lvcensia - seminario menor diocesano de lugo. · daniel rodríguez rodríguez camilo santomé...

206
LVCENSIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN gíBLíOTECA SEMINARIO DIOCESANO 2/(Vol. XIII) LUGO, 2003

Upload: others

Post on 31-Jul-2020

5 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

Page 1: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LVCENSIAMISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

gíBLíOTECA SEMINARIO DIOCESANO

2/(Vol. XIII) LUGO, 2003

Page 2: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

PORTADA:

Mostrados fitos de pedra, con numeración de distancias, chanrado:. cada tanto <1

beira do c:amlño Primitivo de Santiago, ó seu paso pola provincia de Lugo. Están pos­

tos especialmente en tódalas encrucilladas, de xeito que a vieira sinala aden1ais, coas li­

ñas radiais, a dirección precisa da ruta xa(obea.

Edita: Biblioteca del Seminario Diocesano de Lugo Depósito Legal: LU 855 - 1990 ISSN 1130-68.ll Imprime: La Voz de la Verdad, Lugo

EDICIÓN PATROCINADA POR:

DIRECCIÓN XERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA EXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO

EXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO

FUNDACIÓN CAIXA GALICIA

Page 3: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias
Page 4: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LVCENSIA MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO

Nº 2 7 (V<il. XIII) LUGO, 2003

Page 5: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LVCENSIA

MISCELÁNEA DE CULTURA E INVESTIGACIÓN

PRESIDENCIA DE HONOR Excmo. Fray José Gómez González OBISP() DE l.UG<J

CONSEJO DE REDACCIÓN Gonzalo Fraga Vázquez DIRECTOR

Ángel Lorenzo Sánchcz

Manuel Castro Gay

Amador López Valcárcel

Nicandro Ares Vázquez

M." Dolores Carmona Álvarez

Manuel Rodríguez Sánchez

Argimiro López Rivas SEC:RET ARIO

ASESORES

Luciano Armas Vázquez

Ubaldo Casanova Sánchez

Jaime Delgado Gómez

José Antonio González García Antonio Negro Expósito

José Pena Mouriz

Daniel Rodríguez Rodríguez

Camilo Santomé Castro

Mario Vázquez Carballo

ADMINISTRACI()N Biblioteca del Seminario Diocesano C/ Ángel López Pérez, sin. Apdo. 36 LUGO - España Correo-E: [email protected]

Page 6: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

GUIÓN/DIÁLOGO

Tal como di a Carta Europea da Auga, "non hai vida sen auga, un ben valioso para toda a actividade humana". A este elemento fundamen­tal tanto para o organismo coma para a dinámica humana -tamén a cul­tural, á que mira LVCENSIA- din relación os primeiros artigos e o últi­mo <leste número da Revista.

O primeiro dos ESTUDIOS, escrito polos arqueólogos R. Álvarez Asorey, C. Carreña Gascón e E. González Fernández, resume a súa in­vestigación sobre o abastecemento de auga á cidade de Lugo en época moderna, detallando a magna obra da traída ou acueducto do bispo Iz­quierdo. Artigo ó que segue outro tamén relacionado coa auga, neste caso como medio de comunicación entre pobos: Viaies marítimos de Celtas Britones a Gallaecia en el siglo V, escrito polo catedrático da uni­versidade inglesa de Exeter Manuel Alberro. E un terceiro, acamando o río Sor e a ría do Eo, do tamén arqueólogo Felipe Arias Vilas, sobre o poboamento de A mariña lucense na época Galaico-Romana.

Xa terra adentro, na capela de San Pedro de Monforte, o profesor Jai­me Delgado axúdanos a ler con sabedoría La Biblia en la iconografía pé­trea lucense a través dunha representación da Piedade nun dintel daquela igrexa. Tamén no Lugo interior, na Terra Chá (sucada polas augas do Miño), José Manuel Abel Expósito ofrécenos as súas ben ilustradas Mos­tras heráldicas do concello de Poi. E cerra esta sección, por terras do río Ulla, a Toponimia do concello de Palas de Rei, estudiada por Nicandro Ares Vázquez.

Os COMENTARIOS discorrcn por camiños da literatura e da arte: Manuel Rodríguez Sánchez, baixo o título de Obras de Couarrubias en la Bihlioteca del Seminario, acércanos á gran personalidade de Diego de Covarrubias e ás obras deste gran xurista toledano existentes na Biblio­teca; Javier Diéguez Diéguez fai a semblanza do ilustre diocesano Fran-

Page 7: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

cisco Javier Vales Faílde; José Manuel Castro Alba informa sobre as acti­vidades do Secretariado Diocesano de Medios de Comunicación Social do Bispado de Lugo, do que é Delegado; de Santiago González-Redondo seleccionamos poemas do scu libro De la flor y el fuego; Argimiro López Rivas cóntanos o que se falou da Teo/oxía da Resurrección en Lugo e, fi­nalmente, Xulio Xiz fainos a historia dese gran emprendemento cultural lucense que son as Semanas Internacionales Lucenses de Cine de Autor, que acaban de cumplir vintecinco cdicións.

Cérrase este número volvendo ó tema da auga: un TEXTO que pre­senta anteproxectos dunha posible nova traída de augas a Lugo e dunha nova estación depuradora das 1nes1nas (residuais, neste caso).

O complemento bibliográfico de recensións e comentarios dalguhnas novidades relacionadas coa cultura lucense, estivo a cargo de profesores do centro de estudios do Seminario de Lugo e outros especialistas cola­horadores: un servicio de verdadeiro interese.

;!· ~~ *

Na redacción da Revista somos conscientes de que a condición de miscelánea de LVCENSIA faina ruáis atractiva pola variedade, pero ta­mén dá pé a que a moitos lectores non lles ofrezan interese algúns temas que non son da súa especialidade ou afición. Mais, aínda neste caso, non cabe dúbida de que o servicio informativo deses outros aspectos ou cam­pos do saber e da realidade resultaralles moi positivo, e o bo nivel de tó­dolos artigos, sobre temas moi diversos (e que a revista ofrece precisa­mente por ser miscelánea) recompensará a súa atención de lectores da mesma.

Sentímonos, pois, sempre profundamente agradecidos a tódolos lecto­res, así coma ós escritores, patrocinadores, etc. Con todos e para todos, traballamos xa no vindeiro número, da primavera do vindeiro Ano San­to Compostelano, con temas coma estes: Sondeo e estudio sociolóxico do estudiantado do Campus lucense; Historia de la pintura y del arte de ilustración en Lugo; Panorama actual da música popular en Galicia; Movementos relixiosos, hoxe e aquí, etc. Ata entón.

Page 8: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

SUMARIO

ESTUDIOS Pág.

Abastecemcnto de auga a Lugo en época moderna por Rubén Álvarez Asorey e outros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Viajes marítimos de celtas britones a (;allaecia en el s. V por Manuel A/berro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

A nlariña lucense na época Galaico-Ro1nana por Felipe Arias Vi/as . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

La Biblia en la iconografía pétrea lucense por Jaime Delgado Gúmez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 77

Mostras Heráldicas do concello de Poi

por José Manuel Abe/ Expósito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

Toponinüa do conccllo de Palas de Rei ¡1or Nicandro Ares Vázquez........................... 295

COMENTARIOS

Obras de Covarrubias en la biblioteca del Seminario por Manuel Rodríguez Sánchez . ....................... . 327

rrancisco Javier Vales Faílde por Jauier Diéguez Diéguez . .......................... . 341

Secretariado Diocesano de MCS do hispado de Lugo por José Manuel Castro Alba ......................... . 353

De la flor y del fuego por Santiago González-Redondo ...................... . 363

Teoloxía da resurrección por Argúniro Lápez Rivas 369

Semana Internacional de Cinc de Autor de Lugo por X ulio Xiz .................................... . 375

TEXTO

Anteproyectos de abastecimiento y depuradora de aguas para la ciudad de Lugo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

LIBROS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395

ÍNDICES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403

COLABORARON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

Page 9: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias
Page 10: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

ESTUDIOS

O ABASTECEMENTO DE AUGA Á CIDADE DE LUGO EN ÉPOCA MODERNA

Por RUBÉN ÁLVAREZ ASOREY, COVADONGA CARREÑO GASCÓN e FNRIQUE GONZÁLFZ FERNÁNDt:Z

1.- A mediados do século XVIII vaise levar o cabo o construwón dun acueducto que perm1t1u so/uc1onor un problema secular do odade de Lugo, que ero o escaseza de ougo potable, xa que hrn que ter en canto que. unha vez abandonado o acueducto que abastecía de ougo a odode no periodo romano'', o subm1rnstro de ougo poro o consumo dentro de murallas durante toda a ldode Medio e boa porte do /dode Moderno /evouse a cabo o través, prinopolrnente, de pozos públicos e particulares distnbuidos por diferentes zonas do recinto amurallado'· Neste senlido, no documentooón dos séculas XIII ó XV aparecen men­oonados os pozos públicos de Pedro Muce1ro, no rúo do Cruz, o do Pingue/o, o do Porta M1ñá ou o do Carbal/ar ; pozos que nun pnnop10 deberon de ser suficientes poro o obostecemento do cidode, dado que Lugo, unho vez arrasado polos suevos no Pascua do ano 460', queda­ra a penos reduoda ó contorno da catedral, ocupándose só novas es­paoos a partir do século XII grooos á entrado en escena da burguesia e dos ardes mendicantes, que con(iguraron o novo odade brnxomedie­val. anque sen chegar nunca a reocupar todo o área que confrguroro o anligo Lucus Augusti . Xa (óro de murallas, a obundonoo de augo ero ma1or ex1s11ndo vanos (antes públicas, como eran os de S. Pedro, Pora­dm e o Magdalena·

( 1) Sohn: o acueducto romano de l.ugn {a antiga l.1101s 1\1t}!.11sti), Alvarl'L At:.orcy I C:1rre1lo Casc<'rn I Conzález Fernándc:t, 200_), 17-46.

{21 Reflexo dc-.ta <;ÍtwKión é a gran cantidadc de pozo:-. ex1stentL'~ na citfade, indu<;o xa datados en l·po-C.l rrnnana como o a1110-.an a:-. t:~1.·.ivaciún~ art]Urolúxi..::;b ck..::ru.1d.1s en Jifcn:ntcs ~obn:~ J.1 ,jJJde.

13) Don11ncnt.K1Ún recollida na obr~1 de rvtan<;o Porro, 1993, 52. 14) llydacio, Cn111u-h. CCC-VIIL XXXL 199. (5) Sohrc ,1 cid,1dc de Lugo m.:..,n: pcríoJo Ja <.,lÍ•l historia 1111/c: Novo C:a1.ú11, 2001, 73 119. (fl) Ahel Vi lela, l 999, 290.

Page 11: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

214 RUJi(l',i Al.VARE?., COVAD()1\lGA CARRF,\l(), F.l\JRTQUE CCJl\JZAI.r_-7

Será a partir do século XVI cando se empece a ver a neces1dade de buscar novas (antes de obastecemento, frolto dun importante crece, mento demogró(rco e económico da c1dode '. As( paro solucionar esto falta de augo houbo un pnme1ro intento, o (rno1s do século XVI de traer os ougos dos mananc1rns do Cast1ñe1ro'', lugar de onde partía o acue' dueto que obostecero ó cidade de Lugo en época romano e que posr' blemente había mo1to tempo que foro destruído e 1nut1/1zodo '. Non so' bemos si realmente este primer intento (01 levado a cabo xo que non ternos ningunha constatooón da obra a non ser a mención que delo (01 Pallares y Gayoso no súo Argos Divina'''. Polo mesmo tempo, tamén se rea/1zaron os reformas dos (antes públicas de Son Pedro e da Mogdo/e, no situadas extramuros e o construcción ex novo, dentro xo de mura­llas, do fonte da Porto Miñó; obras levadas o cabo todos e/os polo mes, tre-fontoneiro Pedro de lo Bórcena, conxuntomente co mestre-conteiro Gonzalo de lo Bórceno cara a 1583'"'.

(7) Sohre a cidadc de Lugo na Idadc ,\1oderna 11ide: Burgo Lúpcz, 2001, 121-183. F,,.ta autora dá unha cifra de 400 vcciños para a ci<lade de Lugo a 1nediados <lo século XVI.

(8) Por Real Provisiún do 25 de agosto de 1570, o rei Felipe Il concedera á cidade de Lugo o derei­to de repartir guía de sisas sohre as especies do vii'io, aceite e carnes, ata a contía de 1.500 duca­dos, coa finalidade de non só reedificar as casas do consistorio, senón tamén para nutras ohras, entre as que se encontraba a reconstrucción do acueducto ro1nano desde o seu nacente no lugar do Castiii.eiro, porque había "muy gran falta de auga y habia que traer una fonte de auga dulce que estaba cerca de la cidude pur caños, y los 11ecinos della pasaban 1nucho traba¡o en ir por elL1 ... ". Estas obras saíron a poxa presentándose para levalas a cabo o arquitecto Pedro de Ar­riaga "vizcaíno, maestro de fontes y cantería, y uisto por él las células que se pusieron en la ci­

dade de Mondoñedo, donde residía, y pregones que se dieron para quien quisiese tomar la obra de la fonte del Castiñéiro para traerla a esta cidade y hacer las Casas del Consistorio y audito­rio de alcaldes, /Juentes y empedrados. Y habiendo tiisto y nn1elado la dicha fonte del Custiñei­ro, y viso así el sitio donde se ha de hacer las dichas Casus de Consistorio y auditorio de alcal­des, y la puente de la Chanca ... ". Citas ton1adas de Abcl Vilela, 1999, 44-46.

(9) Risco, 1798, 260-261: " .... A distancia de un quarto de ll'gua de la Cidade por el lado del po­niente, hay un copioso nwnantial de l'xcelente auga, donde permanecen todal'Ía gr11ndes trozos de arcus traba¡ad11s de aquella eterna argamasa y menuda mampostl'ría, tan adnzirada en los romanos, como poco inútada de los modernos. Entre aquel sitio y los muros de {11 ndade se en­cuentran otros grandes fragmentos del aqueducto que conducia dicha augil. Séculos hacía que el pueblo estaba falto de ella, aunque en sus inmediaciones y barrios es mucha la abundancia de fontes ..

