearrenmaiz "kuma" (amabitxia) izenez ordezkatzen delarik.

Jugoslabiarren artean izurritearen beste izendabidearrunta, "cuma"dugu, errumaniar hiztegian halaber sartuden hitza ("ciuma"=izurritea). Hau uxatzeko, "beharrezkosuaren" zeremoniaz baliatzen dira. "Kuga" hau, emaku-mezko baten itxuraz irudiratzen da, eta gaur egun orain-dik ahoz aho dabiltzan ipuin askotan emakume hau zen-bait baserritarri, haien gurdira igo dezaten eskatuz edobatere baimenik gabe ere gurdi gainera salto egiten ikusdezakegu. Sarritan txalupari bati ibairen beste alderaedota itsasoa zeharkatuz dalmatiar kostaren aurreko irla-ren batera eraman dezan eskatzen dio. Serbiar baladahagitz ezagun baten arabera, izurriteak jota bere bedera-tzi anaiak galdu dituen lamia antzeko neska bati, beraizurritea delakoan aitaren etxeko sarbidea eragotziko diobere amak, neskak bere burua ezagutzera eman arte.

Mota honetako sineskeriak ez dira hego eslabiarrenbitxikeria bakarrik. Lituaniarrek badute "Giltine" deitzenduten izurritearen eta heriotzaren jainkosa. Honen bel-dur dira izakiak oro, gizakume eta aziendak errukirik ga-be itotzen baititu: "Kad Tauwe Giltine Pasmaugtu", ale-gia, "izurriteak itoko al zaitu", lituaniar birao arrunta dugu.Jainkosa beldurgarri honen izen zabalduagoa "Magila"dugu, edo "Dieuwe", "jainkosa" alegia, besterik gabe.Poloniar Lituanian, "Morowa dziewica", "izurrite neska"izenaz ezagutzen dute. Gainerako lekuetan, "Powietrze","izurritea" izendatzen dute besterik gabe. Soineko zuribatez jantzirik lurraldeak zeharkatzen ditu, sarritan arlote-ren baten sorbaldaren gainean, laguntza horren trukeaninmunitatea hitz ematen diolarik. Polonian ez dago jain-



101) A.H. KRAPPE. "Artemis Mysia", Classical Philology aldizkariko ILzb. 1944 / 180 hk.

kosa beldurgarriaren irudi faltarik: Ileak nahasirik dituenemakumezko argala, maiz gurdi baten gainean jezarririk,hau zalantzarik gabe beste nonbaiten aipatu dudan fol-klore bretoiko "charrette de la mort" delakoaren para pa-rekoa delarik. Bulgarian ere, irudi beretsukoa dugu lurral-deak zeharkatzen dituen "cuma" delakoa, emakumezkoluzea, beso ikaragarri luze eta aurpegi baldurgarria ditue-larik, ileak nahasirik, zaldi baten gainean jarririk, –mende-baldean ere egokidurarik baduen heriotzaren zaldia–.Errusiarrek, bota gorriak daramatzala uren gainean dabi-len emakumezko batez gizaratzen dute kolera. Herri be-rean, ganaduaren gaitzak, "behi herioztea" deiturikoak,emakume zahar baten itxura duela uste da, izurritea,"izu-rrite damak", –liho ehunetan bilduriko emakumezko han-diak–, irudiratzen duen bitartean. Erdi Aroa amaitu zene-tik izurrite bubonikoa ezagutu ez duen Lusazia-n, emaku-mezko hau heriotzaren jainkosa da besterik gabe, etaberaz, Smertnitza deritza (Smert=Heriotza). Hau ere zu-riz jantzirik dabil, eta bere hurbiltzeak heriotza dakar hirieta herrixketara.

Baltiko itsasoak ez dio sineste honi mugarik ezarri:Suedian, "izurrite dama" eslabiar Europan bezain ezagu-na baita. Norvegian, "Pesta" delakoa eskuare antzekotresna bat eta erratz bat daramatzalarik, lurraldeetan ze-har hara eta hona dabilen atso zahar zurbila da. Badazenbait arrazoi germaniar Hel jainkosa jatorriz heriotza-ren jainkosa baino izurritearena zela sinesteko. XVIII.mendean oraindik, Schleswig-ko nekazariek, izurriteaatzerrian zebilelarik lurraldeetan zehar hiru zangoko zaldibaten gainean bailebilen irudiratzen zuten. Suitzan be-rriz, hiru zangoko zaldirik gabeko irudiragarri berberarenberri bada, XVI. mendeko ...............................................................Lehen hamarkadan. Zuriz jantziriko eta erratzazhornituriko neska bezala deskribatzen da.

Peronnik-en ipuin bretoi ezagunean izurriteak bel-tzez jantzitako larruazal horiko dama baten itxura hartzendu. Bretainian berriro, zuriz jantziriko "izurrite damaren"istorioa aurkitzen dugu, bertan dama honek bera gurdizedo untziz garraiatu duen gizonari inmunitatearen sariaematen diolarik.

Azkenik Finlandian, izurritearen irudiragarria, ipuinezagun baten bariante batean heriotzaren rola egitenduen neska gaztea da.

Ugaritasun ikusgarriko eredu erakusketa honen on-doren, –gure ikergaia den irudiragarriaren urritasunarekinbortizki kontrastatzen duen ugaritasuna izan ere–,ALEXANDER KRAPPE-k bere datuak laburbildu eta lehenen-go honi lotu nahi dion bigarren irudiragarriaren garrantziaeta hedapena azaltzeari ekiten dio102:

Gure idoroketak bada, honako era honetan laburbilditzakegu: (1) Grezia zaharrean eta Ekialde Hurbil etaErdian, bere izenak adierazten duen bezala, saguekikolotura duen emakumezko jainkozko bat dugu, ArtemisMysia alegia, heriotzaren eta izurritearen jainkosa; (2)Erdi Aroko eta egungo eslabiarren artean, Balkanetaneta beste zenbait lekutan ere, izurritea, "izurrite dama"

bezala gizaraturik aurkitzen dugu; (3) Antzeko irudiraga-rria, "izurrite dama" edo "izurrite emakumea", gazte alazaharra, zenbaitetan eskuareaz edo erratzaz horniturik,Europar kontinentean zehar ezaguna eta beldurrez ikusiadugu, Don-etik Finisterre-raino, eta Ipar Itsasartetik Al-peetaraino. Halere, ez da frogatua izan europar konti-nentean ere sagua izurrite jainkosa honen ikurra eta atri-butua zenik.

Gorago aipaturiko ikerlanean azpimarratu dugunezSTRABO-k bildutako iberiar kontakizun baten arabera (III,4, 18) saguek zabaldu omen zuten izurritea penintsulakoherrien artean, eta bestalde, egungo europar folkloreanoraindik sagua heriotza eta izurrite ikurra dugu. Areago,izurrite jainkosa zaharraren jarraipena Erdi Aroan, kristaujarraipena den Gertrudis Donea alegia, sagu pilaz ingura-turik agertzen zaigu Estrasburgoko katedraleko pinturabatean. Belgikako Nivelles-eko kolejiata elizako hegoal-deko guruzpidean dagoen estatuatxo batean, santa be-rau, mojaz jantzirik, gonatik gora igotzen ari zaion sagubatekin ikus daiteke. Beste honenbeste ikus daitekeBruselas-eko ekialdeko auzoetan dagoen Gertrudis Do-nearen eliza berriko kaperan, bertan santaren beste es-tatuatxo bat baitago, bi sagu lagun dituelarik, bata beremakulu pastoralean gora igoz, eta bere oinetan bestea.Nivelles-eko eliza-altxorrean dagoen metalezko lepokobatek Gertrudis Donea bere soinekoaren tolestura bate-an jarrita sagu bat duelarik erakusten digu. Santaren sa-guekiko lotura berau herri eskulangintzaren anitz monu-mentutan agertzen da behin eta berriz.

Gertrudis donearen funtzioak guztiz bat datoz hone-kin. Saguetatik eta izurrietatik babesten du, aziendenizurriteei dagokienez batik bat, baina Artemis Mysia-renantzera, ez da saguetatiko babesa bakarrik, jakina baitaberak bidali ohi dituela saguok milaka, irain dutenen zi-gortzat haien soroetan txikizioa eragin dezaten.

Ikerlan berberean zera ere azpimarratu dugu, Ger-trudis Donearen gotorleku nagusia Nivelles dela Belgi-kan, eta bertan kristaugoaren aurretiko garaietan herio-tza jainkosa germaniar baten gurtze garrantzitsua ospatuohi izana gauza ezaguna dela.

Hau guztia dela eta, aspaldidanik ateratako kon-klusioa da, santa hau jainkosa paganoaren jarraipena bai-no ez dela.

Folklorean baizik gorde ez diren bereizgarri kultura-lak indoeuropar kulturari eragokitzea ez da beti arazogarbia izaten. Dumézil bera aurrenekoa da zera aitortze-ko garaian, alegia, indoeuropar literatura ez dela gehie-netan folklorean gorde, jakintsuen idazlan historiko etaerlijiosoetan baizik.

Halere kasu honetan, –eta KRAPPE-k Artemis Mysiaeta Gertrudis Donearentzat eskaintzen dituen ulerbide-en bidezkotasuna zalantzan ipintzen baditugu ere–, gureaurrean argi eta garbi agertzen dena zera da, bi tradizio-ok Europa osoan zehar ugari azaldu eta Euskal Herrianberriz erabat huts egiten dutela, –halakorik ez baita gureartean aurkitu–. Argi dago beraz, indoeuropar irudiraga-rriak ditugula.

84 J. I. HARTSUAGA


102) Ber. 182. orr.

KRAPPE-ren artikulua, batzuetan zenbait tresnaz hor-nituriko eta beti zuriz jantziriko emakumezko irudiarengarrantzia eta hedapena adierazten dizkigu. Halere, auto-re honen argibideok badute bere akatsa, erakusgarri ba-dira ere. Alegia, alderdikeriazkoak dira, zeren eta Arte-mis Mysia-ren ikerketarako hautaturik daudenez, ezinbaita neurtu bertan agertzen diren emakumezko irudira-garriok europar folkloreko pestearen irudirapenen mul-tzo osoan ukan dezaketen garrantzia. Izurrite irudiragoa-ren pertsonaia bakarrak ote dira, ala oraindik ezagutzenez dugun beste pertsonaiarik ere ba ote dago?

Erantzuna, GRIMM anaien "Deutsche Mythologie"idazlanean pesteari eskainitako atalean aurkituko dugu,bertan autoreok, Europan zabalduen dauden irudiraga-rrien berri ematen baitigute, inongo demostrazio gogorikez dutelarik, adibide mordoa besterik gabe plazaratuz.Hona hemen zenbait pasarte103:

Apollo haserrearen gezi ziztukariek zabaltzen zutenpestea greziarren artean; agudo eraiten zituzten gizonez-ko hil hurrenak Apollo-ren geziok, agudo emakumezkohil hurrenak Artemis-en jaurtigaiek; (...)

"Heriotza Aingeru" hori, bere jendea daraman "Herio"bera da. Langobardiar leienda batek dioenez, bi aingeru,bata ona eta gaiztoa bestea, lurralde hartan zehar ibiliohi ziren: "...Era berean izurrite honek Tizino hondatuzuen baita ere, eta zenbateraino hondatuko ote zuen,bertakoek mendi gailurretara eta beste eskualdeetaraihes egin ondoren hiriko plaza eta kaleetan belarrak etafruta arbolak hazi zirela. Orduan argi eta ageri ikusi zutenaskok aingeru ona eta aingeru gaiztoa gauez elkarrekinibili ohi zirela hirian zehar, eta aingeru gaiztoak eskuanzeraman lantza edo zerakin aingeru onaren aginduz edo-zein etxetako atean zenbat aldiz jo, etxe hartako hainbatgizon hil ohi zirela biharamunean. Orduan norbaitek zeraezagutu zuen errebelazioz, alegia, "Ad vincula" izenekoPedro Donearen basilikan Sebastian Donea martiriarenaldare bat jartzen ez zen artean iraunen zuela izurriteak.Eta izan ere, Sebastian Donearen errelikiak Erromaratueta aldarea aipatu basilikan ezarri orduko aienatu zen izu-rritea".

589 urtean Erroman Tiber-eko urek gainezka egineta bertako anitz ero zituen izurritea zabaldu zenean,Gregorio Doneak Guruzpide solemnea iragarri, eta gizar-te maila guztietako laurogei gizaseme ahozpez jausi etaziplo hilda geratu ziren elizan bertan; bere otoitzetik ira-tzarririk, "zera ikusi zuen, Dietrich-en etxearen gainean,eskuan ezpata odoleztatua mehatxari erakusten zuenaingeru bat. Ikuskizun horretan ezagutu zuen gizon san-tu hark Betiereko Aitak gizonei bere haserrea jakinaraz-teko bidaltzen zien igargarria".

"Heriotza-aingeru" hauen antzera nordikoen Hel erehor zehar ibili ohi da bere zaldiarekin, hots, kanposantue-tan agertu ohi den "Heriotza-zaldiarekin".

Agustin Doneak, –"De verbo apostol", 168–, diruzkokonponbidea onartzen duen emakumezko narraztari ba-ten irudiaz marrazten digu pestea:

"Denok kartageraz ez dakizuenez latinez esango di-zuet Kartago-n dugun atsotitz zaharra: Pesteak txanponanahi duela? Bi eman eta hor konpon!"

Justiniano-ren garaian peste handia zabaldu zeneanuntzi dirdaitsuak ikusi omen ziren itsasoan, haietan buru-rik gabeko gizon beltzak zeudelarik. Haiek nora, pesteaere hara atzetik.

Egungo greziarrek, etxez etxe eta hiriz hiri dabilenemakume itsu bat bezala irudiratzen dute pestea. Harkikusten duen guztia hil zorian jartzen da. Halabaina betihormak ukituz itsu-mutsuka ibili behar duenez, inork ge-laren erdian geldiarazten badu, honek ezin du hura kalte-tu. Beste ele zahar baten arabera, pesteak, hiriz hiri hon-damena eragiten dabiltzan hiru emakume izugarrirenitxura hartzen du; lehenak paper handi bat darama, biga-rrenak guraizeak, eta hirugarrenak erratza. Akabatu be-har duten biktimaren etxean hirurak elkarrekin sartzendira: Lehenak haren izena idazten du bere erregistroan,bigarrenak guraizeekin zauritzen du, eta hirugarrenakerratzaz garbitzen du etxea gorpua eramanez. Hona he-men Parka, Furia edo Eumenide-ak heriotza jainkosa bi-lakaturik.

Polita da benetan "bossen Elliant" deritzan eresi bre-toia, –"Eliant-eko pestea", Villemarqué I 46-51–.

"Errotari batek, –dio testuak–, zuriz jantziriko andrebat, makila eskuan, ibai ibian jarririk beste aldera nahianikusi omen zuen. Zaldi gainean jarri andrea eta ibia ira-goz beste ertzera eraman zuen. Orduan zera esan zionandreak: –"Gazte, ba al dakizu nor iragoarazi duzun?Pestea naiz ni; laster burutuko dut nire itzulia Bretainianzehar, eta orain Elliant-eko elizara noa mezetara, eta niremakilaz ukituko dudana hil egingo da agudo, baina zuketa zure amak ez duzue kalterik izango". Eta honela ger-tatu zen, hiriko lagun guztiak hil baitziren, alargun txiroaeta bere semea ezik".

Herri kanta baten arabera errotariak bere sorbaldengainean eramaten du pestea. Etxe batetik bakarrik bede-ratzi ume ehortzi zituzten, eta kanposantua harresitarai-no hilez gainezka bete zen.

"Kanposantuaren hurrean haritz bat bada, eta harenmuturrean zapi zuri bat loturik; Pesteak denak eramanzituen".

Azkenik, pestea uxatzeko bidea kantutan aipatzeaizan zen. Honek bere izena ezaguna eta zabaldua ikusizuenean, sekula ez itzultzeko alde egin zuen. Ibia irago-tzeko eskabidearen motiboa, Bertha jainkosa eta besteizaki harrigarrien istorioetako berbera dugu.

Lituaniar Giltine, izurrite edo heriotza jainkosari bu-ruzko leiendak xehetasunez nahi nituzke ezagutu.Errukirik gabe itotzen ditu jendeak: "Kad tawe Giltinepasmaugtu!" (Pesteak itoko al zaitu!), birao arrunta da.Baina pestea Magila edo Diewe (jainkosa) besterik gabederitza baita ere lituanieraz, eta jendeak honela egitendu birao halaber: "imma ji Magilos, imma ji diewai!" (...).

Zuriz jantzirik eta trikimako gainean zebilela, bideantopo egindako gizon bat hartu eta haren sorbaldaren gai-nean Errusia osoan zehar ibiliko da honela jezarririk.Zamadun hau izango da hildako guztien artean bizirik



103) GRIMM (anaiak). "Deutsche Mythologie". Berlin 1876 / 989hk.

iraunen duen bakarra. Hiriz hiri eta herrixkaz herrixkaeramaten du gizonak, eta bertan denak hiltzen dira harkbere zapiaz eraso egiten duenean, eta jendeak oro ihes-ka doaz haren aurrean. Pruth-en zamadunak atsoa ito-tzea pentsatu zuen eta ibaira jauzi egin zuen, baina hauluma bezain arin jaiki zen eta mendi basotsuetan barre-na sartu zen bizkor, gizona hondoratzen zen bitartean.Beste kontakizun batean Dzuma deritza (errus. serb.Tschuma), eta bera nagusi dagoen artean herriak antzugeratzen dira, oiloak lokatu eta kukurruku jo ezinean, etazakurrek ez dute zaunkarik egiten, Pestea urrutira usna-tzen baitute eta bertan marmarrean hasi. Nekazari ba-tek, zuriz jantzirik, ileak haizean inarrosirik, harresi garaibaten gainean ikusi zuen jarririk, zakur zaunkarien beldu-rrez zurubian gora bizkor egiten zuelarik. Agudo hurbilduzen eta zurubia eraitsi egin zuen Pestea behera zakurrenartera eror zedin; Pestea, mendeku mehatxua botaz aie-natu zen. Dzuma hau gurdi baten gainean basoan zehar,fantasmak, hontzak eta hontzuriak lagun dituela ibili ohida baita ere zenbaitetan: "Homen" du izena fantasmaprozesio honek. Woycicki I, 130-133,159-163.

Halere Pesteak Urte berri eguneraino iraun zezake-en bakarrik, eta orduan itzultzen ziren ihes egindakoakhutsik utzitako etxeetara, baina hauetan atetik sartu be-harrean leihoetatik sartzen ziren. JOHAHN PARUM SCHULZE

wenden-dar nekazariak kontatzen diguna XVII. mendea-ren erdialdean edo gertaturikoa dugu:

"Luchau-ren ondoan zegoen Kuffalen auzoan bizizen Niehbur izeneko gizon bati, hiritik abiatu zelarik, gi-zon bat hurbildu eta oso nekatua zegoela esanez gurdigainera igotzeko baimena galdetu zion otoika. HansNiehbur honek nora ote zihoan galdegin zion ezezaguna-ri wenderaz, –gaur egun oraindik hau baita bertan erabiliohi den hizkera–, gurdira igotzen laguntzen zion bitarte-an. Hau ordea isilik geratu zen hasieran. Niehbur dela-koa ordea, mozkorra baitzegoen, gero eta ozenago etaausartago aurrera galdezka ekin zion. Ezezagunak hone-la hitzegin zion bere burua ezagutzera emanez: –"Zureauzoraino lagunduko zaitut, oraindik ez naiz bertan izaneta, ni Pestea bainaiz". Orduan Niehbur hau otoika hasizitzaion bizitza salbatu nahian, eta Pesteak zera jakinara-zi zion, bera eta gurdia auzoaren aurrean geratuko zirela,eta hark bitartean arropa guztiak erantziko zituela larrugorritan geratu arte erabat, gero bere laratz-kakoa hartu-ko zuela eta egunsentian etxetik atera eta etxea ingura-tu beharko zuela lasterka, eta orduan etxeko karrera az-pian ehortziko zuela: –"Norbaitek sarraraziko ahal nau ba-rrena, –esan zuen Pesteak–, gaixoen arropetan dagoenhatsaren bidez". Gure Niehbur-ek ordea, Pestea gurdigainean auzotik urrun samar utzi zuen hark ezer somatuez zuela, gau iluna baitzen; gero laratz-kakoa hartu etazeharo larru gorritan auzune osoaren inguruan lasterkaaritu ondoren, zubiaren azpian iragazi zuen burdina,–1690. urtean neronek ikusitako burdina, zubian lanakegiten ari baitziren, herdoilak ia erabat janda bazegoenere–. Gure Niehbur hau bere zaldi eta gurdiaren bila itzu-li zenean honela mintzatu zitzaion Pestea: –"Hau jakinizan banu ez nizukeen hori guztia jakinaraziko, dena okerulertu eta auzune osoa itxi egin baitidazu". Gure Niehbur

auzune aurrera heldu zenean, zaldia gurditik askatu etabertan etzaten utzi zuen. Auzunean ez zen batere izurri-te gaitzik sortu, baina inguruko auzune guztietan gogoreraso zuen izurriteak.

Suediar leienden arabera Pestea hegoaldetik helduzen herri batera, eskuan zeraman eulzkailu (rifva) batezigurtzitzen iharduten zuen mutil koxkor baten itxurape-an, eta herriko aurreneko etxearen aurrean geratu ohizen. Hau gertatzen zenean etxeko bat edo beste bizirikirten ohi zen, eulzkailuak ez baitzituen denak berarekineramaten. Hurrengo herrira heldu zenean ordea, Peste-neskatila (pestflicka) jarraiki zitzaion atzetik. Honek erra-tza pasatzen zuen atarian eta orduan den denak hiltzenziren herrian. Halere, nekez ikus ahal zitekeen, eta denaden, egunsenti aldera beti.

Vestergödland-en "digerdöd" izurritearen saihesbidegisa giza oparia egitea erabaki zen, eta bi mutiko txiro es-kale propio horretarako ekarri eta bizirik lurperatu beharzituzten. Hilobia agudo hondeatu, artean goseak zeudenmutikoei sukaldetik gantza ekarri eta zuloan patxadan ja-rri zitezen utzi zituzten. Jaten ari zirela jendea goran zainlurra palaz astinduz.

"Aj, –deiadar egin zuen mutikoetariko txikienak au-rreneko palakada gainean bota zietenean–, lurra erori danire ogi gantzaztatuan". Lur pila osoa bi umetxoen gaine-an bota zuten, eta ez zen haiei buruz geroztik ezer en-tzun (Aszelius 4, 181).

Badiraute gainera umeen hormaperatzeak eraikun-tza berrien oinarrietan, eta behi gaztearen oparia txahalheriozte garaietan.

Norvegian berriz honela irudiratzen dute "Pesta", ale-gia, andre zahar zurbila, lurraldean zehar eulzkailu batez("rive", bihia lurra eta saraleetatik bereizteko erabilitakotresna horztuna), eta erratz ("lime") batez itzulian dabile-na; eulzkailua erabiltzen duenean zenbait gizakik aurrerabizirik iraute erdiesten dute, baina erratzaz baliatzen denlekuan ordea amaren ume guztiak hiltzen dira. Behin gi-zon batek ur txiki bat iragotzen lagundu ondoren mese-dearen ordaina erreklamatu zion, eta hark zera erantzun,"zure etxeko aulkian aurkituko duzu ordaina", eta etxeraheldu orduko gaixotu eta bertan hil zen. Sarritan soinekogorriaz ere agertu ohi da, eta begiratzen diona izuak har-tzen du.

Serbiarrentzat Kuga benetan bizi den emakumea da,belo zurietan bildurik askok ikusi eta bakar batzuk ga-rraiatu dutena. Gizasemeren bat mendian edo bidean to-patu eta bertan esaten zien "Kuga naiz ni, beraz garraianazazu aurrera!" Gizonak hura lepatxokoka hartu eta harknora nahi, hara eramaten zuen batere nekerik gabe.Kuga-k, pesteak alegia, itsasoaz bestaldera bizi ohi dira,baina Jainkoak igortzen ditu gizonek gaiztakeriaz ogenasko egiten dituztenean. Pestea jo eta eman dabilen bi-tartean ez zaio Kuga esaten, Kuma (amordea) baizik,atsegin izan dakion. Orduan inor ez da ausartzen gaueanontzi zikinak garbitu gabe bertan uzten, zeren sukaldee-tan sartzen baita gauez, eta halakorik ikusiz gero platereta goilare guztiak garbitzeari ekiten baitio (honela etxe-an luzaro geratuz), zenbaitetan gainera urdaiak ganbara-tik eramaten dituelarik. (...).

86 J. I. HARTSUAGA


Eslobeniarrentzat ganadu izurritea (Kuga) txahal pin-toa da. Honek bere marruez akabatzen omen ditu idi etaardiak. Deabruak esana omen da Kuga-ren aurka ekinbi-de bat baino ez dagoela, aitzurra eta aitzurra (ehorzketaalegia). Suomiar kantu batek, pestea Iparralde ilunekoburdin mehatzetan haratonean ibiltzera agudo joatekokonjuratzen du: Horretarako, berarentzako eta gurdirakozaldiak eman behar zaizkio. Rutto du izena, "bat batekoa"alegia.

Niederdeutschland-en, etxeetan dagoen jendearileihotik begiratzen dion Heidmann delakoari buruzko elezaharrak ditugu: Honela begiraturikoa, urtebete eta egunbaten buruan hilko da; hain zuzen ere honelaxe aritzendira begiraketan Bertha, eta (gizonezko) Heriotza. Bestehorrenbeste kontatzen da Tirol-en heriozte garaian ingu-ruan ibili ohi den fantasmari buruz: Hau nongo leihoanbegira jarri, bertako jendeak hilko dira.

Lusazia-n, Smertnitza, zurizko itxuraz narraztari ibil-tzen omen da herri inguruetan. Zein etxetara bere urra-tsak zuzendu, hartan izanen da gorpua aurki. Etxean ber-tan, ateak joaz eta oholak jaurtiz ematen du ezagutzerabere bertan egotea. Hil hurren daudenen dardarak, haie-taz Smertnitza jabetu izanaren igargarri dira.

Izan ere, pasarte hauek aurreko testuak erakutsita-koa baino panorama zabalagoa azaltzen digute. Apollo-ren gezien irudia, italiar ereduko San Sebastian martiria-ren errelikien babespidetasunaren jatorrian legoke agian,geziez josita suertatu baitzen hain zuzen ere martiri os-petsu hau. Honela izanez gero, pestearen greziar-erro-matar irudiragarri zahar baten aurrean geundeke. Bes-talde, testu berak aipatzen dizkigun aingeruak tradizio bi-blikoetatik eratorritakoak ditugu seguru aski. Gainontze-koari dagokionez, zenbait irudiragarri bitxi ikus ahal izandugu, hala nola, arraunlari beltzekiko txalupak Bizan-tzion, suediar mutil koxkor polita, Kartago-ko emakumenarraztaria, Parka jainkosetatik eratorritako greziar irudi-ragarri emakumezkoak, gizonezko itxurapean datorkigunpeste eredu bakana104 Lüneburg-eko bailaran, eta azien-den gaitzen sorburutzat jotzen den txahal pintoa Eslobe-nian.

Baina bitxikeria ugaritasun honek azken buruan, zu-riz jantzitako emakumearen irudiragarriaren garrantziaazpimarratu baino ez du egiten, hau nabarmentzen baitaguztien artean, europar folkloreko pestearen irudiragarri-rik tipikoen eta ugariena bezala.

Azken testu hauen azalpenari esker, europar ortodo-xia izurriteei dagokienez zertan den finkatzea, eta ikergaidugun lainoaren hasieratik susmaturiko urritasun etaarrarotasuna baieztatzea erdietsi dugu. Halabaina lainohori ez da erabat ezezaguna GRIMM anaientzat, horreneredu bat plazaratzen baitute beren atal horretan, azke-nerako gorde dugun, eta orain beraz beste bi erreferen-tziekin batera azaltzen dugun eredua hain zuzen105:

Voigtland-tar albiste baten arabera, Pestea, lainoitxura hartzen duen lurrin urdina bezala agertzen da. (Jul.Schmidt 158 orr.)

Honek, izurritea ekartzen duen laino sargoritsua go-gorarazten digu, eta lurrin urdinak berriz, ostots jainkoa-ren sua dakarkigu burura (147 orr.).

Behin Odenwald-en zabaldu zen pestea, eta gartxourdin baten itxurapean agertu zen orduan Erbach-eko elizanagusiko sakristian, bertan hormaperatua izan zelarik. (...).

Halaber, 1709. urtean pestea kanposantuko ezki ba-ten zulora behartu zuten konjuroz Prusia-ko Conitz hirianeta bertan horretarako propio egina zegoen eta zuloa doiixten zuen zipotza ezarri zuten. Harez geroztik ezin izandu berriro lurralde haietan bere burua erakutsi (TETTAU &TEMME, 222 orr.).

Hiru erreferentzia hauen artean Voigtland-ekoa (izenberorrez gaur egun azaltzen ez den prusiar eskualde hauOder ibaiaren erdialde inguruan nonbait egon behar dahan hemenka bildu ditugun datuen arabera) dugu zalan-tzarik gabe gure izurrite lainoen korpusean sar dezake-gun bakarra, honen bitartez, ereduen kopurua hiruraigoz. Testuko hitzetan, laino itxura hartzen duen lurrinurdina, argi eta garbi dago lurrinezko laino bat dugula("Blauer Dunst in Gestalt einer Wolke"), hain zuzen ereaurreneko aldiz Herbeheretan aurkitu dugun margo urdi-na berriro ere plazaratzen digun lurrin lainoa. Tamalez,GRIMM anaiek honi buruz adierazten duten erreferentziaaurkiezina gertatzen da, JUL. SCHMIDT delako horren idaz-lanaren izenburuak huts egiten baitu, eta beraz, bertsiojatorraren ezean, plazaraturiko lerroen informazioaz etsibeharko dugu.

Odenwald eskualdean hondamena eragin ondorenazkenik Erbach-eko elizako sakristiako hormaren barne-an harrapaturik geratzen den pestea, hiru ezaugarri dire-la eta, hurbiltzen zaio holandar Twente-ko pesteari: Urdi-na da, txikia da, eta itxuraz, indargabegarria da. Hala-baina, ez zaigu lurrin laino itxurapean agertzen, gartxoitxurapean baizik, eta bestelakotasun hau nahiko argiada gartxo urdina gure ikerbideko bazterrean uztera be-hartzeko, gure ikergaiarekin loturaren bat ukanen duelasusmatzen badugu ere.

Hirugarren ereduak Prusia-ra garamatza berriro, etabertan ikusten dugunez, pestea ezki baten zuloan sartueta eginkizun horretarako propio moldaturiko zipotz ba-tez zuloa itxi ondoren Conitz-eko eskualdean ez dute ha-rez gero sekula izurritearen berri ukan. Harrapatze eta ix-te teknika Hölterhof-en ikusi dugun berbera da, eta ho-rren emaitza berriz, De Lappe etxeko jaunak erdietsiduen berbera: Sekula izurritearen berririk gehiago ezukatea eskualdean. Badirudi gure dossierrerako lauga-rren eredua dugula aurrean, baina ostera ere, garran-tzitsuenak huts egiten du kontakizun honetan: Lainoarenirudiak.

GRIMM anaiek eskainitako erreferentzia nahiko argiada kasu honetan, eta jatorrizko bertsioraino heldu ondo-ren, bertan ere lainoa ez dela inon ageri ikusten dugu106:



104) Seguru asko heriotzaren kontzeptu gizonezkoa ("der Tod") etapestearen kontzeptu emakumezkoaren (die Pest) arteko inter-ferentzia.

105) GRIMM (anaiak). Aip. id. 990 orr.106) TETTAU & TEMME. "Die Volkssagen Ostpreussens, Lithauens

und Westpreussens". Berlin 1837 / 222 orr.

1709. urtean pestea Prusia-n larri gogor erasotzenari zelarik, heldu zen bada Conitz hirira ere, bertan anitzjende eraman zituelarik. Bertakoak zeharo hestu etaetsita zeudela aurki den denak hilko ote ziren, arrotz batagertu zen, pestea berak egotziko zuela esanez. Bereeskaintza onartu egin zuten noski, eta honek zera agin-du zuen, alegia, ebanjelisten kanposantuan zegoen ezkihandi batean zulo bat egitea, eta hau hestu-hestu itxikolukeen zipotza paratzea. Orduan prozesio arranditsua an-tolatu zuen kanposantuan, bera prozesioburu jarririk,pestea zuhaitz barrura egotzi zuen, bai eta barnean ze-goela zipotza bizkor sartu ere, inoiz bertatik ateratzeadebekatuz, honela pesteak bere espetxetik ihes eginahal ez zezan. Eta izan ere, harez geroztik ez da gehiagoPrusia-n agertu. Zuhaitzak berriz, hortxe dirau egundai-no, bere zipotza bertan duela.

STITH THOMPSON-en murgildu, eta KRAPPE eta GRIMM

anaien artikuluak azaldu ondoren, izurrite lainoari buruzdaramagun inkesta honen lehen balantzea egiteko ga-raia dugu.

Bi berazko ditugu oinarri sendoetan finkaturik: (1)Zuriz jantziriko emakume baten irudiaren nagusitasunnabarmena europar irudirago folklorikoko pestearen iru-diragarrien artean; (2) Bila gabiltzan irudiragarriaren baz-terrekotasuna, bi eredu baino ez baitugu kausitu EuskalHerritik kanpo, –ziklo berekoa litekeen hirugarren eredubaten zalantzarekin oraindik, Conitz-ekoarekin alegia–.Azken berazko honi lotuko gatzaizkio batik bat, guretza-ko interesgarriena baita, izurrite lainoaren jatorriari dago-kion heinean.

Lehen inkestak burutu ondoren agerian ipinitakomotibo honen urritasun nabarmenak, eta beraren ere-duek marrazten diguten banaketak, –bat Euskal Herrian,bestea Herbeheretan, eta bat edo agian bi, Polonian–,indoeuropar jatorriaren hipotesia atzera botatzen duteberehala. Horrelako hipotesiari eutsi nahi bagenio, eredubanaketa ikusirik, Segurako izurrite lainoa euskaldunekherri germaniarrengandik maileguan harturikotzat jo be-harko genuke. Honelakorik, Erromako inperioa jausi on-dorengo germaniar senitarteen inbasio garaian bakarrikgerta liteke, –euskal-germaniar ukiturik lehenago ez da-goelako–, hots, mailegu berantiarra litzateke. Baina be-rantiartasun hau kontraesanean dago argi eta garbi moti-boaren urritasunak eta arrarotasunak adierazten digutenzalantzarik gabeko aspaldikotasunarekin. Eta dena den,hipotesi honek ez luke argituko zergatik atxiki dioteneuskaldunek bazterreko irudi honi, germaniarren artekoirudiragarri nagusiari, –zuriz jantziriko andreari–, baterejaramonik egin gabe, honen eredurik ezin baita bat beraere aurkitu gure folklorean.

Azkenik, eta beti eredu banaketari begiratuz, germa-niarrengandiko maileguaren hipotesia, –eta areago, edo-zein indoeuropar gizarteari egindakoarena–, zokoratzerabehartzen gaituen argudioa zera da, Euskal Herritik kan-po lehen izurrite laino eredua aurkitzeko ibili behar dentartearen luzea. Beste hitzetan esanda, motibo horrenereduen huts egitea Euskal Herria inguratzen duten he-rrietan, euskaldunek jasaniko indoeuropar eraginen jator-burua diren herrietan hain zuzen.

Amaiera gisa labur esanez, hiru eredu bakarretazhain hedadura zabaleko hesparrua marrazten duen bana-kera honek, garai batean hagitz zabalduriko eta ondorengehienek ahazturiko irudiragarri baten izana adieraztendigu. Beste ezein hipotesiak ezingo lituzke ulerbideratu,motiboaren arrarotasuna alde batetik, eta iraun ahal izanduten hiru ereduek mugaturiko hesparruaren zabala bes-tetik.

Konklusioa hortxe bertan dugu, gure ikerlanak hasibesterik egin ez baditugu ere. STITH THOMPSON aurkibide-an eta KRAPPE eta GRIMM anaien artikuluetan egindakokontsultek, bota berri dugun hipotesiari eustea zilegitzendute, hiru idazlanok aski baitira gaiari buruzko ikuspegiorokorra osatzeko.

Halere, izurriteei buruzko literatura ugaria da, eta au-rrekoen ondoan lerrokatzeko laino eredu berriak aurkidaitezkeelakoan, Paris-eko Liburutegi Nazionalean esku-ragarri dauden pesteari buruzko idazlan zahar ia guztie-kin, lista bat osatu dugu. Gero, idazlan hauek eskuarkipesteari buruzko beste idazlan zaharrago batera, edotafantasiaz eta bitxikeriaz beteriko aspaldiko kronika etaanale zaharretara bidaltzen gaituzte, bertan, garai haieta-ko leiendazko pesteekin batera izan ohi ziren agerkariharrigarrien berri ikasteko. Guztiak bilduta, hirurogei pa-sa tratatu eta kronika zaharrek osatutako bibliografiakontsultatu dugu. Hona lan horren emaitzak.

Izurrite literaturazko hain korpus zabala aztertu on-doren bat hartzen duen lehen inpresioa, berriro ere, gai-tza daraman lainoaren irudiaren urritasun nabarmena da.Izurriteei loturiko irudiragarriak, –iragartzaile gisa ager-tzen direnak soil soilik, nahiz izurritearen eragile edo sor-buru zuzentzat joak direnak–, anitzak eta ezberdinakagertzen zaizkigu literatura horretan zehar, baina barieta-te honek ezingo du halere gure motiboa beste anitz ho-rien ondoan agerrarazi. Honetaz gain, gure lainoari hur-biltzeko edozein saio alferreko bihurtzen duten zenbaitezaugarriz jantzirik agertzen zaizkigu irudiragarri hauek.

