muhyİddİn İbn arabİ’nİn felsefesİnde “allah” mefhumu

8/3/2019 MUHYDDN BN ARABNN FELSEFESNDE ALLAH MEFHUMU

1/27

Tasavvuf |lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss.117-143

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1)

MUHYDDN BN ARABNN FELSEFESNDE ALLAH MEFHUMU

brahim COKUN*

zetMuhyiddin bn Arabinin Felsefesinde Allah Me fhumu

Allah kavram, dnce tarihinin en eski ve deimeyen konularndan biri olagelmitir. Btndnrler ve filozoflar Allah hakknda fikirlerini belirtmekten geri durmamlardr. lahi din men-suplar bu konuda ortak baz inanlara sahip olmularsa da onlarn Allah tasavvurlar arasnda dazamanla farkllklar ortaya kmtr. Allah inanc ile ilgili temel konularda slam dncesini olutu-ran kelam felsefe ve tasavvufta bir farkllama sz konusu olmamtr. Ancak ayrntya inildiindefarkl Allah tasavvurlarna ulalmtr. Biz bu makalemizde Muhyiddin bn Arabnin vahdet-i vcudfelsefesine bal olarak gelitirdii Allah tasavvurunu inceleyeceiz.Anahtar kelimeler: Allah, Muhyiddin bn Arab, vahdet-i vcd, panteizm

AbstractThe Concept of God in Muhyiddin Ibn Arabis Philosophy

The subject of our research is concept of God that has been the oldest and an invariable matter inthe history of thought. All thinkers and philosophers stated their views on this concept. Althoughmembers of divine religions had some common beliefs, their imagining of God had changed in thecourse of time. Essential aspects of belief in God did not change much through the history of

theology, philosophy and sufism. But this does not include the details. In this article, we willexamine the concept of God in Muhyiddin Ibn Arabs philosophy focusing on his wahdat al-wucuddoctrine.

Key words: God,Muhyiddin Ibn Arab, wahdat al-wucud, Pantheism

Giri

Allah inanc insan ftratnda var olan en kkl fenomendir. Fakat onu tevhidakaidine gre oluturmak teklifidir. nsan, ancak tabiatnda var olan bu inancnefsinden ve evresinden gelebilecek olumsuz dnce ve inanlar bertarafederek tevhid akaidine ulaabilir. Bunun tek bana aklla gerekletirilebilmesimmkn deildir. Akl, insan Allah inancna gtrr ama ona tevhid akidesi-ne gre form verebilmek iin vahiy bilgisine ihtiya duyar. Bunun iindir ki,Allah Teala, katndan gnderdii bilgilerle isimlerini ve sfatlarn bildirmi,

baz ayet e hadislerde insan zihnine yaklatracak ifadelerle kendisini tantm-tr.

Vahiy bilgisinden uzak kalan insanlar, tarih boyunca Allah tasavvuru hu-susunda ar tenzih veya aar tebih gibi, hep iki arlktan birine ynelmi-

* Prof. Dr., Dicle . lahiyat Fakltesi


2/27

118 | Prof. Dr. brahim COKUN

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

lerdir. Peygamberlerin vefatndan bir mddet sonra vahye tabi olan toplumlar-da da bu konuda dejenerasyonlarn yaand, onlardan da baz kesimlerin szkonusu arlklara dtkleri bir vakadr.

rnein Yahudi kelamnda insan ile Allah arasnda benzerliin varlnkabul eden ekoller, hibir zaman eksik olmamtr. Fahreddin er-Rz (.606h.)ve Abdlkerim e-ehristan (.548h.)ye gre tebih, Yahudilerde genel kabulgren bir kltre dnmtr.1Onlar, Allahn tpk insan gibi istiva ettiine,insan donatan organlarn benzeri, eli ve yznn bulunduuna inanrlard.Yahudiler bu konuda aamadan gemilerdir. in banda onlar fiziki birilah tasavvurundan uzak kalamadlar. Aadaki ayet onlarn bu konudaki

tutumlarn ortaya koymaktadr: Biz Allah aka grmedike sana inanmayz.2Sonra onlarn akli seviyeleri belli birdzeye ulanca, Yaratcy eksik sfatlar-dan tenzih ettiler. Fakat bu durum uzun srmedi, onlar ilahlarn milliletirerekAllahn sadece srail oullarnn ilah olduuna inandlar.

Hristiyanlkta ise asli su kavramnn ortaya atlmas ve bundan kurtul-mak iin insan-tanr dncesinin gelitirilmesi sonucunda Hristiyanlarnulhiyyet anlaylar, gklere yanstlan insan kudretin yeryzne dnmesieklinde formle edilmi, artk Tanrya benzeyen insan deil de tanrlaaninsananlay hakim olmaya balamtr.3

Allah tasavvuru konusundaki arlklardan biri de antropomorfist gr-

lerin aksine ar tenzihi yaklamdr.Tarih boyunca Allahn ancak olumsuznitelemelerle anlatlabileceini savunun insanlar da olmutur. Bu dnceninkkenlerini Yahudi filozof Philon (M:25-MS:50)a kadar geriye gtrmekmmkndr.4Batda yakn dnemlerde insann akl verileri temel kriter alnp,ilahi ve kutsal olann referans olmaktan karlmaya alld grlmektedir.5

Allahn birolduu ve onunla yaratlmlar arasnda zat ve sfatlar a-sndan her hangi bir benzerliin bulunmad, Mslmanlarn hem ali mlerihem de byk halk kitleleri tarafndan slam tarihi boyunca benimsenmi genel

1 Fahreddin er-Raz,Esasut-taktisfi ilmil-Kelam,Messesetul-Ktbis-Sakafiyye, Beyrut, 1995,

s. 86; Ahmet elebi,Mukarenetul-Edyan el-Yehudiyye,5.bask, Mektebetun-Nehda el-Msriyye,1978, s. 275; Muhammed Behiy, slam Dncesinin lhi Yn, ev.: Sabri Hizmetli, Fecir Yay.,Ankara 1992, ss. 73-76.

2 Bakara, 2/55.3 Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, 9.Basm, stanbul, 1998, s. 1334 Muhammed el-Behiy, age, ss. 429- 430.5 A, Lalende, La Raison et les Normes, Hachette, Paris, 1933, s. 16-17,187,228; H.Ziya lken,Varlk

ve Olu A..Yay., Ankara, 1968, 119-120; Gkberk,age, s. 116; Nadim Macit, Kurann nsanBiimci Dili,Beyan Yay., stanbul, 1996, s. 102


3/27

Muhyiddin bn Arabinin Felsefesinde Allah Mefhumu | 119


bir akidedir. Ancak duyularla idrak edilmeyen Yce Zatn, bir taraftan biliniptannmas ve evrenin yaratcs olarak kabul edilmesi, dier taraftan tek ve ben-zersiz oluunun kavranlmas gerei karsnda slam dce tarihinde defakl grlerin ortaya kmas kanlmaz olmutur. Bunlar gurupta topla-mak mmkndr. Birincisi: Allah insana veya cisme benzeten Mebbihe veMcessime frkasdr. kincisi: Allahn tek ve benzersiz olduu inancn zede-lememek iin onun zatna her hangi bir kavram nispet etmemek ve zat sadeceolumsuz kavramlardan tenzih etmek gibi dnceleri savunan Mutezile ekol-nn ve slam filozoflarnn grdr. ncs: Yce Yaratcnn fiilen varolduunu, insan ve kainatla mnasebet halinde bulunduunu kavrayabilmek

iin onu insan anlaynn alanna giren baz sfatlarla nitelendirmenin gereineinanan; bunun yan sra tanrlkla badamayan baz kavramlar (tenzihi sfat-lar) onun zatndan uzaklatrmann zorunlu olduunu savunan Ehl-i Snnetekoldr.6

slam dnce tarihinde Emevler dneminden itibaren dnyev zevk veistekler peinde koan kesimlere kar zhd ve takva hayatn ne karan birkesim olumutur. Bunlar yukardaki dnce sistemlerinde insandan uzak birAllah tasavvuruna doru bir yneliin olduunu ileri srerek aknlk boyutu-nu ihmal etmemek zere insana daha yakn bir Allah tasavvuru gelitirmeyealmlardr. Hicri nc asrdan itibaren belli bir dnce sistemi de kur-

maya alan bu kesim, Muhyiddin bn Arabnin dnceleriyle olgunluaulamtr. Biz bu makalemizde slam dncesinin nemli bir unsurunu tekileden mutasavvflarn Allah tasavvurunu inceleyeceiz. Bunu daha ok bnArabnin grleriyle deerlendireceiz.