( 10) "La fiiente de sus arr,d}aldes, que hoy llan1an del C11stiñeiro, muestra bien ser artificio nnnano, por los secretos arcaduces con que entraron el axua a dit 1ersas partes de e!lil, y de su origen se (Onseruaron dos fuentes en el distrito, donde están situados los dos conventos de Santo Domin­go y San Francisco, de qtte hay uestigios v mnnorias en los libros de urchivo de esta ciudad, v de sus (onductos y diligencias paru truerÍu dentro de la ciudad, y inforn1ación que se ha hech;) cuan necesuria era, y sisu que por su Real Cédula permiticí su Maiestad, para los gastos de tra­erla: 01 su nacimiento se nwnificsta un conducto de n1enudos guiiarros, y fuerte arga1nasa, arti­fioo de romunos ".

( 11) As descriciún;, da construcción destas tres fontes, ª'·:nmpañadas do scu respectivo <lcseño, apa­recen recollida~ nos Protocolos Norariais de Sanjurjo de Aguiar do ;Ino 1583. Arquivo Históri­co Provincial de Lugo, ~ig. 00014-01.

Page 12: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

O AHASTFCFMFNTC! nr: Al!GA Á ClDAD/o DF LUCO

2.- Breve historia da construcción do acueducto do hispo Izquierdo

215

Pero non será ata mediados do século XVIII cando realmente se afon­de no problema da escaseza de auga, solicitándose desde o Concello axu­da ó bispo Frei Francisco Izquierdo y Ta vira"" para que se canalizase a auga desde as fontes do Castiñeiro, nas aforas da cidade""·

Este bispo chegara á cidade en 1749"", mostrando de inmediato un grande interese por levar a cabo importantes obras en Lugo"" pero, sen dúbida, :a súa obra de maior envergadura e rnáis necesaria para a cidade foi a refyrida traída de augas, que tería corno finalidade principal abastecer á súa poboación civil pero tamén a de subministrar auga ás comunidades relixiosas asentadas nela, anque deixando ben claro que sempre se prima­ría o abastecemento da primeira sobre as segundas en época de carestía'"''.

( 12) Hai que ter en conta que nesta ép<Ka, cJs hispos eran os principais pn)m<Jtores das grandes em­presas plib!icas, dado que, eran practicainentc as linicas pcrsoa<; con rendas suficientes para le­va[as a caho. Con estas obras os bispos deixahan teste1nutlo visible do seu paso pula cadeira episcopal e da súa función protectora sobre o pobo. Polo contrario os conccllos eran incapaces de acrnnctcr obras reahncntc significativas por carecer de poder suficiente e do Jiñeiro necesa­rio.

( 13) No consistorio cclehrado o día 9 de dece1nbro do ano 1752, o alcalde 1náis antigo, Don Anc.lré~ Mosquera, fixo presente á cidade "la gran esterilidad que padece este común, por fa/tu de ,1gu11, haberse agotado totaln1cnte las fuentes que se surtía; y aún cuando alguna de las fuentes que se hallan fuera de las 1nuralla, {Jroduzc11 11gua, se siguen muchas ofensas a Dius, ocasiona­das de las juntas de 1nozas )' mozos por hallarse en sitios apartados al fnihlico; y en el año pre­sente han secudo todos los pozos que apenas se halla refugio, y niayorn1ente, si se prende fuego, ln que Dios no pennita. En estos términos se ha de servir la Ciudad disponer se cunduzca a est11 ciudad la fUente que fl,unan del Castiiieiro, niediante el gran coste que ha de tener este pensa­nuento, que disponga lii Ciudad que represente al Ilmo. obispo, deán y Cahildu este incidente, para f,u:ilitar el que siruan concurrir con 11lgunus nicdios ". AHPI.u. Actas Capitulares de 1752. Atado 4J. Cita trnnada de Ahcl Vi!ela, 1999, 290.

(14) ()pontificado do frade dominico Freí Francisco Izquierdo y Tavira na cidade de l.ugo desen­vo!veuse entre 1748 e 1762, ano no que fa!c.:t·u. Sobre a slÍa vida, García Conde - Lópcz Val­c.1rce, 1991, 407-419.

( 15) Exen1plos do seu meccnado son a rernodclación da Porta de Santiago, a construcción dun novo l"<ircere nos terreo~ propiedade do hispado na actual praza do Campo Castdo; a construcción da fachada da igrexa do hospital de San Bartolotneu {hoxe ÍRrexa de San Froilán); a rccdifi.:a­ciún da igrexa do Convento da Nova e as reformas interiores no Palacio Episcopal. Sobre as construccións rcali1.J.das en l.ugo haixo o 1nc.:enado do hispo Izquierdo, Vila Jato, 1989, 81-116.

(16) A~í nunha declaraóún de Alexo~ Frieiro que aparece anexa ó Consistorio do 21 de xaneiro de 17)8 dise ' ... y toda el <lKUa concurre de las fuentes donde tiene fnincipio dh,1 cañcria, y sus n1a11antwles, junta tod,1 cx,-,•de de l'CÚttf! )' quutro rc,lfes en los n1eses de agosto o scptie111hre que son los n111s csterilcs de ag1111, y caso que en esta se cxpennwnte alguna falta, prúnero ha de suceder ,¡ dhos refhntos de las aJ11111nidades que no ,1 {,1s fuentes del Puf,fico por 111 alturu en que quedan los referidos curo11,uios y cha[Jetus. ". AHPLu. Inventario do Concello Ref. 0048-00. Arado 8].

Page 13: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

216 RllllfN ÁLVARFZ, COVAllONGA CARRFNO, FNR/QllE c;oNZÁU:Z

Esta obra monumental iniciouse o día doce de marzo de 1753"", estan­do practicamente terminada a finais de l 755, segundo se deduce dun do­cumento onde se fala da entrega á cidade dunha prancha de bronce, na cal se especificaban as medidas da auga da fonte do Castiñeiro coa finalidade de ter coñecemento do seu traxecto e capacidade para así facilitar as súas futuras reparacións""; pero será finalmente o 18 de marzo de 1756 cando o bispo Frei francisco Izquierdo declare terminadas as obras da traída da auga e das fontes de Lugo, facendo doazón da citada obra ós veciños e co­munidades relixiosas da referida cidade'1". Polo tanto, as obras foron reali­zadas practicamente en tres anos, entre 1753 e 1756, supoñendo un gasto de trescentos mil reais de vellón, achegados todos eles polo referido bis­po1"\ que, ademais, fixo destinar o producto dunhas casas que mandou construír a custa das rendas episcopais en terreos do cabido próximos ó

( 17) Protocol<> :\Jota ria! de Juan Anroni<1 de Barcia, 18 Je inarzcJ de 1756. Fol. 14: " ... se dedicó su seiloriu lhna. a re1nedrar tan conucida cr¡n10 publica necesidad a todos General y particulur­

rnente en fu expresada ciudad por cuio niotibos hizo cunduzir u ella antes de aura la fuente lla-1nada del Castiñeiro, y otras de su in111ediaci<ín, auxiliado solamente de la mano poderosa del Señor que se dignó proteger este piadoso, cnmo cristiano designio, y de tal modo que ohrundo

f,1 poderosa diestra del Altúin10 dio principio a ohru tan piadosa el día doce de rnarzu del iulo pasado de núl setecientos cincuenta y tres, a expensas de las rentas que su dignidad episcopal le produce ... ". Inventario de Protocolos Notaríais, Atado 491-02. AHPI.u.

( 18) Consistorio do 4 de outubro de 1755: " . . se entregú 11 la ciudad la plancha de Bronzc que tiene las medidas del agua de fa fuente del Castiiieiro. Que es la 1nesma que f'reserue la ins­crcción que de ella dejo echa el P. Fr. Manuel de los Martires maestro de la ohra, para la in­teligenoa de sus reparos y conseruucián que se halla en el archivo que se la remif1ó desde Santiago, auisando tener de coste sesenta reales para que la ciudad se sirua librarlos a fauor de A/exos Frieiro tamhién 1naestro en dicha ohra ... ". AHPLu, Inventario Concello de Lugo, Atado 80.

(19) Protocolo Notarial de Juan Antonio de Barcia, 18 de n1arzo de 1756. Fol. 14: " ... y dicha obra se halla perfectamente ucahada, y rcpartidus las aguas entre las referidas comunidades y ueci­nos, con la equidad y prudenzia que a dicho Se1lor Ilmo. u pareúdo y allo ser mas conhenien­te ... por tanto usundo de todo el arhitrio, derechos y facultades que en este caso tocan y pueden pertenecer a Sii Ilnta. su dignidad y señorío, y en nombre tan1hién de los 1nás Ilnios. seiiores obispos sucesores suios, y en la nianera que más firnie y t'álrdo sea hay.1 en luxar derecho, otor­ga que hace grucia, (·esión y donación perfecta e 1rrevocable que el derecho l!amu entre 11ii 1os j)or uía de limosna remuneratoria o la que 1nás cabida tenga por derecho, a los uecinos de esta ciudad y refendos conventos de ella de las 111enci1Jnudas aguas, fuentes y caños su uso y aprove­ch,nniento respectivo y por el orden que su lfntu. lo licua explicando deberles corres¡1under ... ". AHPLu. Inventario de Protocolos Notariais, Atado 491-02.

(20) Protocolo Notaria[ de Inocencio Varela con data do 6 de xullo de 1758 " ... )'conducción de tu­das las referidas fuentes ha costeado su lbna. a expensas solamente de las rentas que produce su obispudo, gastando en ella trescientos mil reales vellón, sin que por parte de la ciudad, sus l'Cci­

nos, referidas comunidades, ni otro alguno se huhiese contrihuido con cosa alguna con10 es no­torio .. ". Documento que aparece anexo ú Consistorio do 8 de xuño de 1758. AHPLu, Inventa­rio do Conu._.llo de Lugo, Atado 83.

Page 14: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

() ABASTECEl'vtENTC) DC AUGA Á CllJADF IJF l.UC() 217

castelo e ó novo cárcere xunto á muralla, co fin de asegurar o mantemento futuro das fontes e o abastecemcnto da auga á cidade"' '.

En canto ós autores materiais da obra, ésta foi levada a cabo por Frei Manuel de los Mártires'"', arquitecto compostelán pertencente, ó igual que o bispo lucense, á arde de Santo Domingo. Este personaxe levaría a cabo a traza da conducción de auga e o deseño das fontes que a acompa­ñaban, limitándose a suxerir a disposición xeral e a bosquexar o modelo a seguir, dado que por esas mesmas datas dirixía tamén obras en Santia­go de Compostela"''. Os seus deseños serían executados materialmente polo seu círculo de colaboradores, entre os que hai que destacar ó apare-1\ador Alexos Frieiro'"', procedente tamén de Santiago, e do que existe documentación da súa presencia en Lugo en datas posteriores levando a cabo nutras obras patrocinadas polo bispo Izquierdo'"'. Xunto a estes dous personaxes, pertencentes á arde dominica e, polo tanto, do contor­no eclesiástico, hai que facer mención ó mestre de obras Domingo Fran­cisco Eytor, arquitecto do conccllo de Lugo, que colaborou no proxccto naquelas obras en que o Consistorio era parte interesada'"'.

(21) Protocolo Notaria! de Inocencio Varela do 8 de xullo de 1758. A.H.P.L. ·· ... y considerando di­cho seilor lln10. que esta obra con el tie1npo hahrd de tener algunas quiebras que podrii itnpcdir he11eficio tan grande, 1nirando a la glori,1 de Dios y al pública utilid,1d, resolt,irí deiar algunos fondos y renta cun que puedan rejJararse en lo s11a•sit 10 semeiantes daños; p,ira cuio fin hizo construir y edificar u expensas de las misn1as rentas episcopales solamente dos casas de suficien­te comodidad para que alguna persona de distinción con sus corresf"indientes huertas circun­dadas de pared en territorio de su dignidad y c.1stillo untiguo, y f1cxudas al que nuct 1t.nne11te fa­bricó su lima. fiara Cárcel Eclesiástica, funto a la rnurall11 de est,1 ciudad, y ccr(a de una de las puertas de ella que llanwn la de San Pedro ..

(22) Sohre este artista, Folgar de la Calle, (s.a), t. 20, 161-162. (2.1) Entre 1751 e 1755 leváronse a cab(J as ohras de dous traITHJS do claustro, refectorio e nutra~

oficinas do ConventcJ de Be[vís. En 1751 con1eza a rraballar na escaleira e nas c>hras correspon­dentes ~1 Porta Real de San Martín Pinario. En 1753 deu planos para as obras que se f1xeron no Colexio de San Xt•rome no mesmo ano levou a caho os planos para os daustros posteriores <lo Hospital Real. Vila Jato, 1989, 100.

(24) "Acurdouse otra en los mesmos efectos de sesenta reais a fal'or del aparejador de la obra de la fuente, llamado Alefos Frieiro fiara refres(o de la gente que trahajd en{,¡ ohru". Consistorio do 24 de agosto de 1754. AHPLu. Inventario Concello Lugo, Atado 79.

(25) Este mestn: estivo vmculado ó bispo Izquierdo noutras obras da cidade de Lugo, como é a construcción das dúas casas do Ca1npo Castelo, das que se ohterían as rendas par,1 manrer as fontes e o cárcere mandado construír polo referido hispo. Vila Jato, 1989, 102.

(26) "F11 este cons1storio el señor A/c,¡/de düí cuentu a la ciudad de que por el Seiior I'rocuri/d(Jr (;enc­ral se obtut'o despacho del Se1lur Intendente para que /Jaju {,¡ pc11<1 de uncuenta ducados se hiciese sacar en Unea recta el hallado que cil'rra una corti1la que se a/la a la 111arge11 de la calle Carril das Campanus dejando esta en su antig11<1 fonna y /,1 c.11/aría de la nueiH fUente de el Castúlciru, libre e intacto, sin que a su cercanía se labre. ni oet1s1one pcrjuiáo, que en su c11n1¡1liiniento lo hi::.o eje­cutar ,¡s[ y diliniar por 1nuchos filcultatit 1os, cuios operarios en L1 fdhrica del nueuu hallado que q11ed() con el 1ncsn10 uncho y largo que antes tenía, bcncieron doscientos y sude reides vel/()11 de salarios y jornales cuia cantid.1d se /ihr,1 en la rent<I de l'rujiios de este ,1ño. a f,11 1or de Donlingo Francisco Eytor 1n,1cstro que corrió con dich,1 ohra para que jJt1guc a los operarios de que de testi­rnonio que sirua de librunza. acordase orde1wr IÍ nu•stre de obras Doniingo 1-"rancis,-o Fytor'· Consistorio Jo 24 Je <l)!;Oqo de 1754. AHPI.u. Inventario Concello I.u~n. Atado 79.