Baina utz ditzagun alde batera aldez aurreko komen-tarioak, eta gatozen ikustera aipatu literatura horretanbataz beste maizen kausi daitezkeen irudiragarri motenerakusgarri bikain ditugun zenbait deskribapen. Hona le-henik lehen, Frantzian VI. Mendean gertaturiko bi izurri-teren berri. Auvergne eskualdean dugu lehena107:

K.O.go 566 urtean, izurritea Auvergne-an sartu au-rretik, agerkari harrigarri hurrenkera batek beldurturikutzi zuen eskualde osoa. Hiruzpalau argi dirdaitsu bikaineguzkia inguratuz agertu ziren, eta honek berriz eklipseia osoa jasan zuen Urrian, ilun, koloregabea, eta zorrobaten itxuraz azalduz. Ortziak ere suak hartuta zegoelazirudien, eta anitz igargarri bitxi ikus ahal izan ziren.

Eta Avignon-en bigarrena108.Avignon inguruan, zerutar agerkari harrigarri zenbai-

tek, K.O.go 590ean eraso zuen izurritea iragarri zuten.

88 J. I. HARTSUAGA


107) CRAWFURD. "Plague and Pestilence in Litterature and Art"1914 / 86 orr.

108) Ber. 87 orr.

Argi batek argitzen zuen Lurra gauez, eguerdikoaren pa-reko. Suzko bolak ikusi ziren ortzia zeharkatzen gauez.Lurrikara bortitza sentitu zen egunsentian Ekainaren erdialdera. Eguzkiak ia eklipse osoa jasan zuen Abuztuarenerdian. Udazkeneko ekaitz eta euri ugariek ibaiak gainez-ka jarri eta uholdeak ekarri zituzten.

Hona berriz jarraian XII. Mendeko Ingalaterran azien-den gaitz baten aurreko agerkari harrigarria109:

1131 urtea.– Urte honetan, Eguberri ondorengo ilar-gi betean, lehen loaldi barnean, ortziaren iparreko erdiasutan bailegoen agertu zen;...; hau, Urtarrileko Idus-arenaurreko 3.ean gertatu zen. Urte berorretan, sekula eza-gutu edo entzun ez bezalako izurrite erasoa zabaldu zenanimalien artean Ingalaterra osoan zehar.

Gatozen berriro Avignon-era, bertan Peste Beltzarenjatorriari buruz aurkitzen dugun komentario batek agerka-ri harrigarrien korpusa hornitzeko irudi berri zenbait baita-kar. Testua, "Lettre d’Avignon" delakoaren pasarte batdugu, gutuna gorde den Flandria-ko kronika bilduma za-harretik aterea110:

Alegia, India nagusiaren ondoan, Ekialdeko lurralde-etako eskualde batean, gertakari beldurgarri eta erauntsiizugarri batzuk hiru egunetaz uholdeen menpe jarri zute-la aipatu eskualdea.

Lehen egunean, igelak sugeak, muskerrak eskor-pioiak eta piztia sakratu hauetariko beste asko bota zi-tuen; bigarren egunean ostotsak egon ziren entzungai,eta oineztarri eta tximistak bota zituen tamaina itzelekoharriarekin batera, ia gizon guztiak akabatuz, txikiaknahiz handiak; hirugarren egunean, ke kirastua zerionsua jauzi zen ortzitik, inguru haietan oraindik bizirik zirau-ten gizazko eta animaliak oro erre eta hiri eta kanpamen-du guztiak kiskali zituelarik. Erauntsi hauen ondorioz es-kualde osoa kutsaturik geratu zen, eta aipatu hegoalde-ko eskualdetik atera zuen haize kirastua zela bide, kos-talde osoa eta inguruko lurraldeak oro kutsatu ziren hala-ber, eta gero eta kutsatuago daude, eta honela aurreramugituz doa itsasertzera hurbilduz, zenbaiten ustetanhori baita Jainkoaren gogoa.

Peste Beltzaren inguruan beti ere, ADRIAN PHILLIPPE

doktoreak, ikusi berri duguna bezain barrokoa den des-kribapen berri bat eskaintzen digu111:

Euritea bakarrik aldera dakiokeen katastrofe itzelhau, zenbait presajio ilunek iragarri zuten hura gertatubaino zerbait lehentxeago. Franja ihetxezko lainoetatikeuri jasa ikaragarria bota zuen sei hilabetez etengabe.Zenbait bailaratan durunda hots luzeak entzun zituztenlurpetik zetozela, eta lurrikara beldurgarriek pitzaduraksorrarazi zituzten lur azalean.

Kiratsa higuingarria zerion suzko meteoro batekeguratsa goialdetik oldarturik Ipar Asiako eremuak ku-

tsatu zituen. Frantzian suzko globo batek eguzkiarena-ren adinako dirdaia sorrarazi zuen ortzian. Itxura zurbile-ko astroa, kara beltzeko kometa, bere parabola beldur-garria marraztu zuen Ekialdeko ortzian. Azkenik, usteka-beko topaketa sideralak gertatu ziren, eta gure sistema-ko planeta nagusiak, bakoitzaren abiadura ezberdina zelaeta, bateraturik gertatu ziren beren orbita itzelen planoa-ren gainean.

Argibide historiko itxuraz dabiltzan deskribapenhauen azpian gorderik dagoen mitologiak, izurriteen eki-nera mugatu eta erabakitzen dituzten hiru ezaugarri na-gusi ditu. Lehenbizi nabaritzen duguna zera da, nolabaitesateko izurriteok ez dutela beren nortasuna edo senaberezirik: Ez dira inoiz bakarrik agertzen, baizik eta alde-rantziz, beti anitz lagunek inguraturik, –honelako tradizio-ak asmatu dituztenen irudimenean noski–, beren gorteaedo osatzen duten anitz agerkari harrigarrietaz lagundu-rik. Ondoren igar dakiekeena zera da, lagun dakartzatenparafernalia hauek, izurrite berak adina garrantzia dutenagerkari ikusgarri eta katastrofe latzak direla: Eklipseak,ortziaren margo aldaketak, lurrikarak eta erauntsiak, az-ken testuotan kausitu ditugun gertakari hauetako batzukdira. Hau guztia, aipaturiko aurreneko puntuari lotzenzaio, izurritea, katastrofe eta gertakari harrigarri hurren-kera sinesgaitz baten maila bat baizik ez den heinean.Eta azkenik zera azpimarratu beharra dago, izurritea etabere aurretik izan diren gertakari harrigarrien arteko lotu-ra ez dela inoiz zuzen eta berehalakoa, –ez eta hurbilaere esan genezake–, baizik eta diferitua. Harrigarri etakatastrofeak ez dakarte hurrean eta berehala pestearensarrera, eta tarte hori aldiz, zenbait aste edo hilabeteta-koa izan daiteke. Tarte honen zabala, azpian datzan teo-ria katastrofezalearen ondorioa baino ez da, honek ezbaitu lotura zuzenik ikusten harrigarriak eta izurritearenartean, denak egongaiztasun kosmiko egoera berarenondoriotzat jotzen dituelarik.

Beraz, ez da bakarrik iragartzaile harrigarrien arteannagusi diren irudiragarri hauek gure lainoaz edo antzekozerbaitetaz deus ere ez esatea, zeren gainera, irudiraga-rri hauen ezaugarriztapena gure gandu lainoarenari kon-trajartzen baitzaio aurrez aurre eta zuzen zuzenean, elka-rren arteko inolako loturarik gabekoak direla argi eta gar-bi erakutsiz: Laino marismea irudi ezin apalagoa dugu,beti bakarrik agertzen dena, eta bere agerpen soilak izu-rritea zuzenean eta berehala sorrarazten du; honen au-rrean berriz, behatu berri ditugun harrigarriok hagitz na-barmen eta ikusgarri dira, elkarren hurrean eta elkarri lo-turik agertu ohi dira, eta ez dira gainera izurritearen sor-buru zuzena, honen alboko lagunak baizik, den denaksorrarazten dituena kosmosaren egongaiztasun egoeraorokorra baita, izurritea egoera horren azken buruko on-dorioa baino ez delarik. Beraz zera dugu, bakartasuna,soiltasuna, eta eraginkera zuzena alde batetik, eta bes-taldean berriz, aniztasuna, ikusgarritasuna, eta albokota-suna. Izan ere, ezberdinago nekez izan daitezkeen bi iru-dirabide.

Izurrite iragartzaile harrigarrien bideak, ez gure laino-ari hurbil lekiokeen irudiragarririk erakutsi, ez eta gure



109) J.A.GILES. Aip. id. 1131 U.

110) R. HÖENIGER. "Der Schwarze Tod in Deutschland". Berlin1882/137 orr.

111) A. PHILLIPPE. "Histoire de la Peste Noire (1346-1350)". Paris1853 / Xh.

ikergai horri buruzko argibide interesgarririk, –honen urri-tasun eta arrarotasunaren konstatazio berria, eta hone-kin zer ikusirik ez duen irudirabide baten nagusitasuna-ren froga salbu–, eskaini ez digunez gero, beste bide ba-tean barrena saiatuko gara orain aztarna bila, hain zuzenere, izurritearen eragile zuzentzat jotzen diren irudiraga-rrien bidean barrena.

Gure ikerbidearen azken urrats honen aurretik, oharorokor bat egin beharra dago erabiliko ditugun testuenberezitasunei buruz, eta hauetatik ateratzen diren ondo-rio nagusiei buruz halaber. Gure inkestarako aztergaiakpesteari buruzko tratatu zaharretan dauzkagu, eta oina-rrizko datuak horietan bildurik, joan den mendean idatzi-tako lan zientifikoagotan. Hots, esku artean ukanen du-guna, medikuntza literatura izanen da, helburu zientifikobatera zuzendurikoa beraz, bertan, antzinako eta folklo-reko irudi, datu, argibide eta lekukotasunak, izurriteen ja-torburua eta hedabideak finkatzen saiatzen diren teoriazientifikoen arabera ulerbideratu nahi direlarik. Tratatuhauek argitaratu ziren garaiko izurriteen garaiko ezjakin-keriak zera dakar ondorioz, alegia, idazlan hauen mamiamitologiazkoa izatea nagusiki, baina aldi berean, bertangarbi agertzen den ardura zientifikoa dela eta, logikaapur bat erakuts ez dezaketen irudiragarri mitologikoguztiak idazlanetik kanpo geratzea bazterturik, gutxie-tsirik. Beraz, mitologia kausitzen dugu bertan, baina ezizurriteen inguruko mitologia osoa, garaiko zientzilarienteorien laguntzeko irudi baliagarriak ekar ditzaketen irudi-ragarri mitologikoak bakarrik baizik. Irizpide honen lehenemaitza, zuriz jantziriko emakumearen irudiaren ia eraba-teko aienatzea dugu, ez baita, esaterako, honi buruzkobatere erreferentziarik kausitzen ahal. Lehentxeago azal-du ditugun garrantzia eta hedadura nabarmeneko irudira-garri hau, hagitz noizbehinka baino ez da literatura hone-tan agertzen, eta aipatzen delarik ere, idazleek gutxies-ten duten herri sineskeriaren eredu gisa aipatuko da.

Kanporatze honen emaitza, pestearen eta orokorkiizurriteen jatorriari buruzko tradizio zehatz eta zabal ba-ten hutsa nabarmen ageriratzea da. Huts honek, testuhauetan izurriteen ulerbide fantastikoen ugaltzea dakarondorioz. Hauetako zenbait azalduko ditugu ondoren,Peste Beltzak Italian eragindakoen berri honekin hasiz112:

Italiarrek, aideko sorburua eragoki zioten peste honi;Jainkoaren haserrean bilatu nahi izan zuten sorburu hori;baina sendagile eta fisikoek jatorburu apalagoa emanzioten. Batzuen arabera, lurpetik jalgiriko edo ortzitik jau-sitako su bat izan omen zen, mendebalderantz hedatuzehun lekutan dena kiskali ondoren, –gizaseme, piztia,zuhaitz eta harri–, aire osoa kutsatu zuen ustelkeria so-rrarazi zuena, eta, –gaineratzen zuten–, aire hori ortzitikelurra bezala jausten delarik, gizaseme lur eta mendiakerretzen ditu.

Italian berriro, eta Peste Beltzaz oraindik ere, honatxikizioan laguntzera omen datorren eragile berria113:

Hurakan batek itsasora bultzaturiko anitz oti, geroitsasoak kostaldera hilik ekarri eta bertan pilatuta zeude-la, kutsu kaltegarria zerien,...

Azkenik, XVIII. mendeko vienatarren herri teoriekirudiak luzatzen dizkigute gure dossierrerako114:

"Izurrite Arauak", Vienan separata modura argitara-tuak izurrite honen garaian, izurriteari buruz herriak zuenirudi polita eskaintzen digute. Ezein sineskeriak ez zuenaldeko faltarik. Zenbaitek, Jainkoaren atsekabearen igar-garri ageritzat jotzen zuten. Beste batzuk berriz, aireanedo janarietan zegoen lupua zela zioten, nonbait izarre-tan sortu eta hilobigileen gaiztakeriaz eta beraien probe-txuz zabalduriko lupua hain zuzen. Judutarrak ere tarte-an sartzen zituzten. Bazeuden baita ere jatorburua zen-bait izarren kokaera berezian ikusten zutenak. Eta batzukazkenik, goseteei, lurrikarak aske utziriko ke luputsuei,kometei, eta lehorteek bideraturiko xomorroen lar ugal-ketari eragokitzen zieten.

Hiru testuotan erakutsiriko sorburu hipotetikoen ba-rietateak, irudiragarri zehatz, hedatu, ezagun eta orokor-ki onartu baten ezaren egia ikusarazten digu. Hutsunehori bete nahian dabilen barrokismoa, –sute kosmikoa,airea kutsatzen duten milioika oti hil, eta lehorteen bi-dezko era guztietako xomorroen lar ugalketa horietanadierazten den barrokismoa hain zuzen–, Erdi Aroko eu-ropar kaletar kulturen izurriteen inguruko sinbologia fin-ko baten ezaz mintzo zaigu, eta bide batez, pestea,ordu-rarte garrantzia handiko arazo mitologikoa ez dela izanhaientzat adierazten digu. Izarretan sortu, kometek za-baldu, edota lurrikarek askaturako lupuaren hipotesieklehenago aztertu dugun teoria katastrofezalera garama-tzate berriro, baina oraingo honetan agerkari horiek etaizurritearen arteko "sorburu-emaitza" motako lotura ira-dokitzen delarik.

Fantasia hauek guztien arteko kidetasun bakarra ze-ra da, airearen kutsadura izurritearen hedabidetzat jo-tzen duen aurrustea. Ortzitik jausitako su batek, zenbaitmiloi otik eta lurrikarek askaturiko ke luputsuek bateraduten ezaugarri bakarra zera baita, airea kutsatu eta zi-kintzeko bideak izatea, gaitza sortzeari eta hedatzeari la-gunduz. Airean zeharko hedabidea dugu hain zuzen auzihonetako gakoa, bera baita erromatarren garaiez geroz-tik Europan gailen dagoen teoria zientifikoa.

CRAWFURD-ek egiten digu honen komentarioa, teoriahonen greziar sustraiak ere aipatzen dituelarik115:

"Gauzen Izaera" (De Rerum Natura) deritzan berepoema bikainean Lukrezio-k Atenaseko izurritearen des-kribapen bat tartekatzen du, Thucydides-en kontakizunalatinezko hexametrotan emanez. Bere ardura nagusiahori sartzerakoan zera frogatzea da, alegia, Izadiko ager-kari nagusiak, –eta izurritea beraz, tarte–, bat datozela be-rak Demokrito eta Epikuro-rengandik onartutako atomo-en teoriarekin. Izan ere Lukrezio-k izurritearen ulerbideatomikoa proposatzen du, aspektu nagusietan Askle-piades bere garaikidearen dotrinekin bat datorren ulerbi-

90 J. I. HARTSUAGA


112) J.P.PAPON. "De la Peste". Paris / 124 orr.

113) J.F.C. HECKER. (B.G.Babington-ek itzulia). "The epidemics ofthe Middle Ages". London 1846 / 14 orr., "a" oharra.

114) CRAWFURD. Aip. id. / 198 orr.

115) Ber., 60 orr.

dea hain zuzen. "Ikusezinari buruz, –dio, ikus daitekeena-ren bidez bakarrik gogoeta dezakegu. Gure begiek or-tzian behera lainoak jaisten eta lurrin eta lanbro zikinaklurretik gora jaikitzen ikusten dituzte. Gure gogoak be-rriz, zera tira dezake bertatik arrazoi faltarik gabe, alegia,izurritea ere ortzian behera lainoen bidez edo lur urezta-tuegietatik gora jalgitzen diren lanbroen bidez zabaltzendela. Hauetariko edozein eratan ere, atmosfera atomozikinez kutsatu eta gaitza harturik geratzen da. Partikulahauek gure gorputzean sartzen dira gero, arnasten du-gun airean, edota kutsatu dituzten jan edanen bidez, ho-nela infekzioa sorraraziz. Honelakoxea, –baiesten du–,izan zen Atenaseko izurritearen jatorburua".

Izurriteen sorburu hurbilei buruzko iritziak Lukrezio-rengan, Diodoro Siziliarra bere garaikidearengan aurkidaitezkeenaren pare parekoak dira. Biongan, laino edolanbro itxura har dezakeen hezetasun bat dela bide, ai-rea edo jan edanak gaitza harturik geratzen dira, honelabirika eta urdailerako bideak zabal zabalik geratuz. Bion-gan haize kutsatu batek izurritea heda dezake: Lukrezio-rengan aire atsegina aire kaltegarriz ordezkatuz; Dio-doro-rengan berriz, airearen freskabidea eragotzi eta on-dorioz sukarra eraginez.

Ikuspegi honen nagusitasunak bi ondorio berehala-koak ukanen ditu: Alde batetik, zuriz jantzitako emaku-mea bezalako eta antzeko irudiragarrien zokoraketa, etahauek bezain folkloriko diren, baina aipatu teoria atomis-taren hesparruan ongi eman dezaketen irudiragarri etadeskribapen guztien aintzat hartzea.

Hau noski, bila gabiltzan ganduzko lainoa azal dadinlagungarri izanen dela bistan dago. Baina beste aldetik,ortziko lainoak eta lur hezeetako lurrinak aldez aurretiketa era arrazionalean izurriteen hedabidetzat jotzearenaldeko jarrera honek, anbiguotasunezko ziri bat sartukodigu ikerketa hesparruan, testuek erakutsiko dizkigutenirudi guztien artean gure motiboa kausitu eta ezagutze-ko iharduna uste baino labainkor eta ilunago bilakatukodelarik. Honaino idoro ditugun hiru laino ereduetan des-kribapenaren nahiz funtzioaren mailan beti agertu denkoherentzia garbiak ahalezkoa egin digu, aurrerantzeanere okerrak saihesteko balio behar lukeen lainoaren ar-gazki zehatz eta argia taxutzea. Halere, zenbait kontaki-zunetan gure lainoa ezagutzeko, eta beste zenbaitetandauden imitazio txarrak arbuiatzeko batere zailtasunikizanen ez dela egia bada ere, honen adinako egia duguhalaber, zenbait deskribapenetako anbiguotasunaren ko-rapiloa askatzea ezinezko lana gertatu zaigula. Testuakbehatzen hasi aurretik, gogora ditzagun beraz berriro,gure lainoaren bereizgarriak, ez dezagun gero ortzian be-hera datozen lainoen, eta lur bustietatik gora jalgitzen di-ren lanbroen irudi orokorrekin nahasi.

Gure ikergaia funtsean zera da, margodun edo mar-gobako ganduzko laino bat, behe samar irago edo geldi-rik geratzen dena, eta ikusten dutenek izurritearen bere-halako erasoaren igargarritzat jotzen dutena. Laino kox-kor hau beti bakarrik agertzen da, eta ez dago argi, gai-tza bere baitan eraman eta airean kutsadura zabaldu, alaizurritea gidatu eta erakarri egiten ote duen. Dena den,izurritearen aitzinetik agertzen da zenbait ordutako alde-

az. Bere jatorburuari dagokionez, guk dauzkagun hiru al-bisteetarik ezeinek ez du horretaz deus ere aipatzen, etaberaz, irudiragarri hau asmatu eta zabaldu zuten jendeeiaxola izan ez zaien aspektutzat jo behar jatorriaren hau.

Oroimena honela freskaturik, zenbait laino eta lan-broen esku hartzeaz zabaltzen den zenbait izurriterenberri ematera etorriko gara. Hona lehenengo OVIDIO-renalbistea Egina irlako izurriteari buruz116:

OVIDIO poeta, bere "Metamorfosiak" idazlaneko zaz-pigarren liburuan, Egina irlako peste ikaragarria deskriba-tzerakoan (ikus "Izurriteen Historia") honako sorburuhauetatik eratorritakotzat jotzen du izurritea: Lurra, lainolodi, iluntasun eta bero sargoritsuz estalirik erakusten di-gu; hego haize erokorrak lau hilabetez izurritearen lurrinazabalduz; aintzira eta iturriak kutsaturik, airea lupuztatu-rik, eta eskualde osoa suge pozoitsuz beterik, antzinakoherriari agitu bezala. Izurrite edo pesteak, zaldi, idi, man-do, ardi, zakur, katu eta txoriei ere ekin zien lehenbizi,eta gizakiei beranduago. Heriotza bat batekoa zen, etakaleak animalia eta gizakien hezurdurez leporaino bete-rik zeuden, eta izadi osoa garaiz aurretik gainbehera gal-tzen ari zela ematen zuen.

Nahiko begibistako dirudi OVIDIO-k erakusten dizki-gun izurrite lurrinak ez direla gu bila gabiltzan gauza be-ra, gure ganduzko lainoa zenbaitetan "lurrina" hitzaz des-kribaturik aurkitzen badugu ere. Testuak aipatzen dituenlurrin hauek ez dute itxura zehatz bat hartzen, inork ezditu ez ikusi ez eta ezeren igargarritzat hartzen, bereneragina ez da berehalakoa, –hego haizeak lau hilabetezzabaldu baititu–, eta ez dira bakarrik ageri ekinean, sar-gorizko beroa, uren kutsadura eta narraztari pozoitsuenugalketa bezalako beste eragilerekin batera baizik.

Txipreko irlan Peste Beltza nahasmendu orokor ba-tekin batera datorrela ikusten dugu, izan ere noranahiheltzen delarik beti egin ohi duenez, baina orain arte iku-si gabeko agerkari berezi bat tartean dabilelarik oraingohonetan. Hona hemen ekinera burujabeaz dihardueneragile berri hau117:

Txipreko irlan Ekialdeko Izurriteak jo zuen dagoene-ko; lurrikara batek irlaren oinarriak astindu zituenean, be-rarekin batera berealdiko erauntsi izugarri baino izuga-rriagoak eraso zuelarik, morroi mahomazaleak ero zituz-ten bertako biztanleek, –haiek nagusi eta hauek menpe-ko bilaka ez zitezen anabasa hartan–, noraezean eta etsi-rik ihesari ekin zioten. Itsasoak gainezka egin zuen, un-tziak harkaitzen kontra txikiturik geratu ziren, eta gutxikiraun zuen bizirik, irla loretsu eta naro hau eremu zakarbihurturik utzi zuen gertakari izugarri haren ondoren.

Lurrikararen aurretik, peste haize batek halako usainluputsua zabaldu zuen, eta honen eraginpean askok ber-tan jota geratu eta oinaze latzak nozituz hil ziren.

Peste haize hau ez da ganduzko laino bat, baina ho-naino ikusi ahal izan dugun ikur eta irudi sortara berri-



116) E. BASCOME. "A history of epidemic pestilences". London1851. / 200 orr.

117) HECKER. Aip. id. 13 orr.

kuntza dakarten bi ezaugarrien jabe dugu, hauen bidez,ikuspegi funtziokari batetik, bila gabiltzan motiboari hur-biltzen zaiolarik: Irudiragarri katastrofikoen multzoan na-barmen zutitzen da figurazio independente eta burujabebezala, heriotza zuzenean eta ganduzko lainoak bezainbat batean eragiten duelarik. Guk dakigula, hauxe dugu,ganduzko lainoetatik at, burujabetzaz eragiletasun zuzeneta esklusiboaz eta ekinera berehalakoaz horniturik da-goen irudiragarri bakarra. Deskribapenen mailako antzikeza, baliokidetasun funtziokariak, –kasu bakarra izateakareagoko garrantzia ematen dion baliotasun funtzioka-riak–, konpentsatzen du. Baliokidetasun honek, ikerlanhonetan sartzea ahalbideratzen dio txipretar haize kutsa-tu honi, baina ez du halere, irudien mailako anzkunerikezean, bi motiboon arteko areagoko hurbilketa saiorenbat bultzatzeko behar adina indarrik.

Izurrite lainoa ez bezalako izurrite hedabideak era-kusteko, plazara dakarkigun azken testuak ez digu haizeboladetaz hitz eginen, ondoren deskribatzen zaizkigunzenbait lanbroetaz baizik118:

"... lanbro trinko ikaragarria ikusi zen ortzian Ekial-dean gora egin eta Italia gainera jaitsiz". (MansfeldChronicle, M. Cyriac Spanenberg-en idaztian, 287. atala,336 orr. Eisleben 1572).

Erkatu Staind. Chron.(?)-ekin SCHNURRER-en idaztian,("Tamaina beldurgarriko lurrin ikaragarri handia ortzialdeborealetik abiaturik hedatzen da, ikusten dutenenganizularria eraginez"), eta Ad. Von Lebenwaldt-ekin, "Land-Stadt- und Hausarzney-Buch", 15 orr. Nüremberg 1695,Lurra estali zuen lauso lodi beltza aipatzen duenean.Chalin-ek zera dio hau guztiari buruz:

"Ortzia astundu egiten du, aireari kutsadura igartzenzaio; anitz laino trinkok ortziko argiak estaltzen dituzte,sargori zikin eta astun batek gizazkoak haserrebera jar-tzen ditu, eguzkia zurbil agertzen da egunsentian".

Kasu honetan, deskribaturiko irudiragarrien tamainada batez ere, –estaltzen dituzten lurraldeen zabalak adie-razitako tamaina alegia–, gure izurrite lainotik aldentzendituena, gure hau beti txikia ikusi baitugu, handia baino.Lurralde bat, nazio bat edo Lur osoa estaltzeraino zabal-tzen diren lanbro eta lauso hauek ez dute beraz zer iku-sirik, haizeak eraginik edo motor ezkutu batek bultzatu-rik leku batetik bestera dabilen gure laino txikiarekin.

Lanbro hauen antzera, gerok ere ikaragarri zabal gin-tezke tradizio "jakitun" hauek izurriteen jatorburua finka-tzeko iradokitzen dituzten eguraldi irudiragarrien azalpe-nean. Inkesta honetan zehar bildu ditugun ereduekinatal osoa bete liteke, baina alde batera baztertuko ditu-gu, argi baitago ez digutela, ez gu bila gabiltzan motiboadeskribatu, ez eta gure motibo hori deskribapen horieta-ko baten azpian egon daitekeela adierazi.

Izurriteentzako ulerbide atmosferikoak bilatzen di-tuzten teoria hauek sorrarazten dituzten arazoak agerianipintzeko gabiltzan saio honen barnean beti ere, testubat azalduko dugu ondoren. Gure iritzia da honen anbi-guotasunak ezinezko bihurtzen duela, jakinarazten digun

tradizioaren benetako esanahiari buruz ezer erabatekorikesatea. Testuak, lehenago azaldu eta zertxobait komen-tatu ditugun Vienako Izurrite Arauetara (1714) garamatzaberriro. Hona oraingo honetan kausitzen duguna119:

Gorputz kutsatuetan birusa ikusgai zen sarritan lu-rrin urdin sulfurotsu itxurapean.

Zalantzarik gabe jakitunen eraginez sartu den "sulfu-rotsu" izenlaguna ahazten badugu zera geratzen zaigu,alegia, lurrin urdin bat zeriela kutsatutakoei, eta jendeakbertan pestearen birusa ezagutzen zuela. Zer pentsatuhonelako albiste baten aurrean?

Lurrin urdinaren motiboa bitxiegia eta originalegiaematen du, loturarik gabeko bi gizarte ezberdinetan sordaitekeela onartzeko. Baina beste aldetik, hemen dugu-na gorputzei darien lurrin bat da, ganduzko lainoari, ezdeskribapenaren aldetik ez eta ekineraren aldetik erehurbil ezin dakiokeen lurrin bat.

Ganduzko lainoa benetako lainoa dugu beti, eta gan-duzko edo lurrinezkoa izan arren hutsaren hurrena direnlurrin hauek baino itxura sendoago eta mamitsuagoa duzalantzarik gabe. Bestalde, izurrite lainoak bera dabileninguruko airea kutsatu edo gaitza gidatu edo erakarri egi-ten du, baina inoiz ez da gizakien gorputzetan sartzen,ez eta holandar bertsioan ere, bertan lainoak hiru ber-tsioetariko gizakiekiko hurbiltasun gradurik handiena era-kusten badu ere. Erbach-eko pestearen kontakizunak,–GRIMM anaien "Deutsche Mithologie" idazlanaren peste-ari buruzko atala plazaratzerakoan azaldu eta komenta-tua–, zera irakatsi digu, alegia, urdintasuna, beti pesteariloturik noski, ganduzko lainoa ez diren beste irudiraga-rriei ere lot dakiekeela: Kasu hartan, gartxo urdin bat zenpestearen sorburua. Urdintasuna ezaugarri independen-tea baldin bada, zenbaitetan gure ganduzko lainoari lo-tzen zaiona baina halaber beste irudiragarrien ezaugarriibil daitekeena, orduan gartxo hori eta vienatar lurrinenarteko margokidetzaren adierazkortasuna makaldu egi-ten da noski. Azkenik, vienatar izurrite honi buruzkoezein tradiziok ez du ganduzko laino bati buruzko inolakoerreferentziarik aipatzen, eta ez da esaten lurrin hats ur-din horiek inori eraso edo ekin diotenik gero, edota nola-baiteko higidura edo abiada burutu dutenik, honelakozerbaiten bitartez gure lainoari hurbiltzeko. Baina zeresan genezake azken buruan motibo honetaz hainbesteargudio plazaratu ondoren?

Gure ustez deus ere ez. Ez ginateke ausartuko mo-tibo hau ganduzko lainoarenetik eratorritakoa dela baies-tera, baina ez genuke hori gezurresteko ausardiarik uka-nen. Vienatar eredu honek bi arazo ipintzen ditu agerian,hots, informazio eskasarena bata, eta irakurtzen ditugundeskribapenetako jatorrizko lekukotasunekiko zenbate-rainoko fideltasunarena bestea, esku artean darabiltza-gun testuen izaera bereziak sorrarazten dituen bi arazohain zuzen: Herriko lekukotasunak ez dira noski etnogra-fo batek eginen lukeen moduan erregistratzen, arbuioaeta bertan ulerbide logikoren bat aurkitzeko premiarenartean zalantzan dabilen sendagilearen jarreraz baizik.

92 J. I. HARTSUAGA


118) Ber. 14 orr. 119) CRAWFURD aip. id. 198 orr.

Jarrera honen ondorio dira alde batetik, dozena erdi iru-diragarriren berri lau lerrotan ematea laburkeria benetanetsipengarriz, eta beste aldetik berriz, herriak emandakozenbait albiste moldatu eta eraldatuak gertatzea, garaikoteoria epidemiologikoetan oinarrituriko ulerbide "zientifi-ko" asegarriren batekin lagun eta berme etortzeko. Kasubatzuetan badugu halako inpresioa, gure lainoa, deskri-batzen ari zaigunaren azpian balego bezala, nahiz etabertan hura ez aipatu. Zorionez kasu batean inpresio haufrogatu ahal izan dugu, aipatu manipulazioen izana age-rian utziz bide batez. Britainiar izurrite baten lorratzari ja-rraituko gatzaizkio, honi buruz aurkitu dugun lehen erre-ferentziatik hasita, azken azkenean gure motiboa "in ex-tremis" azalduko den arte. Baina ikus dezagun horrenaurretik itxura beretsuko holandar eredu hau120:

Forestus-ek dioenez, izurritezko marfundi edo ezta-rriko minak Alkmaer-en K.O.go 1557an bi mila lagun har-tu zituen, hauetatik berrehun hil zirelarik. Lurrin batek za-baldurikotzat jo zen, gaitzaren aurretik usain zikineko lai-no lodiak irago baitziren.

Izurritea bat batean eta ustekabean agertzen da, ai-rea kutsatu bide duten usain zikineko laino lodi batzukiragan ondoren. Nekez bazter daiteke albiste hau ikuste-rakoan gure ganduzko lainoa aipatuko lukeen kontakizunbaten arrazionalizaketa izango ote deneko susmoa. Arra-zionalizaketa horrek lainoen kopurua aniztu eta usain zi-kinaren motiboa erantsiko ziekeen, horren bitartez haienkutsakortasuna grafikoki adieraziz. Dena den, erabat fro-gaezin gertatzen den susmoa baizik ez denez, ez dugubertan areagoko afanik jarriko.

Gatozen bada, aginduriko britainiar eredua azaltzera.HECKER-en idazlana, izurrite beraren bi agerraldiz mintza-tzen zaigu. Hona hauetariko lehenaren sorburuen gaine-ko komentarioa, aipatu berri dugun holandar ereduarenpare parekoa bistan denez121:

Ondorioz, argi azaldu zenez, Ingalaterrako IzerdiGaitza, laino ilunen artean zabaltzen zen lanbroaren ha-tsa zen.

Honen ondoren, autorea, bere baiespen horren al-deko argudio logikoak ematen saiatzen da122:

Urte normaletan ere, Ingalaterrako eguratsa astialdiluzez halako lainoz zamaturik egon ohi da, eta sasoi he-zeetan osasunerako arras kaltegarri frogatu dira,...Eguraldi hezea ez da osasunerako kaltegarria mugatuabaldin bada, baina zenbait urtez euria larregi botatzenbadu lurra urez gainezka blai utzirik, lanbroek hats lupu-tsuak zurrupatzen dituzte lurretik, eta orduan gizakiakderrigor kalteturik gertatuko dira, lurra eta airearen ku-tsadura hori dela eta.

Egoera horretan, izurriteak jarraian agertuko dira ha-labeharrez.

Hirurogeita hamar urte beranduago lanbro heze be-rak aipatzen zaizkigu izurrite beraren bigarren agerraldiaulerbideratzeko123:

...; Izerdi Gaitzaren arrastorik ez zen inon ageri izantarte luze honetan, eta Ingalaterrak zeharo bestelakoitxura hartu zuen bere aurrerapen azkarrari esker, giza-goaren etsai zaharrak berriro eta azken aldiz Shrews-bury, Shropshire-ko hiriburuan, eraso egin zuenean.Bertan, Severn ibaiaren bazterretan, lanbro trinkoak jaikiziren udaberrian zehar, hauen ohi ez bezalako kiratsetik,geroko ondorio kaltegarriak susma zitezkeelarik. IzerdiGaitza ez zen luzaz zain egon, apirilaren 15ean agertubaitzen bat batean. (...).

Shrewsbury eta inguruko herrixketan zeharo zabal-dua izan zen, bertakoek airea pozoiturik ote zegoen erepentsatu behar izan zutelarik,...

Izurritea agudo hedatu zen Ingalaterra osoan zehar,Eskoziako mugetaraino, eta norako orotan itsasertzerai-no, beste edozein izurritetan baino agerkari harrigarri etagogoangarriagoak lagun zituelarik. Izan ere bazirudienSevern-en ibai-bazterrak zirela gaitzaren jatorburua, etabertatik airean zabalduriko kutsadura norako guztietanbarreiatu zela. Haizeek lanbro kirastua nora eraman, hangeratzen ziren jendeak Izerdi Gaitzak jota, eta Shrews-bury-n gertaturiko izularri eta negar berberak errepikatzenziren gutxi gorabehera.

Une honetaraino badirudi izurritearen sorburuarengaineko komentario hauek ez dutela gu bila gabiltzantradizioarekin zer ikusirik. Severn ibaiaren bazterretansorturiko lanbro kirastuok, –Alkmaer-en bezalaxe kira-tsak jendartean susmo eta beldurrak sortzen dituela–,dirudite airea birus eraileaz kutsatzen ari diren eragileak.Lur bustiegitik hats luputsuak zurrupatzen dituzten lan-brook ditugu izurritearen agerpenarentzako ulerbideegoki bakarra. Baina bat batean eta ustekabean, testuakazken orduko irudi bat plazaratzen du124:

Lanbrozko laino luputsuok, lekuz leku mugituz, izu-rritea hurrean zekartela ikusi zituzten, hiri bat bestearenatzetik gaizpetuz, eta goiz eta arratsalde, haien kiratsnazkagarri jasanezina zabalduz. Urrunagotzean, haizeakbarreiatzen zituelarik, lainoen indarra apurka-apurka ma-kaltzen zen, baina barreiatze honek ere ezin izan zizkionizurriteari mugak ezarri, eta bazirudien lainook eguratse-ko beheko geruzetan halako hartzigarria zabaldu zutela,eta honek bere kasa irauten zuela lurrin heze trinkoenezean ere, eta gizasemeen biriketan sarturik gaitz izuga-rri hori sorrarazten zuen nonahi.

Testua dakarren orrialdearen behealdeko ohar bate-an, komentario honen oinarri den beste testu baten zen-bait pasarte azaltzen dizkigu autoreak, eta bertan irakurdaitekeenez, laino bakar bat baino ez dago leku bakoi-tzean, eta anitzean esandako "laino luputsuok" horrek ezdu esan nahi beraz, anitz laino batera dabiltzanik, baiziketa besterik gabe, autorea anitz albiste berdintsu baterahartuta ari dela komentarioa egiten, edo agian, albiste



120) N. WEBSTER. "A brief History of epidemic and pestilential dise-ases". London 1800 / 131 orr.

121) HECKER aip. id. 187 orr.