A. bn Arabide Allah nanc

Snni mutasavvflarn Allah inancyla ilgili genel dnceleri ve kullandklarmefhumlar, Ehl-i snnet ile mutabakat halindedir. Onlar da kullarn fiilleriniAllahn yarattna inanmaktadrlar. Hayr ve er iledikleri her eyin Alahnkaza ve kaderiyle olduunu kabul etmektedirler. stitat konusunda da aynekilde dnmektedirler. Yani hibir canl Allah Teala kudret vermedike tek

bir nefes dahi alamaz ve her hangi bir harekette bulunamaz. Yine hsn ve

6 Geni bilgi iin bk. Abdulkahir el- Badad, el-Fark Beynel-Frak,Darul-Marife, 2.bask, Bey-rut, 1997, ss. 211-276; erafettin Glck-Sleyman Toprak, Kelam,Tekin Datm, 4.bask,Konya, 1998, ss. 195 vd.; Metin Yurdagr,Ayet ve Hadislerde Esma-i Hsna Allahn simleri,Marifet Yay., stanbul, 1996, s. 34-38; Mevlt zler, slm Dncesinde Tevhid,Nun Yay., s-tanbul, 1995, ss. 137-141.


4/27



kubuh konusunda da Ehl-i Snnetin farkl dnmemektedirler.7

bn Arab(560-638h.)nin Futuhat- Mekkiyesinde benzer grlere sahipolduunu grmekteyiz:

Ey kardelerim, dostlarm! Allah'n rzasna eresiniz. Ben zayf, miskin veher lahza Allah'a muhta bir kul ve bu kitabn yazar olarak Allah' ve melek-lerini ve yanmda hazr olup ta szm iten mminleri ve nihayet sizi dehid tutarak dil ve gnl ile ahdet ederim ki: Allah Tel bir tek ilhtr.Ulhiyyetinde ikincisi yoktur. Eten ve ocuktan mnezzehtir. Her eyin sa-hibi ve mlikidir. Orta yoktur. yle bir sultandr ki veziri yoktur. yle biryapp yaratcdr ki beraberinde ilerinin dzenleyicisi ve yardmcs yoktur.

Vcib'l-Vcddur. Varl bir bakasnn varlna bal deildir. Bir baka-snn var etmesine htiyc olmadan vardr. O tek olarak kendi kendine vardr.Varlnn balangc yoktur. Nihayeti de yoktur. O Bakdir. Hi bir eyebal olmayan vcud -i mutlaktr. Varlnn devam da kendindendir. Bellibir mekna san, bir meknla snrlandrlan bir cevher olmad gibi, bekasdnlemeyen araz da deildir. Ciheti ve yn olan bir cisim de dei l-dir< Mahlukat koruyup gzetmek O'na zor gelmez. Mahlukat yaratmassebebiyle, kendisinde daha nceden var olmayan bir sfat kazanm deildir.O'nun sfatlar hadis deil kadmdir. Sonradan olan eylerin O'na hulul, yada O'nun sonradan olan eylere hulul gibi eylerden O mnezzehtir. O, ha-dis (sonradan olan) eylerin O'ndan sonra olmas ya da O'nun onlardan nceolmas gibi bir durumdan mberrdr. Ancak yle denilebilir: O vard, an-cak beraberinde hibir ey yoktu. ncelik ve sonralk O'nun yaratt za-

man paralarn ifde eden kelimelerden ibarettir. O'dur uyumayan (her e-yin kendisiyle kaim olduu) Kayym O'dur. Kendisine kimsenin zarar eriti-remeyecei Kahhrdr. O'nun gibisi yoktur


5/27



yakndr. Yaknlk, grmesine engel tekil etmez. Zira O, ayn zamandauzaktr. Nefsin derinliklerindeki fsltlar iittii gibi, ok hafif bir dokun-mayla kan sesi dahi iitir. Gece karanlnda siyah grd gibi, su iindesuyu grr. Karm, aydnlk, karanlk O'nun iin bir engel deildir. O Sem,Basr'dir. Hak Sbhneh'nun konumas, skttan sonra olumu bir ke-lm deil, ya da vehmedilen bir suskunluktan sonra gereklemi bir kelmolmayp, dier sfatlar gibi ezel olan, ezel kelm sfatyla olmutur. Musa -aleyhisselm-'ya bu vasftaki sfatyla konumutur. Bu kelmn Yce Allah,tenzil, Zebur, Tevrat ve ncil diye isimlendirmitir. Bu kelm, harfsiz, savtsz,namesiz ve lgatsiz olmutur. Yce Allah, seslerin, harflerin ve lgatlerinde yaratcsdr


6/27



nldnda bir ve tek olan ifade eder. 10

Vahdet-i Vcud; varln bir olduunu savunan dnce sistemidir. Bu d-ncenin temelinde mutlak, sonsuz ve ezeli bir varlktan, btn varolan,varolmu ve var olacaklarn da bu mutlak varlktan tredii dncesi yer al-maktadr.11 Vahdet-i Vcud, varlk ve birlik szcklerinden olumu ve varlnbirliianlamnda kullanlm olan Allah-evren birliini kurmaya alan birdnce sistemidir.12

10 bn Manzur, age, v-c-d md.11 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul, 1996, s. 552.

12 Vahdet-i Vcd, Allahtan baka hakiki hibir Vcd (varlk) kabul etmeyen, btn varlklarmutlak Vcdun isim ve sfatlarnn tezahr, tecellisi sayarak, hakiki varla gre isim ve s-fatlarn ezeli yokluu ifade ettiini kef ve tecrbe yoluyla ortaya koyan tasavvufi bir anla-ytr.Vahdet-i Vcdu benimseyen kiiler iin mutlak varlk ve onun tecellilerinden bakahibir eyin varlnn gereklii yoktur. Onlar, varl birlemek ve kendisinden baka her e-yi nefy etmek iin delile ihtiya duymamlardr. Ayrca Vahdet-i Vcutulara gre, grlenevren, gerein tesinde sadece bir glge konumundadr. Onlara greHakk(mutlak varlk),Halk(varolan) ilikisinden iki tr anlay ortaya kmaktadr. Her ey Odur, deyip Allahtanbaka varlk tanmayan mahluku mutlak varln tecellisi ve ileri sayanlar ki bunlar Vahdet-iVcdu; dierleri ise her ey Ondandr, fikriyle btn maddeyi Allaha baladklar haldeiki Vcd kabul edenlerdir ki, bunlarda Vahdet-i uhudu (grlen birlikiler) diye isimlendi-rilenlerdir. Fakat Vahdet-i Vcda kar olarak ortaya atlan Vahdet-i hud, varl ikiVcda balamann dnda, Vahdet-i Vcdla benzerlikler tamaktadr.Vahdet-iuhudulara gre de grnen evrende Allahtan baka mahede edilen bir ey yoktur. G-

rlen her ey Odur bununla beraber onlara gre, epistemolojik adan yaratc varlk ve ya-ratan varlk ayn deildir. Bu iki anlaytan Vahdet-i Vcdagre ise varlk anlamndakiVcd, zihinde meydana gelen kavramlarn tmnden nce gelir. O kavram ortaya kma-dan dier kavramlarn ortaya kmas mmkn deildir. Bu anlamdaki varlk kavram dierbtn kavramlarn en genelidir. Bu genellemenin kapsam geniledike yokluk derecesine ge-lir ve birlie ular. Bu Vcd btn nesneleri kaplamtr. Vcdun altndaki bu nesnelermevcut niteliine sahip klnm olmaktadrlar. Baka ekilde ifade etmemiz gerekirse; nesne-lerden her biri o tek varln sureti durumundadrlar. simler, sfatlar, izafetler Hakkn ken-disini taakkul (akletme, akl erdirme, dnme) ve taayynnden (belirlenme) ibaret-tir.Vahdet-i Vcdular hem ontojik hem de epistemolojik adan varln birliini savunur-ken, vahdet-i hudular, sadece epistemolojik adan yaratan yaratlan ayrmn yapmakta-drlar. Mtekellimler ise her iki yaklam doru bulmayp, slam akadinin temel bir prensibiolarak yaratan yaratlan ayrmn ak bir ekilde yapmaktadrlar.bn Arabi tarafndan sistematik hale getirilen Vahdet-i Vcd dokuzuncu yzylda bata;Beyazid Bestami (. 875), Cneyd Badadi (. 940), Hallac- Mansr (.858), Ebu Muhammed b.