Page 15: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

218 R. UBfN ÁL VARFZ, CC>V ADC)./\JGA CAR.Rl:J\JO, ENRIQUF Gf)1'\/ZÁJ.FZ

3.- Estudio pormenorizado do acueducto

A obra de traída da auga financiada polo bispo Izquierdo consistiu principalmente, e a grandes trazos, na construcción dun acueducto desde os mesmos rnananciais dos que se abastecera o antigo acueducto roma­no, é dicir, desde a zona do Castiñeiro ó NW. da cidade, scguindo a súa mesma dirección ata chegar a murallas''°'; adernais da realización dunha serie de fontes rnonurnentais levantadas en puntos neurálxicos do recinto amurallado da cidade''".

3.1.- Percorrido

En canto ó trazado en si do acueducto, térnolo definido nas súas liñas xerais a pesar de que hoxe en día apenas se conserva ningún resto visible do mesmo, adernais de non ter constancia da existencia de ningún plano orixinario nin memoria técnica da súa construcción. Pero, por sorte, contarnos cunha serie de fontes docurnentais indirectas que achegan inte­resantes datos para a súa definición, entre as que hai que destacar as Ac­tas Capitulares do Concello de Lugo'"' e as do Cabido Catedralicio'3°' da­quela época, así corno unha serie de expedientes do propio Concello, con data posterior á construcción da traída, que nos falan das rnodificacións e arranxos efectuados nela""; a iso pódese engadir a existencia dunha se-

(27) Segundo Teijeiro Sanfiz, 1888, 34-35:"l)e lu nlisn1a clase (ronwnu}, y cnn10 si respondiesen u 1111<11111sma n1an() constructora (que lude "1s tent1<ts), son los uestig1os de 1nuros que se recono­cen en el pnn1cr dcfuísito de alionhranúento de ,111xus ¡1otuhles con t¡ue sc .ihustecen lus princi­pules fuentes de la pobluct<Ín. /\i.'rítase tdntbil;n, que en todo el truyecto desde su origen a la ciu­di.ul, se descuhrcn n1asas de m,lferi,tf, fornwdo de n1cn11dos trozos de guijurro fuertnncntc en­durecido con la singular arg<1masa que se usahu en las ubr,1s de uquel tiempo. Se comprende ¡1er(cctutncnte que, por tales sol,1/es, no puede dudtlrse de la aplicaciún que los rotntlnos hiáe­ro11 /hlra conduár 1111ga al interior de la (ortificuci<)n, y aunque nadie hace niención a /,is fúen­tC's de .u¡uella civilización ni su (unna, se ¡1uede asegurar que f,1s hubo. F,/ Sr. ()bispu lzquicrdu así fu cu111prendúí, y en su ntagnífica obra de surtir de auga t}(1rtl los usos de fil uida á los ucá­nos de l.ugo en el século XVIII, fueron fonnando el acueducto de pizarra en sentido paralelo tÍ los restos que nzarcan la dfJn1tnación de aquellos".

(28) Arquivo Histórico Nacional. Seo . .:ic'm do Clero. Libro 6270, 1757, Fol. 106: ' ... en el sitio lla11111-du del C,1stilleiro, a {urga dist,111cia de est<1 dich,1 oudad, que excede en tres núl l'arilS, halfaron dij'erc11tes 1na11untialcs de agutl de h11en<1 ü1lidud y lll 111cjor del contorno, y u todo coste se con­du;o tl estt1 dicha ciud11d huciendo fhtra ello crcdd,1s n1urllllas y puentes con etl!los y urcatruces de c.111terí,1, colocando dos fúcntcs n1t1gnífic.1s en lus dos plaz.is e innwdiato a ettd<J 111111 su f,11'll­dcro, dejando otros conductos y ctl1los en el distrito de fu rej'crida ciudtld y sus co1nu1zid,1des a li11 de q11e f()dos gDzasen de ttln con()cido hcne(icio ". Recollido en Abel Vilcla, J 999, 291.

(29) Encóntran~l' en depú~ito no Arquivu Hiscúrico Provincial de Lugo. 1 H)) Pódcnsc con~ultar no Arquivo Dioce~ano Je l.ugo.

{31) Arquivo Histúrico Pru\'Írl<.:ial dl' Lugo. Inventario do Cnncc!lo dl' Lugo. Función: .1d1nini~tra­Lic'Jtl. ScLción: obras t' urhani-.,mo. Suh~CCLÍÓn: obra-., nu111icipai~. Serie: expl'dentcs de nhras. Conti<lo: .-\ugas. Rcf. 0437-00

Page 16: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

() ARASTFCFi\1ENT() Df AUGA Á CIDAJ)E f)F LUGC) 219

rie de planos da cidade de Lugo datados nos séculos XVIII e XIX onde se observa o percorrido do acueducto por fóra e por dentro do recinto amurallado, anqueo seu grao de fiabilidadc é moi relativo, dado o pou­co detalle que ofreccn1

i21

• Pero, xunto a estas fontes documentais, tanto escritas como planimétricas, é a arqueoloxía a que se está convertendo en ferramenta fundamental á hora de esclarecer o trazado desta infraes­tructura, corroborando obxectivamcnte en moitos casos as noticias reco­llidas naquelas.

Neste sentido, o lahor desenvolvido, principalmente desde o ano 1998, polo Servicio de Arqueoloxía do Concello de Lugo con motivo da realización do seguimento arqueolóxico dunha serie de rúas do recinto amurallado nas que se ían levar a cabo importantes reformas que supo­ñerían a apertura dunha serie de gabias no seu subsolo, permitiu a exhu­mación de varios tramos desta obra hidráulica en diferentes puntos da cidade, que xunto a outras intervencións arqueolóxicas anteriores, de ca­rácter puntual, nas que tamén se constataran outros tramos do referido acueducto, permiten ter na actualidade un esquema xeral do trazado da traída da auga que o hispo Izquierdo mandou construir a mediados do século XVIII, tanto fóra como dentro de murallas.