122) Ber. 187 orr.

123) Ber, 290 orr.

124) Ber, 291 orr.

bakan batetik abiatuz orokorki mintzatzen ari dela izurri-tearen hedadura ikuspegi historiko batetik ulerbideratze-ko125:

Lanbro hau hasi zen eskualdean, hiriz hiri hegan ira-gotzen ikusi zuten goiz eta arratsaldez, batek nekez ja-san zezakeen kiratsa zabalduz.

Hona, bada, denbora osoan itzalpean egon den lainohau azkenean bere burua agertzera heltzen dela, agerral-di honen bitartez, atmosferaren kutsaduraz mintzatzenzaizkigun beste zenbait komentario zientifikoren azpiangure lainoaren antzekorik egongo ote zeneko susmoariindarra eta arrazoia emanez. Zeren britainiar laino hau,lanbrozko lainoa ("cloud of mist") eta lurrin heze trinkoa("thick misty vapour") hitzez deskribaturikoa, eta hiriz hiriizurritea hurrean dakarrela iraganez jendeak ikusitakoa,gure bildumaren laugarren "garaikurra" baita, orain In-galaterra bere eragin hesparruan sartu duen gure bildu-maren laugarren eredu preziatua. Kasu honetan, folklo-reko tradizio garbi bat ukan beharrean, aurrean duguna,kontatzaile zientifikoen bahetik iragaziriko albistea izate-ak ez du eragozten halere albiste horretan gure inkesta-gaiaren presentzia ezagutzea, bere irudia bahebide ho-rretan zehar zerbait antzaldatu dela argi badago ere.

Zorionez azkenean, HECKER-ek erreferentziatzat duenlatinezko idazlan jatorra eskuratzea erdietsi dugu, eta ga-kozko pasarte horren irakurketak poliki erakusten duzenbateraino antzabesteratu duen alemaniar autorearenkomentarioak. Hona, berez albiste zuzena ez, baizik etaengoitik zenbait albisteren interpretazioa den testua,bertan laino bakar bat baizik agertzen ez delarik, nolakolainoa den argi dagoela gainera126:

Baina esan dut, laino trinko batzuk,..., Shropshire in-guruetan sorturiko lanbro zikin kirastu batzuk haizeekIngalaterra osoan zehar astiro eramanik izan zirela gerta-kari hauen sorburua. Hau erraz jakin zitekeen lainook be-rez zuten itxura eta kiratsa ikusi eta usaindurik, edotaseguruago jakin nahi izanez gero, haiek sorrarazitakoeraginetan oinarrituz, inork bi alderdiok bereizirik ikertunahiko balitu. Zeren, lehen aldiz agertu zirenetik, kiratsastun batek iragartzen baitzuen gaitza eta laino bat edoikusi omen zuten haizeen eraginez haratona mugituz,eta zera argi ageri zen, alegia, izurritea laino honi jarraikizitzaiola, airea hartu eta botaz inguruko aire osoa izurrite-az kutsatu eta hau gu ohartu gabe gure barnean sartuzen arte izurritea.

Kiratsa dugu Ingalaterrako adibide honek eskaintzendigun berritasunik nabarmenena, eta nire ustez, goragoaipaturiko antzaldaketen eredutzat hartu beharra dago.Ez bakarrik gainerako hiru izurrite lainoetan huts egitenduelako, baizik eta motibo horrek betetzen duen funtzio-agatik batik bat: Kiratsak, laino hori izurrite lainoa delaerakusteko balio du, eta honek zera adierazten digu bidebatez, alegia, izurrite lainoaren esanahi magikoa ezin de-la gorde, eta testuinguru mailako hutsune hori betetzea-rren itsatsi zaiola lainoari kiratsaren ezaugarri berria. Lai-

noa magikotzat eta izurritearen hedabidetzat jotzen de-nean, ez dago kiratsaren beharrik haren beldurgarritasu-na zuzenean ulertzeko. Ez dago kiratsaren beharrik, etaizan ere, magikotasunaren oroitzapena jausi ez den to-kietan lainoak ez du kiratsik. Lainoak lehen aldiz kiratsaerakustea, hain zuzen ere zenbait tradizio ezberdinen na-hasketa dakarren liburu ingeles honetan gertatzeak, zerahausnartzera garamatza, alegia, kiratsaren ezaugarria,lainoari zikin itxura eman nahi dion arrazionalizaketa saiobaten emaitza dela, eta bere bertan egotea, idazleak ja-torrizko esanahiaren berri ukan ez edo sinetsi nahi ezizatearen baieztagarria dela seguru aski.

Erabateko ziurtasunez jakin ezin duguna zera da, in-terpretazio akats hau gureganaino heldu ez den zuzene-ko lekukotasunean bertan ote zegoen, edota akats ga-bea litzatekeen tradizio horretan oinarrituz zientzilariekosatzen dituzten teorien moldabideetan zehar agertuote den. Hau noski, antzeko kasu berriak azalduko balira,hauen laguntzaz bakarrik erabaki daitekeen auzia dugu.

Laino ingeles honen margorik ezak komentario bategiteko bidea eman liezaguke, baina albiste honen jato-rrizko tradizioarekiko fideltasunari buruzko bermerik ezdugunez, hobe izanen dugu bertan behera uztea.

Azkenik, zera azpimarratu behar dugu, alegia, aipa-tzen ari garen deskribapena ere zalantzan dabilela, lainoaitzindari eta laino kutsatuaren artean. Artikuluarenamaiera aldera komentalariak plazaratzen dituen haus-narketek erakusten dutenez, bera bigarrenaren alde da-go, baina lehenago lainoak izurritea hurrean zekartela ira-gaten zirela esan digu, eta hau agian metafora hutsa bai-no ez bada ere, jatorrizko tradiziotik datorren datua izanliteke halaber. Korapilo zahar hori beraz, lehenago bezainhestu eta askagaitz dugu oraindik. Zernahi dela ere, etanoski, bila gabiltzan irudiragarriaren laugarren ereduaidorotzeaz beste, hau guztian nagusiki interesatzen zai-guna komentalariaren arierak agerian ipintzea da. Kasuhonetan bertan, bi tradizio ezberdin hartu eta nahastuegin dituzte, –bietariko bat behinik behin etorki mitiko-koa–, beraien teorien aldeko frogak biltzearren. Beraz,zenbait ulerbide jakitunen oinarrian folkloreari mailegatu-riko irudiragarri "magikoak" daudela gauza frogatua duguoraintxe bertatik.

HECKER-ek ganduzko lainoaren motiboan oinarrituzeraikitzen duen teoria, alegia, lainoak, eguratsean zabal-tzen duen hartzigarriren bat edo daramala bere baitan,holandar sendagile bat hartuko du edo hobeki, berriroasmatuko du ehun urte beranduago. DIEMERBROECK dok-torea ez da heltzen laino batez mintzatzera, baina entzunditzagun bere hausnarketak eta irudiragarri horretaz zer-bait jakin behar ukan duela ikusiko dugu127:

Diemerbroeck-ek ... 1636an Nimegen hirian za-balduriko izurrite bortitzaren berriak jaso ditu,... eta hirusorburu eragokitzen dizkio "pestis" edo benetako izurrite-ari. Lehena, Zeruko haserre bidezkoa, gure ogen etagaiztakeria gogaikarrien zabor zuloari darion kiratsak era-gindakoa. Bigarrena, gizakientzako luputsu eta eraileaden Zeruak igorritako hartzigarri edo legamia antzeko

94 J. I. HARTSUAGA


125) Ber 292 orr. "a" oharra.

126) CAIUS BRITANNUS. "De Ephemera Britannica". Londini 1721. / 38orr. 127) WEBSTER, aip. id. / 9 orr.

izurrite germen apur bat (feminarium), gas fin baten mo-dura airean zabaldu eta hura zeharo kutsatzen duena.Bere ustetan gas hau eskualde askoren gainean zabaldaiteke lupu antzeko kutsadura eraginez airean, honela,ez bakarrik jende askori baizik eta mundu osoari kalteegin diezaiokeelarik.

Izurritearen hirugarren sorburua,... kutsadura da.Diemerbroeck-ek "pestis" eta "pestilentia"-ren arteko

bereizketari ere eusten dio. Azken hau hatsak, sasoi na-hasiak eta honelakoek sorturikotzat jotzen da. Baina izu-rritea,..., ezin dute sorburuok eragin,"feminarium" edosorburu orokorrari lagun badiezaiokete ere.

Argudiook, bistan dago, HECKER-ek gure laino magi-koaren gainean eraiki dituenaren pare parekoak ditugu.DIEMERBROECK-en saioa, hesparru zabal baten kutsaketagaitz apur baten premisatik abiatuz ulerbideratzeko, auzihoni buruzko gainontzeko teoriekin kontraesanean dago,hauek, ikusi dugunez, dena estaltzen duten lanbroak, izu-rrite haizeak, milioika otik eta orokorki, izurritea bera be-zain tamaina handiko agerkariak imajinatzea nahiago bai-tute. Handia txikiaz ulerbideratzeko saio hau, –handiahandiaz ulerbideratu beharrean–, benetan bitxi eta arra-roa da, eta laino koxkor magikoaren irudia ikusarazten di-gu bere azpian. DIEMERBROECK-ek "pestis" eta "pestilen-tia" kontzeptuen artean azpimarratzen duen bereizketaksusmo hori indartu besterik ez du egiten, bertan bi mailaezberdinetan sailkatzen baitira, alde batetik lur hezeegia-ren hatsak eta eguraldi nahasiaren gainontzeko ondoriokaltegarriak, eta bestetik hartzigarri apurtxo hori, aurre-nekoak berezko agerkariak diren bitartean, azken hau ze-rutar jatorrikoa delarik. HECKER-ek egin ez duen bereizke-ta honek, "feminarium" delakoaren gainerako izurrite iru-diragarri guztiekiko etentasuna eta burujabetza argi etagarbi uzten digu agerian; bera izurritearen sorburu beha-rrezko, askizko eta zuzentzat jotzen du; eta Zeruak igorriabailitzan plazaratzen du, gure lainoaren sorburu magikoagogora ekarriz, eta doktore honek irudiragarri hori ezagu-tu behar ukan duela ustearaziz. Nimegen hiria "et blauweDämpken" kausitu dugun lurraldearekin muga egitenduen eskualdean dago, eta beraz egiantzekoa da, harenantzeko tradizioren bat egotea hiri honetako izurrite so-natuari buruz, DIEMERBROECK-ek ezagutuko zukeen etabere teoria eraikitzeko oinarritzat hartuko zukeen tradizio-ren bat.

Lekuko zuzenak eta geron artean halako komenta-larien tartekatzeak sorrarazten dituen arazoei buruzkohausnarketok amaitzeko, bi kasu berri orritaratuko ditu-gu, bertan zera agerian jartzeko, alegia, ulerbide bakarbatean zenbait tradizio ezberdin nahasteak alde batetiketa ulerbideon gehiegizko orokortzeak bestetik, zenbate-raino baliogabe dezakeen zenbait kasutan oinarrizko al-bisteek jatorrian zeukaten adierazmamia.

Kasu hauetariko lehena ez zaigu oraingo honetan gi-zasemeei erasotzen dien izurrite batez mintzatuko, pata-tei ekiten dien gaitz batez baizik. Honela hasten da ko-mentarioa128:

1845. urtean pataten hauts lizuna izugarri bizkor za-baldu zen Alemania, Herbeherak, Belgika, Frantziakoipar aldea eta Ingalaterra, Eskozia eta Irlandako zati han-di batean ere. Izurrite hau hurrengo urtean ere, 1846anberriro agertu zen. Gertakari aipagarri bat somatu zenhonek iraun zuen bitartean, hots, lanbro bat edo lausobatzuen agerraldia doiki uztak hauts lizunak jota geratuaurretik.

Besterik ikusi gabe, gure motiboaren agerraldi barribaten aurrean gaudela pentsa liteke. Deskribapena ezda oso argia, –lanbro bat edo lauso batzuk ( a mist orfogs originalean)–, eta areago, ilun samarra iritzi dakioke.Halere, testuaren adierazpidearen zehaztasunak agerkarihorien ekinerari dagokionez, –doiki...aurretik,("immedia-tely previous" originalean)–, azpiko albistea gure motibo-ari loturik egon daitekeela itxarotea ahalbideratzen du.Baina hona testuaren jarraipena129:

Herbeheretan, biziki zabalkiro hedatzen zen lanbrolodi kirastu bat ikusi zuten patataren hauts lizuna agertuaurretik. M. Petit-ek dioenez, Frantzian nonahi somatuomen zen izurritea lauso baten ondoren agertu ohi zela.Ingalaterran ere agerkari berbera somatu zen.

Berriro kiratsa dakarkigun holandar lanbro lodiak ezdu, bistakoa denez, gure lainoarekin zer ikusirik, eskual-de zabalen gainean hedatzen diren lanbro eta lausoenfamiliakoa baita; eta ondorengo bi erreferentziak antze-ko irudiragarriez ari direla ematen du, lausoa aipatzenbaita eta ez lausozko edo ganduzko lainoa, nahiz eta lai-no horren itxura edo tamainaz deus ere ez aipatu. Hale-re arazoa zera da, holandar eredua dela deskribapenakontu et arreta apur batez azaltzen digun bakarra, etahori gogoan daukagula, halako uniformitate sentipenasortzen dela gure baitan, oharkabean irudi hori gainerakoerreferentzia guztiei eragokitzen diegulako, autoreak de-nak elkarrekin ipini baititu denak gauza bera bailiran. Gukordea, zera hausnar dezakegu, azpiko albiste jatorreklauso horien deskribapenean holandar lanbro erraldoi ki-rastuaren berdintsu liratekeen ezaugarriak aipatuko bali-tuzte, autoreak ez lukeela ezaugarri hauek plazaratzekoaukera galduko.

Azkenerako honelako sentipena sortzen da gure go-goan, alegia, autoreak berari komeni zaizkion aspektuakbaino ez dituela aipatzen, eta aldi berean zirikagarri lira-tekeen xehetasun txiki zenbait ezkutatu egiten dizkigula,fideltasuna opari eskainiz teoria baten eraikitzeari. Zer-nahi dela ere, autore hauen tartekatzeak, hizkuntza ña-barduren azterketa zorrotza uzten digu aurrerabide baka-rra, eta noski, bide horretako emaitzen balioa ezin da pa-rekatu lekuko batek emaniko deskribapen zehatzaren az-terketaren emaitzarenarekin.

Halere, ukitu dugun hau ez da komentalarien tarte-keriak ernaltzen duen oztopo bakarra, zeren dena dela,lanbro bat edo lauso batzuen agerraldia doiki uztak hautslizunak jota geratu aurretik horretan gure ganduzko lai-noaren eredu berria aurkitu izan bagenu ere, bere lagun-tza gure ikerlanerako hutsaren hurrena izango zatekeen



128) E. BASCOME. Aip. id. / 174 orr. 129) Ber. 174 orr.

bigarren arazoa dela eta: Deskribatutako irudiragarriarengehiegizko orokortzea. Aginduriko bigarren testuaren la-guntzaz saiatuko gara jarraian puntu hau argitzen. Aipatutestuak aurrekoak bezala, ez digu gizakiak jotzen dituenizurrite batez hitz egiten, aziendak akabatzen dituengaitz bati baizik130:

K.O. 1745 (...). Abereen "morriña" hau Europakozenbait eskualdetan zabaldu eta kalte egiten ibili zen;hondamen handia eragin zuen Suitzan eta gero Alema-nia, Polonia eta Herbeheretan zehar hedatu eta azkenikIngalaterrara ere heldu zen: Eguratsean agertzen zenlanbro urdinska batek erakusten zuen haren aurrealdea.

Autoreak ez digu lanbro urdinska honen tamaina etaitxuraren deskribapena zehazten, lanbro urdin batenagerpena eguratsean besterik aipatzen ez delarik. Esaldihonek edozer adieraz dezake, alegia, egurats osoan ze-har zabaltzen den lausoa, ala aldiz, behe samar agertzenden gandu urdinezko lainoa. Deskribapen honen hurren-go esaldiak ordea, laino zuzenaren aurrean gaudela uste-arazten digu, bertan zera esaten baita, agerkari horrekizurritearen aurrerabidea erakusten duela, eta honek lan-bro urdinskaren higiduraren irudia dakarkigu gogora, izu-rritea hurrean dakarrela iragotzen den lainoaren higiduragogoraraziz orobat.

Kutsaturiko lanbro handiak, laino txikiak ez bezala,ez dira higitzen: Eskualde osoa estali eta besarkatu egi-ten dute. Laino txikiak berriz, heldu, iragan, eta urrunduegiten dira, heriotza aztarnak utzirik haien bidean. Heinhorretan, aurrera egiten dute, higitu egiten dira. Zehaz-tapen honek beraz, deskribapenaren gabeziak gainditze-ko eta behar bezalako bermez aurrean duguna izurritelainoaren eredu berria dela esateko bidea zabaltzen di-gu. Baina zertarako balio honek azken buruan? Aspal-didanik ezagun dugun irudiragarri honen izana konstata-tzeko balio digu. Baina hortik at, nondik datozkigu ko-mentarioaren oinarri diren albisteok? Testuak adieraziirudi duenez, lanbro urdina, izurritearen aitzindari agertuda hau heldu den leku guztietan. Orokortze honetan oi-narrituz, zera aterako genuke ondoriotzat, alegia, irudira-garri hau zeharo ezaguna zela Suitza, Alemania, Polonia,Herbeherak eta Britainiar Irletan. Ondorio hau ordea, da-goeneko gezurretsi dute lainoaren urritasun eta arrarota-suna argi eta garbi erakutsi dituzten gure inkestarenemaitzek, baina areago gainera, BASCOME-ren idazlan be-ronen baitan ere gezurresten zaigu, bertan ezinezkoabaita komentatzen ari garen ereduaz gain lanbro urdina-ren beste edozein eredu aurkitzea, mendez mende na-zio horiek hondatu dituzten dozenaka izurrite aipatzen di-tuen berrehun orrialde pasako liburu lodi horretan zehar.Zera uste ukan beharko dugu beraz, autoreak, hidrope-sia hau zela eta, lanbro urdina tartera zekarren albisterenbat ezagun zuela eta ez zuela erreparurik ukan nonbait,mitologikoa dela dakigun irudiragarri hau, izurritearen la-gun, honen iraganbide osoan zehar ibili zela, aldez aurre-tik eta beste frogarik gabe esateko.

Ariera honi ez diogu agian oso zientifikoa iritziko, baibaitakigu lainoarena irudi mitikoa dela; baina autorearenikuspegian kokatuz gero, honelako orokorketa zeharo bi-dezkoa da, zeren eta lainoaren izan fisikoa egiazkotzatjotzen badugu, aski baita behin bakarrik hura gaitzarenzabaltzaile dela somatzea, gaitz berori zabaltzen denedonon ere hura bertan ibiliko zela onartzeko: Gaitz be-rak sorburu bera behar du beti, eta premisa honen pean,BASCOME-ren orokorketa bidezkoa da bere testuinguruhistorikoan. Baina guri dagokigun heinean, orokorketahonek motiboaren benetako garrantzia eta benetako he-dapena antzaldatzen ditu lehenengo, eta gero gainera,manipulazioa agerian uzten dugunean, albistearen etor-buru zehatza ezagutzea eragozten digu. Ganduzko laino-ak, –ganduzko laino urdinak noski–, Herbeheretan etaVoigtland-en (gaur Polonia baina Prusia idazlearen ga-raian) ezagutzen ditugu, eta albistea holandarra edo ale-maniarra (1851ko mugetan barna) behar duela sinestea-ri, jarrerarik zuhurren eta bidezkoena deritzogu, noski ha-rik eta irudiragarri honen eredu berriak hesparru honeta-tik at agertzen ez diren arte. Dena den, motiboaren he-dadura erakusten duen mapan puntu berri bat ipintzekoaukera galdu dugu.

Argi dago gure eginahalak ezingo direla orain arteko-ak bezain antzu eta okerrak izan beti. Nahiz eta gure mo-tiboaren ereduak urri baino urriagoak izan, eta komenta-larien kontu eta erreparurik eza albisteak tratatzerakoannegargarria bada ere, ekin dioguna bezain inkesta lan za-balak, esaterako, ia derrigor luzatu behar zigun emaitzabaikorrik. Eta izan ere, beren teoriak eraikitzeko erabili di-tuzten erreferentzien etorburua jakinarazteko beldur izanez diren autoreei esker, ahalezko izan zaigu gure ikergaiden izurrite lainoaren zenbait eredu aurkitzea, albiste zu-zen bezala batzuetan, edo albiste horiek osoro errespe-tatuz eraikitako komentarioetan besteetan. Hauek guz-tien kidetasunik nabarmenena zera da, azken honetanaztertzen ibili garen zalantzazko irudiragarri nahasiak ezbezala, hauek berehala eta inolako zalantzarik gabe es-kaintzen zaizkigula ezagungarri. Zenbait ñabardura be-reizkorren izanak ez die funtsezko bateratasuna gutxia-gotzen: Izurrite lainoa bere nortasun bereziaz jantzirik na-barmen zutitzen da, orain arte ikuskizun izan dugun eraguztietako laino, lauso eta lanbro zehazpakoen multzoan.

Lista pozgarri honetako lehen eredua, Oldenburg-eko alemaniar eskualdetik datorkigu. Berehala bestekontakizun bat gogoraraziko digun kontakizun hau, STRA-CKERJAN-ek bildua eta FRAZER-ek ingeleraz argitaratua du-gu. Honats131:

Neuenkirchen-en hurrean, Oldenburg-en, bada ba-serri bat, eta bertara heldu zen hogeita hamar urtetakogerratearen garaian ondoko hiritik astiro zetorren pestealurrin urdin baten itxuraz. Etxean sartu, eta gala batekoateko zutabearen zulo batean barrena sartu zen bizkor.Etxeko jaunak bere aukera ikusi eta azkar baino azkarra-go karabila bat hartu eta mailuz joz zuloan sartu zuen,

96 J. I. HARTSUAGA


130) E. BASCOME. Aip. id. / 126 orr. 131) J.G. FRAZER. "The Golden Bow" . London 1900 / III. Alea 34 orr.

pestea kanpora egin ezinean utzirik. Halere, astia igaroeta arriskua aienatu zelakoan, karabila erauzi zuen.Horra! Lurrin urdina berriro narraztuz eta kizkurtuz zulo-tik irten dela. Honela askaturiko pestea etxeko familiagaixo hartako senide guztiei atxiki zitzaien bat ere bizirikutzi gabe.

Bistan dago Hölterhof eta De Lappe-ko pesteenkontakizunen anaia bikiaren aurrean gaudela. Eta ez ba-karrik pestearen irudiragarria bi kasuetan berbera dela-ko; areago oraindik, irudiragarri horren gainean eraikitakoleienda osoa ere berbera delako: Izurrite lainoaren ager-pena, honen harrapaketa eta itxitura etxeko zulo batean(De Lappe-n bezala), ondoriozko babesezko emaitzare-kin, lainoaren ihesa ahalbideratzen duen azken burukoarinkeria (Hölterhof-en bezala) lainoaren heriotzazko be-rehalako eraginarekin, eta etxe baten hesparruan muga-turiko ekinaldia. Berberatasun honek alferreko bihurtzenditu,..................................................................................................Neuenkirchen-go laino honen deskribapenaeta ezaugarri funtziokariei buruzko edozein komentario.Hauei dagokienez, aski da irakurlea holandar ereduarengainean eginiko hausnarketetara bidaltzea. Beraz, ohargeografiko xume bat luzatu besterik ez zaigu geratzen:Twente eta Oldenburg-eko eskualdeak bata bestetiknahiko hurbil eta geografikoki nahiko homogeno diren bieskualde ditugu, agerian jarritako bateratasuna normal-tzat joa izateko, hots, bazterrak nahastera datorren era-gile bat ez izateko. Hein beronetan, eredu berri honenagerpenak ez dakar izurrite lainoaren eragin hesparrua-ren zabalagotzea, Oldenburg-ekoa, holandar eta prusiarVoigtland-eko ereduek marrazturiko hesparruaren baitanbaitago. Izan ere, ekarkin nagusia zera da, aurreneko laukasuek marraztu diguten eremu hain zabal horretan kon-tzentrazio handiagoko lurralde bat definitzea. Kontzen-trazio handiago hau, oraindik nabarmenago azaltzen dagainera Neuenburg hirian, Oldenburg-eko eskualdeanbeti ere, beste eredu bat dugula jakiterakoan. Azken hauFRAZER-ek aipatu baino ez du egiten, aurrekoaren berbe-ra dela eta, istorioa ez errepikatzeagatik132. Ondorioz zeradugu une honetan, sei ereduetatik hiru Frisia-ko penin-tsularen inguruan biltzen direla, gainontzeko hirurek,Euskal Herriak, Ingalaterrak eta Poloniak mugatzen du-ten hesparrua marrazten diguten bitartean.

Sei eredu askotxo da dagoeneko, haiek marrazturi-ko hesparrua bere joera eta esklusioekin ia definitibotzatonartzeko, bere erakusbide orokorretan, hots, Europa,edo kontinentearen atlantiar itsasertza zehatzago, etaBritainiar Irlak. Gainera, aurruste honi aurriritzirik gabeeginiko inkesta bermatzen zaio, alegia, eskualde horie-tan bereziki kontzentratu gabe, eta alderantziz, mundukobazter guztietako izurriteak aipatzen dituzten idazlan oro-korrak oinarritzat harturik burutu dugun inkesta. Halere,ondoren plazaratu behar dugun ereduak ia hankaz gorajartzen ditu gure aurrusteok. Bertan, Seguran bezala ko-leraren zabaltzaile den lainoa, berehala jo daiteke gurebeste lainoen senidetzat. Baina zorioneko laino hau in-

diar penintsulatik datorkigu, garai bateko India eta gauregungo Pakistan-go Karatxi-tik hain zuzen. Eskerrak ha-sierako sustoaren ondoren, testuak berak, oraindik erelehengo hesparru beraren baitan diraugula adierazten di-gun igargarria eskaintzen digula133:

Aldi horretan, imajina daitekeen peste erasorik ika-ragarriena gertatu zen Kurrachee-n, Indus ibaiaren itsa-soratzetik hurbil, horren ondorioz egun gutxiren buruanzortzi mila lagun hil zirelarik. Kurrachee-n lekuko zuzenaizandako batek emandako deskribapena, –Gavin Milroydoktoreak bere kolerari buruzko artikuluan dioskunez–,hain dago interes ikaragarri eta erakusgarriz beterik,–izurrite bisiten ezaugarri bortitzenak erakusten baitizki-gu–, ezin dugula hemen haren berri laburra eman gabeetsi:

"Beroa latz egin zuen ekainaren lehen hamabostal-dian, baina urtaroa nahiko osasuntsu suertatu zen. Igan-dean, hilak 14, eguratsa ohi baino geldo eta zanpakorra-go zegoen; bertan zegoen kazetari batek zera dio: "Zeruabera gure sorbalden gainera hustu zela ematen zuen;itogarria benetan".

Itxura harrigarriko laino ilun bat narrazka iragan zenortzian tropak elizara zihoazelarik, eta bat bateko haizebolada batek mehatxatu zuen eraikuntza: Heldu bezainbat batean iragan zen eta aldegin zuen; eta fededunaketxeratu zirenean, lehenago bildu zirenean bezain barezegoen airea. Instant berean agertu zen izurritea; gauer-di aurretik, 86. erregimentuko bederatzi soldadu hilikzeuden, eta ospitalean, heltzen ziren guztiak nekez harzitzaketen, hara erreskan eramaten hasi baitziren; gaubeldurgarria izan zen".

Deskribapenari dagokionez, itxura harrigarriko lainoilun bat dugu, nahiz eta albisteak harrigarritasun hori zer-tan datzan argitu nahi ez izan. Laino hau ez da urdina,eta hein honetan, gure korpusean dugun hirugarren lai-no margogabea dugu.

Zalantzazkoa gertatzen da lainoari loturiko urdintasu-naren esanahiaren auzia: Pestea bereizi eta gainerakoizurriteei oposatzen dien ezaugarria izan liteke, edoagian baita ere germaniar eskualdeetako bereizgarri bat.Gu geu bigarren aukera honen aldeko gara, baina denaden hau ez da guretzako gehiegizko garrantzia duen au-zia.

Lainoaren ekinerari dagokionez, honek argitan ipin-tzen du, hura, dagoeneko aurkituriko sei haurrideen se-nitarte berekoa dela: Airean narrazka iragotzen da elizaradoazen soldaduen buruen gainetik, eta heldu bezain biz-kor aldegiten du. Bere iragotzeak, –orain arte inoiz ezden haize bolada hori lagun duelarik–, izurritearen batbateko agerraldia dakar, eta honek jota bederatzi hildakoegotea zenbait ordu beranduago. Eta noski, lainoa, iku-sia, ezagutua, eta darraikion izurritearen sorburutzatulerbideratua azaltzen zaigu. Lainoaren ezaguntasunaIndus ibaiaren bokalean, gure hipotesi eta aurruste guz-tiak baliogabe litzakeen ezustekoa izan zitekeen, baina



132) Ber. 34 orr. 6. oharra 133) E. BASCOME, aip id. 177 orr.

azkenean ez dago honelako buruhausterik, albisteareniturburua den lekukoa identifikatuz gero. Zehazki etaosoro ez bada ere, identifikazio zatikari horrek erakustendigu lekukoaren nazionalitatea: Ez da indiarra, berriaKaratxitik badatorkigu ere, britainiar soldadua baizik, bri-tainiar barruti militar batean gertatzen baita guztia:Lainoa elizara doazen tropen gainean dabil eta biktimaksoldaduak dira, berriemailea bera ere seguru asko solda-du den bezala, kazetari edo sendagile izan bazitekeenere. Dena den, izurriteak benetan laino itxurapean ager-tzen ez direnez gero, eta laino hori berriemailearen tes-tuinguru eta ondare folklorikoari dagokionez gero, ereduhau Britainiar Irlatan kokatuko dugu, eta ez Indian.

Lainoaren harrapatze itxitze eta indargabetzea kon-tatuko lituzkeen pasadizoaren huts egitearen ondorioz,kontakizun honek Segurakoaren antza du batik bat, az-ken honetan ere laino marismearen hiriaren gaineko ira-gotzeak izurritearen erasoa ekartzen baitu.

Lainoen harrapaketa aipatu dugula eta, bidenabaresan dezagun horri buruz une honetan dauzkagun da-tuek teknika horren erabilpena germaniar eskualdekobariantetzat jotzera eramaten gaituztela, menderabidehori aipatu ere ez baita egiten eskualde horretatik kanpoezagutzen ditugun hiru kasuetan, –bi britainiarrak etaSegurako–, eta haren baitan berriz lainoak ez ezik, izurri-teen beste irudiragarriak ere harrapatu egiten baitituzte,hala nola Erbach-eko gartxo urdina, edo Conitz-eko ze-hazpako irudiragarria, biak ere GRIMM anaien artikuluanazaldurikoak.

Azkenean berriro lehenagotik marrazturik genueneremura bidali gaituen indiar "ezustearen" ondotik dato-rren kasua, aurrekoa ez bezala, itxura arrunt apalaz ager-tzen da hasieran, eta ezustea azkenerako gordetzen di-gu, izurrite lainoaren hesparrua areago zabalagotukoduen ezuste bikaina gainera. Lorratza, lehenago nonbai-ten aipatu dugun WEBSTER-en idazlanean hasten da, hainzuzen ere jarraian irakurtzen dugun komentario honetan:

Schreibner, –VAN SWIETEN-ek aipatzen duenez, ku-tsaturiko lekuen gainean geldirik sarritan agertzen denlaino txiki batez mintzatzen zaigu. Autore gaitu honenulerbidea zera da, gaitza halako laino batetan bildurik hai-zeek barreia dezaketela eta gero beste leku batean bilduberriro.

Orain arte plazaraturiko laino eredu guztiak gaitzazabaltzen denerako aldeginda badaude ere, SCHREIBNER

delako honek marrazturiko deskribapena gure motiboa-ren antzekoegia da, aintzat ez hartzeko: Izurritea zabalduden lekuaren gainean airean geldirik egoten den lainotxikiak, gaitza zurrupatu, baitaratu eta ondoren hedatuegiten omen du. Gure lainoa da zalantzarik gabe, beste-lakotasun txiki batez: Oraingo honetan ez dute kutsadu-ra zabaltzen harrapatu, kutsadura zurrupatzen ari zelabaizik.

Lainoaren berri ematen digun autorearen izenarenarabera, germaniar hesparruko eredu berria dugula itxa-ron daiteke, baina gero ez da honelakorik gertatzen, ze-ren SCHREIBNER delakoaren idazlanaren izenburua zera

baita: "Observationes et Cogitata de Pestilentiae quae inUcrania grassata est". Hona ezustea, eta hona lainoaz arizaizkigun pasarteak134:

Zirujau fidagarri hark kontatu zuenez, ez zuen hegaz-tirik ikusi leku kutsatuen gainean, baina bai ordea lausobat haien gainean oskarbian flotari. Irailaren erdialdeaneguerdi batean oskarbi zegoelarik, hiru hilabetez itxirikegondako gotorlekuan sartu nintzen, bertan karbunklozhildako gazte bat ikusi nuelarik, eta antzeko lausoa ikusinuen. Bertako biztanle eta guardia guztiek lauso berabertan egon ohi zela baieztatu zuten.

Ardura zientifikoaz idatziriko lerro hauetan ez zaizki-gu tamalez lainoari buruzko xehetasun ugariegirik jakina-razten, eta nabarmen agertzen da gabezi hau testigantzazuzen modura heldu zaigun aurreko ereduarekin erkatuzgero.

Ukraniar erreferentzia honek zera erakusten digubesterik gabe, hots, izurriteak jotako lekuen gainean ai-rean geldirik ageri den laino txiki bat. Kasu honetan ezda kutsatzen duen lekuaren gainetik bizkor iragaten,nahiago baitu antza denez, eragiten ari den herioztearenlekuko geratzea bertan.

Izurrite laino irudi horretan gure ikergaiaren ereduberria ezagutzeak nekerik eman ez badigu ere, ezin iza-nen dugu beste honenbeste esan, ez lainoaren arierariez eta albistearen jatorburuari dagokienez.

Gure lainoa Ukrainian azaltzeak izugarri zabaltzen duorain arte ibili garen eremua. Baina ukrainiarra ote bene-tan? Komenta dezagun liburuko datu apurretaz eta zen-bait ikerketa lanez osaturiko egoera.

SCHREIBNER doktoreak dioskunez, abisua jasotzendu, gerratik gailen itzuli datorren armada zati batentzatnegua iragotzeko kanpalekuak hautatzen aholkua emandezan, Ukrainian pestea zabaldu baita. Armada lagun-tzen doala herri gotortu bat behatzen ari delarik egitenditu goragoko komentarioak.

Jakin ahal izan dugunez, Errusia eta Turkiaren arte-ko 1735-39ko gerraz ari da. Gerrate hartan Errusia etaAustria elkar hartuta borrokatu ziren turkiarren aurka, etaez dakigu armada zati hori errusiarra ala austriarra oteden. Baina errusiarra balitz ere, –liburua San Petersburg-en argitaratzen da–, garai hartako Errusiar Inperio sortuberrian, kostalde baltikoan zehar XIII. Mendez geroztikbizi diren germaniarrak dira Anna Ivanovna zarinaren ku-ttunak. Alemanieraz baino mintzatzen ez den elite honekburutzen ditu Errusiar Inperioarentzat administrazio etagerra mailako lan ikusgarriak. Areago, garai hartako erru-siarren atzerapen itzela dela eta, –Errusian ez dago uni-bertsitate bakar bat ere–, sendagile guztiak germaniarnazioetatik etorritakoak dira, germaniarra den bezalaSCHREIBNER-en apunteak jasotzen dituen JOHAN BERNARD

FISCHER garaiko Errusiar Inperioko osasun ministroa ere.Testuaren irakurketa zorrotzak berriz bi gauza era-

kusten digu: Batetik, lehen aldiz gertatzen zaigula idaz-

98 J. I. HARTSUAGA


134) J.F.SCHREIBNER."Observationes et Cogitata de Pestilentia quaein Ucrania grassata est". Petropoli 1750. / 6 orr.

ten duen sendagileak berak lainoa ikusi izana. Ez du bes-teek ikusitakoa orritaratzen bakarrik, gainera berak ereikusia dela esaten digu eta. Bestetik, hiru hilabetez pes-tea dela eta itxirik dagoen gotorlekuaren gainean orain-dik lainoa han geldi egoteak zer esan nahi du? Zergatikez dira bada guztiak hiltzen lainoa oraindik han badago?

Bi zerok fidagaitz izatera bultzatzen gaituzte, etamotiboaren ukrainiartasuna azken buruan berma dezake-ten bakarren lekukotasuna, –bertako biztanleen lekuko-tasuna alegia–, zalantzan jartzera, eta sendagileak berakeragindakoa edota eralda-ikutua ez ote den susmatzera.Ez al da SCHREIBNER doktorea bere gustuko teoriarakoapunteak biltzen ari?

Lekukotasunaren egoera nahasiegia da gure ustez,beste frogaren ezean,lainoaren motiboaren hedapenaItsaso Beltzeko ertzetaraino zabaltzeko. Froga garbirikeskuratuz gero ez genuke inongo arazorik horretarako,honek ez bailiguke Karatxi-koaren tamainako arazoa eka-rriko, baina oraintxe bertan esku artean duguna ez dahorretarako aski. Beraz, zortzigarren eredu hau aurkeztuondoren, gure motiboa herri germaniarren ekialdekomugak ez dituela gainditzen gaude oraindik. Eredu guz-tiak plazaratu ondoren helduko diogu patxadaz izurritelainoaren hedadura ulerbideratu eta egokidura arkeologi-koak aurkitzeari.