Muhammed el-Gazal(1055-1111) ve Mevlana Celaleddin-er-Rm (1207-1273) olmak zerebir ok dnce adam tarafndan ifade edilmi, her biri, bu konuda kendince bir bak asgelitirmitir. slamda mistik dnce Gazali ile tam sistemlemeye balam, bn Arab vas-tasyla tannmtr. Tasavvuf, bn Arabi ile birlikte felsefi bir doktrin zelliine kavumutur.Onun Vahdet-i Vcdsistemi, her ne kadar slubundan kaynaklanan anlalmaz, mecazl vesembollerle dolu ifadesinden dolay, tutarsz olarak grlse de kendi sistemi iinde tutarl,geni bir dnce yapsna sahiptir. Bk. Abdlgani Nablusi, Gerek Varlk, ev.: Ekrem Demir-li, stanbul 2003, s. 34; Hsamettin Erdem, Bir Allah-Alem Mnasebeti Olarak Panteizm ve Vah-det-i Vcd , Ankara 1999, s. 38, 80-81; M, Ferit Kam,Vahdet i Vcd, sadeletiren: EthemCebeliolu, Ankara 1994, s. 69; Sadreddin Konev, Vahdeti Vcd ve Esaslar ev.: Ekrem De-


7/27



bn Arabnin Vahdet-i Vcddncesinin balang noktas Logos (kelime)nazariyesidir. bn Arabye gre, her peygamber, Onun Logos dedii ve tekilahi vcudun grn olan hakikate tekabl eder. Adem ile balayan ve Hz.Muhammed ile son bulan bu kelimelerde ilahi tecelli yahut peygamberi tecelli-ler olmasayd, Vcud- Hakkn mahiyeti ebedi olarak gizli kalrd. Her varl-n kayna olan bu vcud esasen blnmez ezeli ve deimezdir. bu nedenle-dir ki, bn Arabhadis ilmi zerine ok dnm ve peygamberlerin tekablettii srra, bu yolla da gerek hakikate ulama abasn g stermitir.13

Onun sisteminin temelinde, btn hikmetlerde olduu gibi bilinemez, safbir zn srr yatmaktadr. Bu saf z bn Arabye gre Allahn sfatlar vasta-

syla oalr, yaylr. Zat (z) itibariyle bakldnda O Hakktr, mmknvarlklarda tecelli eden sfatlar asndan bakldnda O Halktr.14

bn Arabye gre, Allah her varlkta tecelli eder. Ancak, bir varlk ne kadaryksek ve mkemmel olursa onun tecellisini o lde yksek derecede ve m-kemmel biimde yanstr. Ona gre Allah maddede, bitkide, hayvanlarda veinsanda farkl ekillerde tecelli eder. Bu, onun dncesine gre ayn zamandainsann yaratl nedenidir. nsann dndaki btn varlklar insann hizmetiiin yaratlr ve en son halka olarak insan, kendinden nceki tm halkalar top-lar ve dengeler. nsan sadece biyolojik unsurlardan olumu deildir. Allahinsanolunu kendi suretinde yaratmtr. Bunun anlam ise, insan btn ilahi

isimlerin suretinde yaratlmtr. nsan ilahi ynlerin veya yzlerin sonsuz e-itliliini sergiler.15

bn Arabnin vahdet-i vcud dncesinde insan- kamilkavram nemlibir anlam ierir. Ona gre Allahn en yetkin ve mkemmel tezahr insan-kamildir. Her insan buna layk deildir. bn Arabnin insan- kamil olarak nite-lendirdii insan, bilin dzeyi gelimi insandr. Bu insan, biyolojik insan de-ildir. bn Arabbu insan- kamil snfna sadece peygamberleri ve filozoflarsokmaktadr. bn Arabinsan- kamile mutlak gerekliin i ve d ynleri adnvermektedir. Ona gre, insan- kamil mutlak gerein (Allah ile evrenin) k-ltlm halidir.16bn Arabinsan- kamile karlk olarak Allah ile evren, ilahile insanarasndaki bir ey olma anlamnda deil, her ikisini mkemmel bir

mirli, stanbul 2002, s. 25.

13 Henry Corbin, slam Felsefesi Tarihi,ev . Ahmet Arslan, stanbul 2000, s. 80. 14 bn Arab, Ftuht, c. IV, s. 186.15 bn Arab, Ftuht, c. I, ss. 156-158, 185-186; William Chittick,Hayal Alemleri bn Arab ve Din-

lerin eitlilii Meselesi, ev.: Mehmet Demirkaya, stanbul 1999, s. 50.16 Chittick, age, s. 5.


8/27



ekilde birletiren ve ortaya koyan tek yaratk olma anlamndaki berzah kavra-mn kullanmaktadr.17

bn Arab, evreni ilahi isimlerin etkilerinin ve sfatlarnn zeti olarak nite-lendirmektedir. nsan dndaki, her eyle birlikte evren sadece mutlak gerek-liin suretinde yaratlmtr. Evren ve mutlak gereklik birbirinin aynasdr.18Btn evren ve mutlak gereklik arasndaki fark ise, mutlak gerekliin zat ilevarolmas ve evrene ihtiyacnn bulunmamasdr. Fakat, evrenin kendi zatnda

bir varl sz konusu deildir ve her an mutlak gereklie muhta durumda-dr.

Grld gibi bn Arab, insan merkeze alan bir dnya grne, slamdininin prensiplerini ve bak asn ok iyi bir ekilde yourup, kendi tecrbe-siyle anlamlandrmaya almtr. O, insan davran ve eylemlerine son derecenem vermektedir. Daha nce deindiimiz gibi bn Arab, yetkin insan ve

biyolojik insan ayrmn yapmakta ve yetkin insan bireysel, tarihi varoluunukendi imkan ve yetenekleri sayesinde anlamak, kkenine doru, kendi iinde

bir yolculua kmak suretiyle srekli bir olgunlama ve Sflerin deyimiyle,yolda olan insandr. Biyolojik insan ise, gerekesi ve sebebi ne olursa olsun,yolun herhangi bir aamasnda taklp kalm insandr.19Anlald zere, bnArab, insann dnda, herhangi bir ama, ilke, fikir ya da inantan, hareketeden anlay kabul etmemektedir. O, kendisine kadar ulaan tasavvufi anlaya

felsefi ve dini birikimini de katarak bu zgn bir reti ortaya koymaktadr.bn Arabvaroluu; her eyi kuatan mutlaktan kaynaklanan bir alma,

ini ve tekrar ona ykselen bir k olarak belirlemektedir.20 Bu noktada insan-kamilin amac bu k gerekletirecek eylemlerde bulunmaktadr. Ona gre,

bunun da yolu tasavvufi yaaytr. bn Arabnin tasavvufi yaaynda, zihnifaaliyetler hakikate ulamada yetersiz kalmakta, insan ruhunun bu ykseliigerekletirmeye hazrlanmas gerekmektedir. Bunun da yolu daha nce belirt-tiimiz gibi ibadet, zevk (tadarak yaamak), mahede (seyir) ve mahedeningerek hakikate ulamada arac olduu ve bn Arabnin biricik metot olarakgrd keiftir. O, Futuhatta bu konudaki dncelerini yle ifadelendir-mektedir: Bil ki evren, Allahn dnda olan eylerin btnnden ibarettir.Mevcut olsun olmasn mmkinattan baka bir ey deildir. nk, mmkinat

17 Ebul Ala Affif,Muhiddin bnl Arabde Tasavvuf Felsefesi, stanbul 1999, s. 93.18 bn Arab, Ftuht, c. IV, ss. 191, 278-279; Affif, age, s . 94.19 bn Arab, Ftuht, I/185-186; Seyfullah Sevim, slam Dncesinde Marifet ve bn Arab, stan-

bul 1997, s. 164.20 Sevim, age, s. 164.


9/27


10/27



Ayrca ifade etmemiz gerekir ki bn Arabmutlak varlkkavramna; krnokta, dairenin merkezi anlamlarna gelecek mecazi ifadeler de yklemitir.Buradaki krlk Hakkn bilinemeyen, aklanamayan nitelenemeyen yn, yada varln, varlk kazanmadan nce, ilh zihindeki durumu kast edilmitir.25

bn Arab, varla ilikin olarak, varolan kimdir, varlk nedir sorularnacevap aram, varlkta bir belirme vardr, o beliren var olan zatn kendisidir vetek varlktan baka varlk yoktur,26sonucuna ulam, varln birlii retisineilikin ipularn ortaya koymutur.

bn Arab, varolmak ve varlkayrmn yapar. bn Arab, varolmay; varlnbir tr sayar. Ona gre, varln sahip olduu her niteliin dierinde tecellietmesi varolmay meydana getirir. Bu konuda bn Arab, uzman olarak bilinenAffifi, bn Arabnin bu konudaki dncesine yle aklk getirmektedir:Varla sahip olan her ey, varln mertebeleri veya dzeyleri adn verdiieyin birinde veya dierinde tezahr ederse varolmaya sahiptir.27 Buna paralelolarak Affifi, bn Arabnin dncesindeki yokluk ifadesine ular ve u eki l-de bir izaha giriir: ster zamanda, ister ezeli olsun varla sahip olan her eymertebelerden birinde veya dierinde yahut da hepsinde birden varolmadlar.Hepsinde veya bir ksmnda varolmayan herhangi bir ey srf yokluktur vehakknda bunun tesinde hibir ey sylenemez.28

a. bn Arabde Varlk Trleribn Arab varl trlere ayrrken genel olarak, cevher(tz) ve araz(ilinek) un-surlarna dayal bir ayrma gitmektedir. bn Arabye gre, varlk; her trlsfat ve z nitelikleriyle hakikat ve onun yansmasndan oluan bir btnlkten

baka eydeildir. Burada, hakikat cevher, yansma ise araz konumunda olan-dr.29

Dnce sistemine uygun bir biimde bn Arabvarl, varolular vezleri bakmndan olmak zere iki trl ayrma tabi tutmaktadr. Varolular

bakmndan varlklar; zihinsel ya da soyut varlk; grnen ya da baka bir de-yile somut varlklar olarak da ayrmaktadr.

bn Arab, varolular bakmndan varlklardaki soyut ve somut varlk ay-25 Cahide Demirci, bn Arabi ve Spnozada Tanr Anlay,Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,

Diyarbakr 2006, s. 26-27.26 Metin Yasa, bn Arab ve Spinozada Varlk, Ankara 2003, s. 20.27 Afif, age, s. 32.28 Affif, age, ss. 32-33.29 bn Arab, Fuss, s. 78, 58-161,257,278.