A descrición do percorrido que seguía o acueducto estructurámola en dúas partes. Na primeira, preténdese analizar a súa traxectoria, desde o seu nacente ata a chegada ás murallas da cidade. Na segunda descríbese o seu percorrido dentro xa do recinto amurallado.

~~~· .. "" "::·,/ .... :~,.'(..: ~zomi ~i1~~ -~:-'\~-º , "•,.

l - :

' ,

-~:-,~~-/r-·~:~.::s;· "'·;;¡,.,~ .. ·- -¡':.-·~:,) --.- ---~ ... ~--< *4tiJ.;:,.i~ ...

- " ,. .//.; • Pll>INGAµ>. \/ '·/"i;;.. . " ~~\ <._,,~.

1' ,• .,.:.14l. . .t ''-!\• -.:;_ <,- ~ 9;¡.• -

.. . ............ ,, ... \~~... ·.'" ;.;.,.,, ' -_. '-_e,,;'Y·po~~ --,_~~"';-;;,¡;; --~- -<"""'.\\;_

. '.' "'. "~ ; ~~:'~· '¡;:· -~~-~ <~ ~~-( ::.;:',::·l.»':::'-\;':.;. -·. /-'~_-\·_,:~· •'" ' \: -:-'11,. ' ' . •<'· X;:,'' ;, ,'

• . ~. • 1, ,,~,~""~ • ' •. j·~;... ~ ,- -· ' ;;~;~,~~ -""'"''-'""'°

·é

';5:[~1

'.)i ",

"

(32) Planos n:collidos na ohra AAVV, 1991.

Figura 1. - Plano xeral do percotrido do acue­ducto do século XV/11

Page 17: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

220 RUBÉN ÁLVAREZ, COVADONGA CARREÑO, FNRIQUE GONZÁLEZ

3.1.1.-A traza do acueducto fóra de murallas

A grandes trazos, cabe dicir que o acueducto construído a mediados do século XVIII aproveitaba os mesmos mananciais que o acueducto ro­mano, é dicir, tiña a súa orixe na zona do Castiñeiro, topónimo hoxe en día practicamente esquecido, localizado dentro dunha grande área deno­minada "Monte das Pías'', no actual barrio da Piringalla, a unha distan­cia con respecto o recinto amurallado da cidade de Lugo duns mil metros en liiia recta, cara ó NW. Aparte <leste ramal principal, existía unha se­gunda fonte de captación, un pouco máis ó norte, na zona da Rúa das Fontes no mesmo barrio da Piringalla, en concreto onde actualmente se ubica o Instituto de Educación Secundaria Anxel Fole. Polo tanto, existí­an dous ramais que probablemente se unían na confluencia das actuais rúa Mazaira e rúa das Fontes. Desde este punto de confluencia, o acue­ducto continuaría pala rúa da Milagrosa (antigamente denominada da Caiiería en clara alusión á obra que estamos describindo), Pintor Luís Se­oane, ata chegar a murallas, as cales atravesaría probablemente no lugar denominado "O Boquete", moi preto da actual Porta de S. Fernando, que por aquel entón non fora aínda construída. Hai que dicir que este trazado é practicamente idéntico ó do acueducto romano dado que ambos apro­veitahan a divisoria de augas das vertentes dos ríos Miño e Rato.

O día de hoxe non se coiiece con exactitude o lugar concreto onde brotaban os mananciais, pero si se ten constancia do depósito de ca­beceira onde se acumulaba e decantaba a auga procedente <lestes nacentes para a súa posterior distribución pula galería de conducción. Este depósi­to, encontrándose na actualidade scmienterrado, é sendo soamente visible unha das súas paredes laterais, que presenta fábrica de pedras de cantería e na que existe unha pequena entrada lateral. No seu interior desenvólve­se unha estancia practicamente rectangular, dunhas dimensións de 212.50 X 5.1515.35 metros, con cubcrta de bóveda de canón. A altura non puido ser constata­da con exactitude, dado que o chan se achaba cuberto de lama e auga, pero roldaría os 2.50 1netros. Todo este espacio inte­rior aparece revestido de cemen­to, anquc se pode observar na súa parte inferior a técnica cons­tructiva orixinal a base de laxas de lousa mesturadas con algún elemento de granito.

-

Figura 2.- Vista interior do depósito

Page 18: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

o ABASTECEMb'IT() /)/-A uc;A Á C/DADlc /)/- LUCO 221

No seu lado oeste aparece a galería de entrada da auga, procedente dos mananciais principais. Por esta galería a auga entraba libremente, presentando unhas dimensións de 70 cm. de anchura por 1.30 de altura, con muros de lousa e cuberta alintelada tamén de grandes lousas do mesmo material; neste mesmo lado e máis pegado á parede de acceso ó depósito, existe outra galería pero que aparece taponada ós 45 cms. con pedras de cantería e lousa, da cal non coñecemos a súa funcionalidade.

No lado contrario, é dicir na pa­rede leste, encóntrase a galería de saída da auga, que presenta unhas características similares á galería de entrada, presentando unha luz de 54 cms. de anchura por 1.1 O de al­tura con muros de lousa revestidos de arxila. Neste caso si se puido constatar que o solo se caracteriza­ba por presentar unha sucesión de pedras de cantería de media cana, dun ancho de 52 cms., cun rebaixe de 28 cms. de anchura e unha pro­fundidade de 18 cms., polas cales na actualidade corre un cano de gres dun diámetro de 12 cms., que claramente é posterior á construc­ción do acueducto.

Esta galería de saída encóntrase a un nivel máis alto que a galería

Figura 3.- Desenvolvemento interior da galeria

de entrada, principalmente por posuír, a primeira, ese solo de pedras de cantería que na segunda non rexistramos. A finalidadc desta diferencia de nivel era para que a auga procedente dos mananciais de orixe deposi­tara nesta estancia as súas impurezas e así puidese ir limpa polo conduc­to de cantería, funcionando esta estancia, polo tanto, como pozo de de­cantación; pero, ademais, hoxe en día o oco de entrada da galería de saí­da aparece tapiado cunha parede de ladrillo co fin de permitir almacenar auga ata unha certa altura para poder así aproveitala en períodos de ca­restía para uso agrícola, solución que xa puidcra ter existido na súa ori­xe, tendo, ademais, en coma as medidas da estancia e funcionando, polo tanto, non só co1no pozo de decantación senón tamén como depósito de acumulación e reserva de auga.

Desde este depósito de decantación e acumulación, a galería de con­ducción da auga, que acabamos de describir, iría subterránea ata proba­blemente o punto onde confluían os dous ramais principais, podendo so-

Page 19: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

222 RUBÉN ÁIVARFZ, COVAIJONGA CARRléNO, ENRIQUE GONLÁUZ

¡ ...... ,,i;li}- " ' e' 1 ·~~~~"':'·-~~~

Figura 4,-Aspecto exterior dunha das arquetas do acueducto

amente ser visibles sobre o terreo neste tramo as súas arquetas de rcxistro e distri­bución'"', Deste tramo sub­terráneo aínda hoxe son vi­sibles cinco destes rexistros no ramal procedente da fon­te do Castiñeiro, os máis próximos ó nacente, caracte­rizándose desde o punto de vista técnico por estar cons­truídos exteriormente de cantería de granito, cunha forma practicamente cua-drangular, dunhas dimen­

sións que varían entre 1.30/1.60 X 1.40/1. 70 metros, presentando un ha tapa tamén de cantería dunha soa peza e de forma, así mesmo cuadran­gular, de 0.9011 metro de lado e dunha altura de 25/30 cm, algunhas de­las con rebordo biselado, Estas arquetas sobresaen do terreo na actuali­dade entre 120 e 60 cm, e a súa funcionalidade podería ser triple:

- Servir para que os operarios puidesen ter acceso a toda a rede de ga­lerías subterráneas co fin de efectuar a súa limpeza a través dun orificio de 50x70 cms,

- Funcionar como rexistros de distribución, xa que a través dalgunha delas se producía a confluencia coa galería principal dos diferentes ra­mais secundarios procedentes das zonas máis altas da ladeira,

- Facer de rexistro de decantación onde a auga deixaba as súas im­purezas,

Do segundo ramal, procedente da zona próxima á rúa das Fontes, eran perceptibles, ata hai ben pouco, algún destes rexistros1"', pero na actualidade non existe ningún resto á vista. En datas recentes (maio de

(J.1) Nun documento datado o 12 de xullo de 1848, recollidu nun expediente nn1nícipal sohre a re­para(.:ic'm da cañería de 1849, Atado 1-S (S) AHPLu 0437-00, e onde se fai unha descrición do acueducto desde o scu nacente ata a~ murallas, disc que:

.. La línea de c,nleria de que se trata, parte de ella desde fu niadre hastu cierto punto viniendo hacia el ¡n1ehlo, estií subtcrr,íne,1, pero no por eso de¡a de conocerse su sendero a beneficio de las arquetas de registro que tiene cu/rJc,ldas ,1 distancias proporcion,1das. Fn esta parte de caiie­ría cuhierta, nad,1 hay que o!J¡etar que sea de n1ayor im/Jortancia respecto a escalahros ... Ade-111,ís, SC' rt'conocúi ,1s1ntis1110, q1w dos arquetas de dich,1 líneu est.1ba11 descuhiertas, por hullarse fiier.1 de su ful{ur !.is /Jiedras de (·unteri<l que {,1s c11hrí,1n ... hasta el puntu donde c1npiczt1 ,¡ ser su!1tcrránco, y es c'n unu urqueta a !u que uicnc el prin1er r,1111,1{ de <IJ{lltl, cuy,1 dirección lateral es frente al lugar de (;.irabolos ...

(34) c;nnz.-íkz - Carreño, 2000, 71-72.

Page 20: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

() AHASTECEA1El\rT() DE AUCA Á CIDADF DF. LUG() 223

Figura 5.- Vista dunha das arquetas exhumadas na rúa das fontes

2002) levouse a cabo por parte do Servicio de Arqueo­loxía do Concello de Lugo unha actuación arqueolóxi­ca nesta zona, con motivo da urbanización da zona anexa a esta rúa, no tramo comprendido entre o cami­ño de Pipín e o do Buxo, que permitiu exhumar dúas das arquetas do acueducto e definir a liña da canle xusto polo antigo camiño das Fon­tes, durante unha lonxitude

de aproximadamente 150 metros. As características constatadas, tanto das arquetas como da canle en si, do acueducto amosan certas diverxen­cias con respecto ás do ramal do Castiñeiro, mostrando unhas dimen­sións menores e unha factura máis descoidada, o que permite defender a hipótese de que este ramal que corría ó longo da actual rúa das Fontes, era un ramal menor ou secundario con respecto ó que viña do Castiñei­ro. En favor desta hipótese, existe documentación na que se menciona cómo o hispo Izquierdo tratou de incorporar a chamada "fuente del Horno de la Teja que está junto al camino que va a Milleirós""", pero o Cabido, o 9 de setembro de 1755, acordou facerlle ver que non conviña a total incorporación da mencionada fonte polo perigo de que despois non fora suficiente a auga para amasar o barro da fábrica de tellas alí existente, ó que o Prelado accedeu agregando só parte do caudal da cita­da fonte ó conducto xeral"''.

Pero hai que dicir que todas estas arqueras, hoxe visibles aínda, non eran as únicas existentes, xa que había máis ó longo de todo o percorri­do subterráneo do acueducto. En favor da súa localización, contamos cun plano datado en febreiro de 1957"'' onde se recolle a escala 1:2.000 o trazado dos dous ramais referidos do acueducto e no que aparecen si-

(35) Denominada así pola existencia na zona dunha fábrica de ladrillos que dcheu de perdurar ;lta hcn entrado o século XX e da cal aínda pervive o topónimo nun camiño desta zona, "o camiño do Forno da T ella". Sobre esta fábrica l'ide: Ahel Vi lela, 1996, 4 70-471.

(.16) Informaciún rt"collida por Porta bales Noguc:ira no seu Abcu:dario da Catedral. Cita to1nada de l.arda c:onde - l.ópcz Valcarcc, 1991, 413. O lugar de loca!izaciún <leste nacente hai que <;i­tualo onde na actualidade e:-.tá situado o colcxio Anxcl Folc, a construcción Jo cal dcbeu de :-.u­poiícr a destrucción da devandita forne.

(37) Plano realizado polo perito agrícola do Concello de Lugo e que está en relaci{in en expediente de expropiación dos tcrreos contiguos ú acueducto que quixo levar a caho n C:oncello a finais dos anos SU do século XX, e que finalmente non ~e lcvou a caho polas protestas dos veciiíos d,1 zon.1, que incluso lcv.uon a pn:ito o te1na.

Page 21: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

224 RUBfN Ál.VAREZ, COVADUNc;A CARRENO, ENRIQUE c;oNZÁU7

nalados os diferentes rexistros existentes desde os seus nacentes ata xus­to a súa confluencia nunha arqueta situada no empalme da rúa Mazaira coa rúa das Fontes, no inicio da actual rúa da Milagrosa. Neste plano re­cóllense ata dezaoito arquetas no ramal do Castiñeiro, contando tamén a do manancial inicial e cinco no da Piringalla, incluída a do manancial, anque <leste último tramo tamén ternos un bosquexo feito a man datado en 1918, no que aparecen <lúas arquetas máis, xusto as que foron exhu­madas recentemente""'. Sinálanse tamén no plano de 1957 os diferentes mananciais secundarios que confluían na galería principal ó longo do seu percorrido, mostrando ata un total de catro empalmes noutras tantas arquetas, todos eles correspondentes ó ramal principal procedente do Castiñeiro.

ggm. AYUNTAMll!Nl11 Hif!H©w !!á!!!!.~ .á&t U!!!...L1..Jt'j!a!/!!U jltl"J!

~h~

é'sca1'a= 1·2000

~ u •A-~

-N{ -.r ~~ ·-7 .. !?_. 4·

(;';\ \. .. . .)

1[

Figura 6.- Plano de 1957 onde se obseroa o trazado subterrá­neo do acueducto do século XVIII (Servicio de Topografía Muni­cipal)

Despois desta parte subterránea e cu fin de manter a pendente, o resto do acueducto, ata chegar á 1nuralla ro1nana, ía colocado sobre un n1ura­llón de lousa durante un percorrido de 1.200 varas (aproximadamente un quilómctro)' 1

'!', do cal ten1os testcmuño gracias á existencia dalgunhas fotograffas amigas da primeira metade do século XX que recollcn o scu paso polo lugar denominado "Agro do Rolo" e nas que se observa un muro de lousa bastante alto, caracterizado por posuír vans alintelados. O trazado destaparte aérea aparece reflectido en varios planos da cidade

(38) ~O\ljlle\.O cuqnd1,1do no Arljuini ~1unicipal de Lugo.

(3':-Ji ..... Des/nH;s de csf,¡ {hlrfl' de c·,11/crí,1 .'11hh'rr<Ínl'<I de que t'cl hech() 111c11ci1íll, el rcstu de clf,¡ hast.1 llcg,rr t1 l.i 11111r,1llc1 y q111' ('Sf.Í 0J!t1c,1da so{Jrl' un lucrtc 11111r,i/lrí11 de piC'dr<1 /1iz,1rrt1 1·rmu1 se rcn1-