Guztira hiru dira erakusteke ditugun ereduok: Bi au-rrenekoek, azkena plazaratu dugun honen antzera, atlan-tiar itsesertzetik urrunduko gaituzte, orain arte bertatik iabatere mugitu ez bagara ere, Suitzako mendietara abia-raziz. Bietako lehenak Bernako kantoira garamatza hainzuzen135:

Duela 200 bat urte Brienzergrat hiritik lurrin urdintxiki baten itxuraz heldurik, Bernako Habkern haraneanizurrite beldurgarri batek, –birikeriak alegia–, eraso zue-nean hantxe ikusi zuten Heriotza segaz ebakiz haraneanzehar oihuka zebilela. Honi jarraiki, honek ebakitakoaerratzaz garbitzen zuen emakumezko itxura bat zebilen.Jendeak, "Heriozne Andrea" esan ohi zion.

Kontakizun honek hiru irudiragarri ezberdin leunki el-kartzen dituen koktela erakusten digu: Lurrinezko lainourdin txikia, heriotzaren gizarapen gizonezkoa (DerTod),eta honen urratsen atzetik honek ebakitakoa erratzaz bil-tzen datorren irudiragarri emakumezkoa. Bi pertsonaion-gana biltzen da noski kontakizunaren arreta osoa, ber-tan, lurrin urdinaren paperak kasik fisikoa ematen duela-rik, bi lagun horien ikur balio argiari kontrajarriz. Herio-tzaren segaren aldean bere nagusitasun erailea galduduen betiko ganduzko laino koxkorra dugu, bere higikeraeta ekinerari buruzko xehetasunek kontakizunean hutsegiten badute ere. Xehetasun hauen ezean, gure ko-mentarioa leiendaren kokalekuari lotu behar zaio nagusi-ki, honen ekarkinik nabarmenena zera baita azken bu-ruan, izurrite lainoaren eragin hesparruaren mapan, hes-parru hori Europako erdialderaino hedatuko duen puntuaezartzea.

Suitzatik heldu zaigun bigarren eredua, Luzerna hiri-ko inguruetatik datorkigu, hain zuzen ere, Lau Kantoie-tako Aintziraren ertzean dagoen Meggen izeneko hiritik.Eredu hau, irregular samarra dugu, ke laino koxkor urdinbatez mintzatuko baitzaigu, ezagutzen dugun ganduzkoaaipatu beharrean, baina bi irudiok nahiko parekoak dituguikuspegi grafiko batetik, aldaketa txiki hau onartzeko, etadena den, kontakizunaren irakurketak onarpen horren bi-dezkotasuna baieztatzen digu. Entzun dezagun bada, ta-malez osoriko bertsioa ez dugun istorioa hau, nahiz etadena den, falta den pusketa aise asma daitekeena izan136:

Luzernatik ordubeteko bidean dagoen Meggen-goauzunea hutsik utzi zuen peste hondatzaile batek. Ber-tan, aintzira ertzean eraikitako zurezko etxe zahar batekozulo baterantz hegan abiatuz eta gelako hormako arrail-dura batean barrena sartuz ke urdin txiki bat ikusi zuten."Hori pestea da" esan zuen begiraleetako batek, bertara-tu eta taketa sartu zuen arraildura hartan. Une bereansuntsitu zen gaitza auzunean. Anitz urte iragan zirelaetxeko bat atzerrira partitu zen soldadu. Behin etxeraitzuli eta begia hain zuzen ere zuzendu zuela, gertakarihartaz oroitu eta zera esan zuen erdi txantxetan: "Ikusdezagun ketxoa oraindik hor ote dagoen". Esanarekin ba-tera atera zuen, batek halakorik ez egiteko esan bazionere,...

Gaztearen ikusminak eta gure kopiako azken esal-diak, pesteak bertan indar osoz zirauela eta aske geratuondoren berriz ere auzune hartan hondamena eraginenzuela susmatzeko bidea ematen digute.

Kontakizun honek zera erakusten digu, alegia, izurri-te lainoaren harrapaketa teknika ez dela Twente etaOldenburg-ek mugaturiko hesparruko esklusiba, baiziketa motibo honen eragin hesparrua hori baino askoz za-balagoa dela. GRIMM anaiek plazaraturiko Erbach (Fran-konia) eta Conitz-eko (Prusia) ereduetan teknika beronenerabilpena ikusi dugu, baina kasu horietan harrapagaiaez ziren ganduzko lainoak, baizik eta gartxo urdin bat au-rrenekoan, eta inolako irudi edo itxurarik gabeko pesteabstraktua bigarrenean. Suitzar eredu honek berriz, –ze-hatz mehatz ganduzko lainoa aipatzen ez badu ere–, izu-rrite lainoaren harrapaketaren eragin hesparrua nabar-men zabaltzea ahalbideratzen du, nahiz eta azken bu-ruan germaniar eskualdeko mugetan barna iraun, berta-ko bariantea izan behar duela ustearaziz. "Eskualdekobariantea" diogunean, honek ez du derrigor esan nahieskualde horretan buruturiko garapen narratibo berantiareta bazterrekoa denik, euskortasun sendoago baten era-kuslea izan bailiteke, hots, gainerako lekuetan ahaztueta bertan bakarrik gorde den izurrite lainoaren ezaugarrizahar jator bat. Bata dela edo bestea dela, Voigtland etaBernako erreferentziek germaniar eskualdeen irudiraga-rria bere harrapaketaren kontakizunik gabe ere berdinager daitekeela erakusten digute, irudiragarri honen bu-rujabetza frogatuz.



135) A.LÜTOLF. "Sagen Bräuche und Legenden aus den FünfOrten". Hildesheim, New York 1975 / 114 orr. 136) Ber. 114 orr. 50 zbk: "PESTRAUCH DER KEILT"

Azkenik esan dezagun Meggen-go peste honi bu-ruz, holandar lainoaren azterbidean ernalduriko zalan-tzatxo bat argi dezakeen puntu berria dakarrela berare-kin: Harritu egin gara orduan lainoaren lehen agerraldia-ren kamustasuna ikusirik, –hartan ez baitzuen inor erai-ten–, nahiz eta teoriaz bederen bere agerpen hutsa askiizan eskualde osoan heriotzaren hazia zabaltzeko. Kekoxkor urdin hau ez da ordea kontraesan berbereanjausten, hasiera hasieratik jokatzen baitu eraile, eta en-goitik nabarmen agertu diren bere ondoriook dira bereharrapatzearekin batera aienatzen direnak.

Azken bi ereduok eskaini dizkigun suitzar leienda bil-duma berak luzatzen digun erreferentzia berri batekPrusiara garamatza berriro, gure inkesta honetako azkenizurrite laino eredua aurkitzera. Jatorburu hau Tormer-sdorf dugu, aurkitzeko urtetako lana behar izan dugunherrixka. Izan ere, kasualitateari eta alemaniar diasporakinterneten ipintzen dituen argibideei esker aurkitu ahalizan dugu azkenik herri hau non zegoen, eta zegoen dio-gu, II. Mundu Gerra ondoren ezarritako Oder-Neissemuga herriaren erdi erditik pasa eta deseginda geratubaitzen, gaur egungo mapatan beraz aurkiezina delarik.Halere, mapan duen kokapena ez da azken laino honenkasuan bere ezaugarririk nabarmenena, dagoeneko ere-du bat, –Voigtland-ekoa hain zuzen–, eskaini digunPrusian agertzen baita, eta ez dio beraz gure motiboareneragin hesparruari zabalagotzen laguntzen. Garrantziaitzelekoa den bere ekarkina, aldiz, testuak eskaintzen di-gun argibide baliotsu bati zor zaio. Ikus dezagun lehenbailehen137:

Tormersdorf-eko peste hilobiaAspaldiko garaietan pestea Rothenburg-eko ingu-

ruetan urrun eta zabal hedatu zenean eta bakar batzukbakarrik bizirik zirautelarik, ondoko Böhmenrland (Bohe-mia) eskualdeko ospe handiko azti bati idatzi zioten gai-tza konjuratu eta uxatzera etor zedin. Hau etorri etaTormersdorf-eko Zechberge mendian hilobi handi bathondeatu eta harrizko hormak eraikitzeko agindua emanzuen. Bertan, bere azti zotza jasoz, hilobi zuloraino hur-bildu eta bere konjuro formulak kantatu zituen pesteaberegana erakartzearren. Hura, laino urdin baten itxurazagertu zen inguruko herri guztietatik erakarririk, eta hilo-bi barrura ezkutatu zen. Aztiak honako agindua gaineratuzuen oraindik, hots, inork ez zuela sekula hilobia zabaldubehar, eta ondoren bere ere hilobian barrena sartu etajendeak ez zuen sakon bat lurrean besterik ikusi geroz-tik, hain zuzen ere, gaur egun oraindik ikusgai dagoeneta "Peste Hilobia" deritzan sakon bera.

Azken testu hau izugarri garrantzitsua da, izurrite lai-noa eta hilobi megalitiko baten arteko froga luzatzen bai-tigu (hilobi handi bat hondeatu eta harrizko hormak erai-ki), honen bitartez izurrite lainoa eta jentilen lainoarenberberatasuna erabateko segurtasunez erabaki dezake-gularik.

Bazeuden aurretik ere berberatasun hau susmatze-ko zenbait arrazoi on: Arraza baten bat bateko eta eraba-teko suntsipenaren bi eredu genituen, –gai nahiko bitxiabere bi bertsio bakarrak hurbiltzeko saioa zilegi izateko–,biak zein bere oroitarri megalitikoari loturik. LehenaEuskal Herrian gertatzen zen laino txiki baten agerpenakeraginik, eta bestea Irlandan burutzen zen, izurrite batzela bide. Eta bi tradizioon arteko lotura, kolera izurritebatek laino txiki baten itxura hartu zuela jakinarazten di-gun euskal folkloreko albiste batek luzatu digu. Auzia ar-gi dagoela ematen zuen, xehetasun xume baten zirikasalbu: Azken albiste hau, jentilen akaberaren anitz ber-tsio bildu diren eskualde batetik etorri zaigu, eta halere,jentilen lainoa ez da inoiz izurrite lainoa bailitzan ulerbi-deratzen, eta honek noski bi lainoon ezberdintasunarenhipotesia plazaratzen du, jentilen akabera eta Partholon-darrena bata bestetik urrunduz.

Halabaina hipotesi hau ere ez da eusteko samurra:Erraldoien akabera biok antzekoegi dira eta batera dutenlotura megalitikoak adierazkorregia dirudi aintzat ez har-tzeko. Eta bestalde, bi laino moten antza, –kasu bateanberberatasuna bilakatzen den antza–, are eta mamitsua-go agertzen da bi irudiragarrion urritasun eta arrarotasunparekoak kontuan hartuz gero. Eta noski ez dago ahazte-rik izurrite lainoak, jentilen lainoak sorrarazitako ilunguneeta enigma guztiak aidoso eta borobil ulerbideratzen di-tuela: Halako gauza txiki eta xumea hain beldurgarri nolaote daitekeen, eta erabateko suntsikera hori nola eraginote dezakeen galderek, izurrite lainoari esker jasotzendute lehen aldiz erantzun asegarria. Orduan, hau guztiakontuan hartu ondoren, Euskal Herrian gertatzen denizurrite lainoa eta jentilen lainoa gauza beratzat ez jotzeazeraren bidez ulertarazi nahi izan dugu, alegia, jentilenakaberaren kontakizunaren gozotze prozesuak eraginikoondorioetako bat bailitzan, leienda honetan Jesukris-toren jaiotza eta kristaugoaren hedapenaren motiboensarkeriak jentilen heriotza eztitu egin baitu, lehengo lai-no erailea suntsikera leundu baten iragartzaile hutsabihurtuz. Eta orain, azti baten xarma kantuek erakarririk,euskal jentilak eta irlandar Partholon-darrak bezalaxebertan betirako ehortzirik geratzeko hilobi megalitiko ba-tean sartzen ikusten dugun Tormersdorf-eko izurrite lai-noak gure aurrusteetan ez garela oker ibili erakusten di-gu: Jatorriz laino bat baizik ez dago, kultura megalitikobati lotzen zaion izurrite lainoa. Somatu ahal izan ditugunezberdintasunak bi gordekortasun maila ezberdinen iza-netik datoz: Kultura megalitikoarekiko lotura oraindikageri den mailarik mitologikoenean lainoak bere izurrite-bidetasuna galdu du, kultura eraldaketek eraginiko be-rrinterpretaziopean, eta bere izugarritasun eta meha-txaritasunaren oroitzapen lausotu eta zehazpakoa bainoez du gorde. Eta gaitzen folklorearen mailan, lainoak izu-rritea irudiratzeko balioa gorde du, baina lotura megaliti-koa galdu egin da noski, maila honetan ez baitzen luza-roago beharrezkoa. Tormersdorf-eko pestearen kontaki-zuna, –benetako miraritxoa den eta izan ere inondik ino-ra espero ez genuen idoroketa–, alde batetik lainoarenizurrite-bidetasuna eta bestetik haren lotura megalitikoa-

100 J. I. HARTSUAGA


137) KARL HAUPT. "Sagenbuch der Lausitz" I. alea / 182 orr. 216 zb.

ren oroitzapena gordetzen jakin, asmatu eta ahal izanduen bakarra dugu. Demostrazio bat balio duen kasu ba-karra.

Izurrite lainoari buruzko inkesta luze honen amaibu-ru gisa, bi punturen gaineko komentarioa egin behar du-gu. Lainoaren benetako funtzioaren auzi zaharrari heldu-ko gatzaizkio lehenik, eta honen ondoren, kausiturikoereduaren banaketaren gainean bi hitz esango ditugu.

Gaitza bere baitan daraman lainoa eta izurritearen ai-tzindari agertzen den lainoaren arteko hautakizun zaha-rra, Tormersdorf-eko pestearen berri eman digun testu-ko orri oineko ohar batek pizten du. GRIMM anaiek aipa-turiko Voigtland-eko eredu berari buruz ari den ohar ho-nek honela dio138:

Garai batean wenden-darrak bizi zireneko Voigtland-en, pestea bererantz erakartzen duen laino bat dela ustedute. Izurritea aurrera erakartzen duen lauso sargoritsuada.

Hauxe dugu, lainoak gaitza bere baitan daramala zu-zenean gezurtatzen duen herriko albiste bakarra, –teoriabat frogatu nahian dabiltzan medikuek manipulatu gabe-ko era honetako albiste bakarra alegia–. SCHREIBNER-enukrainiar lainoari buruzko komentarioak ikerlari baten ko-mentarioak dira, eta gainera, herri albiste jatorretan oina-rriturik baleude ere, ez dira lainoak gaitza bere baitan da-ramala zuzenean esatera heltzen. Eta aldiz, leku kutsa-tuen gainean geldirik dagoen lainoak kutsadura zurrupa-tzen duela esaten denean, gaitza baitaratzen ari dela ge-ro beste nonbaiten uzteko aitortzen da inplizituki, eta ho-nek lainoa kutsatuaren hipotesira garamatza berriro.

Voigtland-eko lainoa dugu beraz, gaitza gordetzenduen "ontzia" izan beharrean, nolabaiteko erakarmenadela bide haren erremolkatzailetzat esplizituki jotzenduen eredu bakarra.

Lehian dabilen beste hipotesiak, DIEMERBROECK etaHECKER bezalako ikerlariak dauzka defendatzaile esplizitubakarrak, baina aldi berean, zenbait albistetako aitorpeninplizitua du aldeko: Alde batetik lainoa izurritea delaesan, eta bestetik lainoaren itxitura edo bere biktimeki-ko hurbiltasuna dela eta, lainoak benetan kutsatu egitenduela somarazten diguten aitorpen inplizitua.

Bi ulerbide kontraesankor hauen izanak, jatorrentzatbietako zein onartuko ote dugun erabaki beharra plazara-tzen du berehala. Halere, ez dugu uste jatortasun etaeraldatutasunaren arteko auzia denik esku artean dugu-na, bikoiztasun horrek gure ustez benetan erakusten

duena izurrite lainoaren benetako jatorrizko anbiguotasu-na baita. Aurkituriko ereduen listari begiratuz zera naba-ritzen dugu, alegia, lainoaren ekinera bi kasutan bakarrikerakusten zaigula bitartekaririk gabe eta beste motibo-ren baten, –laino harrapaketaz ari gara nagusiki–, interfe-rentziarik gabe: Segurako eta Karatxiko britainiarren ber-tsioetan hain zuzen. Bada, biok, arras batera dabiltzagertakarien hurrenkerari dagokionez: Lainoak, agertu,iragan eta alde egiten du, eta zenbait ordu beranduagobertako guztiak gaixotu eta hiltzen hasten dira. Eta kito!

Bateratasun hau, lainoaren benetako funtzioari bu-ruzko era guztietako espekulazioei bidea ematen dienekinera honen jatortasunaren frogagarria dugu. "Gaitzabere baitan daraman lainoa" ala "izurritea erakartzenduen lainoa" alternatibari ematen diogun erantzuna be-raz, izurrite lainoaren jatorrizko anbiguotasunaren hipote-siari eustea da, honek uztar baitezake, hobekien, aurki-turiko bi ulerbide kontraesankorren izana.

Bada noski, gaitza bere baitan daraman lainoaren al-deko joera logikoa, zeren eta mitologia, ikusgai den itxu-ra batez baliatzen bada ikusezina den errealitate bat iru-diratzeko, itxura horrek ikusezin hori benetan adierazteaematen du logikoena, hots, lainoa benetan izurritea iza-tea, zeren eta honen erakartzailea baino ez bada, orduanhau, –izurritea–, ikusezin eta irudiratu gabe geratzen bai-ta aurrera ere. Baina dena den, lainoaren ekinera nahikoanbiguoa da bi ulerbideak gogora etorri ahal izateko.

Eta azkenik, aurkituriko hamaika kasuek gure mapanmarraztu duten banaketa hesparruari buruzko bi hitzesan ditzagun atalaren amaiburu.

Eremuaren zabalari dagokionez, Euskal Herria damendebaldeko muga, Itsasoa ipar aldekoa, Alpeak hegoaldekoa eta Elba ibaia joko dugu ekialdeko muga, hortikharaindiko eredu guztiak gizarte germaniarretan kausitudirelako, eta beraz gizarteok ekialderantz XII eta XIII.mendeetan hasitako emigrazio aldien ondorio direlako.

Zabaleraz gain, nabarmendu beharreko bi aspektugarrantzitsu daude gainera: Aurrenekoa, gure irudiraga-rriaren hutsa mediterranear Europa osoan, eta bigarre-na, inkesta honetan kausituriko eta kokatu ahal izandakohamar ereduetariko zortzik erakusten duten atlantiaritsasertzeranzko joera nabarmena, kontinentean, nahizBritainiar Irletan.

Zalantzarik gabe esanahiren bat eduki behar dutenbi ezaugarri. Ohar arkeologikoei eskainitako atalean saia-tuko gara aurki esanahi hori argitzen.



138) Ber. 216 orr. 1. oharra

Izurrite lainoaren aztertzeari eskainitako iker ahalegi-nek bi idoroketa garrantzitsu ekarri zituzten karanbolaz,hauek Euskal Herria eta Irlandatik kanpo guk ezagutzendugunaren antzeko jentilen akaberaren tradizio bat baze-goela erakusten zutelarik. Eta zertxobait beranduago,benetako azken orduko kontsulta batzuk ustekabeko be-zain zoragarri den honako fruitu hau eman zuten: Beta-zal jasoerari buruz eutsi dugun hipotesiari erabatekobaieztapena ematen zion datua, honen izana, motibo ho-nen azterketaren amaieran egonarri eskasez aurreratudugularik.

Atal hau beraz, nolabait "egitarautik kanpo" heldurikoidoroketa hauen azaltzeari eskainiko diogu.

Erraldoien akaberaren bi eredu hauetariko aurrena,orrialde hauetan zehar dagoeneko aipatu dugun eskual-de batetik datorkigu: Alemaniako Oldenburg-etik hainzuzen ere, Neuenkirchen eta Neuenburg-eko hirietanizurrite lainoaren bi eredu aurkitu ditugun eskualdetik.Eta bi eredu hauen berri ematen digun idazlan berak lu-zatzen digu honako komentario hau139:

Pestrup-eko bailara osoan erraldoi (hühnen) asko bi-zi izan ohi ziren garai batez, baina peste batek denakeraman omen zituen. Hortik omen dator Pestrup ingu-ruan ikus daitezkeen horrenbeste erraldoi-hilobiren (hüh-nengräber) izana, eta hortik halaber Pestrup-en izen be-ra, Pestdorf (pestearen herria) alegia.

Pestrup-eko bailaran garai batean bizi izan zirenanitz erraldoiok beraz, peste batek kutsaturik suntsitu zi-ren denak batera, zegozkien oroitarri megalitikoak ber-tan utzirik noski, haien lehengusu euskaldun eta irlanda-rrek bezalaxe. Izan ere, kontakizun honek Partholon-da-rren akaberarenarekin duen antza dela bide, Partholon-dar hauek erraldoi edo jentilak direla frogatzen digu era-bateko sendotasunez. Bestalde, berria bildu den eskual-dean pesteak eskuarki lurrinezko laino urdin baten irudiahartzen duela kontuan hartuz, euskal jentilen akaberarenleiendaren itxura berbereko kontakizunaren aurrean gau-dela ohartzen gara.

Baina xehetasun honen ezean ere, oroitarri megaliti-koak uzten dituen erraldoi zibilizazio baten bat batekosuntsikeraren motiboak baditu honezgero hiru bertsio,eta hirugarren honi esker, Irlanda eta Euskal Herriarenhespiletik irtengo zaigu azkenik, bere eragin hesparruamendebaldeko Alemania iparralderaino zabaltzeko.Eragin hesparru hau lainoaren motiboarenaren pare pa-rekoa agertzen zaigu, baina honek ez luke inor harritubehar, bi motibook mito beraren bi zatiren iraungarriakbaitira, eta beraz, bi eragin hesparruen beretsutasunaespero daitekeenekoa da.

Iragarririko bigarren eredua ez da aurrekoa bezalakokontakizun bat, esaldi soil bat baizik. Kurland-en konta-

tzen diren erraldoien ele zaharren sarrera gisa erabili ohiden esaldia hain zuzen. Hona ele zahar hauetariko bat,JAKOB GRIMM-ek laburbildu eta komentaturik140:

Dzerven-etako Kintegesinde-n luze eta zabal eraturi-ko harresi batzuk ikus daitezke, eta herriak zera dio:Izurritearen aurretik (alegia, oroimenez kanpoko garaie-tan) Kinte izeneko "gizon indartsua" (erraldoia) bizi ohiomen zen Hasenpot-eko bailaran. Harri ale ikusgarriakatera, moztu eta arradatzeko gauza zen, eta bere behorzuriarekin batera harririk zabalenak ere garraiatzen zi-tuen. Harriz eraiki zuen bere etxebizitza, harriz bere sai-lak inguratzeko hesiak. Behin haserrealdi bat ukan omenzuen Libau-ko merkatari batekin; hau zigortzearren berebehor zuria hamabi gurdi beteren neurriko harria garraia-tzen jarri eta Libau aldera abiatu ziren, harria merkataria-ren etxeko atarian eraisteko asmoz. Hirira heldu zelarik,ez ziotela utziko zubiaren gainetik iragaten, zamaren az-pian apurtuko ote zen beldur baitziren, eta ezetz etaezetz, harri hura eraitsi zezala bertan.

Gure gizonak horrela egin zuen azkenean, zeharomingosturik, Grobin-erako bidean eraitsi baitzuenRattenhof inguruan. Bertan dago gaur egun oraindik, etahandik iragaten diren letoniarrek harriduraz erakustendute.

Jatorrizko bertsioak gehiago azpimarratzen ditu per-tsonaiaren, eta honen lan eta langaien erraldoitasuna141:

Pestearen aurretik (bertan azkenekoa 1709an zabal-du zen), –honela dio leiendak–, Kinte izeneko gizon in-dartsua bizi ohi zen Hasenpot-eko bailaran, Dzerven-etakko Kintegesinde-n alegia. Letoniar Herkules honekegundoko harritzarrak ebaki eta arrada zitzakeen; harririkhandiena ere bere behor zuriaren laguntza bakarrarekingarraiatu ohi zuen, eta etorkizunerako bere indarrarenoroikarria uztearren, bere etxebizitza eta haren ondokoeraikuntza guztiak sekulako harritzarrez eraiki zituen, etabere lur sailak harresi erraldoiez itxi.

Baina euskal jentilen antzera eraikuntza ikusgarriakburutzen ikusten dugun kurlandar erraldoi honen istorio-aren gauzarik azpimarragarriena zera da zalantzarik gabe,kontakizunaren hasieran erraldoi honen eta orokorkierraldoien garaia deskribatzeko aurkitzen dugun zehazta-pena: Pestearen aurretik esaldia alegia.

Mitoaren aldia eta egungo garaia bereiziz peste batdugu, Bibliako Euritearen antzera, mundu baten akaberaeragin eta bestearen helduera paratzen duen pestea ale-gia.

Kurlandar eredu honetan hilarri megalitikorik ez daageri, baina ez dago dena den horren beharrik, kontaki-zuna ez baita erraldoien akaberarena, hauen garaiko ger-

102 J. I. HARTSUAGA


139) L. STRACKERJAN. "Aberglaube und Sage a. d. Herzogtum Olden-burg". Oldenburg 1909 / I. alea, 411 orr. 258 a. zenbakia.

140) JAKOB GRIMM. (Stalybrass-ek itzulia). "Teutonic Mythology".London 1880-88. / II alea, 549 orr.

141) WATSON. (Izengabeko artikulua). "Jahresverhandlungen derKürlandischen Gesselschaft für Litt. Und Kunst" aldizkariko II.Alea. Mittau 1882 / 311 orr.

X. AZKEN ORDUKO IDOROKETAK

takari batena baizik, eta beraz, pesteak bertan duen es-kuhartze soila, pasadizoaren aldia edo garaia finkatzeare-na da besterik gabe. Zernahi dela ere, sarrera gisakoesaldi horren erabilpena, erraldoien munduaren pesteakeraginiko akabera kontatuko lukeen mitoaren izanarenlekuko dugu. Ez dugu tamalez mito horren Kurlandarbertsioa ezagutzen, baina erraz imajina dezakegu gai-nontzeko hiru bertsioen antzeko litzatekeela.

Aipatu berri ditugun bi ereduoz amaitzen dugu moti-bo honi buruzko dossierra. Motibo hau dugu zalantzarikgabe, ikergai izan ditugun lauetariko adierazkorrena, be-rak erakusten baitu jentilen akaberaren mitoaren beneta-ko funtsa: Munduaren akabera benetakoa, Bibliako Euri-tearen parekoa erabatekotasuna eta berrikuntzaren on-dorioei dagokienez. Erraldoien aldia eta gizazkoen aldiamugatu eta bereizten dituen akabera.

Motiboaren urritasuna eta bere lau eredu bakarrokmarrazten duten hesparruaren zabaltasuna, izurrite lai-noaren joera errepikatu eta berriz ere, ikertzen ari garenmitoaren aspaldikotasuna egiesten duten bi ezaugarri di-ra.

Azkenik, izurrite lainoaren Atlantikorako joera nabar-mena areago nabarmentzen da oraindik erraldoien aka-beraren kasuan, honen lau ereduak itsasoari itsatsitaagertzen baitzaizkigu Irlandan, nahiz Euskal Herritik Kur-landiaraino europar kontinentean zehar.

Lau ereduz ari gara beti gora eta behera, une hone-tan banaketa geografikoa baitugu ardura. Baina izan ere,ereduak hori baino ugariago ditugu. Jentilarritik datozki-gun hiru bertsioak bat bezala hartuz ere, gaiaren hamarbertsio ezberdin geratzen zaizkigu oraindik Euskal He-rrian erakusgai. Hamar Euskal Herrian, bat Irlandan (anitzautorek bildua baina tradizio bakarra azken buruan), batOldenburg-en, eta bat Kurlandan. Inor oraindik tradizioindoeuropartzat ulerbideratu nahian badabil, esan beha-rrik ere ez dago alferrik dabilela.

Gure inkesta bibliografikoaren azken emaitza beta-zal jasoeraren inguruan eta Balor-en nortasun bikoitzariburuz bota ditugun hipotesiak egiaztatzera datorren da-tua da.

Ikerbidean honenbeste aurrera egin ondoren, auzihoriek urrun samar ikusten ditugu orain, eta agian lehenadina irrikirik gabe. Izurrite lainoa eta erraldoien akabera-ren gainean burutu ditugun ikerketek, jentilen akabera-ren mitoaren indoeuropar aitzineko jatortasuna aski etalasa frogatu digute, haren ilungune nagusiak argitzekobehar genituen irakaspen eta ulerbideak luzatuz orobat.Gure azterketatik ateratako konklusioak aski dira, zerafrogatzeko ez bada ere, zeraren arrazoizko susmoarieusteko, alegia, euskal bertsio anitzetan agertzen denbetazal jasoeraren motiboa, jatorrizko leienda barnekoadela, eta beraz, bertan lagun dituen gainerako motiboekfrogatu duten indoeuropar aitzineko jatorri berberekoadela.

Jatorkidetza honek gure zenbait hipotesiren zehar-kako demostrazioa eraginen luke, hots, zeltaitzinekoIrlandan betazalak jasoaraztea keinu magiko bereizgarrialukeen pertsonaia mitiko baten izanaren hipotesia, eta

pertsonaia honek Moytura-ko Balor-en deskribapeneanukanen lukeen eraginarena. Halere, demostrazio zuze-nak beti izan ohi dira desiragarriago, eta batez ere, gureabezalako ikerketa batean azterturiko motiboen urritasuneta arrarotasunak demostrazio zuzen horiek nahi bezainugari ezin izatera behartzen dutenean.

Ondoren azalduko dugun honek berriz, betazal jaso-eraren motiboaren zeltaitzineko jatorria gainontzeko mo-tiboetaz dakiguna erabili gabe zuzenean frogatzea ahal-bideratuko du, eta aldi berean, keinu bitxi honen beneta-ko esanahia argituko digu. Ikerbide hau astian zeharemaniko urratsen ordena berberean egituratzeagatik de-mostrazio honek azkeneraino itxaron behar ukan baduere, ezin zaizkio bere balio bikainak ukatu, berari eskerhonaino ulertezin iraun duten azken ilunguneak argitukobaitizkigu.

Balor-i buruz moldatu dugun hipotesia zera zen fun-tsean, beraren nortasunean bi osakin ezberdin ikusi nahiizatea: Alde batetik betazalen jasoera keinu magiko be-reizgarria lukeen irlandar zeltaitzineko jainkozkoa, etabestetik, konkistatzaile zeltek honi asimilaturiko begi lu-putsuaz hornituriko etsaia, asimilazio hau, betazal jasoe-ra eta errainu luputsua darion begiaren artean berehalasortzen den logikazko ideia loturan oinarrituko litzatekee-larik. Hipotesi honek Lug eta Balor-en arteko borroka bialderdietako ordezkari nagusien arteko borrokaren oroi-tzapen antzaldatua bailitzan ulerbideratuko luke: Beta-zalak zabaltzen zaizkion erraldoia alde batetik, eta Lug,zelten jainko nagusia bestetik.

Oinarrizko arazoa zera frogatzea zen, Balor-enganaurkitzen genuen betazal jasoera jatorriz beste helburua-ri zuzendurikoa (euskal jentilaren helburuaren antzeko)izan behar zen betazal jasoera baten antzaldaketa zela.Hau frogatuz gero, Moytura-ko gatazkaren jatorrizkoegoerari buruzko gure hipotesi horien egiantza begibis-takoa bilakatuko zen. Irlandar "neladoir" edo laino irakur-learen agerpenak, demostrazio nahiko sendoa eraikitze-ko bidea eman digu: Lainoen irakurketan oinarriturikoigarkuntza arte baten izanak, gure jentilaren ekinaldia ho-rrelakoxea dela hausnartzera eraman gaitu: Honek lainobat irakurri eta ulerbideratu egiten baitu. Gauzak honela,jentilaren keinu hori ezin zen Balor-en keinu erasokorra-ren antzabesteraketa izan; alderantziz, lainoen bidezkoigarkerari lotu behar zitzaion. Beraz, Balor zen, edo ze-hazkiago, bere keinu hori, euskal jentilaren keinuaren ba-liokideren baten antzaldaketatzat jo behar zena, eta auzi-tan zebilen maileguan, hortaz, Balor zen hartzailea, etaeuskal jentilaren irlandar zeltaitzineko lehengusu txikirenbat berriz emailea. Argudio hurrenkera luze samarraagian, baina nahikoa azken buruan, euskal jentilaren ja-tortasuna eta hau Balor-engandik eratorritakotzat ulerbi-deratzeko saioaren ezinezkotasuna frogatzeko. Halere,konplikatu samarra ematen zuen, eta betazal jasoerareninguruan eskainitako argudioen arazo berbera zuen:Konkistatzaileek bertakoengandik edozer mailegatzeak,jatorrizko adierazmamiaren antzaldaketa dakar beti, etaezaugarri kultural batzuetan halako maileguen aztarnakezagutu nahi izateak arriskua dakar beti. Eta zera ahantzigabe noski, alegia, mailegu kulturalen nondik norakoa al-derantzizkoa izan ohi dela eskuarki, eta hagitz noizbehin-



ka baizik ez direla bertakoen praktikak "ofizialtasun mai-lara" heldu. Hitz bitan, zeltek Moytura-n betazal jasoenkeinua gaizki ulertu bazuten keinu erasokorra bihurtuz,inola ere ezin espero noski "neladoir"-engan keinu berbe-ra zuzen interpretaturik aurkitzea. Hori absurdoa eta kon-traesana litzateke,... baina lasagarria baita ere. Alegia,aurkitzen eta biltzen ari garen antzaldaketa, ausentziaeta abar guztiek hurrenkera zeharo logikoa osatzen ba-dute ere, gure hipotesien hesparruan borobilki kokatzenbazaizkigu ere, presentzia frogakor bat nahiago genuke,–ezin logikoago baina ausentzia diren heinean beti kez-kagarri diren–, ausentziok baino.

Eskatzen ari garen bezalako presentzia folklorearenarlotik etor lekiguke bakarrik, eta mitoaren aspaldikota-sunak, hestu eta zailegi bihurtzen zuen ahalbide hau.Baina hala eta guztiz ere, "neladoir"-en inguruan landuta-ko argudioen egia frogatzen duen albiste preziatu horibada. Larri isolaturik eta tradizio folklorikoetan izugarriaberats dagoen leku batean gorderik iraun du gureganai-no, gureganaketa hau halere, gizon baten bitartekaritzaezin garrantzitsuagoari zor zaiolarik. M. MARTIN dugu,–etnografiaren aitzindari benetakoa–, XVII. mendekoamaiera aldera Eskoziako mendebaldeko irlak bisitatueta hango berri utzi digun gizon hori. Eta berri hauen ar-tean, hona irla horietako zenbait lagunen gaitasun bitxibatez mintzatzen zaigun honako hau142:

"Bigarren ikusmena", normalean ikus ezin diren gau-zak ikusteko gaitasun bitxia da, horretarako "ikusleak"inolako antolaketarik erabiltzen ez duelarik; ikuskizunakinpresio izugarria egiten die "ikusleei", eta hauek ez du-te, ikuskizuna ez den beste ezer ikusten edo pentsatzenhark iraun bitartean: eta orduan, goibel edo alai azaltzendira, agertu zaienaren arabera.

Ikuskizun bat agertzerakoan, gizaseme horren beta-zalak tentetu egiten dira eta begiak fijo geratu ikuskizu-na suntsitu arte. Norbaiti ikuskizun bat agertzen zaione-an berehala ohartzen dira ingurukoak, eta honela gertatuzen behin baino gehiagotan neroni eta nirekin zeudenakohartzea.

Bada bat, Skye-n, –bere ezagunek diotenez–, ikuski-zunen bat ikusten duen bakoitzean, betazaletako barru-ko aldea hain gora bihurritzen zaiolarik, gero ikuskizunaaienatu denean, bere behatzez baliatuz eraitsi behar di-tuena, eta zenbait aldiz besteen laguntza erabiltzen duhauek eraisteko, era askoz errazagoa baiteritzo honi.

Lehenik esan dezagun Irlanda eta eskoziar mende-baldeko irlen arteko berberatasun kulturala erabatekoadela aspaldi aspaldidanik, eta berberatasun honek bi lu-rraldeotako datuak bereizketarik egin gabe erabiltzekoonespena ematen digula.

Zehaztapen hau eginik, neur dezagun testu honekeskaintzen digun argibidearen garrantzia: Euskal jentilaeta eskoziar ikuslariaren keinu bien alderaketak axalezkozenbait ezberdintasun txiker eta oinarrizko beratasunadierazkorra erakusten ditu.

Lehenengoz, bi irudiragarrien tamainen arteko aldeasoma daiteke, baina hau zeharo noskizkoa da, euskal al-bistea erraldoien mitologiatik datorkigulako, eskoziarraberriz folklorekoa izan eta gizaseme arruntek buruturikdagoen bitartean. Azken hauengan, mitoak aipatu beza-lako urkulu eta endaiek huts egitea ez da, bada, tamai-nen arteko aldearen ondorioa baizik. Jarraian zera soma-tzen dugu, alegia, eskoziar ikuslariak jasaten duen eragi-keta hain zuzen ere jentilarenaren alderantzizkoa dela:Honek betazala jaso diezaioten agintzen du, eta haren-gan berriz betazalen tentetze edo zutitzea bakar bakarrikburutu, eta laguntza, haiek eraisteko behar delarik. Azke-nik, testuen arabera, jentila igarlea da, eta eskoziarraikuslaria, biak zehatz mehatz gauza bera ez direlarik.

Baina bistan dago bereizkune hauek huskeria bainoez direla, jentil igarlea eta eskoziar ikuslariaren artekoadostasun sakonaren aurrean. Biok, igarraldi egoera bi-tartean betazalak tenteturik egoteko jarrera bera dara-kuste, biok beste norbaiten laguntza behar eta eskatzendute betazalak maneatzeko une batean edo bestean,eta biok igarpenak botatzen dituzte saioa amaitu ondo-ren.