11/27



rmn Futuhatda yle aklamaktadr: ki tr gereklik vardr; biri yaamak,bilmek, konumak, duyumsamak gibi tek tek aklda bulunan gerek; dier ger-eklik ise gkyz, doa, insan ve ta gibi bileik halde bulunan gerektir.30

Bu noktada zerinde durmamz gereken bn Arab sisteminde ok nemliyer tutan ve zihinsel varlk kavramn aklamada nkoul olan ayan- sbitekavramdr. bn Arabye gre, nesneler d alemde varolmadan nce mutlakvarln, onlarla ilgili sonsuz bir bilgisi vardr. O, tm nesnelerle ilgili bu bilgi-ye ayan- sbite(sabit gereklikler, mmkinatlarn hakikatleri )31adn vermek-tedir. bn Arabnin metafiziinde nemli yer tutan bu kavram mutlak varlk ilemadde dnyas arasnda orta bir yerde konumlandrlmtr. Ayan- sbite var-

lklarn ikinci kayna durumundadr. Madde dnyasnda gereklemi gr-nmler ayan- sbitenin glgelerinden ve yansmalarndan ibarettir. Ayan-sbitenin dta varl yoktur, bunlar dtaki varlklarn kalplardr. Ayan -sbitenin yansmas mutlak varln bu kalplar iinde tecelli etmesidir. Varo-lular bakmndan varlklar ve ayan- sbiteyi byle ifade ettikten sonra bnArab zleri bakmndan varlk ayrmn da yle aklamaktadr: Varlklar,ncesiz ve nceli olarak ikiye ayrlr. Olabilenin varl ncelidir. Baka deyile,varlk nitelii ona sonradan ilimitir bu Halktr, varolann bir ksm ise nce-siz, zyle varolan Hakktr32eklindeki ifadesiyle Hakk (yaratan, zorunlu,ncesiz, aktif) ve Halk (yaratlan, nceli, zorunsuz, pasif) varlk snflamasn

yapmaktadr.

b. bn Arabde Vahdet-Kesret Sorunu

bn Arab sistemine gre tek hakikat sz konusudur. yleyse nasl oluyor dakesret meydana geliyor, sorusunun cevab bn Arabnin vahdet-kesret dn-cesi asndan nem tekil eder.

bn Arabhakikati iki adan grr. Allahbtn grnen eylerin zsayar ve Hakk adnverir, ya da bir adan grnen madde sayar ve Halkolarak adlandrr. bn Arabye gre, tek ve ok yalnzca bir hakikatin iki ayrifadesinin isimleridir. Bu tek hakikat, hakiki birlik , fakat d evrende mahedeedilen eitliliktir.33Hakk deimeden kald halde halk o deimeyen varl-n deien ve saylmayacak kadar eitlilik gsteren zuhur ve tecellisidir. bnArab, Hakkn ok eitli ekilleri almasn u rnekle izah eder: Su; buz, kar,

30 bn Arab, Ftuht, c. I, s. 183.31 Afif, age, s. 69.32 bn Arab, Ftuht, c. I, ss. 141,183.33 Afif, age, s. 35.


12/27



buhar, dolu, yamur, eme, dalga, rmak, deniz gibi ekiller ve adlar alr. G-rntler farkl olsa da bunlarn asl sudur.34

c. bn Arabnin Fen (yok olu) Anlay

bn Arab,fenakavramn iki anlama gelecek ekilde tanmlamaktadr. Bunlar,tasavvufi anlamda fena ve metafizik anlamda fenadr.

bn Arabye gre tasavvufi anlamda fena, cehaletin yok olup, btnnzati birlii hakknda sezgi ile elde edilen hatasz bilginin bekasn anlamaktr.Sftasavvufla uraan kii kendi nefsinden geemez. Fakat bir suret olarak

asli yokluunu anlar. Metafizik anlamda fena ise grlen evrenin suretlerininyok olmas ve bir klli tzn devam35 olarak tekrar zuhur etmesidir.

Affif, bn Arabnin fena anlayn onun yeniden yaratma anlayyla ili-kilendirerek yle aklar: Fena Sfnin Hakk karsnda fiil,sfat ve zat olarakmahvolmasndan ve bir iz brakmayacak biimde silinip gitmesinden ibaretdeildir. Buna ek olaraktm yaratk suretlerin her an srekli olarak yok olma-lar, mutlak bir olan Hakk tznde baki olmalardr. Varlklarn suretlerininHakk birde gizlenmeleri fena, ayn zamanda ilahi tecelliler halinde aa kma-lar bekadr.36

bn Arab, Allah-evren birliini saysal ifadelerle ve fena ile de ilikilendi-rerek aklamaya alr. Ona gre sen bir dediin zaman, birin dndaki baka

her eyo anda sner yok olur. te, bu yok olu bu bir ismi gereincedir ve sen,iki dediin zaman, ikiliin saysal derecesinde bir isminin hazr bulunmasyladeil de birin znn hazr bulunmasyla iki dediin zaman, ikiliin saysalderecesinde birin isminin hazr bulunmasyla iki says aa kar.37 O, dn-celeriyle grnen kesretteki vahdeti aklamaya alr.

2. Epistemolojik Temel

bn ArabFussul-Hikeme balarken Ben ancak bana ilham olunan eyi sy-ledim ve bu yazl kitapta ancak bana indirilmi olan hakikatleri dile getirdim.halbuki ben nebi deilim, rasl hi deilim. Lakin nebinin mirass ve ahiretin

koruyucusuyum38diyerek retisinin metodu hakknda bizi genel bir kan

34 bn Arab, Fuss, s. 26,68,122; Sleyman Uluda, bn Arab , Ankara 1995, s.124.35 bn Arab, Fuss, s. 74.36 bn Arab, Fuss, s. 79.37 Muhyiddin, bn Arab, Fena Risalesi,ev.: Mahmut Kank, stanbul 2004, s. 18. 38 bn Arab, Fuss, s. 15.


13/27



sahibi klmaktadr. bn Arab, akl ve duyu organlaryla idrak edilemeyenlerhakknda bazen ryalarna dayanarak, bazen uyku ile uyank olma aras birhalde bulunduu sradaki mkaefe (gzlem) ve mahede (seyretme) haline da-yanarak, bazen kimsenin gremedii eyleri grerek, bazen de ruhen yksele-rek bir nevi ykseli ile kar karya geldiini ve bu yolla hakikat bilgisine eri-tiini eserlerinde ifade etmektedir.

bn Arabnin metodunun adna Kefdenilmektedir. Bu kef, kalbi bir kefolup, baz kaynaklarda sezgi olarak nitelendirilirse de bn Arab , sezgilerinkaynann akl olduunu kabul etmekte ve akln hakikati anlamada yetersizkaldna inanmaktadr. Ona gre, bunun nedeni ise, akln duyu verilerine

gre yargda bulunmasdr. Bundan dolaydr ki, metodunun ad olan kefinsezgi anlamna gelmediini anlayabilmek mmkn olmaktadr. Fakat, bundanilham eklindeki bir kefi kast ettiini anlamak mmkn gibi grnmektedir.bn Arabye gre, bu kefe herkes ulaamaz. Kefe ulamak iin mutlak varltaklit etmek yani onun sfatlarna uygun ekilde yaamak ve en kamil insanolarak nitelendirdii peygamberin yolunu izlemek gerekir.

bn Arabnin bu aamada zevkdiye nitelendirdii ve metodu asndankeften sonra nemli olan bir kavram daha ortaya atmaktadr. bn Arab bukavramla ilgili olarakFutuhatta u aklamada bulunmaktadr: Tasavvufta,Sfnin bir eyi renmesinin yolu ancak zevk ile mmkndr. rnein, baln

tatl olduunu kyas ile bilmek mmkn deildir. u halde baln tatl olduunuancak tadarak renmekten baka are yoktur.39bn Arab, dncesinekefile ulatn ifade etmi olsa da, dncesini ayet ve hadislerle desteklemekte,

bazen de bunlar k noktas yaparak grn temellendirmektedir. Bu an-lamda, bn Arabdncesinde ak bir ekilde grlmekte olan ey, kef vevahyi uzlatrma abasdr. bn Arabnin retisinin can alc noktalarndan

biri de zahir ve batn ayrmdr. Ona gre akln ilev alan zahir, kefinki isebatndr. Bundan dolaydr ki, kef ve vahy batini boyutta rtr. Ksacas, bnArabretisini temellendirirken, kef, vahy akl ve zevk kavramlarndan hare-ket etmektedir. Fakat, bu kavramlarn en st noktasnda bulunan kaynak vemetot keftir.