11ot"l', cuy.r line,1 es de 11úl y dosnc11/os l'ür,1s.. Expediente sohrc ,1 rcpar,iciún da cailcri,1 ! 849. Ar;1do 1-.'i 15). AHPLu 0437-00.

Page 22: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

() ABASTFCFMF1\JTO DE AUGA Á CllJA/JF l)J-: l.UGO 225

de Lugo do século XIX, destacando sobre todo o plano da cidade de Lugo de 1812, da autoría de Pedro González, hoxe depositado no Servi­cio Xeográfico do Exército("').

f'igura 7.- Fotogra-fía de mediados do século XX onde se obseroa a silueta do acueducto do bispo Izquierdo (Arquivo Municipal de Lugo)

Así, desde a arqueta de confluencia dos ramais do Castiñeiro e As Fontes, o acueducto correría ó longo da actual rúa da Milagrosa, tramo que aínda era visible nuns 500 metros a mediados do século XX, ata que no ano 1947 foi demolido para levar a cabo a urbanización da zona''". Ó final da devandita rúa, concretamente na confluencia coa rúa Pintora Xulia Minguillón, existe na actualidade na fachada do lado norte unha fonte indicadora do seu paso, herdeira dunha anterior. Desde aí daría un pequeno xiro cara ó SO., para enfilar a actual rúa Pintor Luís Seoane, onde, tamén na súa parte final, confluencia coa rúa García Abad, existe outra fonte, neste caso no seu lado sur. Desde ese punto pérdese calquera indicio do acueducto debido á urbanización da zona, anque con toda probahilidade enfilaría en liña recta cara a un punto moi próximo á ac­tual porta de San Fernando. Para confirmalo contamos con dous planos datados, un en 1899'"' e outro en 1905'"', ambos depositados no Arqui-

(40) Este plano aparece rccollida na obra AAVV, 1991. (41) Arquivo Municipal de Lugo. Expediente de Urbanización da nía de ()nl·simo Redondo (ante~

Cañería e hoxe ~lilagrosa ). Contén un plano da zona onde aparece reflecti<la a !iila do acue­ducto dcstruído. En total foron dcstruídos 52.1 metro:-. do acueducto, dt'sdt' a fonte situ,1da na rúa de ()nésimo Rt'dnn<lo, na~ inn1ediaciúns <lo cruza1nt'nto CO<l de Romualdo de Toledo (hoxe rúa Pintora Xulia ~1inguillón), ata o encnntro coa prolongación da Avenida <lo l 8 de Xullo.

(42) Plano inserido no proxecro de nov.1 ubicación <lo c:-1mpo <l:1 feira no Agro do Hurtado I Ju;111 Alvarcz de Mendoza. Escala 1 :500. AHPLu A.:V1. Lu 959 p<-Íx. 29.

(4.1) "Plano de distribución <le puesto~ para la colocación del Barro" I Juan Alvarez <le Mendoza, esca­la 1 :500. AHPLu A.M. J ,u 866: "Antecedentes relativos al traslado del n1ercado de barro, de la explanada de frt·ntc <l la cárcel, a! campo existente entre b c:u1ería y la carretera de La Connla".

Page 23: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

226 RUB(N ÁLVAREZ, COVADONc;A CARRHJo, F.NRIQUE GONZÁl.EZ

vo Histórico Provincial de Lugo, onde se mostra a liña do acueducto an­tes de chegar a murallas e onde aparece unha arqueta xusto antes de cru­zar a actual Ronda da Muralla, arqueta que podería constituír o final do tramo aéreo do acueducto, funcionando tamén como depósito final de reserva, a partir do cal o acueducto volvería ser subterráneo coa finalida­de de atravesar as murallas pola súa base, posiblemente moi preto de onde en 1856 se construíu a actual porta de San Fernando, ata un novo depósito intramurallas, desde o cal se distribuía a auga a toda a cidade1441

3.1.2.- Trazado do acueducto dentro do recinto amurallado.

O trazado do acueducto dentro do centro histórico da cidade de Lugo está practicamente definido nas súas liñas mestras, anque faltan moitas incógnitas por resolver.

+

,_,_....,,_

,_....,.._ .... """"""'

• F-do-dohn,,_..,.

Fr:. ~ =:;:..,"'!::'""I

' .. • . • F-<lo• ......... o

dtSlo-°""*'VO '

f- .... -· ....... _,,_.

- ... -do -·· p---1

'

-doCompo • • _ -.......... ···-"" --·--- • ,_ ... Wll_ --

' . 1

Figura 8.- Plano de localización dos diferentes ramais do acueducto dentro do recinto histórico

(44) Nun docu111ento datado en 1819 que trata :.ohn: o reco1lecc1nento de arquetas do acueducto disc que "un depúsito cxtrtl111uros a la ciudad, t1biei1do frente '1 la tlctual fJuerta de S. Fernando, con1u11icah.J el agua u traués de un c.nlo de c.1ntcrí.i de 2 pulKadas que atr,11 1csab,1 /,1 11111r,1/li1 por dclh1¡0 hastu 1111 11ue1111 depósito intr,u1111r<1fí,1s, fr¡calizado tr,1s la p11erf,1 de S. Fernando''.

Inventario do Com.:dlo de Lugn, obras e urbanis1no. Arquivo Histórico Provincial Atado 1-7 (2J. Ref. 04.37-00.

Page 24: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

O ARASTFCFMFNTO DE A [](;A Á CIDAIJF IJF L!l(;CJ 227

Para a súa descrición vaise tomar como fío conductor unha fome do· cumcntal escrita que fai referencia ó acueducto, datada no ano 1758, é dicir dous anos despois da finalización da obra, o que dá bastante fiabili­dade á información que proporciona. Neste documento faise un perco· rrido polas distintas arquetas construidas dentro de murallas coa finali­dade de localizalas e pechalas con cadeado ante posibles agresións exter· nas, enumerando á vez as diferentes canles que saían delas'"'. Esta descri· ción foi levada a cabn poln propio autor material do acueductn, Alexos Frieiro, do que xa falamos anteriormente; descrición que, como veremos, coincide en boa parte co trazado do acueducto que aparece recollido no plano da cidade de Lugo de finais do século XVIII-principios do XIX, obra de D. Pedro Menchaca e D. Saturnino Castillo""'. A isto hai que en· gadir que a veracidade da información que proporcionan estas fontes documentais escritas puido ser corroborada nalgún dos seus tramos pola actividade arqueolóxica levada a cabo na cidade polo Servicio de Arque· oloxía do seu Concello a partir fundamentalmente do ano 1998.

Segundo Alexos Frieiro, existía unha primeira arqueta onde se inicia· ría o reparto da auga para o interior da cidade, que se situaría próxima á horta do Hospital de San Bartolomeu, é dicir nun punto, aínda hoxe in· determinado, da actual Praza do Ferro!. Desta arqueta, á parte do repar· ro principal para uso público, partirían tres repartos máis coa finalidade de abastecer ás seguintes comunidades relixiosas".':

].. Un tería a misión de abastecer ó Convento-Hospital de San Barto· lomeu, pertencente desde 1720 á orde de "San Juan de Dios" e situado

(45) Informe con data do 19 de xaneiro de 1758, que aparece como docu1nento anexo do Consisto­rio do 21 de xaneiro de 1758. Atado 83 Ref. 0048-00. AHPLu.

(46) Varios autores consideran este plano de 1760, pero debe ~er posterior a esta data xa que nel aparece o Cuartel dos Inválidos (acrualn1cntc Cuartel de San Fernando), obra que se kvou a cabo en 1779 por parte do enxcfieiro D. Bartolomé Aofous.

(47) Arado 83 Ref. 0048-00 AHPLu: " ... la prin1era Arqueta en donde se da principio al reparto de las aguas de la cañería se afia cercana a la guerta del Hospital de San Bartolame de dha Ciudad de cuia Arqueta salen tres repartos de agua; el uno de ellos que trae so/o para el gasto de dho Hospital de San Bartola1ne con la lla1•e puesta que tornando se crece sin que sctl perenne, y su coron11do es de este t,1n111ño .... que hace un qu11rtillo con su chapeta de bronce; el otro conduc­to sale de dha Arqueta para el Conl'ento de Sto. Domingo de la referida ciudad que es de este ta1n111lo .. .. Que hace medio re11l su coronado; el otro conducto que tan1bién sale de la 1notiha­d11 Arqueta se afia formado el barreno o aq1111ducto en ella para el convento de San francisco siempre y quando agan la cañería para conducir el agua para el referido conuento arreglada al coronado y n1úel de el de Sto. Donúngo la que f,1111bién ha de ser perenne, uÚtl ,¡rquet,1 tiene de alzo desde el puuilniento o aqu,iducto de ¡¡gua de pozo astu el referido coronado h,zr(¡ y 111cdia c.1stellana y siete dedos que doce componen una quarttl, y toda la altura de dha arquel<l es de dos baras y quarta )'tres dedos de la 1nis11w 111edida astil el ren1ate, todos ellos con sus chajlef(/S de bronce y se adi•1erte que el corom1do que s11lc para la huert,1 de dicho hospital se halla un dedo nids ilfhlio que los utros dos de los referidos con/lentos ... ".

Page 25: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

228 RUHfN ÁLVAREZ, COVADONGA CARRENU, r:NRJQUE GONZÁT.EZ

no que é hoxe a Praza do Ferro!, do cal só se conserva a actual 1grexa parroquial de San Froilán.

2.- O segundo reparto serviría para o abastecemento do Convento de Santo Domingo situado nun lateral da actual praza do mesmo nome.

3.- O último conducto iría para o Convento de San francisco, o cal parece ser que aínda non estaba rematado por aquelas datas xa que tiña que ir en función do nivel marcado polo que ía a Santo Domingo.

Hai que dicir que esta primeira arqueta de reparto aínda non foi loca­lizada pero, en cambio, si ternos constatación arqueolóxica dalgún dos re­partos mencionados na documentación: Así do ramal que ía cara o Con­vento de Santo Domingo ternos un primeiro tramo localizado, a partir da arqueta de distribución, no extremo oeste da rúa Bolaño Ribadeneira, practicamente xa na confluencia coa Praza do Ferro! e a rúa San Marcos (Pl da figura 8). Este sector foi exhumado durante as obras de seguimen­to arqueolóxico efectuadas no ano 2002 na devandita rúa, localizándose en dúas actuacións diferentes e a unha profundidade de -95 cm. con res­pecto á altura actual da rúa, localizándose ata seis bloques de granito dun ancho de 35/40 cm. e unha lonxitude de 55165 cm. co característico siste­ma de "machembrado" e todo iso protexido por muros de lousa a ambos lados que dá unha anchura total á obra de 80 cm. Seguindo o trazado deste ramal, o seguinte tramo localizado sitúase no soar nº 23 da rúa San Marcos (P2 da figura 8)'"'. Neste caso a infraestructura foi localizada a un ha profundidade de 1/1. 1 O metros, constando neste caso dunha canali­zación levantada con bloques de granito en forma de paralelepípedos rec­tangulares de 1.50x0.40x0.34 metros, nos que se practicou, na súa parte superior, unha quenlla en forma de media cana, de 10 cm. de ancho e unha profundidade de 6/7 cm., por onde discurría a auga. Cada bloque de granito coma cun espigón e un encaixe no extremo oposto co fin de ensamblar os distintos corpos. Un terceiro sector deste ramal foi localiza­do ó fondo do chamado rueiro do Hospital (P3 da figura 8), no ano 1998 durante as obras de introducción de novos servicios no citado lugar, prac­ticamente pegado xa ó referido convento e en dirección á fonte que exis­tía no scu claustro que sería o reinare do mesmo; exhumándose un tran10 de aproximadamente un metro de lonxitude formado por tres pedras de cantería rectangulares hcn labradas e enteiras.

Do ramal que ía cara o convento de San Francisco foi localizado re­centementc un pequcno tramo na Praza do Ferrol, moi preto da súa con­fluencia coa rúa Bolaño Ribadencira'"', probablemente moi preto da ar-

(48) (Jbra realiz<1Ja pola cmprcs,1 Arqueo-Consulting baixo ,¡ Jireu:iún Ja arqueóloga Alicia C.1TI1-

pos Aria'> no anu 1999. Sobre cst<1 c'>cavanún vide: Campos Aria'>, 1999.

(49) Tr.11110 localiD1do no ano 2002. Agr.1dt"t"t'n1os ú arqucc'ilogo D. Enrique Akorta Irastorza a in­f<Jnnacic'in prnpc)rcic)nada.

Page 26: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

O ABASTECEMt.NTO DI-: AUGA Á CIDADE DE LUGO 229

queta principal de distribución (P4 da figura 8 ). Un segundo tramo foi exhumado na rúa Quiroga Ballesteros, á altura da fachada e entrada do colexio Quiroga Ballesteros, moi preto da súa confluencia coa rúa Bola­ño Ribadeneira e a unha profundidade de -80 cm. con respecto á altura actual da rúa, encaixado nun recheo de terra e sen preparación ou asen­tamento previo (PS da figura 8). Neste caso localizáronse tres bloques de cantería co característico sistema de ''machembrado,,, con cano central realizado na propia pedra e sen presentar ningún tubo no seu interior.

Seguindo coa descrición da traxectoria do cano principal do acueducto dentro de mura­llas a partir da referida arqueta do Hospital de San Bartolomeu, a traída principal pública iría en dirección a unha segunda arqueta si­tuada no inicio do Carril das Campás, hoxe rúa Progreso, da que tampouco ternos eviden­cia ningunha, anque nos podemos aproximar á súa situación se a identificamos coa que aparece no plano de Pedro Menchaca para esa mesma zona. Do trazado deste cano prin­cipal, entre a 1' e a 2" arqueta de distribución, ternos o testemuño dun tramo localizado en 1986 na !'raza do Ferro! na súa esquina nor­te, lindando coa rúa de San Fernando (P6 da figura 8), e que levaba unha dirección que nos fai pensar que o acueducto seguiría polo lado leste da rúa San Marcos, pasando por diante do edificio que alberga actualmente a Depura­ción Provincial de Lugo, traxectoria que ta­

Figura 9.- Tramo do acue­ducto exhumado na rúa

Xoán Montes

mén confirma o plano do mencionado Pedro Menchaca, onde se observa como o acueducto pasa por detrás da desaparecida capela de San Marcos. Tecnicamente este ramal principal consistía nunha sucesión de sillares cua­drangulares de cantería perfectamente labrados e trabados entre si, que presentaban no centro da súa parte superior un rebaixe semicircular den­tro do cal se encaixaba un tubo de cerámica; todos estes sillares tiñan, a ambos lados, unha pequena parede de laxas de lousa que soportaban grandes lousas do mesmo material coa finalidade de protexelo'""· Recente­mente foi exhumado nesta mesma praza, xa no seu límite sur, un novo tra­mo'"' que presentan unhas características idénticas (P7 da figura 8).