Izan ere erkaketa honetatik jalgitzen den adostasunsoila baino areago, eskoziar ikuslariei buruzko albisteak,jentilaren jarrera azkenik ere ulertu ahal izateko beha-rrezko argibideak eskaintzen dizkigu, berak betetzen bai-tu haren keinua ilun eta bitxi bihurtzen zuen testuinguruhutsunea. Betazalen tenteketa, hori jasaten duena bisiobat ikusten ari dela ingurukoei jakinarazten dien keinubereizgarria da. Ikusmen normala eta igarkuntza ikusme-na bereizten dituen igargarria. Ikuslaria murgildu denekoegoera mistikoaren kanporako erakusgarria, hura, gerolagunei iragarriko dien etorkizuna behatzen ari denekoerakusgarria. "Xaman" megalitikoaren trantzearen era-kusgarria.

Honek, zera hausnartzera garamatza, alegia, jentila-ren igarpena bisio batean oinarriturik egon behar delabaita ere, euskal testuek horretaz deus ere aipatzen ezbadigute ere. Euskal Herrian testuinguru datuak galdudirelarik, halako bisioaren aipamenik ezak ez gintuzkeharritu behar, eta are gutxiago oraindik betazalen jasoerajentil "zaharraren" "Itsutasunaren" aitzakiaz ulerbideratu-rik ikusi ondoren. Baina eskoziar albisteak, eta keinuarentankera berak ere, mitoaren bertsio jator zaharreneanjentilak duena hain zuzen ere bisio bat dela, –jarraianigarpenean itzulirik–, eta ez beste edonolako etorria,hausnartzera garamatzate.

Beste norbaiten laguntza eskatzen duen eragiketazehatzaren inguruko bereizkuneak, –betazalak jaso alaeraitsi alegia–, berak erakusten duen bateratasunak adi-na garrantzirik ez du, ez eta bateratasun honek jentila-ren betazalen jasoera ulertarazteko ematen duen argibi-deak adina ere. Bateratasun hau, bi kasuetako laguntzabehar hori da hain zuzen, euskal mitoan, jasaniko arra-zionalizaketa guztien ondoren eta ondorioz itxura norma-lekoa irizten badiogu ere, eskoziar albistean bere adie-razkortasun sinbolikoa ezkutatu ezinik geratzen den la-guntza beharra.

Ikuslariari eskainitako laguntza bere betazalak berez-ko lekura atzera eraisteko erritozko keinu bat da, are eta

104 J. I. HARTSUAGA


142) M. MARTIN. "A description of the Western Islands odScotland". London, 1716 / 300 orr.

nabarmenagoa gainera, argi eta garbi premiagabekoaden heinean, zeren nork egin dezake, nork bere buruaribaino hobe, aldi berean hain sinple eta hain delikatuaden eragiketa? Laguntza alderantzizko eragiketa buru-tzeko emanen balitzaio, –betazalak bihurritu eta tente-tzeko alegia–, agian zera hausnar genezake, hots, segu-ru aski mingarri eta dena den unagarri izan behar denhalako eragiketa, beste norbaiten esku heziak leunagoeginen lukeela norberarenak baino. Baina jasoera ez,baizik eta eraispena denez, alde batetik, eta bestalde pa-re pareko laguntza Euskal Herrian agertzen denez, –era-giketa zehatza zein den axola izan gabe, laguntza beha-rraren ideia nabarmentzen duen aipaturiko bereizkunea-rekin–, ezin luzaroago zalantzarik eduki, ikuslariei betaza-len maneaketan emaniko laguntzaren erritotasun etaikurtasunari dagokienez. Idoroketa honi esker, euskalmitoak jentil igarlearen antzaldatzeari dagokionez jasandituen arrazionalizaketak era frogakorrean agerian ipiniditzakegu.

Gure lehen azterraldiaren araberako susmoak baiez-tatuz, jentil igarlea ez da itsua, eta ez da premiazkoa za-harra izatea ere. Betazalak ez zaizkio jasotzen itsua dela-ko edota begiak zabaltzea eragozten dion gaitzen batekjota dagoelako, baizik eta beste jentilen laguntzaz burutubehar eta ohi den jasoaldi hau bigarren ikusmenaren kei-nu erritozkoa delako, bere herriaren akaberaren berria ja-kinaraziko dion trantzearen ohiko adierazgarria delako.

Bi ikuskarion arteko ezberdintasunik nabarmenenazera da seguru aski, eskoziarraren bisioak bat batean,ustekabean eta hark batere menderatu gabe etortzenzaizkiola ematen duen bitartean, euskal jentilaren ka-suan berriz zera dirudiela, alegia, bisioak hark nahi duenunean gogoratzen zaizkiola, ikusmen teknika landuaduelako edo.

MARTIN-en albisteek ez dute inoiz aipatzen lagunekeskaturik bisioak ikusiko lituzkeen ikuslaririk, baina hone-lakoxea da halere euskal jentilaren iharduera, gainerako

106 J. I. HARTSUAGA


jentilak bere igarmena erabil dezan otoika joan zaizkione-an bakarrik sartzen baita mitoan. Dena den, gaitasun ho-ni buruz dauzkagun albisteak urri samarrak direnez gero,teoriaz imajina daitezkeen anitz ahalbideetariko ezeinenalde ezin gara azaldu: Eskoziar ikuslariak agian zehaztenez den hainbaterainoko menderakuntza ukan dezakeetortzen zaizkion ikuskizunen gainean; beharbada, eus-kal jentila lainoari begira ezarri eta bertan edukitzen duteikuskizunen bat gogoratu artean, berak hori menderatuezin duelarik; apika betazalen tentetzeak eragiten du zu-zenean bisioak ikusten hastea,... Erantzuna segurta ezi-na da. Zernahi dela ere, komentatzen ari garen ezberdin-tasuna benetakoa balitz ere, ezin hori baino gutxiago es-pero, elkarren arteko loturarik gabe zeinek bere aldetikmunduko bi zokotan zenbait mila urtetan zehar etendu-rik iraun duten tradizio baten bi eredu alderatzen ari ga-rela kontuan hartuz.

Betazal jasoeraren motiboari aurkitu diogun ulerbidehau, izurrite lainoari buruzko azterketaren hasieran azpi-marratu dugun zerbaiten laguntzera dator. Izan ere, jen-tilen lainoaren izurritezko esanahiaz jabetu garen une be-retik, mitoaren aurren azterketatik tiratutako inpresioeta-riko bat kritikatu dugu, hain zuzen ere, igarlearen ekinal-dia lainoaren arabera ulerbideratu behar zela adieraztenzuen inpresioa.

Izurrite lainoa eta honen mehatxua berehala ezagu-tzen dituzte jentilek, eta argi agertzen den ezagutza ho-netan oinarrituz, zera hausnartu dugu orduan, alegia,igarlearen ekinaldia, lainoaren agerpenak ekarriko dituenondorioen zenbaterainokoa zehaztea zuzentzen dela, lai-noaren adierazmamia lagunei argitzera baino, hauek horipoliki ezagutzen dutela erakusten baitute, lainoa ikuste-rakoan azaldu duten izularriak frogatzen duenez.

Bi motiboon bereizketa honi, betazal jasoen beneta-ko esanahia argitu digun eskoziar albistea bermatzenzaio orain: Betazal jasoen bidez adierazten den "bigarrenikusmena" ez dago lainoari loturik bereziki. Aplikazio hes-parru oso zabaleko igarkuntza gaitasuna da, eta izan ere,eskoziar ikuskizunetariko bat ere ez dator laino batenagerpenaren eraginez. Aplikazio hesparru zabal hau zori-gaiztoko berriek osatzen dute nagusiki, hala nola, herio-tza iragarpenek, hileta eta sute ikuskizunek, e.a., bainabadira baita ere, beste motako zenbait berri: Ezteiak, zo-rioneko jaiotzak eta bidaiarien helduerak batik bat. Egu-nerokoak ez diren gertakariak izan ohi dira, eta ez genu-ke esaten jakinen zorigaiztoko berrien nagusitasuna "bi-garren ikusmenaren" berezko ezaugarria ote den, ala al-derantziz, nekazari gizarte txiki batean maizen izaten di-ren gertakari ez ohikoak hain zuzen ere heriotzak eta hi-letak izateari zor ote zaion. Dena den, garbi dagoena ze-ra da, "bigarren ikusmenaren" izurrite lainoarekiko loturajentilen akaberaren mitoan igarkera honen anitz aplikazioahalbideetariko bat baino ez dela.

Azterbidearen une honetan, ia alferrekoa da zera az-pimarratzea, alegia, indoeuropar mitologiak ez daukala,betazalen tenteketaz adierazten den igarkuntza gaitasu-nari buruzko erreferentziarik, baina halere, nolabait be-harturik edo egiten dugu zehaztapen hau. Honi loturik,

badago, beharbada ezer frogatzen ez duen baina halerezeltaitzineko jatorriarekin zeharo bat datorren xehetasunbitxi bat. "Bigarren ikusmenaren" dohainaren beregana-ketari dagokion albiste bat dugu. Honats143:

"Bigarren ikusmenaren" gaitasun hau ez da familianzehar behera iragotzen, zenbaitek hala uste badu ere,ezagun baitut horretaz hornituriko zenbait gurasoren se-me-alabak ez direla dohainaren jabe, eta beste honen-beste gertatzen da alderantziz ere. Inolako itunaz ereezin daiteke beregana. Eta inkesta zuhurra burutu ondo-ren inoiz ez nuen entzun haietariko inorengandik gaita-sun hau besterenganatzeko inolako biderik zegoenik.

Halako dohain ikusgarria gizarte barnean klase edokorporazio bat eratzeko tresna ezin hobea bilaka daiteke-en arren, "bigarren ikusmena" ezin da inola ere besteren-ganatu, ez eta familiaren hesparruan ere. Besterenga-naezintasun hau noski, dohainari loturiko ezaugarri kultu-rala da. Odolaren bidez ere besterenganaezintzat jotzenduen kontzepzio honek, azti-ikuslari klaserik eratzea era-gozten du, eta areago oraindik, klanak eta leinuak nagusidiren gizarte batean etxe barneko besterenganaketa erebideraezina bihurtzen du. Eta hau guztia ez al da badaerlijio espezialisten klaseak eratzeko joera nabarmenaerakutsi ohi duen indoeuropar gogoaren gezurtagarri bo-robila?

MARTIN-en idazlanetik azaldu behar dugun azken pa-sartea, "bigarren ikusmenaren" eragin hesparruaz min-tzatzen zaigu144:

"Bigarren ikusmena ez da bizpahiru lagunek irla etazoko bazter batean duten gaitasun aurkitu berria, zereneta alderantziz, bi seksuetako anitz gizakiren dohainabaita, hauek, berrogei edo berrogeita hamar lekutako al-deaz urrundurik dauden zenbait irla ezberdinetan bizi di-relarik: Irla hauetariko askotako biztanleek ez dute inoizelkarren berri jakin, ez hitzez ez eta idatziz ere; eta bisio-ak ikusteko dohain honek, –tradizioek dioskunez–, irlahauetan jendea bizi denetik egundaino iraun duenez fe-degaberik handienak ere inoiz zalantzan ipini ez duela-rik, inkesta zorrotza burutu ondoren, iraupen honek do-hainaren errealitatearen froga argia dirudi.

Soma daitekeena da, duela hogei urte, egun bainozabalduagoa zegoela; zeren orduan hamarrek ikustenbazuten, gaur batek bakarrik ikusten baitu.

"Bigarren ikusmena" ez dago mendebaldeko irlotakohesparruan mugaturik, Herbeheretan halaber zenbait le-kutan ikusten dela dioten berriak bai baitauzkat.Bommel-en bereziki, bada emakume ikuslaria, bere do-haina dela eta, batzuen adiskidetasuna eta besteen bel-durra eragiten duena. Honek ke bat ikusten du batenaurpegiaren aurrean, eta hau, honela ikusi duenaren he-riotzaren igargarria da; eta izan ere, bertan bizi ziren zen-baiten heriotza aurresan zuen: Hiri horretan bizi zen az-ken negu honetan oraindik.



143) Ber. 301 orr.

144) Ber, 312 h.

Orritaratu dugun autore honen lehen pasartearen ara-bera, badirudi betazalen tenteketa bisio-egoerari beti la-guntzen dion keinua dela, gero haiek eraisteko laguntzaSkye irlako ikuslari baten kasuan bakarrik eskatzen badaere. Beraz, MARTIN jaunak esandakoari jarraituz, betazaljasoen motiboaren eragin hesparrua hark bisitaturikomendebaldeko irla guztien multzoari heda dakioke. Hala-baina ez dugu eragin hesparru hau Herbeheretaraino he-datzearen aldeko argudiorik, zeren eta MARTIN-ek holan-dar "bigarren ikusmena", eta berak ezaguturiko eskozia-rrena, gauza bera bailiran azaltzen badizkigu ere, guri in-teresatzen zaigun motibo bakarra, –betazal jasoak ale-gia–, identifikazio horren barnean sartzen ote den jakite-ko biderik ez baitaukagu.

Autoreak ez digu xehetasun honi buruz deusere esa-ten, –agian, egiten duen identifikazio horren barruan sar-tuta dagoela gauza jakintzat jotzen duelako, baina ezingenezake ezer eraiki honelako hipotesi-oinarri ahularengainean–, eta dena den ez zaigu bere esperientzian oina-rriturik mintzatzen ari, zeharka heldu zaion berri bateanoinarriturik baizik. Pena de honela izatea, zeren beste al-detik Bommel-eko ikuslariak zenbaiten aurpegiaren au-rrean, hauen heriotzaren hurrentasunaren igargarri, ikus-ten duen ke horretan izurrite lainotik eratorritako moti-boa ikusteko gogoa saiheskaitza baita, eta batez ere gu-re izurrite lainoa suitzar eredu batean ke bihurturik ikusiondoren. Eta noski, Herbeheren sarrera motibo honeneragin hesparruan ez litzateke inorentzat harrigarri.Baina, –errepika dezagun–, tamalez beharrezkoa dugundatuak huts egiten digu, hots, betazal tentetuak. Ikus-men berezi eta igarkeren arloa, argi dago zabalegi eta la-bainkorregia dugula bertan barrena inolako tresna lagun-tzailerik gabe sartzeko. Betazalen jasoera bezalako moti-bo bitxi eta arraroak, bere eredu guztien arteko loturainongo zalantza edo beldurrik gabe finkatzeko bermealuzatzen digu. Baina ikuskizun, amets eta igarpenak giza

gogo mistikoaren adierazgarri hain hedatu eta ugariakizanik, ez dago horiek guztiak homogenotzeko modurik,haien kanporako keinu adierazgarrien mailan batasunmamitsu eta erakuskorra aurkitzen ez badugu bederen.

Erreserba hauen bidezkotasuna agerian geratuko daberehala, "bigarren ikusmenaren" gaia jorratzen duten biautore nagusiek dohain honen eragin hesparrutzat es-kaintzen dizkiguten herrien listak irakurtzerakoan. Aldebatetik ZURBONSEN-ek145, eskoziar Hebrida Irletaz gain,Laponia, Färoe Irlak, Danimarka, Bretainia, eta Alema-niako zenbait eskualde aipatzen ditu: Agian Laponia sal-bu gure mapan ongi emanen lukeen banaketa hespa-rrua.

Baina jarraian, ZURBONSEN-en iturburua den DU PREL-engan146, aurreko herriei honako hauek gaineratzen diz-kien lista aurkitzen dugu: Pariseko eskualdea, India,Afrika eta greziar eta erromatar anitz eredu klasiko gai-nera. Bistan dago etnologikoki ezberdin diren errealitate-ak nahasten ari zaigula.

Dena den, autore hauek ez dute, eragin hesparruhauen marrazpidea liratekeen bibliografiaren edo beste-lako iturburuen inolako berririk ematen, eta beraien ko-mentarioek bultzaturik, betazal jasoen motiboa HebridaIrletatik kanpo inoiz ez dela erregistratu esango genuke,eta hau da gai honi buruz esan dezakegun guztia. Agianzera gaineratu bakarrik, autoreon aldeko zehazkabekeriaeta erreferentzia bibliografikorik eza ikusirik, oso zailaderitzogula aurrerantzean ere horren ikertzeari.

Atala amaitzeko garaia heldu zaigu beraz, betazal ja-soen motiboaren eragin hesparruari buruzko honakokonklusio honekin: Hebrida Irlak seguru dauzkagu, etajentilen akaberan agertzen diren beste motiboen bana-keta hesparruak ikusirik, hau ere Europan zehar bestezenbait lekutan ager zitekeeneko susmoak hartuta ba-gaude ere, ezinezkoa gertatzen zaigu eskoziar irla horie-tatik at bere izana frogatzea.

108 J. I. HARTSUAGA


145) F. ZURBONSEN. "Die Sage von der Völkerschlacht der Zukunft,"an Birkenbaume"". Köln 1897 / 51 h.

146) DU PREL. "Das Zweite Gesicht". Breslau 1882 (DeutscheBücherei XIX)

XI. MITOAREN MUINEAN BARRENA

baliagarriak dakartzaten irlandar testuetan ez bezala eus-kal ereduek beti azalduriko homogenotasun semantikoa-ren oinarrian halaber. Bi ezaugarriok, –kopuru mailakonagusitasunak eta homogenotasun semantikoak ale-gia–, bere horretan iraun eta eutsi diote geroztik honainoere, orduan erabakitako konklusioen egia baieztatuz:Izurrite lainoaren motiboa zeharo urria da, eta praktikania ezezaguna, lan eskerga baten ondorioz azkenik hamai-ka eredu bildu ahal izan baditugu ere (gogora dezagunSTITH THOMPSON-ek hari buruzko erreferentzia bakarra da-

Gure ikerbidearen emaitzen lehen balantzea egindugunetik honaino, hari jarraitu zaizkion bi atalek, emai-tzok baieztatu eta hobeagotzeko bidea zabaldu duten ar-gibide berriak ekarri dituzte. Geure buruari ezarri dizkio-gun bi helburuetariko lehenari dagokionez, hots, jentilenakaberaren mitoa sortu zeneko geruza kulturala zein denerabakitzeari, eta haren kondar eta hondakinen ikerketanoinarrituriko haren garai bateko eragin hesparrua marraz-teari dagokionez, aurrerapenak bistakoak izan dira, auzia-ren muina dagoeneko erabakirik dagoenik ematen ez ba-du ere.

Mitoaren jatorri ez-zelta, eta dena den indoeuroparaitzinekoa nahiko sendo finkaturik dago, jentilen akabe-rako motiboen eredu kopuruari dagokionez Euskal He-rriak erakutsitako gehiagotasunaren oinarrian, eta eredu

karrela), eta pestearen bidezko erraldoien akaberarenak,eta betazal jasoek adieraziriko ikusmen bereziarenak be-rriz, hurrenez hurren hiru eredu eta eredu bakarra baizikezin izan dute eskaini euskal ereduez beste.

Bestalde, euskal bertsioen zuzentasuna eta homo-genotasun semantikoa agerian nabarmendu dira osteraere, eta ostera ere halaber irlandar trakeskeriak: Izurritelainoak, –Tormersdorf-en erakutsi duen lotura megaliti-koa azaldu duenetik bere jentilen lainoekiko berberata-suna erabat frogatu duelarik–, jentilen lainoari eragokita-ko heriotzazko esanahiaren zuzentasuna baieztatzen di-gu, bide batez, irlandar druiden lainoen funtzio aniztasu-na, noski mailegu baten ondorio izan behar den okerre-ko ulerbideratze baten frogagarria dugula erakutsiz, etaondorioz, euskal jentilaren pareko pertsonaia mitikoaezagutuko lukeen zeltaitzineko geruza kulturalaren izanaIrlandan, agerian jarriz.

Baina baieztapen segurtagarri hauetaz gain, azken biatal hauen ekarkin nagusia, gure mapatan marraztu di-ren puntu berri pila izan dira batik bat. Hauen arabera,datorren atalean argibide arkeologikoen laguntzaz ulerbi-deratzen saiatuko garen eragin hesparru zabal eta bitxiaagertu zaigu.

Azken ereduen banaketan lehenbizi nabarmentzendena, horraino murgildurik ibiliak ginen hesparruko mu-gen apurtu izana da, eta honen ondoan, eremu berriarenzabalera itzela. Aurreneko puntuari dagokionez, irlandaresklusibotasunaren amaierak, alde batetik hipotesi zelta-zaleak berriro ere gezurtatzeko, eta bestetik gure mapaerrealitateari hurbiltzeko balio izan du, ez baitago EuskalHerria eta Irlandari bakarrik dagokien kulturkidetzarik.Eta marrazturiko eremuaren zabalari bagagozkio, zera ai-tortu beharra dago, ustekabekoa izan dela nolabait Kur-land bezain leku urrunean aurkitu ditugun erreferentziakaurkitzea, aspaldiko euskaldunen kultur senideak kausi-tzea espero dugun ikerketa batean, gure itxaropen hauikergai dugun mitoaren indoeuropar aitzinekotasunean,eta ereduen kopuruari dagokionez Euskal Herrian azal-dutako nagusitasunean oinarritzen delarik. Dena den,arazo honetarako argibideak ematea ere datorren atalaridagokio.

Eta azkenik, kausituriko ereduen banaketak agerianjarri dituen joerak eta esklusioak azpimarratu behar dira:Mediterranear arro osoa erabat kanpo geratzen zaigu,eta ereduek atlantiar kostalderanzko joera aipagarria era-kusten dute, joera hau nabarmen eta ikusgarria bilaka-tzen delarik mitotik kanpo ugarixeago bildu ditugun izu-rrite lainoaren ereduak bazter utzirik, gainontzeko pun-tuak literalki itsasertzean kokatzen baitira, indoeuroparkulturak inola ere ulerbidera ez lezakeen zerrenda luzeitxurako eremua marraztuz.

Honaino heltzen dira lehen helburuaren inguruanburuturiko aurrerapenen komentariook. Baina zalantzarikgabe esan daiteke azkeneko bi atalek ahalbideratu dituz-ten aurrerakada ikusgarrienak, azterturiko motiboen esa-nahia eta orokorki mito osoaren esanahiari dagokion ar-loan gertatu direla. Aurreneko balantzean gure bi helbu-ruei zegozkien emaitzen arteko aldea aitortu behar izan

dugu: Mitoa sortu zeneko geruza kulturalari buruzko etamitoa osatzen duten motiboen eragin hesparruari buruz-ko galderak nahiko era asegarrian erantzunik genituenordurako, baina bigarren helburua erdiestea aldiz, –mito-aren eta honen osagarri guztien esanahia argitzeari da-gokiona alegia–, urrun samar ikusten genuen oraindik.Orain berriz, alde hori aienatu dela baiezta dezakegu, az-ken bi ataletan zehar galdera gehienen erantzunak kausi-tu baititugu, motibo bakoitzaren esanahiari dagokion hei-nean bederen. Erantzun hauek, zalantzarik gabe zeharoaspaldikoak diren eta ia erabat ahazturik zeuden datuakezagutarazi dizkigute, jentilen akaberaren mitoa ulertezinbihurtzen duten testuinguru mailako hutsuneak, aspaldi-kotasun eta ahanzpekotasun hauen erakusgarri direlarik.

Lainoa izurritea zabaltzen duen irudiragarritzat jo ohidela ikasi dugu. Lainoaren agerpen soila bere inguruanheriotza zabaltzeko aski dela jakiteak, begiak zabaldu diz-kigu jentilek haren bistan erakutsitako beldurra, eta hurabezalako irudi xume eta apalak halako kemen erailea no-latan ote duen ulertzeko. Azken orduko eskoziar albiste-ak berriz, jentilaren betazalen jasoera igarkuntz ikusmenberezi baten, –gure arbasoek ezagutu bide zuten bainadenboraren poderioz aztarnarik utzi gabe galdu den igar-kuntz ikusmen berezi baten–, erritozko edo trantzezkokeinu bereizgarria dela jakinarazi digu. Eta pesteak eragi-niko erraldoien akaberaz mintzatzen zaizkigun kontakizu-nek, eta Kurland-eko erreferentziak batik bat, jentilenakabera munduaren benetako suntsikeraz hitz egiten di-gun kontakizuna dela ikusarazi digute: Erraldoien eta gi-zazkoen aldiak bereizten dituen suntsikeraren kontakizu-na, Euritearen pareko erabateko hondamenaren adieraz-garria. Une honetan beraz, nahiko ongi ezagutzen dugumitoa, hau bere osotasunean ulerbideratzeko saioari eki-teko.

Jentilen akaberaren inguruan, –euskal langaiei buruzbakarrik ari gara orain–, agertzen den lehen gauza harri-garria, gai honi buruzko zenbait tradizio ezberdinen izanadugu, tradizio hauek bi sailetan bana daitezkeelarik:Ikertzen ari garen mitoak adierazten duen jentilen sun-tsikera alde batetik, eta suntsikera hau era batean edobestean kristautasunaren hedapenak eraginikotzat jo-tzen duena bestetik.

Mitoaren lehen azterraldian zehar azpimarratu duguengoitik bikoiztasun hau, arraza mitiko honen suntsikera,baselizen eraiketari, prozesioak egiteari, elizetako kanpaihotsei, eta orokorki kristau gurtuaren adierazpideei lo-tzen dieten albisteen izana aipatu dugunean. Gure mito-aren zenbait bertsio ere bide hauexetan barrena sartzenhasiak zeuden erregistratu zirenean, baina bertsio zahar-tzale eta euskorrenei esker gure azterketak argi utzi ahalizan du lainoak "iragarritako" akabera hau, jatorriz kristauerreferentziekin zer ikusirik ez zuen benetako (mitolo-giazko) suntsipena genuela.

Beraz, jentilek bi akabera nozitzen dituztela duguikusgai: Mitoak adierazirikoa alde batetik, eta kristau kul-tubideen hedatzeak eraginikoa gero. Zertarako akaberabikoitz hau? Zer adierazten du?



Galdera zailak dira benetan. Bietarik bat baizik ezonartu eta bestea sasikotzat baztertzeko tentaldiak jo-tzen du bat zenbaitetan, baina bi tradizioak nahiko zabal-duta daude honelako jarrera onargarri izateko. Azken bu-ruan, argi dagoen gauza bakarra irregularkeria horrenizan bera da, jentilen arraza bakar eta berak bistan baita-go akabera bat baino ezin duela pairatu, bien artean piz-ten ez badira behinik behin, eta ez dugu honelakorik se-kula entzun.

Arazo honen irtenbidea Irlandako Historia mitikoa-ren laguntzaz hasten gara somatzen. Bertan aurkitu du-gunez, astian zehar zenbait mendetako aldeaz bereiztu-rik dauden bi herrik, zeinek bere aldetik, jentilen akabe-raren mitoak bere baitan batzen dituen mi motibo, banaerakutsi digute: Partholon-en arrazak jentilenaren parekobat bateko suntsikera erabatekoa jasaten zuen, eta Ba-lor Fomore-ak (erraldoiak) bere betazala jasotzeko agin-dua ematen zuen, jentil igarleak bezala. Hau ikusirik, bikolonion azpian herri bakarra izanen ote zeneko susmoaazaldu dugu orduan, bikoiztasun honek, herri bakar ho-rren zelten ikuspegitiko alderdi ona eta alderdi txarraadieraziko lituzkeelarik. Eta izan ere, beranduago ikasidugunez, partholon-darrak erraldoi arraza dira (Pestrup-eko jentilen pestearen bidezko akaberaren kontakizunahonen azken frogagarria dugularik), eta bestalde, gaele-razko "fomoraigh" hitzaren itzulpena, erraldoia da hainzuzen. Honen arabera beraz, euskal jentilen akabera bi-koitza kasu bakarra ez dela agertzen da, irlandar erral-doiak ere bi aldiz hiltzen baitira.

Bikoiztasun bikoitz honen lehen ondorioa zera da,akabera jatorra eta sasikoa bereizteko gogoaren burutikkendu beharra. Akabera bikoitz honi irregularkeria nabar-mena baderitzogu ere, bi tradizioon bateratasuna bikoiz-tasun honi dagokionez, argi eta garbi azaltzen da: Aka-bera bikoitzak oraindik soma ez dezakegun zentzu zeha-tza eduki behar du. Baina ezkutuko mezu baten izanazohartu ahal izatea ez da irlandar datu hauen ekarpen ba-karra, hiru argibide arras interesgarri eskaini baitizkigutegainera: Alde batetik, mito hauek jantziriko Historia itxu-rako soinekoak, pesteak eragindako (lainoak eragindakoajentilen kasuan) akabera astian lehena dela jakinaraztendigu. Bestalde, akabera hau, ikergai dugun jentilenarenberetsua dela soma daiteke, beretsutasuna gero berbe-ratasuna bilakatzen delarik, jentilen lainoa izurrite lainoadela jakitean. Eta azkenik, irlandar erraldoien bigarrenakaberari dagokionez, –Balor hiltzen denekoa alegia–,hau Tuatha De Dannan direlakoek irudiratzen dituztensenitarte zelten helduerak eraginikoa dugu.

Euskal eta irlandar tradizioen bateratasunak aurrene-ko akaberaren inguruan eta bien arteko ezberdintasunakbigarrenari dagokionez, bikoiztasunaren zergatia ulertzenhasteko lorratza ematen digute. Bigarren akaberari lotuz,bien zein bere aldetiko sorburuak historikoak direla ohar-tzen gara. Irlandan zeltak dira erraldoiak menperatzen di-tuztenak, eta Euskal Herrian berriz, bertan Elizarenarenaurreko indoeuropar kolonizaketa osorik jasan ez delarik,kristautasunak egozten ditu jentilak zuzenean.

Bigarren akabera beraz, Historiaren oihartzun mitifi-katua dugu, erlijio eta kultura eraldaketek ekarri dituztenzenbait gertakari historikoen leiendazko isla. Akaberahistorikoa eta soziologikoa dugu, eta beraz, leku bakoi-tzean burutu den eran ematen zaigu: Irlandar testuekjainko zeltak erakusten dizkigute jentilen suntsikerareneragile, eta euskaldun kristauak berriz, jentilenak eginbazuen, kristau kultubideen agerpenak eraginez eginzuela kontatuko digu.

Eta beste aldetik, bi tradizioen bateratasuna aurre-neko akaberari dagokionez, modu bakarrean uler daite-ke, hots, bertan, erraldoiek berek (eta noski erraldoienkulturako gizonek) kontaturiko erraldoien akabera ikusiz.Akabera teologikoa kasu honetan, eta ez beraz soziologi-koa bestea bezala; erlijiozko mitologia hutsezko kontaki-zun bat, inolako gertakari historikoren kutsadurarik gabe.Bigarrenak ez bezala, honek ez digu jentilen zibilizazioa-ren akaberaren eta honen ordezko beste berri baten in-darrean jartzearen berri ematen; alderantziz, zera daadierazten diguna, alegia, paradoxikoki, erraldoien zibili-zazioaren sasoi bikainaren erakusgarri den erraldoi be-roien akabera. Sasoi bikainaren erakusgarri diogu, bikontakizunok tradizio bakar eta beraren bertsioak ditugu-lako, hain zuzen ere germaniar eta kurlandar ereduak be-zala.

Eta orain, akabera bikoitzaren ilungunea argitu ondo-ren, eta interesatzen zaiguna bietariko lehena dela finka-tu ondoren, arazoaren korapilora garamatzan galdera pla-zaratuko dugu: Zein da mitoaren mezua? Zer adierazinahi digu?

Lehen inpresioak, munduaren akabera edo deusez-tapenean pentsatzera garamatza: Erraldoien gizartea unebatean peste batek garbitzen du mundutik, bat ere bizirikuzten ez duelarik. Irlandar iturburuek gaineratzen dute-nez, mundua hutsik geratu zen hogeitamar urtetan, aka-bera honen ondoren. Eta gero, gizonen aldia zabaldukoda. Jentilen akabera beraz, lotu ezinezko bi garai etenakdefinitzen dituen pitzadura da. Munduaren akabera etaondorengo berrikuntza, Bibliako Euritea, germaniarRagnarökr-a, edo indiar mitologiako Kuruksetra-ko gataz-ka bezala.

Ulerbideraketa honekin aldi batez gu geu ere kon-formatu ondoren, –azken buruan ez baita gezurrezkoa–,irlandar erraldoien akaberaren azterketa zorrotzago etañabarduago batek aurreko konklusio hori haratagotzekoaukera eman zigun, mitoaren esanahi ezkutuaren ateakzabalduz. Azterketa hau, irlandar historia mitikoak jakina-razten digun kronologian oinarritzen da batik bat: Pes-teak eraginiko erraldoien akabera garai mitikoen hasierahasieran kokaturik dago, eta erraldoien kulturaren sun-tsikera soziologikoa berriz, zerbait beranduago burutzenda. Erraldoien kultura hau beraz, aipaturiko bi akaberenarteko aldian kokatu beharra dago, eta kokapen honekadierazten duena zera da, erraldoiak, betidanik hilik bai-leuden irudiratu ohi direla, baita erraldoien kultura inda-rrean zegoen artean ere. Alegia, folklorean aurkiturikokontakizunetan erraldoiak beti iraganaldi urrun batekoakbailiran erakusten bazaizkigu, hau ez da historian zehar

110 J. I. HARTSUAGA


erraldoien kulturaren gainean kultura berrien estalkiakzabaldu direlako, baizik eta kontakizun hauek erraldoiakbetidanik iraganaldi urrun batean kokatu dituztelako, ezbaitaude alferrik aldiaren hasiera hasieratik hilik.

Bigarren hausnarketa, jentilen akabera indoeuroparmunduaren akaberarekin eta Bibliako Euritearen kontaki-zunarekin alderatzerakoan sortzen da. Azken biok, batabestetik aldentzen dituzten ezberdintasunak ezberdinta-sun, jentilen akaberari kontrajartzen zaizkion lau batera-gune azaltzen dituzte. Nolabait munduaren akabera zerden marraztu eta gure mitoa kategoria horretan sartzea-ren ezinezkotasuna erakusten duten lau bateragune.Honako hauek dira hain zuzen: Ogena, auzia, berrikun-tza, –zaharraren hondakinen gainean eraikitzen denmundu berria adierazi nahi da–, eta bi munduen artekolotura edo jarraipena.

Indoeuroparren munduaren akaberak eta BibliakoEuritearen kontakizunak, deuseztatze eta berritzearenteoria beretsua adierazten dute gutxi gorabehera: Azpiazpian, funtsezko sorburua ogena da, kutsatutasun ego-era sorrarazten duen ogena: Baldr-en heriotza gemania-rrentzat, Yudhistira-ren gezurra indiarrentzat, eta gizago-aren sena gaiztoa Biblian. Azpiko sorburu nagusi honengainean, zenbait itxura ezberdinez ager daitekeen auziaedo borroka dugu: Gatazka eskatologikoa, edo Yahvé-ren zigorra. Gero, deuseztapenaren ondoren, mundu ho-bea adierazten duen berrikuntza dugu. Eta azkenik,mundu hobea sorraraziko duen berrikuntza hau, munduzaharrean ziren zintzoenek eta onenek burutuko dute:Baldr, Pariksit eta Noe dira, deuseztapenean zeharrekoiraunbidea erdietsi duten bakarrak, jarraipenaren ikurra,mundu zahar eta berriaren arteko lotura.

Munduaren akaberaren irudirabide hauen aurrez au-rre, jentilen akaberaren kontakizunean, ez ogena, ez ku-tsatutasuna, ez auzia, ez eta zigorraren ideia ere inondikinora ez direla ageri soma daiteke berehala. Eta ausen-tzia hauei dagokienez, euskal, irlandar, alemaniar etakurlandar bertsioek azaltzen duten adostasunak ezinez-koa bihurtzen du, ideia hauek garai batean bertan egonondoren, ahantzi izanaren posibilitateari buruz egin lite-keen edozein espekulazio. Bestalde, euskal mitologiakjentilen izakerari buruz jakinarazten digunaren arabera,hauek gizazkoak baino zintzotasun handi eta garbiagoazhorniturik daude, zeren eta "kristauak ez badira ere" (he-rriak zurigarri esan ohi duenez), haien jarrera eta joerakeredugarriak baitira, errukiortasuna, lagunberatasuna etalangiletasunari dagokienez, eta herriak sarritan esana da,jentilak kristauak berak baino kristau hobeak zirela.Gehiagotasun etiko hau erabat kontraesanean dagomundu hobearen sorkundea adierazten duen berri-kuntzaren ideiarekin, jentilen akaberak eta honek zabal-tzen duen gizazkoen garaiaren hastapenak hain zuzenere munduan bizi den gizartearen kalitate moralarenatzerakada ekarriko baitu.

Eta azkenik, mundu berriaren igeltsero izanen direnmundu zaharreko zintzoenen iraupenaren ideiak ere, –bimunduen arteko jarraipena eta loturaren ikurra denideiak–, huts egiten du erraldoien akaberaren kontakizu-

nean, akabera honek erabateko etena sorrarazten baitusuntsitzen den jentilartea eta mundu gainean darraikiongizartearen artean. Azken kontraesan hau zeharo adosdago aurrekoarekin, zeren eta jentilen akaberak mundu-ko biztanleriaren moraltasunaren kaskartzea ekartzenbadu mundu hobearen eraikuntza ahalbideratu beharre-an, zintzoenen iraupenaren ideiak ez du bertan noskiinolako zentzurik.