Btn mutasavvflarda olduu gibi bn Arabnin epistemoloji anlayndahayal ve ryann da byk nemi vardr. yle ki, Ona gre hayalin rolnanlamam olanlar hibir eyi anlamazlar.40bn Arabye gre hayal ile yakn-dan ilikili olan uyku, kiiyi duyular dnyasn mahededen berzah dnyas-39 bn Arab, Ftuht, c. IV, ss. 188-190,266.40 Chittick, age, s. 24.


14/27



na, intikal ettiren bir haldir. Uyku; evrenlerin en mkemmelidir. Uykudandaha mkemmel bir evren yoktur. Uyku, evrenin k yerinin temelidir. Onungerek bir varoluu ve her ie hkmetme gc vardr. Mnlar cesetlere d-ntrr. Kendi nefsinde kim olmayan, kendi nefsinde kim hale getirir.Herhangi bir sureti olmayana suret verir.41

bn Arabye gre, bu evrende bulunan eylerin misl aleminde birer ger-eklii vardr. eylerin gereklii misal evreninde bu evrenden daha fazladr.Bu durumda rya gren kimsenin zihni bu evrene gre daha gerek bir evreneulatndan, onunbu evrende bulunuu bir ryadr. Bu durumda, insanlarn

bu madde dnyasndaki hayatlar batan sona uyku ve ryadr. Bu maddi ev-

renden ilikilerini kesip, misal ulamalar, uyanp, gerek evrene varmalardemektir42grld zere hayal ve rya bn Arabde birbirleriyle yakndanilikilidir.

bn Arabnin tasavvufdncesinde rya ve hayal ou yerde birbirininkarl olarak kulland halde hayalin daha geni olduu grlmektedir.Rya uyku halinde gerekleirken, hayal hem uyankken, hem de uyku halindegrlmektedir. Ayrca, rya suretlerin gerekliidir. Rya, suretlerin hayaletanan durumudur.43

Yukarda ana hatlaryla aklamaya altmz vahdet-i vcutu bir dncebiimiyle acaba bn Arab nasl bir Allah tasavvuruna ulamtr? imdi de bu

sorunun cevabn inceleyebiliriz.

D. bn Arabinin Vahdet- Vcdunda Allah Mefhumu

Allah inancyla Allah tasavvurlarnn farkl eyler olduunu, Allah tasavvuru-nun ekillenmesinde kiilerin nceden sahip olduklar sosyo-kltrel yaplar-nn etkili olduunu ifade etmitik. Mistisizmin olduka eski bir tarihi vardr.Elbette bn Arab, samimi olarak Kuran ve hadislerdeki bilgiler dorultusunda

bir Allah tasavvuruna ulamaya alt. Fakat onun dini yorumlarnda yetitiive yaad ortamlarda nceden mevcut olan mistik dncelerden etkilenmi-tir.

bn Arabnin Allah merkezine alan doktrinine Vahdet-i Vcud denildiinebir nceki balmzda deinmitik. O, Allah ile ilgili yorumlarda bulunurken,Allah ifade amacyla, Hakikat,Hakk,Allah,Mutlak Varlk,Vacibl-Vcud (zo-

41 Ali Vasfi Kurt, Endlste Hadis ve bn Arab,stanbul 1998, s. 486.42 Uluda, bn Arab, s. 144.43 Chttck, age, s. 97.


15/27


16/27



madan ziyade sudur ve zuhurdan sz etmek daha doru olmaktadr.

bn Arabye gre btn evren, iindeki her eyle birlikte Allahn suretin-de yaratlmtr. Evren Allahn btn isim ve sfatlarnn bir zetidir. Bununla

birlikte evren ve Allah arasnda fark sz konusu olmaktadr. Her eyden nceAllah kendi zat ile var olmakta ve evrene ihtiyac bulunmamaktadr.YaniVacibl Vcuddur. Dier taraftanevrenin kendi zatnda bir varl sz konusuolmamakta ve Allaha muhta durumda bulunmaktadr. Daha nce deindii-miz gibi evrenin belli anlamda varlndan sz edilebilir. Bu ayna rneindekigrntnn varl gibidir. bn Arabde yokluk, mutlak varln anlalmasnahizmet eden bir kavramdr. Yokluk, mutlak varln kendisinde tecelli ettii bir

aynadr. Varlk kendini bu aynada gsterir. bn Arab, yaratma kavramn; d-ncenin zleri konumunda bulunan ayan- sbiteye d evrende varlk vermek-ten ibaret olarak kullanmaktadr. Dier bir ifadeyle Allahn kendisinde varolannesnelerin bilgisini, kuvve halinden varlk haline getirmesidir. Bu eylemde yok-tan yaratma sz konusu olmamaktadr. Bunun iin Allahn iradesi ve Kn (ol)emrinin ifadesi olan kelime yeterli gelmektedir. bn Arabde evrenin ana mad-desi sudur. Allah canl cansz her eyi sudan yaratmtr.47bn Arabye gre,Hakk (yaratan) ve Halk(yaratlan) bir gerekliin iki manzarasn ifade edenisimlerdir. Bu, gerek birliktir ve evrende grnen eitliliktir.

bn Arab Hakk ve evren ilikisini Hakkn dnda, evren denilen ey

Onun glgesi gibidir, ite bu glge mmkn varlklarn zn oluturur. y-leyse, esasen insann idrak ettii sadece Hakkn vcudundan, bu evren olarakyaylan eyden, yani Onun zatndan ibarettir. Zira ondan baka varlk yok-tur,48eklinde izah etmeye almakta ve Allah-evren btnln bu ekildeortaya koymaktadr.

bn Arab, mutlak varlktan, nesnelerin evrenine kadar, nesnelerin tecelli-lerini basamak basamak ayrtrmakta ve nesneler evrenindeki her varln ayr

bir ynden mutlak varl temsil ettiini dnmekte, isimlerin ise mutlak var-la ait sfatlar olduunu ve bunlarn evrendeki nesnelere karlk geldiini

belirtmektedir. bn Arab, mutlak varln evrende tecellisini u ekilde basa-maklara ayrmaktadr:

lk basamakta; balangszlkta ve alemin zuhurundan nce varlk mutlakgizlilik (elaybl-mutlak) iindedir. Filozoflar varln bu haline belirlenme-mi olmak (la-taayyn) demilerdir. bn Arab, birok eserinde buna toplayc

47 bn Arab, Fuss, s. 22,73-74.48 bn Arab, Fuss, s. 47.


17/27



hazr olma, mutlak grnmez varlk, demitir. Orada hibir ekil, hibir maddeyoktur, bu basamak gerek yokluktur.

kinci basamak ilk belirlenme (et-taayynl-evvel) dir. Bu zuhur ve tecelliaamalarnn ilkidir. Grnmez varla gre zahir, ondan sonraki basamaklaragre batndr. Bu aamada birin, birlik olduu ve ilk defa kuvvenin fiile getiigrlmektedir.

nc basamak ise ikinci belirlenme (et-taayynl-sani) dir. Burada bir-lik, ilke veya birincilik hakikati olarak insanln hakikatine dnmtr.49

Bundan sonra birbirini takip eden dier basamaklar srasyla; ruhlar evreni

(el-aleml ervah), dnce evreni (el-aleml-misl), cisimler evreni (el-aleml- ecsm)dir. bn Arabye gre son basamak grnmemilik (la-zuhur)ve grn (zuhur) basamaklarnn btn, gizli ve ak olan her eyin evren-sel ve sonsuz birliini temsil eden toplayc hazr olma (Hazret-i Camia) bas-madr.50

bn Arabye gre Allah, saylamayan gzel isimlerinin daha nce deindi-imiz ayan- sbiteevrenindeki suretlerini grmek istemi veya vcud ile vasf-lanmasndan dolay toplu varlk evreninde kendini grmeyi ve bu grtekendi srrn kendine aklamay istemitir.51 Bu yzden yukarda akladmzaamalarda kendini evrende grnr klmtr. Bu demektir ki, nesneler evrenisadece grntden ibaret deildir. bn Arab, bunu Halk bir bakma Haktr ve

varlk tek bir hakikattir. Fakat Hakktan bakas baki olmaz52eklindeki ifade-leriyle tasdik etmektedir.

bn Arabde Allahn kendini bu ekilde yanstmasnn temelinde sevgimertebesi sz konusu olmaktadr. O, bu konuda gzellik iin sevilecek olan tekvarln Allah olduu ve bu sevginin esin kayna olarak kendisini gstermekiin setii yaratklarda grmenin mmkn olduu n savn ileri srmekte veKabenin evresinde dnerken kendisinde byk etki yaratan bir grn-t/hayal ile karlatn, bunun Nizamadl bir gen kz olduunu ve onunilh bilgeliin vcut bulmu hali olan Sophia(bilgi, hikmet), olduuna inand-n belirtmekte ve erkekler iin kadnlarn Allah sevgisine ulamada bir esin

kayna olduunu ileri srmektedir.53

49 bn Arab, Ftuht, c. I, ss. 81-84.50 bn Arab, Ftuht, c. I, ss. 84-94; lken, age, s . 219.51 bn Arab, Fuss, s. 4849.52 bn Arab, age, s. 75.53 bn Arab, Fuss, s. 326-355; bn Arab, Ftuht, c. 1, ss. 80-81; Kr. Karen Armstrong, Tanrnn

Tarihi, Ankara 1998, s. 299.