(50) Me1noria de escavai.:ión da Praza do Ferro!. Cadro 17. 1986. (5 l) Tramo localizado duran(e o control arqucolúxi<,:o das obras de introdun:ión de gas ncsta zona,

realizado pola empresa Moenia S.L. Akorta Irastorza, 2002. Ncstc ca~o localizáronse 2 bloques graníticos de 50 cm. de altura por 40 Je anchura e 60 on. de lonxitude con oco circular interno no que !>e em.:aixa un alcatruz de barro que comprendería, propiam(,_.nte falando, a conducción de traída de auga. Todo o conxunto se cn1butc no terreo natural, a uns 70 cnt. do anual.

Page 27: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

230 RUBf1\l ÁLVARFZ, C()\IADC)i\'C'A C:ARRL.'.:;i<), F.~'Rl<.JUF (;(H,i7ÁLFZ

Volvendo ó relato de Alexos Frieiro, ncsta arqueta do Carril das Campás cfectuábase un segundo reparto co obxectivo de abastecer ó Convento das relixiosas dominicas de Santa María A Nova'"'. Oeste se­gundo reparto localizouse no ano 1998 un tramo de aproximadamente seis metros de lonxitude na actual rúa Xoán Montes, cruzándoa diago­nalmente con clara dirección ó actual edificio de Facenda, amigo con­vento de Santa María A Nova, onde terminaría na fome que existía no patio do seu claustro (P8 da figura 8). Esta conducción foi localizada xusto debaixo da capa de cemento da actual rúa descansando directa­mente sobre un solo de laxas de lousa que se asentaban sobre o terreo natural, protección que tamén tiña nos laterais a través dunha zapata, ta­mén de laxas de lousa dun ancho de 40/42 cm. Tecnicamente, a obra consistía nunha sucesión de sillares enteiros de cantería dun granito branco e brando, fácil de traballar (localizáronse un total de nito perpia­ños), de forma rectangular e ben labrados, cun ancho e un alto de apro­ximadamente 40/43 cm. e unha lonxitude que variaba entre os 47 e os 74 cms., caracterizándose por ter unha perforación no seu centro, dando lugar a un conducto dun diámetro de 12/14 cm. polo que discorría a auga. Os sillares entre si amosan unha perfecta unión xa que cada pedra tiña os seus enganches, femia e macho, que se introducían e sobresaían respectivamente, de cada sillar uns carro centímetros.

--~ . , ----. . -~~!--~l ~: ~·~~;:'(!····

\•' .. t~···~· . • ,ti; ' .. ,.;;-.

.~·:; #:,_ .

>'; ' .. :-~ . <:

••

Figura 9.- Detalle das ensamblaxes femia e macho da conducción

(52) Atado 83 Ref. 0048-00 ,\HPl.u: " ... el segundo rcfhlrtu que s,1/c de la 1110!11•.id.i 1·a1tcri<1 Sl' ,¡{f,1

l'J/ utr'1 Lffquet,1 q1ff está en el C<1rrif de las C,11np.im1s /<1 que tiene de al:_ri desde el <1qu,1d11cf<!, o

fhll'111ziento del ,1g11a, tres 1•.iras una q11<1rt'1 y dos dedos <1sÍlnesnui ec1stel/,1s y en d/J.¡ ,1rquet,1 se

alf,¡ 1111 corrJ11Jdo y conducto dcste t,1111a1/r¡ .... que hilcc 111edio rcul, y por el corre el ,1¡;11<1 {ic­

ro1nc fh1r11 el co111•e11to de religios.is /)011ú11icas de St,1. A1.iriJ /.,¡ /\Jo1 1.i de la referid.i Ci11d,1d

con s11 ch,1/H'i<I t.1111bih1 de !Jronce ..

Page 28: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

U ABASTFCh\IENTO DE AUGA Á Cf[)ADL D~ LUGU 231

Seguindo co relato de Alexos Frieiro, desde esta arqueta, situada no Carril das Campás pasábase directamente á terceira arqueta situada na Praza Maior, sen facer mención de cal era o percorrido do cano principal entre clas, anque ó noso favor contamos cunha serie de documentos da­tados no mes de agosto de 1754, onde se ve a necesidade de levar a cabo unha serie de reformas no Carril das Campás co fin de que a caüería fora en liiia recta desde a súa entrada ata a súa confluencia coa rúa de San Pedro'"'. Esta descrición pode ser hoxe contrastada cos datos da ar­queoloxía, dado que nas obras realizadas no ano 1998, tanto na rúa Progreso como na de San Pedro, se localizaron varios tramos da referida obra. Así, no tramo da rúa Progreso, que vai desde a Praza de Santo Do­mingo ata a confluencia coa rúa Xoán Montes, o acueducto foi localiza­do en <lúas actuacións (P9 da figura 8), moi preto da fachada das casas do seu lado norte e, en ambos casos, a un nivel moi superficial, caracteri­zándose pola presencia dos sillares de cantería enteiros e perforados, pero nesta ocasión presentando dentro deles un tubo de cerámica.

Neste tramo tamén se localizou un manancial a unha profundidadc de 60 cm. con respecto ó nivel actual da rúa (PIO da figura 8). Trátase dunha fonte construida con grandes lousas de granito, que mostran re­baixes situados a diferentes alturas, presentando, ademais, unha zona máis baixa, a modo de estanque, no que existe un tubo de cerámica que

(53) Documento'> anexo'> ú Consistorio do 24 dl' ago~to de 1754. AHPI.u Atado 79, onde '>C rt'colle unha <.h:clar<lciún de Don1ingo Franci~co Eytur con data do trece de agosto de 1754: " ... dijo q11c {,¡ nfcnd.t ec11/an~1 de{,¡ nueb<1 fuente corre en li11ec1 T('Cfil desde la cnfr,1d<1 de dha c,1!!c del ( :Llrril de !us \.,1111f>.1n.1s lh1sl<1 lt1s C,15.is quc dio:n ,, l<1 c.1llc de S,111 Pedro y a la {hlrtf' del 111cd10 d,1 ,¡ !11 111¡1rge11 de Ull<l ticrrll l.1hrc1dit1 qui· se dice es de drmiinio del Cr!llt'l'lllo de l.i No1·,1 de cst.i ciud,ui, oti,¡ Ccl!l<1ri,1 cnrrc en h1 supcnficie de l._,¡ ticrr,1, )' en el 1nedi() de t'Sfd e.die suhc 1111c1

<1rqueh1 11111y ,¡/t,¡ y gruesa de f(Jrn1,1 que de 11i11g1111a n1,111cr,1 se puede fJC'nnitir el q11e se /,1hrc, Ull'C ni llllll'/!11 t1 ticrr,1 de junto d {,¡ c,liiert~l, porq11c de ello se puede seguir Sil csec1/c1hro fneci­s<1111cnte le h,1 de resultar ru111<1 y ,1fc11diendo ,¡ la c.1fh1cid,1J de l,1 profJi<1 calle que act111iln1ente tiene s111 h,1cer consideracuín ,¡ /1J que OCll{hl el co11d11ctu, y .. 1 que dh,1 calle nu11c<1 fúe co111pre11-dida en {,¡ re/Crid,1 ticrr.1 o curtilla, y 11ccesit11r q11edc1r 1'11 su st'r {hffll el trc111s1to de c11rros )' 11l<Ís •JUC se o(rc::_c.1, y teniendo presente que el ll'rreno por donde ec1111111,1 fu ohrt1 de !u úlllcríu 11111/l·..i puede por cnu1n<I de cU,1 ni arnnwdo a su cin11cn::,rJ trahaj,nsc fhlr11 f"r11to y fhlr<l q1ut,1r este i11-con1•e1úc11tc y que no Ueguc el c.1so de que se expcri11iente dcsf,dco, y ruina c11 /,¡ ol>r.z se /Juce preoso y C'S dt' sentir que el 1'..ilh1do f><ir<1 cc1-r<1r d/J,1 0Jrt1iú1 Si' s11q11e t111nhién 1'11 frnl'<l recta se­gún curre fu c<11leri11 dc1,1ndo cst11 lihre <1 !<1 f>artc de la ec1llc con que el f>ro¡>io 1•<11/ado Sl'ruiriÍ de de(ens11•0 a{,¡ rcfcrid,1 cai-1crí .. 1 /Jor ,1q11el cost1uio, y por el otro costi1do, que dice a Id dha c.11lc

se dche guarc(er con n1urirJ11es de piedra de 111agnitud que a¡hnten }' des1•1cn la carretaria que es 1'l J1t()do con que dehe 01stodiarsc /,1 nu'náD11<1d,1 n11lerí,1 hien entendido, que {hira el seruicio de {,¡ ni/le no se ,ufcL111f,1 111cí.-; 11i 1nc11<JS tcrrc110 de el q11c [('111~1 ,¡/ tie111po que SI-' ,ifnicí, y /Unno est<111uc1•,1 obr.1 de la fi1entc, y,¡/,¡ st1lid<1 de dha cortill..i, }' csquim1 que dice J dh,1. culle de S,111 Pedro se debe curt.ir {,¡ n111r,1lf,1 que áerrc1 h11crt,1 del regidor D. Joseph Pin1entcl que conf/1111 con la nlisnw cort11l..i rctir,111do dho csq111nazu de 1n11r,df,1 unu bara, p<1rc1 que deje t<l/h1cid,1d al uso de la 1ncnáo11luia calle pur fu que en ,u¡uc/1,1 parte o(upa otra arq1teti1; y en estc1s circuns­t1n1cius se dchc cjcc11t,ir y /nJ11er aquellc1 s1tlfucfri11, y tlSÍ lo decfar,1 fhlfo jur,1n1ento . ., ·

Page 29: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

232 RUB(N ÁLVAR/éZ, COVADONGA CARRENCJ, ENRIQUE GONZÁl.EZ

funcionaría de supuesto desaugadoiro, Non sabemos, con certeza, a qué época corresponde esta estructura. Pensamos que non se pode relacionar coa traída do Bispo Izquierdo na súa fase inicial xa que non aparece mencionada en ningún documento manexado por nosoutros; máis ben, hai que situala en data posterior, formando parte dalgunha importante reforma, con toda probabilidade a que supuxo a introducción do tubo de cerámica dentro dos sillares de granito da cañería, dado que o desau­gadoiro da devandita fome presenta o mesmo materiaL

Seguindo co acueducto, xa na confluencia coa rúa de Xoán Montes, localizouse de novo o scu decurso (Pl 1 da figura 8), amosando as mes­mas características técnicas que o tramo anterior, é dicir, sucesión de pe­dras enteiras de cantería de forma rectangular, rendo tamén embutido neste caso o tubo de cerámica, tubo que, a través desta intervención, constatouse que fora introducido nas pedras de cantería nunha data pos­terior á súa construcción, dado que as devanditas pedras amosan unha rotura dun ancho de 15 cm. na súa parte superior, rotura que foi selacia con argamasa composta de cal, area, cantos e lousa. Pero o maior intere­se desea actuación consistiu en descubrir que debaixo desea canle de can­tería, e a unha profundidade de 1.15 m. aparecen outra canle similar á descrita ata agora. Na seguinte intervención demostrouse que estas <lúas canles de cantería tomaban direccións diferentes, Así, mentres a canle de cantería do nivel superior collía dirección á rúa San Pedro, como o de­mostra a súa localización noutros puntos, a do nivel inferior levaba unha dirección cara ó centro da rúa, onde posteriormente, precisamente na confluencia coa rúa Nóreas se localizou un pozo (P12 da figura 8).

Seguindo o trazado principal do acueducto e nalgún punto da confluen­cia das rúas Progreso e San Pedro, debía de existir unha arqueta, que permi­tiría levar a cabo o cambio de dirección de 90", que describiría o acueducto para enfilar cara á Praza Maior, arqueta que tampouco foi localizada, an­que as obras de 1998 permitiron, en cambio, localizar en varios puntos da rúa de San Pedro a canle principal do acueducto, presentando uns sillares pechados, que mostran unhas características similares ás descritas ata ago­ra, tamén neste caso co tubo de cerámica embutido dentro deles.

A partir de aquí, non se constataron máis tramos do acueducto, pero sabemos gracias ó plano de P, Menchaca que entraría na Praza Maior da cidade de Lugo por debaixo do actual edificio do Concello, dirixíndose á fonte que existía no centro dela.

Volvendo ó relato de Alexos Frieiro diremos que, da terceira arqueta situada un pouco máis abaixo da fome da Praza Maior sairía un terceiro reparto, coa finalidade, por un lado, de abastecer de maneira permanen­te ó Convento das Madres Agustinas Recoletas, situado ó fondo da pra­za, e, por nutro, á fonte da Praza do Campo, non sen antes percorrer o

Page 30: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

U AHASTfCt'MENTU Llt' AUGA Á CILJALJE LJE l.UGU 233

xardín do Palacio Episcopal, onde existía unha pequena fome para rega do mesmo''i4 1

• Deste tramo concreto localizouse o ramal que ía en direc­ción á Praza do Campo, antes de chegar ó Palacio Episcopal, na actual confluencia da rúa Conde Pallares coa Praza Maior, xusto no lugar en que se introduce por debaixo das casas, a un nivel moi superficial. Tecni­ca1ncntc a solución é igual á dos anteriores tramos, é dicir, sucesión de si­llares enteiros de cantería de bo tamaño cunha perforación no centro. Ncstc caso non existía ningún tipo de tubería no seu interior, o que vén a demostrar que a reforma efectuada no acueducto en época posterior á súa construcción e que consisriu na introducción dun tubo de cerámica dentro dos sillares de granito só se realizou, dentro de murallas, desde a arqueta inicial de distribución ara a fonre da Praza Maior, xa que no res­to dos tramos consrarouse a ausencia de tal tubo.

Finalmente, e sempre scguindo a descrición de Alexos Friciro, existi­ría unha cuarta arqueta situada moi preto da Praza do Campo, da cal sairía ademais do cano que abastecía á fonre existente na citada praza, outro, que tería como finalidade conducir a auga á fonte do claustro do Palacio Episcopal, da cal se abastecía este edificio"''. Desre último tramo do acueducto aínda non remos constatación arqucolóxica.

3.2.- Estudio das fontes monumentais

A segunda parre <leste proxecto de traída consisriu en dotar da fonte respectiva a cada un <lestes tramos do acueducto, en definitiva, un total de novc('" 1

( 'i4)" .. el tercer rc¡wrto <JIU' s<Jle de{,¡ n1ot11•,1d,1 c.11lcrí11 es de una <1rq11eta que se al/a nids ,/t'<liri de la fitcntc ¡;rinop,¡{ de la Pl<1-<a M,1yrn a 11ihcl de li1 tierr.i de !u que sale 1111 ¡¡qu'1ducto, o n-irona­do de este tu1nafu¡ ... que h<1cc 1ncdi<! rl'ul, t.1111bié11 co11 su chapeta de lnoncc, f!ur el qua! curre el ilXU.J perenne {hlra el co11uer1to de /,1s A1.Jdrcs AJ!,11s!Tn,1s RecolctJs de l.i ref'erid,1 Ciudtld y desde es/,¡ 111ot11 1udu Jrqucta lh1 siguiento la t·ai/cní.1 11stu el jt1rdi11 del reberendo (_)/JJ1u. J--:11 oti,1

s1t11.1ci<í11 SI' 111!<1 1111<1 fi1e11tc ccrrad,1 con ll.1ul' para q11<111do se of"rczc,1 regar ,1/g1111,1s pf,111t11s de dho ;ardí11 a 111l1110 con ang,1;:0 o regilderds, sin que est<1 Sl'<I perenne, ni ¡;dnicada p.1ra otro fin, desde fu qua! t<1111hié11 bil siguiendo f,1 ü1ilenÍ1 a {,¡ fitcntc de {,¡ f!{az,; del úl11l{Jo ..

(55) ·· ... en 01ú1 i11111edú1cúí11 (,/,¡ pr<1Z'1 do C,unpo} se al!d <!frd urqueta de la q11,1I sale un oirun,1do d(' este 1'1111,1110 ... con su chupeta de lno11ce y 111edio re,1! de <IJ!,11<1 <1silnes1110 µerenc l,1 que hc1 d