Egin berri ditugun bi hausnarketok apur bat aztertuzgero, jentilen akabera, "munduaren akabera" sinple ba-ten eredutzat ezin dela hartu nabaritzen da berehala.Lehenengo, akabera honek ez duelako erraldoien kultu-raren amaiera ekartzen, baizik eta honen hasiera, zereneta kultura honetan, edo erlijio honetan nahiago bada,eskuarki gertatu ohi ez den bezala, indarrean daudenjainkozkoak hilik baileuden irudiratzen baitituzte, hauen-gan bizitzarako eredua aurkitzen duten gizonek. Eta gai-nera, jentilen akaberak inondik inora ez duelako bera argiedo bidezko edo beharrezko bihur dezakeen ulerbiderik:Ez dago ogenik, ez dago jainkozko goren batek igorrita-ko zigorren baten aipamenik, eta are okerrago oraindik,jentilen akaberak, esker txarrekoago eta berekoiago dengizarte batera garamatza. Izan ere, erraldoien akaberahau arrunt agatiko eta bidegabea deneko sentipena ezindugu burutik kendu. Halere, aipatu sentipen honek bul-tzatzen gaitu hain zuzen, erraldoien akaberaren beha-rrezkotasunaz hausnartzera. Konklusioa zera da, arrazoiezezagunen bat dela eta, erraldoien akabera beharrezkoizan behar dela ikuspegi teologiko batetik. Ulergaitza etabidegabea bada, orduan ezinbestekoa izan behar da,erraldoien erlijioaren barruan funtzioren bat bete behardu, jentilak garai mitikoen hasiera hasieran hiltzera be-hartzen dituen funtzioren bat. Eta ezinbestekotasunarenkonklusio hau da hain zuzen, mitoa ulertzeko bide zuze-nean barrena sartzen gaituena.

Erraldoein akaberari lotzen zaion gertakaririk nabar-menena zera da, haien lurperaketa hilobi megalitikoetan:Euskal jentilak, Jentilarria deritzan trikuharriaren azpirasartzen dira, eta partholon-darrek berriz, beraiek hondea-tzen dituzte hilobiak hildakoak lurperatzeko. Pestrup-ekoerraldoiak berriz, dagozkien "hühnengräber"-etan (jentilhilobietan, hots, trikuharrietan) ehortzirik aurkitzen ditu-gu. Hau guztiari, Euskal Mitologia Konparatuan aipatzenden zera gaineratzen badiogu, alegia, euskaldunen bete-kizun erlijioso nagusia etxeko hildakoei eskainitako kul-tua izan ohi dela (haien erlijio zaharretik datorrela kristau-goaren itxura berrien azpian bizirik iraun duen kultua),gure arazoaren irtenbidea bistan agertzen da: Jentilenakabera zerarako da beharrezkoa, alegia, norberaren hil-dakoak ehortzi eta hilobien gainean haien oroikarri iza-nen diren monumentuak eraikitzeko ohitura eratzeko,hildakoen kultuaren lehen eta ezinbesteko oinarria denohitura hori eratzeko, honen ondoan noski kultu horrenbeste zenbait aspekturi dagozkion ohitura lagunak, –opa-riak, otoitzak, e.a.–, badaude ere. Hona erraldoien aka-bera zeharo beharrezkoa bihurtzen duen arrazoia, –ha-sieratik txunditu gaituen bidegabekeria eta arrazoi etiko-rik ezaren argigarri–, akabera hau garai mitikoen hasierahasieran gertatzea ere ezinbestekoa egiten duen arra-zoia, erraldoien kultura indar indarrean dagoen aldi bere-



an erraldoiak hilik egotearen logika borobila ulertaraztendigun arrazoia. Jainkozkoak baldin badira beti gizazkoeijarraitu beharreko gizarte eta erlijio jokabide ereduak era-kusten dizkietenak, hildakoen kultua eratu nahi duen er-lijioak bere jainkozkoak hilarazi behar ditu ezinbestean.Jesukristo hil eta piztu egiten da, eta gertakari hauek di-rela bide, kristauek heriotzaren ondorengo bizkundearenpromesa jasotzen dute.............................................................Jentilak hil, eta eraikuntza gogoangarri baten azpianehorzten dira (ehortziak izateko hiltzen dira hain zuzen)eta gertakari honetan ikasten dute gizazkoek beren hil-dakoekin beste horrenbeste egin behar dutela: Lurpera-tu eta haien oroitzapenari eutsi.

Irlandako historia mitologikoak, analistek bertan sar-tutako sasi kronologia gezurrezko baina hain argigile ho-rrekin, erraldoien leienden aspektu teologikoak Partho-lon-en koloniaren kontakizunean bereizi eta bildu egin di-tu, honela, "Erraldoien Biblia" izenda genezakeena isola-tuz. "Biblia" honen mezu bikoitzak, Euskal Herrian kristauitxura berrien mozorroaz egundaino heldu zaigun euskal-dun zaharren erlijioaren bi alderdiak erakusten ditu:Gizarte bizitzaren alderdia, eta erritoaren alderdia.

Partholon-en koloniaren izabideak bi atal dauzka:Lehenean, kronistek diotenez, ez omen da ezer aparte-korik gertatzen, bertan burutzen den ihardun nagusia ba-soak soildu eta garbitzea delarik, sail horiek sorogaibihurtzeko. Lehen atal honetan erraldoiek gizarte bizitza-rako jokabide eredua erakusten diete gizazkoei, gogor,gogoz, eta elkartasunean egindako lana, elkartasun ho-rrek oraindik, jaiotzeko daudenak ere tarte hartzen ditue-la, baso soiltze hauen bitartez lortu nahi diren sorogaiakpartholon-darrentzat ez ezik, ondoren helduko direnen-gan ere pentsatuz egiten baitira. Gizarteko jokabide haueuskal jentilek erakutsi digutenaren errepika dugu, ho-nen ezaugarri nagusiak halaber, lanaren apologia eta el-kartasunaren eta elkarriko laguntzaren ideiak baitira.

Eta gizarte bizitzarako jokabide eredua erakustenduen lehen atal honen ondoren, erritozko jokabide ere-duak erakutsi besterik ez zaie geratzen erraldoi partho-lon-darrei, eta orduan hil egiten dira, eta oroikarri ba-tzuen azpian ehortzi, nork bere hildakoak ehortzi etahaietaz oroitzeko ohitura eratzeko, bigarren atal honetanhorrela osatuz eta burutuz gizazkoei igorri nahi dieten er-lijio mezua. Honen euskal egokidura berriz zera dugu,alegia, euskal gizarte zaharraren ardatza diren lanarenapologia eta laguntza eta elkartasun ohituren ondoan,haren erlijio bizitzaren muina etxeko hildakoen oroitzape-na eta haiei eskainiko kultua direla. Kultu hau gaur egunoraindik "etxeko sepultura" deritzan elizako harlauzan be-te ohi da, garai batean nork bere etxean bertan burutuohi bazuen ere, eta beti, nolanahi ere, hildakook benetanedo sinbolikoki lurperaturik dauden lekuan.

Noski, euskal jentilek ere haietaz mintzatzen zaizki-gun kontakizunetan, azaldu ditugun bi jokabide ereduberberok proposatzen dizkigute. Hauen jokabidea auzoa-ren baitan, –beti elkartasuneko ohituren erakusle pare-gabeak–, eta etengabe frogatu ohi diguten lanerako go-goa, bizitzarako luzatzen diguten jokabide ereduaren bi

oinarriak dira. Eta beren heriotza eta hilobiraketa jentilenakaberaren mitoan, Partholon-en koloniaren suntsipenakigortzen duen mezu beraren aldarrikatzaile ditugu. Bainahalere, Irlandar iturburuetaz baliatuz lan egin nahi izandugu, zeren alde batetik irlandar mitozko Historiaren kro-nologiak barruti itxi batean bereizten baitu erraldoienmezu teologikoa, honela, haien zikloa non hasten den,non amaitzen den, eta orokorki zer nolakoa den zehatzmehatz marraztea ahalbideratuz. Eta beste aldetik, irlan-dar erraldoien akaberak bere benetako errito-eredu-emailetasuna, Jesukristoren jaiotzaren motiboak zeharoantzaldaturiko euskal jentilen akaberak baino argiagoerakusten du, han hilobiak ez baitira aurretik hondeaturikkasualitatez baileuden ageri, eta aitzitik, erraldoiak berakdira gure begien aurrean haiek hondeatzen ihardungodutenak. Dena dela, argi dago kasu guztietan garai har-tan munduan erraldoiak baizik ez zegoenez, hauen hilo-biak beraiek hondeatu eta eraikitakoak izan behar direla,baina beti atseginagoa da zehaztapen hori esplizitukibaieztatzen duen kontakizun bat plazaratzea.

Gorago aipaturiko kronologiak, mitoaren ulerbidera-keta osatzen laguntzen digu. Partholon-darren deusezta-penari darraizkion ondorengo hogeita hamar urteetanIrlanda eremu hutsa bilakatzea, zibilizazio hau eta hu-rrengoaren arteko etenaren irudiragarria dugu147.

Irlandar Historia mitologikoak asti hutsune batezadierazten duen eten hau, izan ere bi maila ezberdinenarteko aldearen itzulpen historiaratua dugu: Teologia etaHistoriaren arteko aldearena alegia. Beren heriotzaz osa-tu eta burutzen den jentilen bizitza, astiaz kanpoko as-tian gertatzen da, aldi teologiko batean. Eta jentilen aka-bera da hain zuzen ere, jainkozkoen aldiari amaiburuaezarri eta une berean aldi antropologikoari, gizazkoen al-diari, ateak zabaltzen dizkiona orobat. Eta honek argudioberria gaineratzen dio erraldoien akaberaren beharrezko-tasunari, ezinbestekotasunari: Erraldoien heriotzako or-dua heltzea erabat beharrezkoa da, aldia, benetako aldia,gizazkoen aldia (Historiaren aldia esango genuke mitolo-gia honek Historiaren izana ukatuko ez balu) zabal dadin,has dadin. Erraldoien akaberak ez du, bada, munduarenakabera adierazten, alderantzizkoa baizik, hots, honenhastapena.

Azkenik, lehen lehentasun nahikeria horrek zera jar-tzen du agerian, erraldoien mitologia, hauen bizitzareneta batez ere hauen heriotzaren ereduarekin, erlijio berri

112 J. I. HARTSUAGA


147) Irlandar kosmologiaren arabera, Nemhid-en arraza darraikioatzetik, eta hauen ondoren, Fir Bolg direlakoak, Tuatha DeDannan senitarteak, eta azkenik, Milesiarrak. Hurrenkera ho-nek, alde batetik arras mitifikaturiko benetako gertakari batzukadierazten ditu, baina bestetik, zenbait errepikapen erretorikokausitzen dugu bertan, hala nola, Neimhid-en arrazaren kasua,hauen suntsikera, partholon-darrenaren kopia zuzena baino ezbaita. Izan ere, jatorrizko hurrenkerak, erraldoien akaberarenondorengo gizazkoen etorrera adieraziko luke, folkloreak no-nahi egiten duenaren antzera. Hau ageri agerikoa bilakatzenda irlandar Historian halaber, Neimhid-en arraza alde baterauzten badugu, orduan erraldoien (partholon-darren) atzetik, FirBolg direlakoak helduko bailirateke, alegia, erraldoiak(Fomore-ak) jainkozkotzat hartzen dituen gizazko arraza

baten oinarrizko osatzaileak direla. Erraldoien akaberarenmitoa, kultu eta erritogintza baten fundatzaile den mitoada. Erlijio baten sorreraren adierazlea eta beraz, erlijioguztiekin gertatu ohi denez, astiaren hasiera hasierankokatzen du bere burua.

Hausnarketok, gure mitoaren esanahia laburbil de-zakeen azken buruko definizioa eraikitzeko azken osaga-rriak ditugu. Beraz, jentilen akabera (eta erraldoien aka-bera orokorki), erlijio berri baten mito fundatzailea da, er-

lijio horren ardatz errituala hildako arbasoen kultuak osa-tzen duelarik, kultu honek berriz, hildakoen hilobiratzeaneta hilobien gaineko monumentu oroikarrien eraikitzeanbere oinarri eta hastapena duelarik.

Mitoaren zentzua argitzeko helburua beraz buruturikgeratzen da honela, zeren ez baitugu haren esanahiaaurkitu soilik, baizik eta horretaz beste gainera, erral-doien mitologiaren baitan hark duen funtzio fundatzaileaere argitan ipini ahal izan da.



XII. ARKEOLOGIAREKIKO EGOKITZAPENA

oraindik leienda ezaguna dela, baina Polonian galdetuzgero ez dutela uste inork hura ezagutuko duenik, gauregungo mugen arabera leiendako Tormersdorf (Toporuf)eta bere Zechberge mendia Polonia barruan badaudeere.

Baltiar kostaldean, kolonizaketa gurutzada giroanegin zela eta, Zaldun Teutoiek bertako biztanle eslabia-rrak (prusiarrak alegia) literalki garbitu ondoren, germa-niar nekazariak ekarriz bete zuten hutsik geratutako lu-rraldea.

Beraz, Voigtland, Tormersdorf eta Hasenpot-eko al-bisteak bertako eslabiarren artean aurkitu ezean zera us-te izanen dugu, alegia, germaniar emigranteen ondarekulturalekoak direla, eta gune horiek beraz ez direla ain-tzat hartu behar mitoaren sorburua eta egokidura arkeo-logikoa bilatzerakoan.

Ukrainiar albisteari dagokionez, bere garaian komen-tatu dugu honen germaniartasunari buruz ditugun sus-moak, eta beraz aipatu berri ditugun argudioak erabilikoditugu honen kasuan ere aintzat ez hartzeko erabakia zu-ritzeko.

Azkenik, Suitzatik datozkigun bi albisteak ere eraz-tun moduko guneez iragartzea erabaki dugu. Izan ere,suitzar historialariei jarraituz, V. mende inguruan hasi zi-ren germaniar herriak Suitza aldera jotzen: Lehenik bur-gundiarrak mendebaldean eta lonbardoak hegoaldean ja-rri ziren. Biak ala biak kristau ziren suitzaratu zirenerako,eta biak ala biak agintean jarri arren, bertako latinak hiz-kuntzatzat hartu eta bertakoen ohitura eta bizimoduetaraegokitu bide ziren. Alemanni senitarteena berriz, badiru-di benetako migrazio itzela izan zela, hirurehun urte be-randuago, Aare eta Rhin ibaien arteko lurralde osoan ale-manera baino ez baitzen entzuten, hizkuntz eta kulturaordezkapen osoa buruturik, eta gizakiena ere seguru askineurri handi batean. Eta datu historiko hauen baieztaga-rri, suitzar albiste biak, eremu germanikoan bildutakoakizateaz gain, germaniartzat jo ditugun berezitasunak era-kusten dizkigute, hots, margo urdina eta lainoaren harra-patzea. Honek guztiak bultzatzen gaitu azken buruan sui-tzar albisteak germaniar etorkinek ekarritakotzat jotzera,eta horretan egonen gara harik eta Suitza ez germaniko-an izurrite lainoaren motiboa azaltzen ez den arte.

Banaketa hesparru batekin eta segurtasun batekinabiatzen gara ikerlan honetako azken betebeharrari eki-tera, hots, aztertu dugun mitoari lot dakiokeen kultur ge-ruzaren bat bilatzera.

Mitoaren, eta honen osakin diren motiboen ereduenbanaketa hesparrua mapetan erakusten zaigu. Segur-tasuna berriz, haien indoeruropar aitzineko jatorriarenadugu, hau behin baino gehiagotan frogatu baitugu ikerbi-dean zehar: Mitoaren arrarotasunak, bere hondakinenurritasunak, eta hauek marrazturiko eragin hesparruarenzabalak, zeharo aspaldikoa den kontakizun baten aurreangaudela sinestarazten digute, eta kontakizuna ulertezinbihurtzen zuen testuinguru hutsunea berehala berma-tzen zaio susmo horri. Baina gainera, bere jatorriaren in-doeuropar aitzinekotasuna frogatu dute zenbait gauzek:Euskal Herriaren nagusitasun ikusgarria ereduen kopu-ruari dagokionez, mitoaren lotura hilarri megalitikoekin,bere izana zeltaitzineko Irlandan, Atlantiar itsasorantz joeta Mediterranear isuraldeari ihes egiten dion banaketaindoeuropar aurrusteen arabera ulerbideratzeko ezinez-kotasuna, eta azkenik, mitoaren zentzua argitu dugune-tik, indoeuropar mitologiarekin zer ikusirik ez duen mezuteologiko baten izana.

Dena den, egokidura arkeologikoen bilaketan hasiaurretik, ohar bat azaldu behar dugu aurreko atalekoamaierako mapei buruz. Izan ere, bertan bi gune motamarraztu ditugu aurkikuntzak adierazteko: Gune beteaketa eraztun jiteko guneak. Gune beteak jasotako albiste-en etorburua adierazi baino ez du egiten. Eraztun itxura-koek berriz zera adierazten dute, alegia, albistea mapakerakusten duen puntu horri badagokio ere, hori ez bidedela bere benetako etorburua. Zazpi kasutan egin duguhau: Voigtland, Tormersdorf , Habkern, Meggen etaUkrainiako izurrite lainoekin, eta Kurlanda-ko Hasenpot-eko pesteak eragindako erraldoien akaberaren errefe-rentziarekin. Arrazoia zera da, albiste horiek bertako ger-maniar gizarteetan bilduak direla beti, eta germaniarrakXI. Mendean hasi zirela Elba-tik ekialdera zabaltzen, etaordurarte zelta erromanizatua zen Suitzan alemanerarenmarra hegoaldera bultzatzen. Tormersdorf-eko kasuanesate baterako, leku hori aurkitzeko egindako ahalegine-tan, aldameneko Alemaniako Rothenburg-en lagunbihurturiko germaniarrek zera esaten digute, bertan

Arkeologiaren irakaspenetaz jabetu baino lehen, er-digunea Atlantiar itsasertzean eduki eta Europako erdial-dean zabalduko litzatekeen kultura bat imajina zitekeen,noski lotura megalitikoa ulertarazteko adina aspaldikota-suna ukan behar lukeen kultura. Bi aurruste hauekin, etanoski, buruturiko inkesten bidez marrazturiko banaketahesparruarekin, Deustuko Unibertsitateko Arkeologiasaileko APELLANIZ doktorearengana jo dugu ulerbide es-ke. Hark emandakoak dira atal honetan zehar aipatzendiren datu eta argibide arkeologikoak, eta hark proposa-turikoak halaber, –azaldutako eredu banaketa eta mitoa-ren ulerbideraketan oinarriturik–, egokidura arkeologiko-aren lerro nagusiak.

Haren lehen aholkua zera da, Atlantiar hipotesiazahaztea, honelakoarentzat ez baitaiteke inongo egokidu-ra arkeologikorik kausitu. Historiaurre osoan ez dagoAtlantiar itsasertzean bakarrik edo nagusiki finkaturikokulturarik, ez eta gure banaketa hesparruaren zabala ar-gitu, eta era berean Mediterranear isuralde osoa kanpo-an utziko duen kulturarik ere. Gure banaketan ageri denkanpoan uzte hau, eta eredu gehienek erakutsi digutenAtlantiar itsasoranzko joera, mitoaren aspaldikotasunikusgarriaren igargarri berritzat joaz baino ezin daitekeulerbidera: Mitoa, kultura menderatuek erakutsi ohi du-ten joeraren arabera, itsasertzaren kontra bultzaturik etabide batez babesturik geratu da, kultura menderatzailea-ren erasotik ihesi. Euskararen azken bi mila urteko hiz-tun hesparruen mapek erakusten duten joera bera esa-terako.

Gure banaketa hesparrua beraz, itsasoaren kontrababesten den mitologia zahar baten aspaldikotasuna etaatzeraldia besterik ez lituzke adieraziko.

Atlantiar itsasertza eta Britainiar Irlak, Mediterranearisuraldetik bideraturiko Ekialdeko eraginen aurrean nola-baiteko babesa eskain dezaketen lurraldeak; eta Medi-terranear isuralde zabalean berriz, babespe ezean galdu

eta ahaztu izanari zor lekioke gure mitoa bertan ez ager-tzea. Gure mapetako joera eta kanpoan uzte horiek be-raz, euskortasun edo gordekortasun arazo baten isla bai-no ez dira, eta alferrik arituko ginateke beraz, ezaugarriberetsuko banaketa arkeologiko baten bila. Gauzak ho-nela, egokidura zehatz bat aurkitzeko asmoak bertan be-hera utzi, eta gehiago zehaztu gabeko "indoeuropar aitzi-neko geruza kulturalean" geratuz etsi behar ote dugu?

Izan ere, gure mapek erakusten dutenak ez du balioegokidura zehatz bat finkatzeko, baina beste aldetik be-rriz, APELLANIZ profesoreak zeharo adierazkortzat jo di-tuen bi argibide baditugu ordea: Lotura megalitikoa, etabatez ere erraldoien akaberaren ulerbideraketa hildako-en kultua eratzen duen mito fundatzailea bezala. Bihauek bai ahalbideratzen dutela kultura zehatz batekikoegokidura adierazkorra finkatzea: Megalitoen kulturareki-koa alegia.

Trikuharrien hedadura eremua erakusten duen ja-rraian azaltzen dugun mapa, ANGEL ARIZMENDI doktorea-ren tesitik hartua dugu.

Mugimendu megalitikoa, gaur egun ditugun datazio-en arabera, Neolitos aldiaren amaiera aldera agertzenda lehen aldiz Bretainian, eta Europa eta Asian zehar he-datzen da gero Eneolitos eta Brontze aldietan. Bereagerpenak dakarren berritasuna, hilobien gainean oroika-rriak eraikitzearena da, Neolitos garaian tipikoa den hilo-biratze soilari oposatuz; berritasun hau, erlijio eta kulturaeraberritze baten lekukoa dugu, eta erlijio berri baten so-rreraren igargarritzat onar daiteke.

Megalitoen kulturak ez dakar berarekin hildakoei lu-rra emateko ohitura lehen aldikoz, aurretik Neolitikoanbadelako halakorik, nolabaiteko kulturen baten lekuko.Hein honetan, funtzio oroitarazlerik gabeko hilobiratzesoilak nolabaiteko bizitza espiritualaren izana adieraztendigu, baina inola ere ez ordea bertan hobiratutakoei kul-turik eskaintzen zaienik, eta are gutxiago oraindik horre-lako kultua erlijio baten ardatz errituala izan daitekeenik.Horretarako hildakoei lur ematea ez da aski; haien oroi-tzapenari eustea behar da, eta eraikuntza megalitikoenjasoerarekin hasi gaitezke bakarrik hildakoen kultuazmintzatzen.

Gure mitoaren megalitoaldiko egokidura ez datzaberaz, bertan trikuharriak agertu edo aipatze soilean,–nahiz eta hau nahiko adierazkorra den–, baizik eta erlijioeraberritze beraren erakusgarri izatean: Mugimendu me-galitikoaren ezaugarri nagusia hilobien gainean monu-mentuak eraikitzea da, honela hilobiok eta bertan ehor-tzitakoak erlijio bizitzaren erdigune eta ardatza bilakatzendirelarik, hain zuzen ere erraldoien akaberaren mitoakhildakoen kultua gizazkoen erlijioan sartzearren erral-doiak hilarazten dituen hein eta asmo berean. Eta hau ezezik, mugimendu megalitikoak iraganaldi neolitikoareki-ko etena adierazten duen bezala, hortxe dugu horren pa-rean ere, erraldoien akaberaren mitoaren balio inaugura-tzailea, jainkozkoen garaiaren amaiburuak eta gizazkoenaldiaren hastapenak irudiraturik. Beraz, mugimendu me-galitikoa eta erraldoien akaberaren mitoa bat datoz, bionbalio inauguratzaileari dagokionez, eta biok hildakoen

114 J. I. HARTSUAGA


kultua (hilobiraketen oroitzapenaz) erlijio bizitzaren ar-datz erritual gisa plazaratzeari dagokionez.

Adostasun bikoitz honek, erraldoien akaberarenkontakizuna, monumentu megalitikoen eraikuntza argitueta ulerbideratzen duen mezu mitologikoa dela erakus-ten du. Beste hitzetan esanik, monumentu hauen eraiki-tzaileen pentsakera erlijiosoaren adierazpena da, eta ho-nek zera dakar guretzako, mitoaren adina finkatzekoahalbidea, arkeologiaren datazioetan oinarrituz.

Megalitismoaren historia laburbilduz esan dezaguneraikuntza aspaldikoenak, –gaur egungo jakinbide arkeo-logikoen arabera–, Bretainiako Dissignac eta Barnenez-ekoak direla, C14-ko azterketen arabera, hurrenez hurrenduela 6.250 (+150) urte eta duela 5.750 (+150) urte bu-ruturikoak liratekeelarik. Hauen ondoren nahiko hurbilportugaldar eraikuntzak zaharrenak datoz, hauek erebost mila urteko adina gainditurik. Sailkapen hau ez dabatere aldatu azken berrogei urteetan, C14-ko azterketakikusgarri ugaldu arren, eta beraz gaur egun arkeologo iaguztiek onartzen dute mugimendu megalitikoaren bre-tainiar jatorriaren hipotesia, bere lehen agerpena EgearItsasoan plazaratzen duen teoria ekialdezalea baztertuzorobat.

Megalitismoaren hedapena bi bideetan zehar gara-tzen da. Alde batetik Bizkaiko Golkoan behera jaisten da,bere eragina Iberiar Penintsulako atlantiar kostalde oso-an zabalduz, gero mediterranear isuraldea iragoz, handikMare Nostrum-go lurraldeetan zehar hedatzeko: Korsika,Sardinia, Italia, Sizilia, gero Grezia eta Egeoko irlak, etaKreta batik bat. Eta beste aldetik, ia Frantzia osoan za-baldu eta atlantiar kostaldean gora egiten du, –Sommeeta Rhin ibaien artean hutsune bat utzirik–, Holanda,Alemania, Danimarka, Suedia eta Polonian zehar, eta in-geles, galestar eskoziar eta irlandar kostaldeetara hel-tzen da itsasoa gaindi.

Eredu zaharrenetako ezaugarririk nabarmenena za-lantzarik gabe haien tamaina izugarria da. Honi esker fol-klorezale mordo bat harriturik utzi ohi duen zera uler dai-teke orain, alegia, gizaki normal bat baino baitara ez de-zaketen trikuharriei herriak "erraldoien hilobiak" esan ohiizana.. Herriak, txikiak izan arren, "erraldoien hilobia"esan ohi dien trikuharrien izenak eta izanak, erraldoiarenizanari buruzko eta hauen "benetako tamainari" buruzkoehundaka espekulazio sorrarazi ditu iraganaldian. Bainaorain tamainari ez baizik eta megalitoen eraikuntza ere-duari lotzen zaion izen hau ulerbidera daiteke: Trikuha-rriak ez dira "erraldoien hilobiak" handiak direlako, –nahizeta bretainiar eredu zaharrenak izen hori zeharo merezi–,baizik eta trikuharri direlako, eta trikuharriaren ideia jato-rrak erraldoitasunaren ezaugarria adierazten duelako.Megalito txikiagoak eraikitzera eraman duen gainbehera-ko bideak ez du halere haien erraldoiekiko lotura bazte-rrean ahazturik galdu, lotura horrek bizirik iraun baituanitz kasuetan, –euskal eredu gehienak tarte–, absurduabistakoa izan arren.

Eraikuntza megalitiko zaharrenen erraldoitasuna,erraldoien mitologia mugimendu megalitikoari lotzearenaldeko beste frogagarria dugu, batez ere lotura hori ez

delako batere logikoa (baina bertan dirau halere) eraikun-tza txikien artean. Elkartasunezko lanean erabiltzen du-ten indar eskergaz hornituriko erraldoi batzuen mitologiainoiz inon beharrezkoa izan bada, Barnenez edo Gavriniseraiki zituzten kulturako gizasemeentzat izan da. Halakoeraikuntza itzelek ahalegin eskergak esijitzen dizkietehaiek burutu dituztenei, eta ahalegin horiek nekez ulerdaitezke gizarte horien ideologian elkartasunezko lan go-gorraren benetako apologiaren izana onartu ezean. Gi-zarte esklabuzalearen hipotesia ere imajina daiteke nos-ki, baina jentilen eta orokorki erraldoien jokabidea nahikoargi dago hipotesi hori besterik gabe baztertzeko.

Erraldoien mitologia eta mugimendu megalitikoarenarteko parekatze hauek, –azken hau eta aztergai dugunmitoaren ulerbideraketatik sortzen direnak–, jentilen aka-beraren eragin hesparrua adierazten duten mapetaneraikuntza megalitikoak erraldoien hilobi izenez aipatzendiren leku guztiak sartzea ahalbideratzen dute, zeren az-ken buruan, erraldoien akaberaren kontakizuna izen horiargitzen duen leienda baino ez bailitzateke.

Erraldoien mitologia, –eta batik bat hauen bat bate-ko akaberaren kontakizuna–, eta hilobi megalitikoen ar-teko lotura sendo finkatu ahal izan dugu. Gure mapetakogune trinkoen banaketa bete betean geratzen da eremumegalitikoaren barruan, eta bere atlantiar joera gorabe-hera, gune horiek megalito dentsitate handiko eremue-tan ipini zaizkigula ikus daiteke. Ezin da gehiago eskatu.

Izan ere gure motiboen banaketari egokitzapen ar-keologikoa aurkitzearena ez da helburu erraza, eragileuhertzaile asko baitago tartean. Batetik, ikerketa etno-grafikoaren maila ezberdinak: Azken bi mendeotan lu-rralde batean egin den ikerketa etnografikoa beste bate-an egin dena baino askoz handiagoa bada, –eta gertatudira honelako aldeak–, agi liteke folklore eta mitologiaondare gutxieneko lurraldea, gehiago zuena baina inorbiltzera joan ez zen lurraldea baino aberatsago azaltzea.MARTIN jaunari XVII. mendeko azken urteetan etnografiaapur bat egitea bururatu ez balitzaio, edo XVIII. mende-ko sendagileek gure laino txikiari beren izurriteei buruz-ko galderentzako hipotesi egokia iritzi ez baliote, lan et-nografiko gutxi egin den megalitoz beteriko zenbait lu-rraldeetan gehiago egin balitz, edo lehenago egin balitz,edota aipa genitzakeen hainbat balitz eta balego bitartezer itxura ote zukeen gure inkestak gaur?

Bestetik, lehenago aipatu ditugun euskortasun etagordekortasuna ditugu uhertzearen eragilegai. Jentilenakabera megalitoen eraikitzeari loturik badago, dudarikez da noizbait mito hori kontatu zela Korsikan esate ba-terako. Baina megalitogileenaren ondoren handik pasa-tako hainbat eta hainbat kultura berri indartsuk zeharoazpiratuta utzi zuten haren oroitzapena noizbait, –ez da-kigu noiz zehatz mehatz, baina inork hura erregistratubaino lehen dena den–.

Megalitismoaren tokian tokiko garai bateko indarraeta zenbaterainoko sustraitua izango litzateke gure gauregungo maparen marrazketan parte hartzen duen hiru-garren eragilegaia. Jentilen mitoak eta megalitoak beraklurralde batzuetan besteetan baino gutxiago agertzea ez



da derrigor izan behar euskortasun txikiago baten edotakolonizazio berri indartsuagoen adierazgarri. Litekeenada halaber, megalitismoa zabaltzen den garaian lurraldeguztietan harrera berdina ez egina erlijio berriari.

Laugarren eta azken eragilea, lan honen mugatuta-sun bera da. Ustez azken zirrikoraino ikertu badugu ere,agian aurkitu ahal izan ez ditugun datu adierazkorrak iza-nen dira nonbaiten, lan etnografikoren batean, argitara-turik ala argitaratu gabe, gure mapan puntu berriak ipin-tzeko zain.

Lau uherdura eragilegai hauen garrantzia eta inda-rraz apur batez gogoeta eginez, eta zeinen aspaldikokontuetaz ari garen oroituz, berriro esan dezakegu, guremapek agertzen duten egokidura arkeologikoa pozikegoteko modukoa dela, eta ez dagoela gehiago eska-tzerik.

Goiko arrazoi beragatik ez dugu gure leiendetanazaltzen diren megalitoei buruzko argibide jantziagorikeskainiko. Aurreratuko dugu, hori bai, horietariko batekere ez duela megalito nagusien bilduman (MÜLLER-KARPE. "Handbuch der Vorgesichte") sartzeko behar hain-bat meriturik. Beraz, Euskal Herrikoei buruzko zenbaitargibide aurkitu ahal izan badugu ere, ezin dugu beste

horrenbeste esan kanpokoei buruz, urrun egonik eta ga-rrantzitsu ez izanik ezinezkoa izan baitzaigu haiei buruz-ko erreferentziak aurkitzea. Honek erakusten digu berrizere leienda gorde eta bildu ahal izateak ez duela hari lo-tzen zaion megalitoaren garrantziarekin zer ikusirik.

Esan dezagun bada, Jentilarri Eneolitos garaikoa de-la eta Balenkaleku berriz Brontze Arokoa. Eta berriro mi-toa eta megalitoaren bilakabideen arteko etena irudira-tzeko ohar gaitezen Eneolitos garaiko Jentilarri-ri lotzenzaion bertsioak hobeki gorde dituela elementu arkaikoeta ulergaitzenak gugandik hurbilago dagoen Balen-kaleku-ri lotzen zaiona baino.

Tormersdorf-i buruz berriz, Zechberg-eko "Pestgru-be" edo peste hilobia deritzan lekua Polonian industu ga-be dago gaur egun oraindik, eta oraindik leienda konta-tzen duten mugaz bestaldeko germaniarrek diotenez ba-daiteke bertan inolako hilobirik ez egotea. Leienda gogo-ratzen badugu, hilobia hondeatu eta harrizko hormazeraiki zela esan ondoren, bertan gaur egun sakon batbaino ez dela ikusten diosku. Eta geroztik jakin dugunez,leienda hori XIII. mendez geroztik heldutako germaniaretorkinen artean bakarrik kontatzen da. Beraz, egoerahonekin erabat uztargarri litzateke , bertan inolako hilobi-rik ez egotea ere.

116 J. I. HARTSUAGA


148) JAKOB GRIMM, aip. id. 544 orr.

XIII. AZKEN HAUSNARKETAK ETA KONKLUSIOAK

kin. Batzuk ogia egosten iharduten zuten bitartean bes-teek barra bat nahi izanez gero, haiek jaurtiki egiten zie-ten hauei.

Aintzira Beltzeko hegoaldeko ertzeko Hilverdingsen-en bizi zen jentil batek eta iparraldeko ertzeko Hille-n bizizen beste batek ogia elkarrekin egosi ohi zuten. (...).

Altehüffen-en bizi ziren jentilek laban bakarra bainoez zuten guztientzat. Herriaren erdian zegoen zuhaitz ba-ten enborrean sarturik egon ohi zen, eta nornahik hurabehar izanez gero bertatik hartu eta bukatutakoan berelekuan utzi ohi zuen. Zuhaitza egon zeneko lekua era-kusten dute gaur egun oraindik.

Westfalia-n bildutako apunteak dira goiko lerro ira-dokikor horiek. Izan ere, orri bereko ohar batean diosku-nez,

Ez dut ezagutzen Alemania osoan Westfalia etaHessen bezain aberats den lurralderik jentilen kontakizu-nei dagokienez.

Beraz, jentilen inguruan egin daitezkeen ikerketaguztiek badute honezgero hesparru mugatua, finkaturikoegokidura arkeologikoek mugatua, eta mugatutasun ho-nek lan ekonomia eta emaitza hobeak erdiesteko nola-baiteko itxaropena dakar, hemendik aurrera ikerketaahaleginak, bila gabiltzana edukitzeko aukera gehiagoeskaintzen dituzten lurraldeetan miatzen kontzentratukobaititugu.

Aztertu dugun mitoaren bazterrekotasuna dela eta,haren hondakinak zenbait lurralde zehatzetan isolaturik

Korapilo bat askatu eta arazo bat jalgibideratzenduen edozein ikerketaren berehalako ondorioa galderaberrien sorraraztea izan ohi da, ibili beharko diren bideberrien zabaltzea. Hein honetan, erraldoien zibilizazioariburuzko ikerketa orokorraren premia aipa dezakegu.Gure oraingo lan hau baitaratuko lukeen ikerketa horre-tan, erraldoien bizimoduaren bereizgarri diren lanezkoeta elkartasunezko adierazpenen azterketa izanen litza-teke erdigunea. Liburu honetan jentilen akabera aztertuondoren, jentilen izanaren beste alderdiaren azterketa,–jentilen bizitzaren azterketa–, izanen luke helburu.

Jentilen akaberaren inguruko inkestetan zehar, etagutxi gorabehera ikerketa honetarako argibide interesga-rrienak luzatu dizkiguten eskualde bertsuetan, jentilen bi-zitzari buruzko kontakizun mordotxoa kausitu ahal izandugu, bertan, narraziozko esamolde ezberdinen azpian,euskal jentilen leiendetan somatu ditugun elkartasunezkomezu berberak adierazten direlarik. Leienda ziklo honi bu-ruzko ikerketa sistematikoa izanen litzateke, bukatzen arigaren honen ondotik, erraldoien mitologiaren deskriba-pen osoa burutzeko hurrengo urratsa. Hona aurki daite-keenaren adibide gisa JAKOB GRIMM-en zenbait apunte148:

Nettelstädt-en gainean dagoen Hünenbrink-en as-paldian bizi izan ziren jentilek oso harreman onak zituz-ten Stell-en (handik 4 km.-etara) bizi ziren jentil lagune-

agertu zaizkigu, eta isolaketa honen ondorioz, hondakinhauek nekez heltzen dira aurkibide orokorretako orrialde-etara. Hausnarketa honek zera adierazten du, alegia,ikerketa berriak lurralde interesgarrienetan kontzentratuzgero agian zenbait eredu berri aurkitu ahal izenen direla.Erraldoien akaberaren edo behinik behin honen motibo-etariko baten aipamenik eza borobila frantziar eta espai-niar atlantiar itsasertzean zehar Portugaleraino apikaerremedia liteke eskualde horietan inkesta exhaustiboaburutzen ahaleginduz gero, baina hori ez da segurua ha-lere, zeren, –anitz aldiz errepikatu dugu dagoeneko–,arazoa, gordekortasun arazoa baita batik bat.