18/27



Byle bir dnce bn Arabasndan nemlidir nk, kendisi on sekizyana kadar kadnlarla ilgili olumsuz dnceler tamtr daha sonra pey-gamberin kadnlarla ilgili olumlu ifadeler tayan hadisini renince bu konu-daki dncelerini deitirmitir. Bilindii zere, bn Arab, btn dncele-rini hadis temelinde gelitirmektedir. Kendisi bu hadisi rendikten sonra ka-dnlara kar ar bir sevgi ve efkat beslemi54 ve Nizam tasavvuruyla ilgilidncesini gelitirmitir.

1. Zat ya da Kendi Olarak Allah

bn Arab, Allah onu btn dier varlklardan ayran bir z varlk olarak ta-savvur etmekte, bunu da Allahn zat olmas kavramyla aklamaya almak-tadr. Bu balamda bn ArabAllahn kendini bize anlatrken zat ya da kendiolarak tanttna inanmakta ve onu isimleriyle deil, z varlyla gerek olan55tek varlk olarak nitelendirmektedir.

Mtekellimler ise daha ok ne kardklar her hangi bir sfat ile Allahdier varlklardan tefrik etmeyi yelemilerdir. Mesela Mutezile Allahn adaletsfatn, Eariler ise kudret sfatn ne karmlardr. Bu durum Allah hakky-la tanma anlamnda baz eksikliklere sebebiyet vermitir.56

bn Arabye gre Allah, z varl itibariyle zorunlu olarak vardr ve bu-nun iin baka eye ihtiyac yoktur, oysa ki, dier varlklarn hepsi varolmak

iin ona gereksinim duymaktadr. Allah sahip olduu btn niteliklerini zn-de tayan tek yetkindir. Dier varlklarn hepsi Allahn tecellisi (yansmas)olmas ve bununla beraber srekli deiim ve geliim geirmesi, Allahn dageliip, deitii anlamna gelmemektedir. nk; O, her eyden nce ne ise Oolarak, ya da kendi olarak en yetkin varlktr.57Allah nitelikleriyle belirdii iin

biz onu zatyla (zyle) gremeyiz ancak onu kendini bize sfatlarn yansttgrnr kld evren yoluyla bilebilir ve grebiliriz. Allah biricik ve benzersizvarlktr.

bn Arabye gre mutlak varlk birdir, bu ayn zamanda mutlak birliktir vebuna ne ad verilirse verilsin tek hakikat tek vcud vardr, Oda Allahn vcu-

dudur. Evrendeki nesnelerin ayr vcudu yoktur. Onlar Allahn vcudu ilevarla gelen eitli suret ve ekillerin tecellilerinden ibarettirler. bn Arabye

54 Uluda, bn Arab, s. 165.55 bn Arab, Fuss, s. 69-70.56 Bk. brahim Cokun, S.Amidnin Tebih ile Tenzih Arasnda Allahn Sfatlarn Yorumlama

Metodu, D.. lahiyat Fakltesi Dergisi,c. III, say: 1, 2001, ss. 46 -51.57 bn Arab, Fuss, s. 101.


19/27



gre evren Allahn zat deil sadece suretlerinin tecellisidir. Evrendeki hervarolan, kendisinde Allahn isimlerinden birinin tecelli ettii bir ayna gibidir.Aynada, ismin gerei ne ise, o belirmektedir. Dolaysyla, aynadaki biiminorada belirmesine neden olan isimdir. Bu biimin kendi zatna ait varlnnolmayndan dolay, Allahn zatnn tecellisiyle grnm olarak evrene yan-smaktadr.58

bn Arab, varolan her eyi Allahn isimleri ve sfatlar olarak grmekte veAllahn evrenin bu sfat ve isimlerinin tecellisini ortaya karmak iin yaratl-dna inanmaktadr. Bu anlamda Allahn zat onun zn, dier baka eylerise onun varln ifade ederken, ayn zamanda varolan her eyi de temsil et-

mektedir. Allah zat ile mutlak olup, dier her eyden ayrdr. Allah varlylaise dier her eye katlmakta ve onlarla ayn olmaktadr.59Bu durumda Allahnzat hangi ekilde tecelli etmi olursa olsun btn evrenin tannamaz ve bili-nemez gerek temeli olmaktadr. Allah bylelikle mutlak z ve varlyla yanievrenle bir olmaktadr. bn Arab, Fususl Hikemdebunu u ekilde ifade ede-rek, Kendini grmende, Hakksenin aynandr. Kendinden bakas olmayanisimlerinin ve hkmlerinin yansmasn grmesinde ise sen, Hakkn aynas-sn.60bn Arabbu ifadesiyle yanstan olarak Allah ve yanss olan her eyin

birliini kurmakta ve sistemindeki btne ulama amacn gerekletirmekte-dir.

2. bn Arabnin Eserlerinde Allahn Sfatlar

bn Arabye gre Allah zat bakmndan tek ve esiz olmakla beraber bir okisim ve sfatla nitelendirilmektedir. Allahn evrendeki yansmas olan eylerinsaysz ve snrsz bir lye varacak kadar olmas ayn zamanda sfat ve isimle-rinin de l olarak ayn durumda olduunun gstergesi olmaktadr.

Allahn zat, Mutlak Hakikatin ayn olanbir Kll cevherdir. lh bir isimise ise, ilh Zatn sonsuz manzaralarndan birinde ya da dierinde ilhZattr. Yani Zatn snrl ve belirli suretidir. Buna paralel olarak sfat da, devrende beliren lh bir isimdir. bn Arabbunu lahi cevherin kendisini eit-li mertebelerde gstermesi iin tecelli yeri ya da bir faaliyet alan61 olarak ifadeetmektedir. bn Arabye gre Allahn zat, mehullerin en mehul olanznde eydir. O, yok edilemez, bamsz, deimez ve maddi olan btn her

58 bn Arab, Fuss, ss. 26-28, 68,122.59 Sevim, age, s. 151.60 bn Arab, Fuss, ss. 43, 122.61 Afif,Muhiddin bnl Arabde Tasavvuf Felsefesi, s. 55.


20/27



eyi zyle kuatan bir cevherdir. Allahn suretleri ise, yok olucu ve deikenolan arazlardr.62

bn Arabde varoluun tm aamalarn kendinde potansiyel olarak ta-yan Kelime (Logos) veya evrensel akl, evrende varolan her eyin sebebidir.Ayn zamanda bu ilke; yce kelime, ilk akl, kllakl, evrenin asl, klli nefiskavramlaryla isimlendirilmektedir. Bu kelime, Allahn dnce sfatna sahipolmasnn gstergesi olup, evrenin bakalaan ve deien ruhunun ifadesidir.Allahn bilgisindeki eyler, bn Arabnin terminolojisiyle ayan- sbiteler yanidnsel zleri, varolua bu ilke sayesinde kar. Allahn nefesi olarak da tabiredilen bu ilkenin meydana getirdii her bir varla kelime denir. Kelime olarak

nitelendirilen bu her bir varlk, Allahn sfatnn dlamas ve belirmesidir. 63bn Arab, Allahn kendini her eyde belirir kldn ve bu ekilde uzam

sahibi olduunu her yerde hazr olduunu kabul eder. Allah iin belirli bir me-kan izafnda bulunmaktan kanr ve bunu yle ifade eder, Hakk,yceliinisnrlayan zel bir mekandan mukaddes ve mnezzehtir (uzaktr).64bn ArabAllahn sfatlarn yle aklar:

a. Allahn Tek, Ezel ve Ebed Olmas

bn Arabye gre Allah, ezeli ve ebedidir, onunla beraber, ayn derecede ezelive ebedi hibir ey yoktur. Yani Hakktan baka kendi zatyla vacib hibir ey

yoktur. Mmkn varlklar ise Allah ile vacibul vcuddur(varl zorunludur).nk, evren Onun zahir olduu yerdir ve Allah evren ile grnrklnm-tr.65

bn Arab, Fususl Hikemdevarl zorunlu ve varl ezeli olan ile varlzorunlu olmayan ve ezeli olmayan eklinde ikiye ayrmaktadr. Ezeli ve zorun-lu olan, kendi nefsiyle varolan Hakkn vcududur. Ezeli olmayan vcud iseevrenin suretleriyle sabit olan Hakkn varldr. Bu ikinci varla Hudus (Yara-tlm) denir.66

b. Allahn rade Sahibi Olmas

bn Arabye gre, Allahn her eyi ayan- sbite aamasnda bulunduu duru-

62 Afifi, age, s. 83.63 Sevim, age, s. 129.64 Sadreddin Konev, Fussl Hikemin Srlar,ev.: Ekrem Demirli, stanbul 2003, s. 34.65 Konev, age, s. 391.66 bn Arab, Fuss, s. 305.