l<1 fuente del c/J11stro de dho P11l,1áo nli,1 fuente srrt'C f1Jr,1 el 11'hlSlo de dho l'al<1cio .. (56) Protocolo Notarial Je Juan Antonio Je Barcia do 18 de nurzo de 1756. Fol. 14. AHPI.u: .. si­

tuó 1111<1111ag11ific.1 f11e11te que se f,1/niní c¡¡11 c11,1tro c111los en 111 pl,1:::J Aluiur de cstc1 ciudad, otr,1 IJ¡¡r iJ!,11<11 n1odo, y con trC's cJ1los, c11 la que l/J111an del Ca111po; ufr,1 con uno s¡¡I¡¡ en dicho /',1-fuáo cpis(opal; otra que no es /!ere11ne en el ¡,irdin de die/Ju f!al<1no; otril con solo 1111 l·aiio, en el crJ1n 1e11ff! Je n11csfr() l'udrc y fAllri'1rn1 S,111/0 Dontingo; otra en el co1111e11f¡¡ de ,l\i'ucstro /',ulrc S,111 1-'runcisco; utr,1 c11 el co111'e11to l lospif,_¡/ de Sa11 }111111 de Dios; ofr,1 en el conl'cntu de l,1s 111¡¡­dres de Santa f\.L1rí,1 /.,1 l\'¡¡n1 y /,1 otr<1 en el de l<1s 1H<1drcs Rc(o/et<1s de l'V.11estro P,1dre S1111 Ag11sti11 y tud,1s las de los rcfctidos (0111•e11tos de 1111 solo c.11/n ei1d,1 11na y 1111,1s y otras pcrc11-1u's, según el presente se hal!.111 cst,dAecid<1s y n¡rncntes en d1clh1 /Unna u l'X(cpárí11 de la que corresponde,¡/ cr1111 11·11to de S,111 rra11ásn¡ que 110 se h,1 1·011cl111do /<1 co11str11ccúí11 de cfl<1 fhlr<I ,1c711cl!a fh7rte lo que f!odr,í cjecuf,I/" Sfl'lllfJre y 01,111do le St'd co111·e11icntc ..

Page 31: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

2~4 RUB(,l\i' ;\J.\'1\RF7, (_;()\'AlJC)J\IC'A CARRFI\i'(), F"!',.lRIQUF CC),l\i'ZALFL

Dúas delas destinábanse para uso público: a fonte situada no centro da Praza Maior con carro canos e dúas cuneas cornada pola estatua da Fe, e a da Praza do Campo con tres canos e unha cunea, coa imaxe de San Vicen­te. Cinco para o abastecemento das comunidades relixiosas: Convento de Santo Domingo, Convento de San Francisco, Convento de Santa María A Nova, Convento de Recoletas e Convento-Hospital de San Bartolomeu, todas elas dun cano. Dúas para uso do Cabido, situadas ambas no Palacio Episcopal: unha principal, tamén dun cano, localizada no seu claustro, e outra no xardín do citado palacio que non era permanente.

Destas nove fontes, soamente se conservan dúas na actualidade: a da Praza do Campo e a do xardín do Palacio Episcopal"-', facilmente identi­ficables como parte da obra levada a cabo polo Bispo Izquierdo dado que ambas presentan o seu escudo de armas118

; e por estar caracterizadas desde o punto de vista artístico e arquitectónico, pola énfase ornamental típica do barroco. Así, a fome da Praza do Campo, que centra e domina este pequeno espacio, un dos máis antigos da cidade, está presidida pola escultura de San Vicente Ferrer en actitude de predicación""'. Presenta unha cunea circular de traza moi sinxela'"". O carpo central da fonte áchase integrado por un fuste moldurado con superficies cóncavo-conve­xas, que soporta, á súa vez o corpo central, de forma trilobulada, ador­nado con mascaróns que serven de canos e alternan con elementos vcxe­tais de estilo rococó. Sobre este corpo álzase o remate que serve de peana á imaxe de San Vicente, presentando un perfil troncopiramidal e decora­do coa sucesión de bólas, vol utas e escudo.

En canto á fonte do xardín do palacio episcopal'''", segue o esquema da fome da Praza do Campo, anque de dimensións máis reducidas dado que era unha fonte non perenne. Na actualidade segue presidindo o xar­dín para o que foi construida hai máis de dous séculos. O seu estanque, de forma octogonal, ten no centro un balaústre, igualmente de oito la­dos, que remata nun chapitel decorado na súa parte inferior con gallóns. Encima articúlase unha ornamentada peaña con volutas da que parecen

(57) Rarallouse a posibilidaJe Je que a fonte existente na actualidade no claustro da C<itedral de Lugo forrnase parre desta obra, estando orixinalmente situada no claustro do Palacin Episco­pal: Vila Jato, 1989, 98. Pero nin as súas características artísticas e arquitectr'micas, nioito m<Íis si1npks, nin a presencia nela do escudo do bispo Izquierdo nos permite defender tal idea.

(581 Escudo de armas que está presente noutras ohr;1s da cidade patrocinadas polo citado hispo. Así aparece na porta de Santiago, na súa cara interior. como teqcmuúo Ja reforma levada a clho nda en 1759 e tamén existía na fachada do antigo circere ede<;iástico na actual praza de Ca1n­po Castelo.

(59) ~obre •I~ cuacterísricls estilísti<.:as desta fonte l'idc: Vila Jato, 1989, 82-84. (60) Segundo Vi!a Jato, esta cunea ~ufriu posihle1nente reforn1as posteriores, dada a SÚ<l excesiva

~inxelc/a e a gran diferencia entre esta e a parte central d,1 n1es1na. (61) ~obre (.esta fonte l'idr': Yzquicn!o Perrín, 1994, 267-273.

Page 32: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

O ABASTEUMLNTCJ DL AUGA Á CIDADE DE LUGU 235

colgar froitas, rematadas no que sernellan cabezas de anirnais. Finalrnen· te e colocada sohre unha pcaña cadrada aparece a i1naxe da Virxe sos­tendo ó neno no seu brazo esquerdo.

·En canto ó artífice ou artífices de a1nbas fontes, non existe ningunha referencia documental concreta, pero todos os indicios parecen apuntar cara ó arquitecto compostelán Frei Manuel de los Mártires. Ben é certo que o n1onxe dominico aparece citado soamcntc como tracista da con­ducción de auga, pero todo leva a pensar en Frei Manuel co1no o autor, non só da parte diriamos técnica, senón tarnén da decorativa"·''. A data· ción das obras encontra na propia declaración do prelado un termo se· guro: estaban rematadas en marzo de 1756.

-.;-kr71 •r.,• . 1 f . ' ,1. 1 !

1 ~ ,•

Figura 11.- Aspecto actual das fontes da Praza do Ca1npo e do xardín do J'azo episcopal respectit1a111ente

4.· Abandono do acueducto

Corno remate desta descriciún da traída de augas á cidade de Lugo, financiada polo hispo Izquierdo no século XVlll, hai que dicir que a súa pervivencia non dcbeu de ir máis ali de mediados · finais do século XIX no tramo intramurallas, xa que desde moi pronto empezou a dar proble· n1as, con10 así o reflicten unha serie de expedientes e cartas nos que se fala da falta de auga nas fontes, froito do deterioro da caiíería e a necesi· dade de levar a cabo a súa reparación en diversos puntos do seu perrn·

(62) ViL1 Jaro, 1989, 82-84; Yzquii::rdo Pcrrín, l 994, 267-273.

Page 33: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

2.16 RUH(:'\i AL\'ARr~z, (."()\!¡\/)(),~'CA CARRf--)\,i(). Fl,JRICJUL (;()i'-<'7Al.F7

rrido"''', e incluso se conserva un proxccto datado no ano 1836 obra do enxeñeiro D, Alejo Andrade Yáñcz, mediante o cal se intentou levar a cabo unha in1portantc rcforn1a da n1csn1a 1

¡,4

\ pero que non debeu de exe­cutarse na súa roralidade, dado que as reparacións respcctantes á citada obra continuaron nos anos scguintes'·"''.

Será a mediados do século XIX, cando se vexa a necesidade de subs­tituir o vello conducto por un rubo de ferro de maior diámetro que, ade­mais sería conducido por un trazado diferente, dado que a través do an­terior era i1nposible levar a cabo ningún arranxo, por canto en moitos tra1nos discorría baixo as casas'""·. Concretan1entc, será no pleno do c:onsistorio do 14 de xaneiro de 1852 cando se expoña a urxencia extrc­n1a da substitución'"-', encargándose o tubo de ferro á Fábrica de Sarga­delos'¡,H, e inaugurándose a prin1cira parte da canalización entre o depósi­to da Puerta de San Fernando e a Praza de Sto, Domingo, o 19 de no­vembro de 18531

¡,"1, tramo que ademais levou consigo a construcción

dunha nova fonte pública na praza de Santo Domingo, chamada do Obelisco, Con data posterior, lcvaríase a cabo a execución do segundo tramo desta obra, entre a fonte da Praza de Sto, Domingo e a Praza Maior, que trouxo consigo ta1nén a construcción dunha nova fonte nesta última praza, a chamada dos leóns, inaugurada no ano 1860 e que supu­xo a substitución da fome existente no mesmo lugar mandada construir

(6.1) Fxi~ten unha serie de docunH:·nto~ reuil!ido~ no Atado 1 do Inventario do Concello de Lugo dc­posit,ldo no Arquivo Hi~tórico Provincial coa referencia 0437-00 no que se fala dcstcs prohle­mas. Así no Atado 1-7 (1) recóllese unha carta mandada polo hispo ú concello onde se fala "suhrc f,1 fu/ta de ,1g1111 en f,1s fúentes pri11cip11lcs de/,¡ áudud y /,1 necesidad de reparar". No Ar.ido 1-7 {3) tr<lrase do rei.:oilecernento que se fixu do tuho en 1819 dado que tiii.a todo<; ns scus canos atascados.

(64) Jnfonnc do cnxc11.eiro D. Alejo Andrade Yaiícz con data do 29 de febrciro <ll' 18.16, onde remi­te os planos e or1.anll'nros do'> tuho~ das fonte~ públicas desu cidadc.

(65) Atado 1-5 (.)); FJisc un percorrido polo trazado dos rubos entre a arquet;l do Hospital e a do cuartel polo arquitecto Nernesio Cohrcros, dado a slÍa deterioración ,une ,1 consrrucciún de no­\'as cdificKións na rúa.'! . .\'tarcos, 19 de xui"io de 1846 .. -'\tado 1-'í (4): Expediente .sohre ,1 re­cornposiciún dos tuhos fúra de murallas. 1846. Arado 1-5 (5): Expediente de 1849 sohre a re­p;1ración dos rubos. Atado 1-5 (6), sobre <1 rl'paraciún dos tuhos en 1851. Arado 1-5 ( 11) Lin1-peza do'> tuhos no 1878.

(66) Atado 1-5 ( 14). Onde se Lila do recorlecemcnto dos rubos da'> fontes pLíhlicas e dos prnxecto~ de ,1dquisiciún <lun tuho de rnaior diámetro para o tn1xccto que media entre a arqueta de S. Fern;lndo e a de fronte c'1 l-lospit;1I.

(h7) Arquivo i\lunicipal di: Lugo. Depósito Arquivo Histórico Provincial Je 1 ugo. Sección ()br:i~ Públicas. Libro de actas do Cnnsisrorio de l.ugu, Atado 176. 14-0 1-1852; l 7-01-18.52. Doc. n" 7. Infurrn;1eiún facilit,1d.i polo arqm.:úlogo Fr;lncisco Hervé'> Reiµ;nso.

(68) .'!ohre os porn1i:nores da licit.1ciún ver entre ourros: :\rquivo ,\lunicipal de 1.ugo. Depósito :\r­quivo Histórico Provincial de 1.ugo. Sección ()hra<> Pühlica~. Libro de act:is do C:onsisrorio de Lu¡.;o, Atado 176. 25-12-18.52. Doc. n" 11.

(69) Arquivo ~1unicip.1I de Lui;o. DepÚ'>Íto Arquivo Hi~túrico Provinci,11 Je Lu)!,o. Sección ()bras l\'1blicas. Libro de actas do Consi~torio de I.ugo, Arado ] 77. 16-1 l-18'13. Doc. n" 23.

Page 34: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

CJ ABASTECEMENT() DE AUCA Á C/DADE fJF /.UC'() 2-17

polo Bispo Izquierdo había practicamente cen anos'"". Ámbalas <lúas fontes foron derrubadas en 1914 sendo alcalde D. Angel López Pérez.

En canto á conducción en si, ternos documentación escrita e confirma­ción arqueolóxica da súa presencia. Así, nun documento datado en 1899'"'' descríbese a galería de cachotería dentro da cal se asentaba o tubo de ferro polo que se distribuía a auga. Segundo este documento, a galería saía dunha arqueta situada na Porta de San femando, mostrando unha altura de 1,67 m. por un ancho de 0,83 m., e con paredes dun espesor de 0,56 m., estando o tubo de ferro asentado sobre un murete adosado a un dos muros laterais. Esta galería continuaría ata unha arqueta situada na explanada do cuartel de San Fernando (da cal sairía un pequeno ramal para o abastecemento do referido cuartel), seguindo en liña recta pola parte posterior da rúa de San Marcos ata a !'raza de Santo Domingo, onde, uns metros antes existía, outra arqueta de onde derivaban dous ra­mais, un para alimentar a fonte situada na devandita praza e outro en di­rección á rúa da Raíña, continuando pegada ó seu lateral oeste ata desem­bocar na fonte situada no centro da Praza Maior, da cal sairía outro ra­mal para alimentar a fonte <la Praza do Campo. Desde esta última, parti­ría un pequeno conducto para alimentar a fonte <lo Palacio Episcopal.

Desta galería alintelada, substituta do acueducto do bispo Izquierdo, existen evidencias arqueolóxicas na rúa San Fernando, en varios soares da actual rúa San Marcos'-'', no comezo do actual canellón do Hospital, contiguo á ábsida <la igrexa do convento <le Santo Domingo, e tamén se coñece o seu trazado pola rúa da Raíña, que veñen a corroborar 1noitos <los <latos proporcionados polas fontes escritas.

Se dentro de murallas o acueducto do bispo Izquierdo foise abando­nando xa a partir de mediados do século XIX, extramurallas a súa per­duración foi maior, <lesaparecendo o último tramo aéreo no ano 194 7. Hoxe en día, do tramo cxtramurallas conscrvan1os o tramo inicial subte­rráneo do ramal do Castiñeiro, onde se observa que segue chegando auga do manancial principal, así como o tramo exhumado recentemente na rúa das Fontes en relación co segundo ramal que está xa en desuso.

Cabe concluír, por último, que o abastecemento de auga á cidade <le Lugo seguiu bebendo dos mesmos mananciais naturais <la zona do Mon­te das Pías ata ben entrado o século XX, quedando en total desuso can­do se levou a cabo a construcción <la planta elevadora que permitiu traer a auga desde o río Miño para o abastecemento a toda a cidade. Na ac-

(70) Sohrc <I fontc dos lcóns l'idc: Ahel Vilcla, l 999, 294-309. {71) Informe relativo ú:-. cano-; da(;ldo en 1899. Atado l-5 ( 16). (72) Esta gran galería localizouse, co1Kreta111ente durante as intcrvcncións arqucolóxicas dos soare:-.

n" 9, 2.1, 2S e 27 da rúa San ~tan:os, dirixidas todas das polo J.rqucólogo D. francisco rvtanuel Hcrvés Raigoso, a 4uen lle agradn.:en1us <1 infnnnación facilitada.

Page 35: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

238 RUBf:1\I ÁLVAREZ, CCJVAJ)(),'\fGA CARRF,/\.'(), E,\iRIQUI--. (;(),l\i'ZÁ/.FZ

tualidade, os mananciais están practicamentc inutilizados, senda só usa­dos no seu tramo inicial para a rega dalgunhas hartas.

Bibliografía