Arrazoi berberean oinarrituz, zeharo gertagaitza deri-tzogu jentilen akaberaren mitoaren hondakinik Anda-luzia, Sizilia, edo Grezian sekula agertzeari, zeren mega-litismoaren presentzia lurralde horietan indartsua badaere, bertan ondoren jasan diren eraldaketa kulturalen ba-rietateak eta eraginkortasunak, –eta giza ordezkapenakere agian zenbait lekutan–, aspaldidanik ezabaturik edozeharo antzaldaturik utziko baitzituzten erraldoi hilobi-eraikitzaileen oroitzapenak oro.

Orientabide gisa, esan dezagun jentilen akaberarenarrastoak aurkitzeko esperantza handiagoa izanen delahonako igargarriren bat erakusten duten lurraldeetan,alegia, folklorean jentilen aipamen ugariak edo jentilenaipamen baikorrak, eta arkeologian trikuharrien erabilpenmodernoaren (Erdi Arorainokoa edo) frogak dituzten lu-rraldeetan, eskuarki aipatu hiru igargarriak batera azaldu-ko direlarik.

Trikuharrien erabilpen modernoa aipatu dugularik,jentilen mitologiaren iraupenari buruzko hausnarketa pla-zaratzeko bidea ematen digu. Izan ere, hori baita iraupe-naren gako nagusia, mitologia mailan bizirik dagoenakirauten baitu, hildako mitoa ez da fosil bihurtzen eta.Erran nahi baita, jentilen mitologiaren ikuspegi kanoni-koa gorde den lurraldeetan, jentilen ereduaren arabera-ko bizimodua ia atzoraino luzatu dela baiezta daitekeelazalantzarik gabe. Bizitzarako eta heriotzarako eredu bienarabera, lehenengoaren irautea bigarrenarena bainoerrazagoa delarik halere. Euskal Herrian bada trikuharrie-tan egindako Erdi Aroko ehorzketen zantzurik, bai etaXX. menderaino etenik gabe iraun duen haien hilobi iza-tearen oroitzapen eta errespetuzko keinurik; eta West-falia-n halaber, ehorzketa modernoei dagokienez honela-korik ba ote den ez badakigu ere, herri oroimenak gordedu halere iragan hurrean izandako erabilpenaren berri149.Honek zera erakutsiko luke, alegia, Europako antzinakoherri eta lurraldeen indoeuropartzea ez zela ez berdinaez eta bat batekoa izan. Jatorrizko hizkuntzak galdu on-doren ere, Europako zenbait bazterretan indoeuropar ai-tzineko uste, sineste eta arauei loturik jarraiki dira berta-ko biztanleek. Gordekortasun izugarri baten erakusgarriazalantzarik gabe, baina agian baita ere hizkuntzaren gal-

tzea,apika uste ohi den baino beranduago agitzearenadierazgarria. Irlandar eta eskoziar kasuetarako, badaki-gu geruza zelta mehe samarra izan daitekeela, zeltenetorrera berantiarra eta kristautasunaren helduera goiz-tiarra elkartu direlako. Izan ere, Eskozian indoeuropar ai-tzineko herriak bizi izanaren oroitzapena Historiarainoheldu ahal izan da, eta PTOLOMEO-k K.O.go II. mendeanegindako Irlandaren deskribapenean bertako herrienizen asko nekez identifika daitezke zeltatzat, batik batmendebaldeko lurraldeetakoak. Erromatar geografoekgarai beretsuan gaurko Gipuzkoa zeltatzat jo zutela kon-tuan hartuz, ez da ausartegi Irlandako mendebaldean etaEskoziar ipar-mendebaldean lehen milurtean zehar iraunbide zuten zeltaitzineko hizkuntza-irlen izanaren hipote-sia plazaratzea. Baina zer uste ukan behar dugu aspaldi-danik hezur muineraino germaniartuak behar luketenwestfaliar jentilzaleei buruz? Kultura-irla badirela bistanda, ez dugu demostratu behar. Hizkuntza-irla izan ote di-ra zenbait mendez? Ba ote hizkuntza galduta ere noiz-nahi arte iraungitze datarik gabe, betirako irautea?

Zurtz geratu den herria garenez, gure buruari eginohi diogun galdera da gure ahaideak non daudenekoa.Beste batzuk berriz, nondik etorri garenekoa galdetzendute.

Bada, engoitik gu bezala mintzatzen ez diren arren,hortxe ditugu gure izakeraren oroitzapena gorde dutenazken senideak, hiletetan ezagutu ohi diren sekula ikusigabeko lehengusu txikien modura. Hizketan hasi beste-rik ez dugu behar elkarren berri jakiten hasteko. Urrutibizi dira, ez dute gure mintzaira berean elhesta egiten,baina han eta hemen gurasoz guraso iragan diren bizi-tzaren ikuskera eta gizabide arau berdintsuen aztarnarikgeratuko delakoan gaude. Irlanda, Eskozia, Herbeherak,Alemaniako ipar-mendebaldea,...

Lan honetan zehar doi, zehatz eta garbi marraztu di-ren europar bi eredu ideologikoren argazkia, Historiareninterpretaziorako tresna modura aintzat hartzea iradoki-tzen dugu. Etengabe aipatzen diren eragin greziarra etajudu-kristauaren eragina gutxiesteko asmorik gabe, ga-raia dela uste dugu Historiako zenbait gertakari, megali-tismoaren kultura eta indoeuropar ideologia ardatz hartu-ta ulerbideratzen saiatzeko. Ez dugu lista luzea azalduko,lan honen helburua ez baita, baina adibide modura,Erreformaren hedatze hesparrua, edota Aro Modernokolehen demokrazien sorrera argitzeko aipatu ardatzok zeresanik baluketelakoan gaude.

Jentilen etengabeko lanak sortzen ditu belardiak etasoroak lehenago basoa baino ez zegoen lekutan; haiekjaurtitzen dituzte harriak hara eta hona; haien hondala-nek sortzen dituzte aintzirak; haiek eraikitzen dituzte tri-kuharriak, harresi luzeak eta elizak. Megalitismoaren bi-zitzarako eredu den lanaren apologia, gizagoak bere in-gurua aldatzea bizitzarako betebeharra bailitzan, ohartukiformulatzen duen lehen aldia da. Eta egundaino iraundu. Eta bere eraginak bistakoak dira.

Ikerketa baten burugarri plazaratzen diren azkenhausnarketen multzoan, ia nahitaezkoa da ikergura ozto-patuak, intuizio frogaezinak, eta testu azterketan gogora-



149) A. KUHN. "Sagen Gebräuche und Märchen aus Westfalen"./342 orr.:"Wunbüttel-en inguruan bada trikuharri handi bat, eta bertanbide daude lurperaturik Zazpi Urtetako Gerrateko (1756-1763)gatazka latz batean hildako guztiak".

tu baina ebidentzia frogakor beharrezkoaren ezean iren-tsi behar izan diren susmoei buruzko hitz bi aipatzea.Ezinaren zama hau bost kezka nagusitan laburbil daitekegure kasuan; hona zeri dagozkien:

Amilerazko oparigintzari, ehorzkerazko oparigintzari,izurrite lainoa harrapatu eta ixtearen esanahiari, igarlea-ren nortasunari, eta azken honen apikako egokipen arke-ologikoari. Zenbait lerro eskainiko diogu hauetariko ba-koitza azaltzeari.

Jentil igarlearen amilera argitu ezina da zalantzarikgabe ikerketa honen arantza. Ez hartaraino motiboarenesanahiari dagokionez, zeren dena dela ere esanahi horinahiko argi baitago, baizik eta batez ere horren antzekoereduak aurkitzeko ahaleginek egin duten porrotagatik.Oparigintzazko amilerazko buru galtzeak eskandinabiareta britainiar tradizioetan agertzen dira, baina izurriteeizehazki loturik egon gabe. Halere hiru kasuetan idoroahal izan dugu lotura hori: Behin Erroman, behin Mar-seilan, eta behin Greziako Fozea deritzan eskualdean, hi-rurak iturri klasikoetako albisteak direlarik. Baina gure us-tetan halere, albiste hauek euskal leiendarekin duten an-tza baino handiagoa eskatu beharra dago, zeren oparike-ren mugatutasunak nolabait kaskartu egiten baitu mailahonetan agi daitezkeen adostasunak, motibo bitxi etaurri baten mailan gerta daitekeena baino askoz gutxiagobalio duelarik. Honen bitartez ez dut esan nahi ezinez-koa denik hiru tradizio hauek eta igarlearen amilerarenartean halako lotura urrun bat egotea, baizik eta loturahorren demostrazioa egitea ezinezkoa gertatzen dela.

Igarlearen amilera eta fozear eta marseilar biktime-naren arteko bereizkune nagusia zera da, igarlea, jenti-larteko pertsonaia nabarmena den bitartean, beste biok,opari gisa amildu aurretik herriko diruen kontura zenbaitegunez karitatez bizi izan diren gizagajo batzuk direla.Gure ustetan bereizkune hau garrantzitsuegia da aintzatez hartzeko, eta izan ere tradizio hauek elkarri hurbiltze-ko edozein saio oztopatzen du. Erromako kasuari dago-kionez berriz, gogozko buru galtze heroikoa da bertankausitzen duguna, eta herriak ez du horretan inolako es-kuhartzerik, jentilen kasuan ez bezala.

Jentilen akaberako biktima hain zuzen ere igarleaizan ez balitz, amileraren motiboa jentilen akaberarenfuntsa narratiboarekiko loturarik gabeko euskal tradizioetena baizik ez dela sinets liteke agian, mitoaren zenbaiteuskal bertsiotan gertatzen den amileraren motiboarenhuts egitea uste horren berme litzatekeelarik. Baina bik-tima igarlea da hain zuzen, eta honek eskoziar izakidebat du. Azken buruan beraz, euskal bertsioak egiazko-tzat hartzea ematen du arrazoizkoena, eta honekin bate-ra zera ustea izatea, alegia, igarlearen amileraren moti-boaren izakiderik kausitu ez badugu ere, motibo hau ja-torriz jentilen akaberaren mitokoa dela, eta mitoarenzenbait euskal bertsiotan iraun ahal izan duela bakarrik.Gure ustez, bertsio hauek ikerketa osoan zehar frogatuduten arkaismoa eta fideltasuna mitoaren motiboak gor-de eta eusteari dagokionez, gure ustearen zuhurtasunaeta bidezkotasunaren berme ditugu.

Pertsonaia nagusi eta nabarmen bat amilerazko opa-rigintza izurritearen aurkako babespide gisa erabili ohi

denari buruzko tradizio sendorik ezak kontraste argiaegiten du beste honako tradizio honen ezaguntasunare-kin, alegia, izurritetik babesteko apez bat bizirik lurpera-tzeko ohituraren ezaguntasunarekin. Batere bila ibili ga-be, tradizio honen hiru eredu agertu zaizkigu ikerbideanzehar. Baina ohitura honen gauzarik azpimarragarrienazera da, leiendazko erreferentzia bat duela Tormersdorf-eko pestearen kontakizunean, bertan lainoaren eraginezgertatzen dena aztia bizirik lurperatzea baita. Azti hauezin dugu noski jentil igarlearekin parekatu, zeren etabiak pertsonaia garrantzitsuak badira ere, bakoitzarenpaperak ez baitu bestearenarekin zer ikusirik, bien aka-berak elkarrekin zer ikusirik ez duten bezala: Aztia lurpe-raturik geratzen da, eta igarleak berriz ez du hilobirik(AZKUE bertsioan salbu, baina dagoeneko argitu duguantzaldatze berantiarra dugula hori).

Beste hiru ereduetatik bi (hirugarrenaren jatorburuaezezaguna da) Suitza eta Bavieratik datozkigu. Beraz,etorburu ezaguneko hiruetatik bi hesparru megalitikotikkanpokoak dira (Tormersdorf eta Suitza), eta bestea me-galitismoaren presentzia hutsaren hurrena den Bavie-ratik. Badirudi beraz herri germaniarrek garapen narrati-bo berriak sortu ohi dituztela pestearen motiboa aitzakia-tzat hartuz.

Tormersdorf-eko kontakizun berak, –beti Tormers-dorf–, une honetan demostratu ezin dugun susmo berribat iradokitzen digu: Honen lotura beste zenbait lainoharrapatze eta ixte istorioekin, hilobien bortxaezintasu-naren bermea litzatekeen aspaldiko sineste zabal batenizana ez ote duen erakusten.

Izan ere bertan esana baita, aztiak, lainoarekin bate-ra bientzako paratu den hilobian murgildu aurretik zeraadierazten diela han bildutakoei, alegia, hilobi hura seku-lorun sekulan inork ez dezala zabaldu. Hau, zalantzarikgabe, hilobien bortxaezintasunaren adierazgarri garbiada, baina agian baita erdi ezkutuko mehatxua ere, zerenbeste aldetik heldu baitzaigu zeraren berri, hots, harra-paturiko izurrite lainoek indarrean eta sasoian irauten du-tela haien zuloetan itxirik, eta inoiz kanporako bidea za-balduz gero, lehenagoko heriozte eta hondamen berbe-rak eragiteari ekiten dietela, artean zenbait urtetakoepea iragan bada ere. Honek guztiak, lainoaren harrapa-keta eta ondorengo arinkeriazko askatzea kontatzen di-guten leienden asmoez hausnartzera garamatza: Lehenaldiko harrapaketaren erraza, –ez baitu, antza, inongogaitasun berezirik eskatzen–, eta askatu ondorengo be-rriro harrapatzearen ezinezkotasun inplizitua, –horrenahalbidea ez baita aipatu ere egiten kontakizunetan–,leienda hauen mezu nagusiaren erakusgarri ditugu,hots, lainoa itxirik dagoen tokia ez da zabaldu behar.

Lainoa itxirik dagoen tokiei begiratzen badiegu,hauek Tormersdorf-eko hilobiarekin zer ikusirik ez dutelaagudo somatzen da: Kisketa zuloan Twente-n (De La-ppe) eta Oldenburg-en, horma bateko zuloa Suitza-n, etazuhaitz bateko zuloa Hölterhof-en. Toki hauetariko batekere ez du ematen hilobi itxurarik duenik, nahiz etaAlemania eta Prusia-n ezkiak hilobi zantzurik baduen.Conitz-eko albistean, zer itxura duen esaten ez zaigunpestea zuhaitz zulo baten harrapatzen ikusi dugu. Bada,

118 J. I. HARTSUAGA


ezki bat zen. Eta urrun ez dagoen Sorau-tik datorren bes-te albiste batek dioskunez150, hiriko elizaren ondoan ze-goen "Peste Hilobiaren" gainean ezki bat aldatu zuten"pentsamendu txarrak ekiditeko", ohar honek hilobia bor-txatzeko arriskuaz ari ote diren gogoratzen digularik.

Zantzuak zantzu, demostratu ezinezko susmoen ata-lean gaudela iragarri dugunez, lotsatu gabe adierazikodugu gure susmoa:

Izurrite lainoaren harrapatze eta ixtearen zikloa zeralitzateke, alegia, jatorburua jentilen akaberaren mitoanukan, eta gero noizbait, jatorrizko hesparrua gainditu,–geografikoa eta ideologikoa–, eta herri germaniarrenmailan hilobien bortxaezintasunaren berme eta izurriteenzabaltze-ezkutatzeen ulerbide orobat bilakaturiko mitoa.

Une batez gogoeta eginez gero, senitarte-hilobi di-ren dolmenek ez dute honelako interpretaziorik onar-tzen, hilobiok behin eta berriz zabaltzen baitira hildakoberriak bertan ipintzeko. Testuinguru horretan beraz, ezdu zentzurik lainoa hilobian ezkutuan eta bere indar osozbertan dagoela dioen mitoak. Beraz, mito hau jaio ahalizateko bakarkako hilobien testuinguruan ipini behar du-gu jentilen akabera eragiten duen izurrite lainoa. Lagunbakarra bertan ehortzi eta sekula gehiago zabaldu beharez den hilobien testuinguruan. Eta agian beranduago, te-orikoki, ohitura eta mito zaharrak ahantzirik, dolmenetanehorzketa gehiagorik egin ez eta jentilen akaberarenzantzuak galdu diren hesparru dolmenikora ere zabal li-teke, trikuharria engoitik sekula zabaldu behar ez den hi-lobien sailera irago den heinean. Zaindu beharreko aldialuzeegia da eta esku artean ditugun eta etorkizuneanukanen bide ditugun datuak urriegi, hipotesi moduraadierazi dugun ibilbide honen urratsak era zehatz eta fi-dagarrian inoiz ezagutzeko.

Gaia aldatuz, hurrengo iradokizuna jentil igarleari da-gokio.

Jentilen akaberaren azterketaren hasiera beretikarretatsu sopean ukan dugun arazo mamitsua izan daigarleak jentilartean duen kokapena eta jentilartearekinduen harremanena.

Azterketa horretan murgildurik, agian adierazkorraden ñabardura bat somatu dugu, baina alferrekoa zate-keen orduan hura aipatzea, ez baikara hari inolako egoki-durarik aurkitzeko gauza izan: Ñabardura hau somatzekobehar adina luzera duten (laburturik ez dauden) bost ber-tsioetariko lautan, jentil igarlea ez dela gainerako jentile-kin batera bizi adierazten bide da. Bazterrekotasun hauzuzenean baieztatzen da igarlea jentilengandik aparte bi-zi den lekua deskribatuz, –Segurako bertsioan–, edo ze-harka, "zahar jakintsu bati hots egin eta haien artera eka-rri zuten" esaldiaz BARANDIARAN bertsioan, edota aurrekobide biak batera erabiliz Leitzadi eta Oihartzun bertsioe-tan. AZKUE bertsioa da hasiera hasieratik igarlea jentile-kin batera hauen buruzagia bailitzan erakusten digun ba-karra, eta xehetasun honek berriz ere bertsio hau dene-tan eraldatuena dela berresten digu.

Igarlearen bazterrekotasun honi oparikia bera delagaineratzen badiogu, honek guztiak gizarteak madarikatueta bazterturiko izaki baten argazkia marrazten digu, se-guru aski bere igarmena dela eta sortutako egoera.Egoera honek hain zuzen, MARTIN-ek eskoziar ikuslaria-ren inguruan egiten zuen komentarioa gogorarazten di-gu, hots, hauek, beren ikusmen berezia kaltetzat jotzenzutela mesedetzat baino, honek berri txarren emailebihurtzen zituelako edo. Igarlea ez litzateke bada, jenti-len nagusi edo buruzagia, ahal bezain urrun ukan nahiden patu gaiztoko pertsonaia beldurgarria baizik. Jenti-lartetik kanpo bizitzera behartzen duten, eta azken bu-ruan opariki amilaraziko duten izaki baztertua.

Bere ahalmena dela eta madarikaziopean bizi bideden izaki honen inguruko azken hausnarketa honako li-zentzia filologikoa da: "Nabari" eta "nabarmen" hitzenigarmen honekiko balizko lotura iradokitzea. "Nabarme-na" izango litzateke igarmen horren izena (ezkutukoaden etorkizuna nabaritzeko ahalmena), eta ahaldun horridagokion bazterketatik letorke hitzak egundaino gordeduen adiera ezkorra.

Eta azkenik, kointzidentzia bitxia baino zerbait adie-razkorrago izan daitekeen datu bat: Mugimendu megali-tikoaren agerpenarekin batera, eta berari loturik, idolobat agertzen da, eta idolo horren bereizgarri nagusia etasarritan bakarra, indar mistiko sarkorra adierazten duenzeharo zabalduriko bi begi handi dira. Hau jakinez gero,euskal eta eskoziar ikuslariengana jotzen du gogoakezinbestean.

Izan ere, idoloak ez du betazal tenteturik erakusten,baina arte sinbolikoa da, ez errealista, eta dena den, go-gora dezagun betazalen tenteketa ez dela bisio egoera-ren kanporako adierazle bakarra eskoziar ikuslariengan,egoera hau, urrunean geldirik fijo so egiten duen begira-dak ezagutarazten baitu halaber. Zernahi dela ere, idolo-en begietatik jalgitzen diren errainuek, eta haien barrukohespil erdikideek, begiei darien indar baten ideia argi etagarbi adierazten badute, –eta honen gainean bat datozautore guztiak–, ezin nezake kultura megalitikoaren idolobakar honen begiradarentzat, kultura berorren mito fun-datzailean agertzen den jentilaren ikusmen bereziarenabaino ulerbide hoberik asmatu.

Gure mitoaren inguruko guztiaren urritasun larriaikerketarako oztopo garrantzitsua bilakatzen da berrizere: Bigarren ikusmenaren bi eredu gutxiegi dira horrengainean demostrazio sendorik eraikitzeko, baina denaden, megalitogileen idoloaren begi handi borobilak inter-pretatzeko gaur egun proposa daitekeen ulerbiderik ego-kiena plazaratzeko behar adina ebidentzia eskaintzen di-gute.

Espekulazio hauek gogoan dantzatu ondoren, iker-keta honetako konklusio nagusiak eta hauetatik jalgitzendiren ondorioak laburbilduz, hitz bi baino ez.

Jentilen akaberaren mitoaren azpian zetzaten esa-nahi ezkutuak ageriratzeko gure saio honetan erdietsiden arrakastari, ikerketa burutzen duen egokitzapen ar-keologiko zehatz baten finkapena gaineratu behar zaio,hain zuzen ere mitoaren adina data zehatz batez emate-



150) K. HAUPT. "Sagenbuch der Lausitz". / 182 orr.

ko ahalbidea eskaini digun egokitzapen arkeologikoa,ikerbidearen hasieran ametsetan ere halako datatzearenaukera ikusten ez bagenuen ere.

Jentilen akabera eta mugimendu megalitikoaren ar-teko egokitzapenak, eta orokorki, erraldoien mitologiaosoaren megalitismoarekiko loturak, jentilen eta erral-doien berberatasuna baieztatu eta zera ahalbideratzendu gainera, alegia, jentilak eta erraldoiak folkloreko fan-tasia funtsabakotzat jotzeari utzi, eta erlijio zehatz batensarritan antzaldaturiko ordezkaritzat hartzea. Ikuspegi al-daketa honen ondorio nagusia, pertsonaia hauen azter-keta serioa egiteko ahalbidea da. Azterketa honen oina-rria, euskal jentilei buruz dakiguna izanen litzateke,hauek, indoeuropar kultura estalkirik gainera jausi ezzaielarik, bikain gorde baitute beren sena jatorra. Etahauekin batera, arestian ikusi dugunez, indoeuropar es-talki ideologikotik kanpo geratu diren beste zenbait es-kualdetako jentilak ere. Honela, esate baterako, amaibu-ru gisa heroi batek zigortzen duen erraldoi ergel, enasa,itsusi eta ankerrak azaltzen dituen kontakizun mota aur-kitzen dugunean, eta ondoan berriz, erraldoiak langile,eskuzabal eta lagunberatzat jotzen dituen leienda mota,jentilei buruz dakigunaren arabera zera erabaki ahal iza-nen dugu, alegia, azkeneko mota honetakoek adieraztendutela erraldoien ideologia jatorra, eta aurreneko mota-koak ordea karikatura asmorekiko antzaldaketak direla,erraldoienaren ondorengo kulturek haiek barregarri uzte-ko asmaturikoak. Zenbait indoeuropar mitologietan,–zenbait indoeuropar gizartetako mitologietan alegia–,ageri den jainkozko eta erraldoien arteko auzia ikuspegiberri beronetatik begiraturik, bi kulturon arteko auzi etaborroka historikoaren irudirabide ideologikotzat jo beha-rra dago, hain zuzen ere megalitismoa eta indoeuroparkulturen arteko auziaren adierazgarritzat.

Erraldoien mitologiaren identifikaketak folklorearenbaitan, eta baita indoeuropar gizarteetako mitologianere, zenbait bereizketa eragiteko ahalbidea dakar, hauenbitartez, "indoeuropar aitzineko geruza" kontzeptu zehaz-pakoaren suntsipena eragin beharko luketen zenbait

maila edo estalki ezberdin sortzen direlarik. Zabor sakelamodura beste inon sartu ezin den guztia botatzeko era-bili ohi den kontzeptu trakets horrena egin ezezik, be-reizketa hauek zera galarazi beharko lukete gainera, ale-gia, indoeuropar mitologiak, indoeuropar hizkerez min-tzatzen diren gizarte guztietako mitologietan dagoenguztia berarena bailitzan bereganatzeko duen joera. Ir-landar mitologiaren baitan, –erabat irlandarra baina ezerabat zelta–, Partholon-en arrazaren, Fomore-en etaBalor-en senaren osagai bertakoaren identifikaketen bi-tartez burutu dugun zibilizazio maila ezberdinen bereiz-keta eta ordenaketa, jarrera honen lehen emaitzak ditu-gu, Moytura-ko gatazkaren kontakizun zeltaren egoerajatorraren gutxi gorabeherako berreraiketa erdietsi dutenemaitzak gainera.

Euskal mitologiaren hesparru zehatzari dagokionez,ikerketa honen emaitzak, hura osatzen duten zikloen etaziklo hauen asmatzaile diren kulturen sailkapen sistema-tikorako lehen urratsa dira.

Gure ikerketaren emaitzek agerian jartzen dute kris-tauratu aurreko euskaldunen erlijioaren zutarri nagusie-netako bat zuzenean mugimendu megalitikotik eratorri-takoa dela.

Segurtasun hau halere, zalantza eta kezka berriaksorrarazten duten galdera berrien plazarazlea da: Jenti-lek beste leienda ziklo nagusietako pertsonaiekin dituz-ten loturei (Mari eta laminekin batik bat) buruzko, etaorokorkiago euskal kulturaren jatorriari buruzko galderakhain zuzen. Ikerketa honetan zehar ez dugu Mariren edolaminen antzeko ezer topatu, hain zuzen ere jentilenerreferentzia argi eta ugariak agertu diren lekuetan, etadatu honek jentilen zikloaren burujabetza eta beste bie-kiko loturarik ezaren hipotesiari eustera eramaten gaitu,honek orduan bi zikloon jatorburu historikoaren galderaplazaratzen duelarik.

Agian edozein iritzi emateko goizegi bada ere, lami-nen zikloa jentilena baino berriagoa delakoan gaude.Zilegi bekigu gai honi buruz dauzkagun argudioak sakele-an gordetzea, lan bat amaitzeko garaia baita hau, eta ezbeste berri bat hastekoa. Baina uste hau egiazkoa pro-batuko balitz ere, hortxe geratzen da Mariren zikloa, etahorretan bai ez dugula iritzi edo uste bakar bat ere arris-katuko.

Euskal paganismoaren osotasunean osagai megaliti-koak duen garrantzia ikusirik, korronte honen sarrerak ai-tzinagoko kulturekiko loturen etetea zenbateraino otedakarkion Euskal Herriari galdegin liteke, alegia, euskalpaganismo zaharra oso osorik megalitismotik eratorriaote den, megalitismoa baizik ez ote den, euskal paganis-mo zaharra eta kultura megalitikoa, –hizkuntza ere barnesartuko lukeen identifikazio oso batez–, gauza bat etabera ote diren. Akulturazio megalitikoari buruzko galde-rak (hizkuntza aldaketa ala errito berriei loturiko hiztegimailako mailegu bakanak), eta erlijio berriaren eraginpe-ko arloei buruzkoak (hildakoen kultuaren berrikuntzahein batean errespetatzen den aurreko kultur geruzarengainean, ala kontzeptu antropologiko osoaren eraberri-tzea, ulerbide kosmologiko berria eta guzti) erantzunikgabe geratu beharrean daude. Badirudi, bai, erraldoien

120 J. I. HARTSUAGA


http: //rupestre.net/alps/ssaver/sld044.htm

Bretainiako Morbihan eskualdekoidolo megalitiko ugarietako bat.

mitologiak ez dakarrela inongo ulerbide kosmologikorik,eta bi arlotan mugatzen dela bere mezua, alegia, elkarta-sunaren arauak gizarte bizitzarako, eta hildakoen kultuaerrito hesparrurako. Honela balitz, erraldoien erlijioak zu-zenean araupetzen ez dituen irudiramen antropologikoa-ren zenbait arlotan, –ulerbide kosmologikoa esate bate-

rako–, lekuan lekuko tradizioek aurrera irauteko ahalbi-dea ukan dutela imajina liteke, eta horren arabera ez ge-nuke aldez aurretik euskal paganismoaren multzo osoaerlijio megalitikotzat jo beharko. Auzi mamitsuak bene-tan, lehen baitlehen bilakatuko al dira ikerketa berrienaztergai!



ARVE.

1898 "Le voeu de la peste à Noves (1720-21)". BN. Lk7 31055.

AZKUE R.M.

1959 "Euskalerriaren Yakintza". Madrid. EUTG.

BARANDIARAN J.M.

1972 "Diccionario Ilustrado de Mitologia Vasca". Obras Comple-tas I. alea, Bilbao. TUL.

1973 "Eusko Folklore". Obras Completas II. alea, Bilbao. TUL.

BARRY G.

1808 "History of the Orkney Islands". MH.

BARTHOLINUS T.

1588 "Antiquitqtum Danicarum". Hafnae. BN M 6930.

BARTSCH K.

1879 "Sagen, Märchen und Gebräuche aus Mecklenburg". I.alea. Wien. BN 8º M 1496.

BASCOME E.

1851 "A History of Epidemic Pestilences". London. BN. Td53161.

AARNE A. & THOMPSON S.

1973 "The types of Folktale". Helsinky. NN

ABOT T.K. & GWINN E.J.

1921 "Catalogue of the Irish Manuscripts in the Library of TrinityCollege Dublin". Dublin (Aurkiezina).

AFANASIEV.

"Contes Russes". EHESS.

ANDRÉ.

1989 "La Peste en Vivarais". BN. Lk2 4439.

ARANZADI T.

1975 "Etnología Vasca". Donostia. NN.

D’ARBOIS DE JUBAINVILLE H.

1884 "Le cycle mythologique irlandais et la mythologie celti-que." Paris. ATP.

ARNASON B.

1899 "Hellismanna Saga." Isafirdi. Aurkiezina.

ARTAUD.

1906 "Menace à Lyon (1579)". BN. Lk7 31055.

LABURDURAK

BIBLIOGRAFIA

ATP: Pariseko Musée des Arts et Traditions Populaires museo-ko Liburutegia.

BAA: Pariseko Bibliotheque d’Art et d’Archéologie liburutegia.

BM: British Museum museoko liburutegia.

BN: Pariseko liburutegi nazionala.

BSM: Bayerische Staatsbibliothek München, Munich-eko UdalLiburutegi Babariarra.

EHESS: Pariseko École des Hautes Études en Sciences SocialesIkastetxeko liburutegia.

EUTG: Estudios Universitarios y Técnicos de Guipúzcoa ikaste-txeko Liburutegia.

HUL: Helsinkyko unibertsitateko liburutegia.

ICL: Irish Central Library for Students, Irlandar LiburutegiZentrala Ikasleentzako.

LC: Washington-go Library of Congress liburutegia.

MH: Pariseko Musée de l’Homme museoko liburutegia.

MHN: Pariseko Musée Nationale d’Histoire Naturelle museokoliburutegi Zentrala.

MLGU: Liburua Parisen aurkiezina zela eta, liburutegi arteko mai-legu zerbitzuaren bidez eskatu eta nondik heldu zaidan ja-kin ahal ezin izan dudan kasuetarako erreferentzia.

NN: Neronena.

NSUG: Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek,Göttingen. Göttingen-go Udal eta Unibertsital LiburutegiNiedersaksondarra.

OSK: Orszagos Széchényi Könyvtár. Széchényi LiburutegiNazionala. Budapest.

PEE: Pariseko Eskual Etcheko liburutegia.

SB: Staatsbibliothek Berlin, Berlingo Udal Liburutegia.

SOR: Pariseko Sorbonako liburutegia.

STR: Estrasburgoko Liburutegia.

TUL: Tolosako Udal Liburutegia.

BAUGHAM E.W.

"Type and motif Index of the folktales of England andNorth America". Bloomington (Indiana). ATP.

BECKWITH M.

1940 "Hawaiian mythology". New Haven. ATP.

BEOTRA B.R.

1905 "Gods and Temples of the Sukket State" in Journal andProceedings of the asiatic society of Bengal. ff. XXVII.Calcuta. Aurkiezina.

BERGIN O.J.

1907-1913 "Anecdota from Irish Manuscripts" (5 ale) Halle. BN 8ºZ17147.

BERNARD J.H. & ATKINSON R.

1898 "Irish Liber Himnorum" (2 ale) London. BN B24925 (13-14).

BERTELSEN H.

1905-11 "Thiedriks Saga" in Samfund nordisk Litteratur. Aurkiezina.

BEST R. & LAWLOR H.

1931 "Martyrology of Tallaght". London. BN B24925 (68).

BIDART P.

1978 "Récits et Contes Populaires du Pays Basque" I eta II.Paris. NN.

BIRCH-HIRSCHFELD.

1900 "Juan Manuel ... conde Lucanor et de Patronio". Leipzig.BN 8ºYg. 219.

BLANCHARD.

1900 "Notes historiques sur la peste". BN Td53 322.

BOBERG I.M.

1956 "Motif index of early icelandic litterature". Kobenhavn. BN4ºZ 3565 (27).

BOLTE J. & POLIKVA G.

1913-31 "Anmerkungen zu den Kinder-und Hausmärchen DerBrüder Grimm" (5 ale). Leipzig. ATP.

BOOTH G.

1814 "The historiacal library of Diodorus the Sicilian..." (2 ale)London. BN J10455-10456.

BOSCH-GIMPERA P.

1925 "Recensió del llibre The Axe Age de Kendrick". Butlletí del’Associasió Catalana de Antropologia III. BAA.

1932 "Etnología de la Península Ibérica". Barcelona. MH.

"Two celtic waves in Spain". London. MH.

BOSSU.

"La prophylaxis de la peste en Barrois". BN Te30 254.

BOSWELL J.

1807 "The journal of a tour to the Hebrides". London. BN 8ºNr.8.

BOUCHER.

1896 "La peste à Rouen". BN Td53 290.

BOUDET.

1902 "Peste en Auvergne". BN Td53 323.

BREUER H. & FOERSTER W.

1908-1915 "Les merveilles de Rigomer par Jehan". Dresden (zweitauflage) (2 ale. Gesselschaft für rom. Litt. 8d. XIX, XX-XIX). BN 8ºZ 16401 (19), (39).

BRODERIUS J.R.

1933 "The giant in germanic tradition". Chicago. BN.

BRODEUR A.G.

1916 "The prose Edda by Snorri Sturluson". New York (Scandi-navian Classics vol.V American-Scandinavian Foundation).BN 8º Yl. 195 (5).

BROWN A.C.L.

1943 "Origines of the Grail Legend". Cambridge (Mass). BN 8ºZ8517.

CAMBRENSIS Giraldus.

1867 "Topographia Hibernica" (V. alea). London. BN 4ºNa 388(21-25).

CARNOY A.J.

1917 "Iranian Mythology" (The mythology of all races VI) Bos-ton. MH.

CAVANES.

1920 "Moeurs intimes du passé". BN 8º Li2 173.

CEDERSCHIOELD G.

1884 "Fornaldsögur Sudrlanda". Lund. Aurkiezina.

CHANEL.

1910 "Une année de famine et peste à Bourg". BN 8º Lk738729.

CHANTEPIE DE LA SAUSSAYE P.D.

1902 "The religion of the teutons" Boston. BN 8ºH 6262.

CHAUVIN V.

1892-1922 "Bibliographie des ouvrages arabes" (12 ale). Liège.Aurkiezina.

CHAVANT

1903 "La peste á Grenoble". BN Td53 326.

CERQUAND M.

1875 "Légendes et récits populaires du Pays Basque". Bulletinde la Société des Sciences, Lettres et Arts de Pau. NN.

1881-82 "Légendes et récits populaires du Pays Basque". Bulletinde la Société des Sciences, Lettres et Arts de Pau. NN.



122 J. I. HARTSUAGA


CLARK J.G.D.

1936 "The mesolithic settlement of northern Europe". Cambrid-ge. MH GN/768/C59.

CLAVIER M.

"Description de la Grèce de Pausanias" (V. alea). ABNJ10022.

CLYN Friar John.

1849 "Annals of Ireland". Irish Archaeological Society elkartea-ren aldizkarian. BN No 112.

COURTY M.G.

1924 "Gargantua d’après la légende et les monuments Mégali-thiques". Bulletin et mémoires de la société d’anthropologiede Paris, séance du 6 mars de 1924 MH. GN/469.99/ZC/M.

CRAWFURD.

1914 "Plague and pestilence in litterature and art". BN. Td53 356.

CREIGHTON.

1891-94 "History of epidemics in Britain". (2 ale). BN Td53 113.

CROSS T.P.

"Motif index of early irish litterature". Bloomington (India-na). ATP.

COOK A.B.

1904 "... ..." Classical Revue XXIII (1904). BN 4ºZ 485.

1925 "Zeus". Cambridge. BN 8ºJ 8082.

CURTIN-HEWITT.

"Seneca fictions legends and myths". Annual Repport ofThe Bureau of American Ethnology, 32 zb. MHE/51/895/v. 32.

CURTIN J.

1894 "Hero Tales of Ireland". London. BM.

DAEHNHARDT O.

1909-1912 "Natursagen" (4 ale). Leipzig. BN.

DALLYELL.

1835 "Darker superstitions of Scotland". BN 8ºNk 106.

DAUPHIN.

1910 "Sanctions prises à Angers contre la peste". BN 8º Tc30252.

DE FOE D.

1835 "A journal of the plague year". BN 8º Ns 915.

DELOURMEL.

1897 "La peste à Rennes". BN Lk7 30628.

DE SMET, Pére Joseph Jean.

"Reccueil des Chroniques de Flandre" (4 ale). BN M8081(III, 1-4).

DETTER F.

1891 "Zwei Fornaldarsögur". Halle. BN 8º Yl 55.

DE VRIES J.