21/27



ma gre belirlemesi Onun irade sfatyla gereklemektedir. Grnen her eyinzaman asndan konumlar tamamen onun iradesinin bir hkm olarak belir-lenmektedir.

O, her varln, balangcnn ve sonunun mutlak irade sahibi olan Allahtarafndan belirlendiini ifade etmektedir. Ona gre, lh iradeyiMeiet veYaratc irade olarak iki blme ayrmak mmkndr.

bn Arab, meiet kavram ile her eyde var olan ilah bilin trndenbireyi, -kuvve ya da fiil halinde eylerin olduklar gibi olmalarn dileyen Al-lahn ezel kudretini anlatmak istemektedir.67 O, bu irade trne zaman zamanilhbuyruk veya kader de demektir. Ona greMeiet,Allahn hviyetidir veAllahtan sudur eden ilk akla ok benzemektedir.68

Yaratc radeye gelince, bn Arab; Allahn kuvve halindeki varlklarn ddnyada tezahrn salayan kudreti anlatmak istemektedir. Bir eyin her-hangi bir varla sahip olmas Meiann bir fiilidir; fakat d dnyada bir eyinya da bir fiilin gereklemesi kadar gereklememesi de bu irade sonucudur69eklinde tanmlamakta ve ilh iradenin evrene yansmasnn aklamasnyapmaktadr.

Yukardaki ifadeler her ne kadar bn Arabnin cebriyeye yakn dncele-re sahip olduunu artrsa da o, Allah-insan ilikisi balamndaki dnce-lerinde insana byk sorumluluk yklendiini ve bu sorumluluu kaldrabile-

cek bir donanm ile yaratldn ifade etmektedir.

3-Varlktan Allaha Ulamak Yada Allahn Varlnn Kozmolojik Kant

Mutlak varlktan hareketle Allahn idrak edilmesi anlamndaki ontolojik delil,bn Arabtarafndan, varln birlii anlayna ters dt iin pek kabulgrmemektedir.70 O, Gazzalnin . Nefis rendii ve bilgiden honut kaldzaman, yine tefekkr etse, ona aybn kaps alr ve sonunda kalbinde ayb evrenineilikin baz eyler belirir.71 szyle anlatmak istedii evrene baklmakszn daAllahn bilinebilmesine dncesine de kar kar. nk O, daha ncede

belirttiimiz gibi evrenin Allahn ayan- sbite suretinde belirmesi olduunu

dnmekte, evreni mahede etmeden, Allahn bilinmesinin mmkn ola-mayacan savunmaktadr.

67 Afif,Muhiddin bnul Arabde Tasavvuf Felsefesi, s . 155.68 bn Arab, Ftuht, c. IV, s. 55.69 Afif, age, s. 156.70 ahin Filiz, slam Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri, stanbul 1995, s . 298.71 Filiz, age, s. 299.


22/27



bn Arab, Allah Vacibl-Vcud olarak nitelendirmekte ve evrendeki hereyin sebebi olarak grmektedir. Evren hdistir, buna bal olarak her hadisin

bir sebebi olmak zorundadr. Bu sebep, z varlyla akn, isim ve sfatlarylaikin olan mutlak varlk, Allahdr. Allah her varlkta zat itibariyle deil, sfatve isimleriyle belirmi, aa kmtr. Dolaysyla, bilinenden yola klarak

bilinmeyene ulalabilir.Yani Allah, evrenle bilinebilir. Allahn evren yoluylabilinebilmesinin yolu ise mhede (seyretme)ile gerekletirilen kef ve ilham-dr. Bu nedenledir ki, bn Arab mahede iin


23/27


24/27



1. Ontolojik Farkllklar

a. bn Arabnin Vahdet-i Vcud anlaynda varlk Allahta olduu halde,Spinozann panteizminde Allah ve evren zdelii sz konusudur. bnArab, Allah evrenle aklar, Spinoza ise evreni Allah ile aklar.80 Vahdet-i Vcudda Allah hem (tenzih) akn hem de (tebih) ikin konumundadr.Allah ile evren aynsaylmamaktadr. Evren sadece Allahn isim ve sfat-larnn gereklemesidir. Allahn z zamandan ve mekandan uzak o l-maktadr. Spinozann panteizminde ise Tanrher eyin ikin sebebidir.Tanr ile evren i iedir.

b.

Spinoza, evrenin zne karlk tz kavramn kullanr. Bu tz kendi ken-dinin nedenidir ve tektir varolan her ey bu tzn modifikasyonlardr. bnArabise bunu Vacibul Vcud olarak isimlendirmektedir. Zorunlu olan

bu varlk bn Arabde ezelidir, her eyin kaynadr. Evrendeki dier ey-ler,Onun sfatlarnn deiik yansmalardr.

c. Spinozaya gre, Tanrnn evrene yansmas onun znn zorunluluun-dan kaynaklanrken, bn Arabye gre ise, bu Allahn iradesi ile olmakta-dr, evren sonradan olmadr, yani yaratlmtr. Spinoza, Allah zat olarakkabul etmeyip onu ne anlama geldii anlalmayan tz kavramyla akla-yp bu tz evrenle e tutmaktadr. Bu dncenin bir uzants olarak Al-lahn bilinebilir iki sfat vardr bunlar,uzam(madde) ve dnce(zihin)dir.

bn Arab ise, Allahnkiiliini kabul etmekte ve Ona zati ve subuti say-sz sfatlar yklemektedir.

2. Epistemolojik Farklar

a. bn Arabsistemini ve dolaysyla Allah anlayn Kuran ve hadis prensip-leriyle oluturduu iin retisi tamamen dini kaynakldr. Allaha ulamaynteminde ise kalbi kefi seer. Bundan dolay aklla kavranmas g ni-teliktedir. Oysa, Spinoza, Allah anlayn tamamen rasyonel ilkelere daya-l olarak matematik yntemle kurar.

b. Spinoza, Tanrykantlama yollarndan hem ontolojik de hem de kozmo-lojik delili tercih ederken, bn Arab kozmolojik delili geerli saymakta-dr.81

80 Erdem, age, s. 93.81 Bk. Demirci, age, ss. 75-76.


25/27



Sonu

Tarihsel srece baktmzda, Allah inanc sabit olmakla birlikte, Allah tasav-vurlarnn srekli bir deiim geirdii grlmektedir. nk Allah tasavvur-larnda her an sosyo-kltrel izlerini bulmak mmkndr.

ehristanAllah inancnn tevkif ancak onun tevhid akaidine gre olu-turmann teklifi olduuna dikkat ekmektedir. Teklifi olan bir konuda da in-sanlarn farkl grler sergileyecekleri muhakkaktr. Ortaya kan Allah tasav-vurlar itibariyle insanlk tarihine baktmzda politeist dinlerden ilahi dinlerekadar insanlarn korkular beklentileri, bilgi ve uygarlk seviyeleri itibariyle ok

farkl Allah tasavvurlarna ulatklarna ahit olmaktayz. Sre olarak sonragelen her kutsal kitabn, ncekine gre tenzihe daha ok arlk verdii de birgerektir. Tevrat ile Kuran karlatrlrsa bu durum ak bir ekilde grlr.Allah tasavvurunda tebihten tenzihe doru gerekleen deiim, insann kendikapasitesini ve kozmosu her geen gn daha ok kefetmesi ve evrende dahaetkin bir rol oynamasyla paralellik arz etmektedir.