1937 "Altgermanische Religions Geschichte" (2. alea). Berlin,Leipzig. BN 8ºX 20091 (12,II).

DICKSON A.

1929 "Valentine and Orson: A study in late medieval romance".New York. BN 8º Y2 75658.

DILLON M.

1948 "Early irish litterature". Chicago. BN 8ºZ 9105.

DIODORUS SICULUS.

Ikus BOOTH G.

DLUGOSZ I.O.

1615 "Historia polonica". Krakowia. BN M1157.

DOELLINGER J.J.I.

1872 "Fables respecting the popes (Die Papst-Fabeln)" NewYork. BN H14075.

DOTTIN G.

"L’Épopée Irlandaise". MH.

"Divination (Celtic)" in Hasting´s Encyclopedia. ATP.

DOWLING T.

1849 "Annales Hiberniae". Irish Archaelogical Society elkartea-ren Aldizkaria, XIII. BN.

DUMEZIL G.

1930 "Légendes sur les Nartes" Paris. MH.

"Mitra-Varuna". MH.

"La saga de Hadingus". EHESS.

1957 "Contes et légendes des Oubykhs". Paris. MH.GN/2/P252/v.60.

1962 "Documents anatoliens sur les langues et les traditions duCaucase". II, Textes Oubykhs. Paris. MH GN/2/P252/v.65.

"Documents anatoliens... du Caucase". III. MH.GN/2/P252/v.71

1973 "Mythe et Épopée" (3 ale). Paris. MH GN/469/D883/M.

DU PREL K.

1882 "Das Zweite Gesicht". Breslau. (Deutsche Bücherei XIX).LC.

DURHAM S. of.

1867 "Historia Regum". London. (Surtees Society 51. alea). BN8ºNa 303 bis (51).

EBERT M.

1913 "Die baltischen Provinzen Kurland, Livland, Estland".Prähistorische Z. aldizkaria V. MH.

EBSTEIN .

1899 "Die Pest". BN Td53 308.



ELDERINK

C.1924 "Oet et Laand van Aleer". Twenter Vertelsels. Enschede.MLGU.

1937 "Twenter Laand en Leu en Leven". Enschede. MLGU.

ELTON O.

1894 "The first nine books of the danish history of Saxo Gram-maticus". London. BN 8ºM 8634.

ELWIN V.

1939 "The Baiga". London. BN 8ºO2 k 2134.

1949 "Myths of middle India". Madras. BN 8ºZ 32884 (I).

1953 "Tribal myths of Orissa". Bombay. Aurkiezina.

ELWORTHY F.T.

1895 "The evil eye". MH.

"Evil eye" in Hasting´s Encyclopedia. ATP.

ENTHOVEN R.E.

1924 "The Folklore of Bombay". Oxford. BN 8ºO2 k 2281.

ERIZZO S.

1912 "Le sei giornate...". Scrittori d’Italia Pt. II. Bari. BN 8ºZ19447 (40).

ESTORNÉS LASA B.

1981 "Orígenes de los vascos" (4 ale). Donostia. TUL.

ETTMÜLLER E.M.L.

1870 "Altnordischer Sagenschatz". BN Y2 33277.

FARAL E.

1929 "Historia Regum Britanniae" (Geoffroy de Mornmouth). BN8ºZ 114 (256).

FEILBERG H.F.

1886-1914 "Bidrag til en Ordbog over jyske Almuesmal" (4 ale).Kobenhavn. BN 8ºZ 11123 (13).

FLOOD D.M.

"Ireland, its myths and legends". New York, London. MHDA/925.5/C5/F63/M.

FOSSEYEUX.

1913 "Peste à Paris". BN 8º Td53 353.

FOWLER W.W.

1911 "The religious experience of the roman people". London.BN 8ºR 53701.

FOX W.S.

1916 "Greek and Roman Mythology" (The Mythology of all ra-ces I) Boston. MH.

FRAZER J.G.

1890 "The golden bough". London. BN 8ºH 6496.

1898 "Pausanias descriptio of Greece" VI. alea. BN 8ºJ 6621.

FRAZER J.G.

1911 "The magic art and the evolution of kings" II. alea. London.Aurkiezina.

1926 "The worship of nature". London. MH GN/469/C3/F84.

FRIDRIKSSON H.

1848 "Thordar saga hredu". Kobenhavn. Aurkiezina.

GAFFAREL.

1911 "La peste de 1720 à Marseille". BN 8º Td53 346.

GARSONNIN.

1901 "De la peste à Orleans". BN 8º Td53 355.

GASKELL C.G.

"Divination (Teutonic)" in Hasting’s Encyclopedia. ATP.

GASQUET.

1893 "The great pestilence". BN Td53 288.

GASTER M.

1924 "The exempla of the rabbis". London, Leipzig. ATP.

GASTER T.H.

1952 "The oldest stories in the world". New York. BN O2d 653.

GAYANGOS P.

1912 "El libro de los enxemplos".

"El libro de los estados".

"Castigos e documentos del rey Don Sancho" Bibliotecade autores españoles 51.alea. Madrid Rivadeneyra. BNUsuel.

GERARD.

1900 "Peste à Sarlat". BN Lk7 32787.

GOLTHER A.

1895 "Handbuch der germanischen Mythologie". Leipzig. BN8ºM 9471.

GORDON E.M.

1908 "Indian folktales". London. Aurkiezina.

GOUGAUD Dom Louis.

1911 "Les chrétientés celtiques". Paris. BN 8ºH 7126.

GRIMM Brüder

1844 "Deutsche mythologie". Göttingen. BN M 36773.

1905 "Deutsche sagen". Berlin. ATP 1ºA/43/2.

GRIMM J.

1880-88 "Teutonic mythology" (4 ale). London. BN 8ºM 5999.

GROTE G.

1888 "History of Greece". London. BN 8ºJ 18735-18744.

124 J. I. HARTSUAGA


GUTCH Mrs.

1901 "Country Folk-lore" (II.alea). London. BN 8ºNk 276.

HAHN G. Von

1918 "Griechische und alnanesische Märchen". Leipzig 1864.Neue Auflage München 1918 (2 ale). BN Y2 41281-41282.

HALLIDAY W.R.

"Indo-European folktales and greek legend". New York,London. MH GN/469/H 183/M.

HARTLAND E.S.

1894 "The legend of Perseus" (3 ale). London. ATP.

HARTNETT P.J.

1940 "The holly wells of East Muskerry", Bealoideas aldizkariaX. BN.

HASTING J.

"Encyclopedia of Religion and Ethics" (12 ale). ATP Usuel.

HAUPT K.

1862 "Sagenbuch der Lausitz". SB.

HECKER J.F.C.

1846 "The epidemics of the middle ages" (II.alea). London. BNT22 35 (v. II).

HENNE-AM-RHYN O.

1879 "Deutsche Volkssagen". Leipzig. BN m 13591.

HENNESSY W.M.

1866 "Chronicum Scotorum". London. BN 8ºNa 388 (46).

1875 "Book of Fenagh". Dublin. Aurkiezina.

1887-1901 “Annals of Ulster". Dublin. BN 4ºNo 528 (98).

HENNIGER K.

1927 "Niederdeutsche volkssagen". Hannover. Aurkiezina.

HERRMANN P.

1901, 1922 "Erlauterungen zu den ersten neun Büchern der Dänis-chen Geschichte des Saxo Grammaticus" (2 ale).Leipzig. BN 8ºM 12035.

HERTEL J.

1925 "Indische Märchen". Jena. Aurkiezina.

HERTZBERG R.

1835 "Kulturbilder fran Finlands Historia". Helsingfors. Aur-kiezina.

HOENIGER

1882 "Der Schwartze Tod in Deutschland". Berlin. BN 8º Td53271.

HOETTGES V.

"Typenverzeichnis der deutschen Riesen-und Riesis-cheTeufelsagen" FCC ald. 122 zb. Helsinky. MH GN469/F66/v.51/nº 122/M.

HOGAN

1910 "Onomasticus Goedelicum". Dublin. Aurkiezina.

HOLDER A.

1931 "Saxonis Gesta Danorum". Kobenhavn. BN 8ºM 4755.

HOLLANDER L.M.

1928 "The poetic Edda". Austin (Texas). BN 8ºYl 281.

HOLMBERG U.

1927 "Finno-ugric mythology" (The mythology of all races IV)Boston. MH.

HOOPER A.G.

1932 "Bragtha Oelvis saga" Leeds studies in english and kin-dred Languages I. BM.

HOVEDEN R.

"Chronica Rogeri of Hoveden". BN 4º Na 338 (51).

HYDE D.

1910 "Beside the fire". London. Aurkiezina.

IRWING W.

1829 "Chronicle of the conquest of Granada" (2 ale). Philadel-phia. BN.

JACOBS J.

1892 "Celtic fairy tales". London. BN 8º Y2 46069.

JAHN U.

1889 "Volkssagen aus Pommern und Rügen". Berlin. BN 8ºM4761.

JAKOBSEN J

1902-3. "Ausfirdinga sögur" in Samfund... nordisk litteratur. Aurkie-zina.

JESSOPE A.

1900 "The coming of the triars". BN 8º Nf 717.

JIRICZEK O.L.

1893 "Bósa saga". Strassburg. BN 8ºM 8233.

JOHNSON.

1911 "Documents iconographiques". BN 8º Td53 348.

JOHNSON S.

1775 "A journey to the western islands of Scotland". London.BN 8º Nr 4.

JONSSON F.

1925 "Landnamabok". Kobenhavn. Aurkiezina.

JOYCE P.W.

1903 "A social history of ancient Ireland". London. BN 8º No558.



JÜLG B.

1866 "Die Märchen des Siddhi-Kür". Leipzig. BN Y2 3784.

JÜNGER F.G.

1944 "Die Titanen". Frankfurt a.M. BN 8ºJ 2973.

JUSTIN.

1922 "Oeuvres complètes de Justin". Paris. BN 8ºJ 8846.

KAHLO G.

1923 "Sagen des Harzes". Leipzig-Gohlis. SB.

KALUND Kr.

1917 "Kirialax saga" in Samfund... nordisk litteratur, 1917. Aur-kiezina.

KAPFF R.

1926 "Schwebische sagen". Aurkiezina.

KELLER J.E.

1949 "Motif index of medieval spanish exempla". Knoxville(Tenn.). MH.

KIRBY W.F.

1907 "Kalevala, the land of heroes" (2 ale). London. Aurkiezina.

KJALN.

1911 "Jokuls saga buasonar". Groningen. Aurkiezina.

KNOOP O.

1925 "Sagen und Erzählungen aus dem Kreise Neugard". Star-gard. Aurkiezina.

KNUTSON B.

1910 "A litil boke, the whiche traytied and reherced many godeThinges necessaries for the ... pestilence ... made by theBisshop of Arusiens". London 1485. Bn 8ºZ 18257.

KRAFFT-EBING.

1899 "Über die Pest in Wien". BN Td53 310.

KRAMBEER K.

1926 "Mecklenburgische Sagen". Ribnitz. Aurkiezina.

KRAPPE A.H.

1927 "Balor with the evil eye: Studies in celtic and french Litte-rature". New York. BN 8ºZ 24291.

1944 "Artemis Mysia" Classical Philology ald. XXXIX. BN 8ºJ9462.

KÜHN A.

1859 "Sagen, Gebräuche und Märchen aus Westfalen". Leipzig.BN M33081-33082.

LAING.

1844 "Heimskringla saga". London. Aurkiezina.

LARMINIE W.

1893 "West irish folktales and romances". London. ATP 1ºD/175/129.

LAUCHERT F.

1893 "La estoria del rey Anemur et de Iosaphat et de Barlaam"Romanische Forschungen ald. VII, 1893. BN 8ºZ 2606.

LECUYER.

1912 "La peste à Laon au XVIIème siècle". BN 8º Td53 351.

LEKUONA M.

"Ahozko literatura". NN.

LESSMANN H.

1914-20 "Über der umständliche Tötung" Mitra ald. I. STR.

LETONNELIER.

1911 "Mesures pour éviter la peste". BN 8º Lk7 38742.

LETURMY M.

1958 "Dieux, héros et mythes". Paris. MH GN/469/L65.

LEUTHINGER N.

1729 "Nicolai Leutengeri opera omnia" (2 ale). Frankfurt 1729.BN M5677-5678.

LEVETT.

1916 "The black death". BN 8ºG 8854 (5).

LIMON.

1905 "Contre la peste à Besançon (XVIème siècle)". BN 8º Te30248.

LIZERAY H. & O’DWYER W.

1884 "Leabhar Gabhala Erenn, Livre des Invasions". Paris. BN 8ºNo 430.

LOCCENIUS.

"Loccenii Historia Suecana". BN M7182.

LOOMIS C.G.

1948 "White magic". Cambridge (Mass.). MH.

LOOMIS R.S.

1927 "Celtic myth and arturian romance". New York. BN 8ºG11866.

LOT F.

1899-1900 "Études sur Merlin". Annales de Bretagne ald. XV 1899-1900. BN 8ºZ 10907.

LOTH A.

1962-65 "Late medieval icelandic romances" (I-IV al. 1962-65).Editiones Arnamagnaeanae, Series B vol. 20-24. BN 8ºZ39038.

LOTH J.

"Les Mabinogion". ATP.

LÜTOLF A.

1976 "Sagen, Bräuche und Legenden aus den Fünf Orten"Hildesheim, New York. SB.

126 J. I. HARTSUAGA


MACALLISTER & MACNEILL.

1916 "Leabhar Gabhala". Dublin. BN 8º No 640.

MACCULLOCH J.A.

1911 "Religion of the ancient celts". Edinburgh. BN 8ºG 9082.

1918 "Celtic mythology" (The mythology of all races III). Boston1918. MH.

1930 "Eddic mythology" (The mythology of all races II). Boston1930. MH.

MACKENSEN L.

1925 "Niedersächsische sagen". Hannover-Oldenburg. Leipzig-Gohlis. Aurkiezina.

MACRITCHIE D.

"Giants" in Hasting’s Encyclopedia. ATP.

MACROPEDIUS.

1897 "Rebellas und Alluta". Berlin. BN 8ºz 12121 (13).

MAGNUSSON E. & MORRIS W.

1888 "The story of the Volsungs and Nibelungs". London. BN Yl727.

MANSA F.V.

1831 "... de epidemiis quae in Dania grassatae sunt...". Halae exGebaueria. NSUG.

MARKALE J.

"Les celtes". BN J936 MAR C.

MARTIN M.

1716 "A description of the western islands of Scotland". Lon-don. BN 8ºNm 484.

MAUREL.

1908 "La peste de 1720". BN 8º Lk4 2273.

MAUSS M.

"Oeuvres". ATP 1ºC/AET/135.

MAYER.

1887 "Die Giganten und Titanen in der antiken sage". Berlin.BN.

MEIER E.

1852 "Sagen Sitte und Gebräuche aus Schwaben". Stuttgart.Aurkiezina.

MELLARS P.

1977 "Excavation and economic analysis of Mesolithic shellmiddens on the island of Oronsay (Hebrides)", ScottishArchaeological Forum 9, March 1977. MH.

MICHON L.

1860 "Documents inédits sur la grande peste de 1348". Paris.BN 8º Td53 153.

MINVIELLE P.

"Guide de la France souterraine". Les guides noirs. Tchouéditeurs. MH.

MITCHELL A.

1888 "Past in the present". Edinburgh. BN 8ºG 5877.

MOE M.

1926 "Samlede skrifter". Oslo. BN 8ºZ 23704-8 (6).

MOEBIUS Th.

1855 "Blomstrvala saga". Leipzig. Aurkiezina.

1860 "Floamana saga". BN Yl. 566.

MOGK E.

"Human sacrifice (Teutonic)" in Hasting’s Encyclopedia.ATP.

MOORE A.W.

1891 "Folk-lore of the isle of Man". BN 8º Nr 170.

MORNMOUTH

Geoffroy de. Ikus FARAL E.

MORRIS A.

1937 "The glas gaibhleann", Bealoideas VII. BN.

MOSSE F

1914 "Laxdoela saga". BN 8º M 17157.

MÜLLER-LISOWSKI K.

1923 "Irische Volksmärchen" Jena. LC.

MUGARTEGUI J.J.

"Algunas noticias de la crónica de Juan Iñíguez de Ibar-güen…" RIEV XXII, 34-43 orr.

MUKHARJI R.S.

1904 "Indian folklore" Calcutta. Aurkiezina.

NEOGI N.D.

1912 "Tales sacred and secular". Calcutta. Aurkiezina.

NEWSTEAD H.

1939 "Brann the blessed in arturian romance". New York. Bn8ºZ 28545 (141).

O’CURRY.

1878 "Lectures on the manuscript materials of ancient irish his-tory". Dublin. BN.

O’DONOVAN J.

1847 "The book of rights". BN 8º No 291.

1856 "Annala rioghachta Eireann, annals of the kingdom ofIreland by the four masters". (6 ale). Dublin. ICL.

1862 "Topographical poems by John O’Dubhagain". Dublin. BN8º Yn 29.



O’GRADY S.

1892 "Silva Gadelica" (2 ale). London. BN 4º Y2 5035.

O’KELLEHER A.

1918 "Life of Collumcille". Urbana (Illinois). Aurkiezina.

O’RAHILLY T.F.

1946 "Early irish history and mytology". Dublin 1946. BN 4º No830.

PAPON J.S.

"De la peste". BN 8º Td53 139.

PARÈS.

1919 "Peste à Toulon". BN Lk7 39880.

PARRY N.E.

1932 "The Lakhers". London. Aurkiezina.

PAUSANIAS.

Ikus CLAVIER M. eta FRAZER J.G.

PEARSON A.C.

"Human sacrifice (Greek)" in Hasting’s Encyclopedia. ATP.

PELLIZZARI P.

1881 "Fiabe et canzoni popolari del contado di Maglie" (2 ale).Maglie. Aurkiezina.

PENZER N.M.

1923 "The ocean of story" (10 ale). London. ATP.

PHILLIPPE A.

"Old age (Teutonic)" in Hasting’s Encyclopedia. BN 8ºTd53 162.

PLENZAT K.

1926 "Sagen und Sitte um Deutschherrenlande". Breslau. Aur-kiezina.

PLINIUS.

"Historia Naturalis". BN.

PLUMMER C.

"Vitae Sanctorum Hiberniae" (2 ale). Oxford. BN 8ºNx3363.

1922 "Lives of irish saints" (2 ale). Oxford. BN 8ºZ O Oxf. 358.

POLO M.

"Il milione". BN O2 1323.

PONTANUS I.

1631 "Isacii Pontani Historiae Daniae". Amstelodami. BNM1254.

POSTHUMUS J.A.H.

1911 "Kjalnesinga saga". Groningen. Aurkiezina.

PRAJOUX.

1911 "Peste en Roannais". BN 8º Td53 349.

PROEHLE H.

1853 "Kinder- und Volksmärchen". Leipzig. Aurkiezina.

PUHVEL J.

1970 "Myth and law among indoeuropeans". Berkeley-Los An-geles-London. MH.

RALSTON W.R.S.

1873 "Russian Folktales". London. SOR.

RASMUSSEN K.

1921-25 "Myter ok sagn fra Grönland" (3 ale). Kobenhavn. Aurkie-zina.

REEVES W.

1857 "Life of St. Columba". London. BN 4ºNx 406.

REIMANN W.

1882 "Geschichten und Sagen der Burgen und Städte im KreiseWeldenburg". Friedland, Bez. Breslau. Aurkiezina.

REURE.

1910 "La peste de 1628 dans le Forez". BN 8º Lk2 6029.

RHYS, Sir John.

1886 "The Hibbert lectures". BN 8ºH 704 (4).

1901 "Celtic folk-lore" (2 ale). Oxford. BN 8ºNk 327.

RINK H.

1875 "Tales and traditions of the eskimo". Edinburgh. ATP.

S. RODRÍGUEZ, Hijos de.

1942 "Cien figuras españolas". Burgos. NN.

RONA-SKLAREK E.

1901, 1909 "Ungarische Volksmärchen" (2 ale). Leipzig. BSM.

ROTUNDA D.P.

1942 "Motif index of the italian novella". Bloomington (Indiana).MH.

RUDKIN E.H.

1934 "Lincolnshire foklore" in Folk-Lore XLV. BN 8ºG 15273.

RUSSELL R.V.

1916 "The tribes and castes of the central province of India"London 1916. BN 8º O2 k 1490.

RYDBERG H.

1917 "Jarlmann saga ok hermanns" in Eskilstuna Relaskolas ar-serdogörelse, Kobenhavn. Aurkiezina.

SAEMUND.

Ikus HOLLANDER L.M.

SAHM.

1905 "Pest im Ostpreussen". BN 8º Td53 337.

128 J. I. HARTSUAGA


SAINTYVES P.

1936 "Corpus du Folklore préhistorique". Paris. MH.

SAN MARTE.

1847 "Beitrage zur bretonnischen Heldensage". Leipzig. BNZ42509 (II,3).

SAUVE.

1905 "Notices Aptesiennes...". BN Lk7 35011.

SAXO GRAMMATICUS.

Ikus HOLDER A.

SCHARLING C.H.

1927 "Zur Neujahrszeit im Pastorat zu Nöddebo". Bremen 1896,Leipzig 1927. LC.

SCHNURRER.

1815 "Des épidémies et des contagions". Paris. BN 8º Td48 11.

SCHREIBER J.F.

1750 "Observationes et cogitata de pestilentia quae in UcraniaAnnis MDCCXXXVIII & MDCCXXXIX grassata est".Petropoli, Anno MDCCL. BN Td53 193.

SCHULTZ G.J. (Bertram).

1872 "Sagen von Ladogasee". Helsingfors. HUL.

SELIGMANN S.

1910 "Der böse Blick und verwandtes" (2 ale). Berlin. BN. 8ºG8819.

1922 "Die Zauberkraft des Auges und das Berufen, ein Kapitelaus der Geschichte der Aberglaubens". BN 8ºR 31059.

SEPHTON J.

1895-99 "The northern library" (I. alea). London. BN 8ºZ 29673 (1).

SEPP J.N.

1876 "Altbayerisches Sagenschatz". München. SOR.

SIEBER F.

1925 "Wendische Sagen". Jena. BN 8ºM 24123 (4).

SINNINGHE J.R.W.

1933 "Zeeuwsch Sagenboek". Zutphen. Aurkiezina.

SINNINGHE J.R.W.

1936 "Overijselsch Sagenboek". Zutphen. MLGU.

"Katalog der niederländischen Märchen-, Ursprungsagen-,Sagen-, und Legendenvarianten". FFC 122 zb., Helsinky.MH.

SJOESTEDT M.L.

1926 "Le siége de Druim Damhghairé", Revue Celtique XLIII.ATP P2323.

SNORRI STURLUSSON.

Ikus BRODEUR A.G.

SORAZU E.

1980 "Antropologia y religión en el Pueblo Vasco". Donostia.NN.

STOCKS C. De Beauvoir.

"Folklore and custom of the Lap-chas of Sikhim", Journaland Proceedings of the Asiatic Society of Bengal, XXVII.Calcutta. Aurkiezina.

STOKES W.

1862 "Three irish glossaries". London. BN X32626.

1887 "Tripartite life of St. Patrick" (2 ale). London. BN 8º Na 388(89).

1890 "Lives of the saints from the Book of Lismore". Oxford.BN 4ºZ 222 (III,5).

1901-3 "Thesaurus Paleohibernicus" (2 ale). Dublin. BN 4ºZ 1409.

1905 "The martyrology of Oengus the culdee". London. BNB24925 (29).

1868 (O´DONOVAN). "Cormac´s Glossary". Calcutta. BN 4º Res.X 1340.

(WINDISCH E.). "Irische Texte" 3 Ser. I. BN 8ºZ 1591.

STRABO.

1867-90 "Geographia". BN G29459-29461.

STRACKERJAN L.

1909 "Aberglaube und Sage aus Oldenburg". Oldenburg. ML-GU.

STUART.

1900 "The bubonic plague". BN Td53 319.

SUDHOFF K.

"Disease and medicine (Teutonic)" in Hasting´s Encyclo-pedia.

TATLOCK J.S.P.

1950 "Legendary history of Britain". Berkeley (Cal). BN 8ºNc4503.

TAYLOR R.

1911 "The political prophecy in England". New York. Aurkiezina.

TEMME J.D.H.

1840 "Volkssagen von Pommern und Rügen". Berlin. wBNM34326.

TEMPLE R.C.

1884, 1885, "The legends of the Punjab" (3 ale). Bombay. BN 8º O2k 835.1900.

TETTAU & TEMME.

1837 "Die Volkssagen Ostpreussens, Lithauens und Westpreu-ssens". Berlin. BN M34343.

THOMS L.M.

1977 "Early man in scottish landscape", Scottish ArchaelogicalForum 9, March. MH.



THOMPSON E.M.

1899 "Chronicon Galfridi le Baker". Oxford. BN 4ºNb 294.

THOMPSON S.

"Motif index of folk litterature" (6 ale). Bloomington (India-na). EHESS.

THORSTEINSSON H.

1858 "Armanns saga". Akureyri. Aurkiezina.

THURNEYSSEN R.

1921 "Irische Helden-und Königsage bis zum SiebzehntenJahrhundert" (I. eta II. aleak). Halle a.S. Aurkiezina.

THURSTON E.

1909 "Castes and tribes of southern India" (7 ale). Madras. BN8º O2 k 1329.

TITE LIVE.

1976 "Ab urbe condita". Paris. EHESS.

TOBLER O.

1911 "Die Epiphanie der Seele in deutscher Volkssage". Kiel.BN 8º0 Kiel ph. 779.

TODD J.H.

1848 "Leabhar Breathnach, the irish version of the Historia Bri-tonnum of Nennius". Dublin. BN 4ºNb 20.

TORPHAEUS T.

1711 "Historia rerum norvegicarum". Hafnae. BN M1275.

TOURS G. de.

1886 "Histoire des francs". Paris. BN 8º L45 60.

URQUIJO J.

"La crónica de Ibargüen-Cachopín" RIEV XIII. PEE.

VAN SWIETEN G.

1775 "Comentaria in Boerhaave aphorismos". London. BN 8ºTd7 18.

VIGFUSSON G.

1860 "Bardar saga Snaefellsass".

1860 "Bergbua Thattr".

VIGFUSSON G.

1860 "Viglundar saga". In Nordisk Oldskrifter XXVII, Kobenhavn.Aurkiezina.

VINSON J.

1976 "Folklore du Pays Basque". Paris. NN.

WARD H.L.D.

1925 "Lailoken" Romania XXII. ABN 8ºZ 498.

WEBSTER N.

1800 "A brief history of epidemics and pestilential diseases" (2ale). London. BN 8º Td51 37.

WEBSTER W.

1879 "Basque legends". London. MH GN/549/B3/W38.

WEDDIGEN O. & HARTMANN H.

1884 "Westfälischer Sagenschatz". Hinden. Aurkiezina.

WESSELSKY A.

1909 "Mönschlatein". Leipzig. LC.

WESSMAN V.E.V.

1931 "Förteckning over Sagentyperna", Svenska Folkdiktnin II.BN 4ºZ 1503 (226-227).

WINSTANLEY L. & ROSE H.J.

1926 "Scraps of welsh foklore", Folk-Lore XXXVII. BN 8ºG15273.

WISSOWA G.

1912 "Religion und Kultus der Römer". BN 8ºZ 10849 (5,IV).

WOLF J.W.

1853 "Hessische Sagen". Leipzig. Aurkiezina.

WOOD-MARTIN W.

"Traces of the elder faiths of Ireland" (2 ale). Kennikatpress. Port Washington, New York, London. MHDA/925.5/C5/W88.

WORTH R.N.

1886 "History of Devonshire". London. BN 8ºNp 134 (1).

YOUNGERT S.G.

"Sacrifice (Teutonic)" in Hasting’s Encyclopedia. ATP.

ZAUNERT P.

1927 "Westfälischer Sagen". Jena. Aurkiezina.

1924 "Rheinland Sagen" (2 ale). I. alea: BN 8ºZ 30397. II. alea:SB.

ZURBONSEN F.

"Die Sage von der Völkerschlacht der Zukunft am Birken-baume". Köln. BN 8ºR 1803.

130 J. I. HARTSUAGA


La redacción de los textos se hará en euske-ra, español, francés, inglés o alemán.

No se aceptará ninguna contribución que ha-ya sido publicada en otra revista o vaya a serlo.Se emitirá una certificación de originalidad fir-mada por los autores del artículo.

El artículo será aceptado una vez haya sidorevisado por distintos réferes.

El manuscrito, original y dos copias, deberáser enviado también en soporte informático. Seincluirán estos datos:

– Título del trabajo y su correspondienteversión al inglés.

– Palabras clave. En la lengua del trabajo yen inglés.

– Resumen en la propia lengua del trabajo,otro en inglés y otro en euskera.

– Nombre del autor o autores y sus direc-ciones.

– Los nombres de los autores citados en eltexto deben ir con mayúsculas. Los nombrescientíficos de las especies animales y vegetalesdeben ir en cursiva.

– Las figuras deben tener su referencia cla-ra en el texto. Asimismo deben venir acompa-ñadas de una página aparte dedicada exclusiva-mente a "pies de figuras". Lo mismo para las fo-tografías. Tanto unas como otras deben llevarescrito a lápiz el nombre del autor y el númerode orden. El emplazamiento de estas figuras de-be estar indicado claramente al margen, junto asu referencia en el texto.

– Respecto a las tablas, cada una de ellasllevará su pie explicativo. El emplazamiento de-be también estar indicado al margen del textojunto a su citación en el mismo.

– Las figuras deben ser presentadas en pa-pel vegetal o papel blanco y deben llevar escalagráfica cuando lo necesiten.

– Si las figuras están tomadas de otras pu-blicaciones, deben ser citadas éstas.

– Se recomienda máxima calidad tanto enlas figuras como en las fotos.

– Se recomienda, en la medida de lo posi-ble evitar notas a pie de página. En caso de queexistan, la numeración de las mismas no debecomenzar en cada página, sino ser consecutivadesde la 1 en adelante hasta la última.

– La lista bibliográfica debe ser citada de lamanera siguiente:

– Autor, año, título del trabajo, título de larevista, tomo y páginas. El título de la revista ytomo deben ir en cursiva. Si en lugar de la revis-ta es una obra, tras ésta (que irá en cursiva), de-be ponerse la editorial y ciudad de publicación.Ejemplo:

LEROI-GOURHAN, A.

1959 Résultats de l'analyse pollinique de lagrotte d'Isturitz. Bulletin de la Soc. Preh.Française 56, 619-624.

WINKLESS, N.B.

1975 Climate and the affairs of men. HarpersMagazine Press. New York.

Cada autor recibirá pruebas de imprenta pa-ra su corrección. En ellas se limitará a revisarposibles erratas. No se podrá añadir o suprimirpárrafos extensos ya impresos. De cada artículose confeccionarán 50 separatas, las cuales se-rán enviadas al autor del trabajo, así como unejemplar de la revista. Si fueran varios los auto-res, estas 50 separatas serán remitidas al autorcon quien se haya mantenido la relación. Si senecesitaran mayor número de separatas, éstasserán pedidas durante la corrección de las pri-meras pruebas y el coste adicional será factura-do al autor que las haya solicitado.

Los trabajos serán remitidos a:

Secretaria de MUNIBE(Antropología-Arkeologia)

Sociedad de Ciencias AranzadiAlto de Zorroaga

20014 Donostia-San Sebastián

ADVERTENCIA A LOS AUTORES EN RELACION AL ENVIO DE ORIGINALES PARA LA REVISTA

MUNIBE (Antropologia-Arkeologia)



Testuak euskaraz, gaztelaniaz, frantsesez, in-gelesez edota alemanez idatzita egon behar di-ra.

Beste aldizkari batean argitaratua izan denedota argitaratzekotan dagoen lanik ez da onar-tuko. Jatortasun-egiaztagiria igorri beharko da,artikuluaren egileek izenpetuta.

Artikulua hainbat referek aztertu ondorenonartuko da.

Idazkia jatorrizkoa eta bi kopia bidali behar di-ra, era berean, euskarri informatikoan bidali be-har da. Honako datuak bilduko ditu:

– Lanaren izenburua eta ingelesez dagokionbertsioa.

– Hitz gakoak. Jatorrizkoaren hizkuntzan etaingelesez.

– Laburpen bat jatorrizkoaren hizkuntzan,beste bat ingelesez eta beste bat euskaraz.

– Egilearen/egileen izen-abizenak eta helbi-deak.

– Testuan aipatutako egileen izen-abizenakletra larriz idatziko dira. Animalien eta landareenizen zientifikoak letra etzanez agertuko dira.

– Irudiei dagokien erreferentzia argi azaldu-ko da testuan. Gainera, "irudi-oinei" osorik eskai-nitako orri bereiz batean bilduko dira irudi guz-tiak. Argazkien kasuan ere berdin. Bai batzuekbai besteek egilearen izena eta ordena-zenbakiaekarriko dituzte arkatzez idatzita. Marjinan, tes-tuan daukaten erreferentziaren ondoan, irudi ho-rien non agertzen diren adierazi beharko da argieta garbi.

– Taulei dagokienez, taula bakoitzak bereazalpen-oina izango du. Taulak non agertzen di-ren azalduta ere etorriko da testuaren marjina-ren ondoan, horretxen aipamenaren ondoan.

– Irudiak landare-paperean edota paper zu-rian aurkeztu behar dira; eta behar izanez gero,eskala grafikoa ere izango dute.

– Irudiak beste argitalpen batzuetatik hartubadira, horien aipamena egin behar da.

– Kalitaterik handiena gomendatzen dugubai irudietan bai argazkietan.

– Ahal den neurrian, orrialde-oineko oharraksaihestea gomendatzen da. Hala ere, mota ho-rretako oharrak jarriz gero, ez dira orrialde bakoi-tzean zenbakitzen hasi behar, denak jarraian bai-zik: 1etik aurrera, azkenekoraino.

– Zerrenda bibliografikoa honela aipatu be-har da:

– Egilea, urtea, lanaren izenburua, aldiazka-riaren izenburua, alea eta orrialdeak.Aldizkariaren izenburua eta alea letra etzanez ja-rri behar dira. Aldizkaria ez baizik liburua bada,honen atzean (letra etzanez beti) argitaletxeazein den eta zein hiritan argitaratua den jarri be-har da. Esaterako:

LEROI-GOURHAN, A.


WINKLESS, N.B.


Egile bakoitzak inprentako probak jasoko di-tu, zuzentzeko. Egon litezkeen akatsak zuzen-tzera mugatuko da. Paragrafo luzeak eransterikedo ezabatzerik ez dago. Artikulu bakoitzeko 50separata egingo dira eta lanaren egileari bidalikozaizkio, aldizkariaren ale batekin batera. Hainbategile izango balira, harremanetan jarritako egile-ari igorriko zazkio 50 separata horiek. Separatagehiago behar izanez gero, lehenbiziko probakzuzentzean eskatu beharko dira eta horiek eska-tu dituen egileari fakturatuko zaio separata ho-rien kostua.

Lanak hona bidali behar dira:MUNIBE (Antropologia-Arkeologia)-ren

IdazkaritzaAranzadi Zientzi Elkartea

Zorroaga gaina, z/g20014 Donostia-San Sebastián

Munibe (Antropología-Arkeologia)

ALDIZKARIRA IGORTZEKOAK DIREN JATORRIZKO LANEI BURUZKO OHARRA,

EGILEEI ZUZENDUTA


The texts should be worded in Euskera,Spanish, French, English or German.

Contributions will not be accepted ifthey have already been published in other ma-gazines, or are expected to be in the future. Acertificate of originality shall be issued and sig-ned by the authors of the article.

The article will be accepted once the refere-es have revised it.

An original and two copies of the manus-cript, containing the following data, will be sentin on electronic formats:

– Title of the article and correspondingEnglish version.

– Key words. In both the language of thework and in English.

– Summaries in the language of the work,in English and also in Euskera.

– Name of the author(s) and address(es).

– The names of the authors mentioned inthe text must be in capital letters, the names ofthe animal species being marked in italics.

– Diagrams and photographs must be cle-arly referenced in the text. The correspondingdescriptive text appearing at the foot of the dia-gram/photograph shall be detailed on a separatepage, and shall bear the pencilled name of theauthor and the order of appearance. The loca-tion of the abovementioned figures must be cle-arly marked in the margin, alongside their refe-rence in the text.

– Each of the tables shall bear an explana-tory footing text, their location in the documentbeing clearly indicated in the margin of the text,along with the corresponding quotation.

– Diagrams must be submitted on eithercartridge or white paper, indicating a graphicscale, when necessary.

– The name of other publications fromwhich diagrams have been taken must be sta-ted.

– Diagrams and photographs must be ofthe highest quality.

– As far as possible, it is advisable to avoidinserting notes at the foot of the page. If this isunavoidable, they must be consecutively num-bered starting from the first page onwards.

– The bibliography must be inserted in thefollowing way:

– Author, year, title of the work, title of themagazine, issue and pages. The title of the ma-gazine and the issue must be in italics. If, inste-ad of a magazine, it is a literary work, thisshould be marked in italics and followed by theeditorial and the town of publication. Example:

LEROI-GOURHAN, A.


WINKLESS, N.B.


The printing proofs sent to the authors willbe used for solely for correcting possible errors,and not for the purposes of adding or deletingextensive paragraphs that have already beenprinted. 50 offprints will be taken from each arti-cle and sent to the author of the work, alongwith a copy of the magazine. When there arevarious authors, the offprints will be sent to theauthor with whom contact has been maintai-ned. Any additional offprints must be requestedduring the first trial correction period, the addi-tional amounts being invoiced to the authorwho has requested the offprints.

Works will be sent to:Secretaria de MUNIBE

(Anthropology -Archaeology)Sociedad de Ciencias Aranzadi

Alto de Zorroaga20014 Donostia-San Sebastián

ADVICE TO AUTHORS WITH REGARD TO SUBMITTING

ORIGINALS TO THE Munibe MAGAZINE (Anthropology-Archaeology)