Tenzihi Allah tasavvuru, insann etkinliinin artt oranda Allahn insanhayatndan uzaklamas gibi bir yanl alglamay bnyesinde barndrsa da bualglama biimi her zaman doru deildir. Aksine insann tarihi sre ierisin-de dnya hayatnda daha etkin bir rol stlenmesi, Allahn insana yklediimisyonun gereidir. erefinden pay vermek zere Allahn yeryznde kendi-

sine halife kld ve halifelik misyonunu gerekletirebilecek bir donanm ileyaratt, tarih bilincine sahip olan, dolaysyla tarih yapabilen bir varlk olarakinsann, her geen gn daha etkin bir zne konumuna gelmesi, ilahi iradeningereidir. Yeni doan bir bebein geliim evreleri srecinde anne-babasna

bamllnn gittike yerini kendi kendine ilerini grme hrriyetine brak-mas gibi insan, kozmos ve bunlarn anlats durumundaki tarihte de benzer birgeliimi grmek mmkndr. Bu evrilme ve gelime nasl ocuun anne-

babasyla olan evlatlk ilikisini hibir zaman bitirmiyorsa, insann ve kozmo-sun bu geliimi Allah ile olan ilikisini asla yitirmez. Ancak bu iliki nitelik de-itirir.

bn Arabnin Allah-insan diyalektiini erevesinde ortaya koyduu d-nceleri dikkate aldmzda yukarda ifade ettiimiz Allah tasavvurunu onundncelerinde bulmamz mmkndr. nk O, kimi kelm ekollerin sa-vunduu otokrat Allah tasavvurunu doru bulmamaktadr.

bn Arabye gre Allahn sfatlarnn en st dzeyde telli ettii biricikvarlk insandr. Onun Allahn yeryznde naibi olan insan, onun adna nemligrevler gerekletirebilecek bir donanmla yaratlmtr.


26/27



Btn sadelii ile Kurandaki Allah tasavvuruna dnebilmek iin, slamdnyasnda etkili olan bir yorum biimi olarak Ear kelamndaki Allah tasav-vurunun yeniden gzden geirilmesi gerektii kanaatindeyiz.Ebul-Muin en-Nesefi (.508h.), bn Rd (. 595h.) ve Seyfeddin el-Amid(.631h.) gibi alim-ler, Ear dncesindeki Allah tasavvurunun kmazlarn grmler ve Al-lah-insan-kainat ilikisi balamnda insana daha aktif rol belirleyen bir Allahtasavvuru sunmaya almlardr. bn Arab her Allah tasavvuru konusundane kadar genel anlamda Eariliin ortaya koyduu Allah tasavvurunubenim-siyor grnse de, O zellikle Allah-insan ilikisi balamnda insana nemli rolykleyen ve bu rl gerekletirebilecek bir donanmla yaratldn ileri sren

grlere sahiptir. amzda vaoluu dnceye sahip pek ok insan insanahrriyet tanmayan Allah inancndan dolay ateist olmakta veya en azndansekler bir hayat tarzn benimsemektedir. Felsefede deist Tanr tasavvuruolarak da bilinen ve Batda sekler yaam tarzlarnn yaygnlamasnda nemlietkisi olan bu anlayn daha slam corafyasn istila etmemesi iin ada ke-lamclarn bata bn Arabolmak zere mutasavvflarn Allah tasavvurunu dadikkate alarak Klasik kelamda ifade edilen Allah tasavvurunu gzden geir-meleri gerekmektedir.

bn Arabye gre Allah tasavvuru ile ilgili batn ve zahire delalet edenayetler birlikte deerlendirilmelidir. Bu iki ayet grubu salam bir Allah tasav-

vuruna ulamamzda eksikliimizi tamamlayanbilgiler sunmaktadr. Yine bubalamda bn Arabdoru bir Allah tasavvuruna ulamak iin tebih ve tenzi-hinbirlikte dikkate alnmasn savunmaktadr. nk sadece tenzihi dnceulhiyyetin pek ok sfatn yok saym veya snrlandrm olur. Belki de far-knda olmadan Hakk ve onun Elilerini yalanlam olur. Byle kimselerin du-rumu Allahn kitabndan bir ksmna inanp bir ksmn inkar edenlerin duru-muna benzer. br taraftan tebihe arlk verip Onu yaratlmlara benze-mekten tenzih etmeyen kii de Allah kayt altna alp onu snrlandrm olur.Dolaysyla Onu hakkyla tanmam olur. te bunun iindir ki bnArab genelolarak her iki vasfn yani tebih ve tenzihin birlikte deerlendirilmesi gerekti-ini savunmutur. Yine o bunun gereklemesi iin en bata Allahn kendisiyle

ilgili verdii bilgilerin dikkate alnmasna dikkat ektikten sonra, bu bilgilerdenyaralanabilmek iin de zellikle din dilindeki zelliklerin bilinmesi gerektiinedikkat ekmektedir.


27/27



Kaynaka

el-Acln, smail b. Muhammed, Keful-Haf, Beyrut 1356Affif, Ebul Ala, Muhiddin bnl Arabde Tasavvuf Felsefesi, stanbul 1999.-------, FusslHikem Okumalar in Anahtar,stanbul 2002.Armstrong, Karen, Tanrnn Tarihi, Ankara 1998.Balyan, Abdullah,Mutlak Birlik, ev. Ali Vasfi Kurt, stanbul 2003.Behiy, Muhammed, slam Dncesinin lhi Yn , ev. Sabri Hizmetli, Fecir Yaynlar, Ankara

1992.Badad, Abdulkahir, el-Fark Beynel-Frak,Darul-Marife, Beyrut 1997.Cevizci, Ahmet, Felsefe Terimleri Szl,stanbul 2003.Chittick, William C, Hayal Alemleri bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev. Mehmet Demirkaya,

stanbul 1999.

Corbin, Henry, slam Felsefesi Tarihi, ev . Ahmet Arslan, stanbul 2000.Demirci, Cahide, bn Arabi ve Spnozada Tanr Anlay,Yaynlanamam Yksek Lisans Tezi, Diyar-bakr 2006

Erdem, Hsamettin, Bir Allah-Alem Mnasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vcud, Ankara 1999.Fahri, Macit, slam Felsefesi Tarihi, stanbul 2004.Filiz, ahin, slam Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri,stanbul 1995.Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi,9.Basm, stanbul 1998.Glck, erafettin-Toprak, Sleyman, Kelam,Tekin Datm, 4.Bask, Konya 1998.bn Arab, Muhyiddin, el-Futuhatul-Mekkiyye, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1420/1999.-------, Fena Risalesi, ev. Mahmut Kank, stanbul 2004.-------, FusslHikem, ev. Nuri Genosman, stanbul 1992.bn Manzur, Ebul-Faal mamuddin Muhammed,Lisanul-Arab, Kahire, ts.bn Teymiyye, Ahmet Takiyyuddin, Vahdet-i Vcud Risalesi, ev. Heyet, stanbul 1998.el-Kr, Ali, el-Mevzutul-Kbr,Mektebetul-slam, Beyrut, 1987

Kam, M, Ferit , Vahdeti Vcud,sadeletiren: Ethem Cebeliolu, Ankara 1994.Kelebaz, Ebu Bekr, et-Tearruf li Mezhebi Ehlit-Tasavvuf, tahk.: Ebubekr Muhammed b. shak, Kahire

1960.Konevi, Sadreddin , Vahdeti Vcud ve Esaslar, ev. Ekrem Demirli, stanbul 2002.-------, Fussl Hikemin Srlar, ev. Ekrem Demirli, stanbul 2003.Kurt, Ali Vasfi , Endlste Hadis ve bn Arab,stanbul 1998.Lalende, A, La Raison et les Normes, Hachette, Paris 1933Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, 9.Basm, stanbul 1998Macit, Nadim, Kurann nsan Biimci Dili,Beyan Yayanlar, stanbul 1996.Nablus, Abdlgani, Gerek Varlk, ev. Ekrem Demirli, stanbul 2003zler, Mevlt, slm Dncesinde Tevhid,Nun Yaynclk, stanbul, 1995Raz, Fahreddin, Esasut-Taktis fi lmil-Kelam, Messesetul-Ktbis-Sakafiyye, Beyrut 1995.Sevim, Seyfullah, slam Dncesinde Marifet ve bn Arab, stanbul 1997.Sunar, Cavit,Tasavvuf Felsefesi veya Gerek Felsefe,stanbul 2003 .

eleb, Ahmet, Mukarenetul-Edyan el-Yehudiyye,Beinci Bask, Mektebetun-Nehda el-Msriyye,kahire, ts.

Uluda, Sleyman , bn Arab, Ankara 1995.-------, Tasavvuf Terimleri Szl,stanbul 1996.lken, H.Ziya, Varlk ve Olu A..Yaynlar, Ankara 1968.Yasa, Metin, bn Arab ve Spinozada Varlk, Ankara 2003.Yurdagr, Metin,Ayet ve Hadislerde Esma-i Hsna Allahn simleri,Marifet Yaynlar, stanbul 1999

muhyİddİn İbn arabİ’nİn felsefesİnde “allah” mefhumu

Documents