AA.VV. ( 1991 ): C1sas e rúas de Lugo, 18SO-I 920. A conformación da cidade actual. Lugo. ABEL VILELA, A. de (1993): "'La fuente de los leones de Lugo. Estudio icono­gráfico". Lucensia, nº 6, Lugo, páx. 121-129. - (1996): "Materia prima para la construcción de Lucus Augusti: proceso induc­tivo a través de las noticias documentales de época reciente". En Rodríguez (~ol­mencro, A., (coord.) Lucus Augusti. J. El amanecer de una ciudad. A c:oruña, páx. 469-4 77. - ( 1999): Urbanismu y arquitectura en Lugo. La /'laza Mayor. Cadernos do Se-1ninario de Sargadelos, n" 82, Sada. ALCOR TA IRASTORZA, E. (2002): Control arqueolóxico de apertura de zan­xas de gas nas rúas A1nor Meilán e San Marcos e Prazas de Santo Donzingo e Ferro! da Cidade de /,ugo. Lugo. Informe tnemoria inédito depositado na l)irec­ciún Xeral de Patrimonio Histúrico da Xunta de Galicia. ÁLV AREZ ASO REY, Rubén / CARREÑO C:ASCÓN, M". Covadonga / GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Enrique (2003): Aqva Vrbi. Historia do abastece­mento de agua á cidade de Lugo (época ron1ana-século XX). Lugo. BURGO L(>PEZ, C. (2001): "Lugo na Idade Moderna". En AA.VV. Historia de Lugo, Lugo, páx. 121-183. CAMPOS ARIAS, A. ( 1999): Informe de la excavación arqueológica del solar nº 23 de San Marcos (Lugo). Lugo. Informe inédito, depositado na Dirección Xcral de Patrimonio. Xunta de C;alicia. FOLGAR DE LA RÜA, M". del C. (s.a.) Mártires, Fray Manuel de los. Gran Enciclopedia Gallega, Tomo, 20. GARCIA CONDE, A. - LOPEZ VALCARCEL, A. (1991): Episcopologio lu­cense. Lugo. GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, E. - CARREÑO GASG)N, M".C:. (2000) "El te­jido urbano de la ciudad romana de Lucus Augusti". Lucensia, vol. X, nº 20, páx. 67-84. NOVO CAZÓN, J.L. (2001 ): "A ciJaJe e o cauto Je Lugo na IdaJe Media". En AA.VV. Historia de Lugo, Lugo, páx. 73-119. PALLARES Y GA YOSO, J. ( 1700): Argos Divina. Sancta María de Lugo de los oios grandes. Fundacú)n y grandeza de su iglesia, sanctos naturales, reliquias y venerables varones de su ciudad y Obisf1ado. Santiago. (rced. Lugo, 1903 ). RISCO, F. ( 1798): España Sagrada. T. XLI. Madrid. TEIJEIRO SANFIZ, B. (1888): Ligeros apuntes sobre la unportancia de la ciu­dad de Lugo durante la donúnacic)n ron1ana. Lugo. VILA JATO, M".D. ( 1989): Lugo Barroco. Lugo. YZQUIERDO PERRÍN, R. (1994): "La fuente del jardín <lel palacio episcopal de Lugo", en Homenaie al ¡1rofesor Antonio Bonet Correa, Tomo 1, Madrid, P'íx. 267-273.

Page 36: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

VIAJES MARÍTIMOS DE CELTAS BRITONES A GALLAECIA EN EL SIGLO V

El paradigma céltico de las islas de la felicidad en el oeste oceánico y los Immrama de la arcaica tradición

oral y la literatura medieval irlandesa

Resumen

Por MANUEL ALBERRO l nst. of Cornish Studies

llnil ·ersity of Lxetcr

La existencia de islas maravillosas en el lejano ()este Atlántico, sede del "Otro Mundo'', es un paradign1a co1nún en la n1itología de los antiguos pue­blos célticos. Relatos de viajes a esas islas fantásticas eran también co1nunes en la tradición oral. Tras la cristianización de Irlanda en el Siglo V, el intenso fervor religioso que se extendió por ese paí~ prornovió "viajes de peregrina­ción" en busca de la "Tierra de los Bienaventurados" en el Oeste oceánico, a1nalgan1ando así prácticas paganas y cristianas. Esas aventuras 111arítin1as fueron recogidas en un nún1cro de "viajes" o i11unran1a y en uno de los nia­nuscritos se describe el desembarco en el !\l() de España. Los viajes de grupos de celtas britones que abandonaron el S <le Inglaterra para dirigirse al N() <le la Península Ibérica, donde desen1barcaron en el extren10 occidental de Astu­rias, pudieron haber sido una de las fuentes de inspiración que i1npulsaron a la creación de esos nianuscritos.

Introducción

Las relaciones comerciales y sociales entre los pueblos del NO de la Península Ibérica y los de las regiones costeras del NO europeo atlántico, que datan de la época pre-histórica, llegaron a su mayor florecimiento durante la Edad del Bronce. Según algunos autores, en ese último perío­do tuvo lugar en el NO peninsular un proceso inicial de celtización en el

Page 37: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

240 A1A1"-'ULL AJ.RFRRC>

substrato de poblaciones indo-europeas que hahitaban la zona, que con­trihuyó posteriormente a la celtización de extensos territorios de la Pe­nínsula ibérica.'''

La presencia céltica en el NO peninsular y en general en gran parte de la Península Ibérica desde el primer milenio a.C. es un hecho probado por testimonios históricos, arqueológicos y lingüísticos.' 2

' En la antigua Gallaecia del período de ocupación romano la población con caracterís­ticas célticas ya existente en la zona se vio reforzada con la llegada de grupos de emigrantes celto-bretones en el Siglo V de nuestra era. Estas inmigraciones célticas tardías, documentadas con testimonios históricos y arqueológicos,'" pudieron haber contribuído parcialmente y haber sido una de las fuentes de inspiración que dieron lugar a la creación de los fa­mosos Immrama, o "Viajes Marítimos" descritos en los manuscritos de la literatura céltico-irlandesa de principios del medioevo.

Los celtas en la Península Ibérica

La temprana y extensa presencia de grupos de población celtas en la Península Ibérica ha sido docu1nentada con testimonios históricos, ar­queológicos, lingüísticos, religiosos, literarios, mitológicos y artísticos. Existen datos fiables de asentamientos célticos durante la Edad del Hie­rro (Hallstatt, 700-500 a.C.) y muchos eruditos mantienen que grupos celtas o proto-celtas moraban ya en la Península Ibérica incluso antes, hacia el final de la Edad del Bronce, y que llegaron a ocupar extensos te­rritorios de esta región geográfica durante varios siglos.'" De todos los antiguos pueblos celtas de la Península Ihérica, los celtíberos son consi­derados como el grupo más conocido e investigado y también el que ha desempefiado un papel histórico y cultural más importante.''' El término celtíbero designa a un sistema arqueológico, lingüístico, geográfico y cu!-

( 11 B. Cu11liffe, Thc Anár.'lll Cclts, llxfor<l and Ncw York, lh:for<l Univ. Pres~. [ 997, p. l 39. (2) T.C.E. Po\Vl'll, Thc Celts, 1.nndon, Thanie:-. and l ludsnn, 1983, pp. 45-48; .\1. Alma~ro-Corhc.1,

"The Cdt~ of the Iherian penin~ula '", en S .. ~·losc1ti et . .il. (eds) Thc Celts, .\.1ilan, Bornpiani, 1991, pp. 389-405; \<1. Alrnagro-Gorhea, y C. Ruiz Zapatero, ed'-., !.os Cd1<1s: J-fis{li1n1<1 y J-:11-rri{hl, Actas del Escorial, ivladrid, Uni\·. Complutcnsl', 1993; ,\1. Lenerz-dc \X1il<le, "The C:clts in Spain", en The Ce/tic \>:/urld, cd. M. j. Green, London and New York, Routledge, 1996, Pr-533-5 [; A . .J. Lorrio, Los Celtiheros, iv1adri<l, Cun1pl11tu1n Extra 7, 1997; A . .f. Lorrio, 1999. "l.e~ Celte:-. et la Péninsulc !bérique", Actcs du colloque international, Brest, 6-8 no\'emhre 1997, Tri­,uie 5 ( 1999), pp. 11-22.

(3) f. Alon~o Romero, Santos e h1ircris de pe,ira, Vigo, Xerais, 1991, pp. 56-58. (4) Vid nota 2. (5) l.orrio, 1997, 0/1. cit., passún; A . .J. l.orrio, "Le\ Celtihere:-: Archaeologie et Culture", f."tudcs

Cc!tiqucs XXXIII ( 1997), pp. 7-36, en p. 10.

Page 38: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

\f/Ajl:.'S A1ARÍIT/1\1CJS Df Ct~LTAS BRITOlVFS 1\ c;,\Lf_,\l-_'CfA 241

tura! cronológicamente bien definido, que se extiende desde el Siglo VI a.C. hasta la ocupación romana de la Península Ibérica y el período in­mediatamente posterior a ésta."' Los celtíberos han sido descritos por un alto número de autores clásicos (Polibio, Diodoro, Poseidonio, Artemi­doro, Estrabón, Valerius Maximus, Silius ltalicus, Justino y Livio, entre otros), debido en gran parte a la larga serie de conflictos bélicos que tuvo lugar entre ellos y los invasores romanos. Marcial declara en un epigra­ma que nació en el año 40 d.C. en la ciudad celtíbera de Bilbilis que es descendiente de celtas e íberos'-'. Diodorus Siculus, citando probable­mente a Poseidonius, expresa como "los celtíberos son el resultado de la fusión entre celtas e ibcros". 1 ~ 1

Amplios territorios del suroeste de la Península fueron también ocupa­dos en la Antigüedad por poblaciones célticas que han sido descritas por varios autores clásicos. Herodotus describe específicamente a los celtici que vivían en esta región geográfica, en las cercanías del antiguo reino de Tartessos."'' Estos importantes grupos célticos, que dejaron tras de sí abundantes restos, han sido últimamente objeto de importantes y produc­tivos trabajos arqueológicos que muestran el avanzado grado de civiliza­ción por ellos alcanzado. 1 w1 Estos testimonios arqueológicos señalan que en una época tan temprana como el Siglo VI a.C., sociedades celtas desa­rrolladas dentro del contexto de su época habitaban esa extensa región.'"'

En cuanto al NO peninsular, no mucho tiempo antes de ser registrada la presencia céltica en esa zona, moraban ya allí uno o más pueblos in­doeuropeos,"' cuya presencia está probada por varios tipos de testimo­nios, entre ellos los epigráficos.'"' Estrabón y !'linio describen varios pue­blos antiguos del NO de la Península, entre ellos los celtas; Herodoto se

(6) .\1. Alrnagro-Corhea," !.<>" C:clt,1s en la PeninsuL1 lbé-ric.1: origen and perscmaliJad cultural"', en .\1. Alrn<1gro-Corhea y C. Rui1. Zapatero. eds. L<!S Ccltus: Hispania y F11ru¡1a, 199.), up. ot .• pp. 12 1-17 3; Lorrio, i 997, "!.e" Cdtiheres: Archeologic et Culture'". np. cit., , p. I O.

(7) ~-tartial, 10 65. (81 Hist. 5. 33. (9) Powcll, 1983, np. crt., p.14. ( 1 Ol T. Júdicc Carnito, 'The Celb in llwri,1 ', Actc~ du CongrC" international J' etuJes celtique'.>, P,1ris

8-11 juillet, Ltudes CC'ftiqucs XXVIII ( 1991 ), 171-93; l .. Berroc1l-Rangel. /,us Puc!J/t¡s (,'é/t1ó!s del Suroeste de la l'cnínsula lhéric<1, C:omplutum Extra 2, \·ladrid, 1992.

( 1 1) A. Arribas, Thc ll1eri.111s, Lundon, 1981, p.46; júJice Camito J 991, op. ot., /1<1ssi111. (12) J. .\laluquer de .\-1otes, "I a FJ,id del Bronce en el occidente atlántico", l'rin1cr,1s Jon1<1d,1s de

A1ctudolo,.;1á, S,111ti<1go de Co111pnstc/,1 /97l, 1, s~1nti.1go Je C:rnnpo~tda, 19-:"5, pp. 1.10-31; H.D. R,111kin, Cclts and thc Classic.1/ \X'orld, London, Croo111 Hel1n, 1987, p. 6.

(13) A. Tnv.u,"l.a in..,cripciún del Cabe\O de fr<igua~ y l.1 lt"n~ua de los lusitanos", Acta" Jo 111 Coloquio <.,obre lenguas y udtur,1s p,1!cohis¡xínicas, l.ishoa 1980, llniv. de Salan1anca l 985, pp. 227-53; .J. Lorro..:hatcgui, "En torno a la da..,ificaciún del lusitano'", Actas del IV Coloquio so­bre lenguas y culturas pakohi..,pana..,, Vitoria l 985, Studi,1 P,deohis¡1J11it<1, Vitori,1-Casteiz. Univ. dd l\1ís \',1sco, 1987, pp. 77-91.

Page 39: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

242 MANUFI. Al.RERRU

refiere a los keltici del Oeste de la Península, y Pomponio Melo a los cel­tici que se habían asentado a lo largo de la costa occidental. Plinio dejó una lista de los pueblos que moraban en el Conventus Lucensis (una gran parte de la región que los romanos designaron como Gallaecia), acompaiiada de una descripción de las regiones habitadas por grupos célticos. Esta temprana presencia céltica en el NO peninsular está tam­bién confirmada por diversos estudios lingüísticos y arqueológicos.<"'

Contactos entre los pueblos del NO de la Península Ibérica y los de Armórica (actual Bretagne francesa), la Península de Cornualles, el País de Gales, Escocia e Irlanda

Las relaciones comerciales, sociales y culturales entre los pueblos del NO de la Península Ibérica y los de Irlanda y las Islas Británicas datan de épocas realmente remotas. Existen testimonios fiables de comunicaciones marítimas e intercambios comerciales entre Irlanda y las regiones célticas del Atlántico occidental durante la época pre-histórica, y de que un comercio de cstai'ío entre ese país y la Península Ibé­rica estaba ya funcionando en el Neolí­tico.1111 Varios eruditos, con base en el testimonio de los miles de tumbas pétre­as halladas a lo largo de las costas occi­dentales de Europa, desde el SO de la Península Ibérica hasta Irlanda y Esco­cia, consideran que esos contactos da­tan del Megalítico."" Las regiones isle­iias y de las costas europeas del Atlánti­co estuvieron envueltas en actividades comerciales facilitadas por un tráfico marítimo que unía a la Península Ibéri­ca, la Península de Armórica, las Islas

fl-~y~·

~ ~-r (j;g.é . ,,,;¿ e' hí"' -L./

i -ll....... n ~ , .... ,¡ / ·. !~\'"1-· ¡¡/ ... ;_. ' 1\{ ' . . ~

{ ' .. '\ t:;:.?,¡ -·r-;:;;_! .· / _ \ ) ~(J ,_~-,~, ! ., \ .J -.,

1 _, ,., '\'; , •--.. --'\.,_J V ·-... ~ ,'° ... D Á "·---····""°'''"·-. f '"' \ .,'_/'-...r.~~.....__.;.·,, ("- r '--' ~-~/ ~- .· ~ ... '-·

""~;:_<. '-·---~-­-..

F ig. 1.- El Área Atlántica de la Edad del Bronce

Británicas e Irlanda. Juntas, formaron lo que varios autores han designado como Área, Zona, Región, Provincia o Fachada Atlántica (Fig. 1 ), que se mantuvo como una distintiva entidad cultural que alcanzó su zenit en la

( 14) A. Tr,111oy, L<I Cafice Rrn1111i11c, Paris, Boeo.:arJ, 1981, pp. 41, 245-46.

( 15) R.A.S .. \lacalisrcr, f rcf .. 111d i11 prc-Ccltic ti111es, Dublin, rv1aunsel an<l Rohl'rts, 1 921, p. 11 h. ( 16) G. Eogan, "Thc Pre-hi~rórk Foun<larion~ of rhe Celric \X.1t·st: Pas~agc Tomhs ,111d Ear!~· Settk­

mcnt'> in \Xiestl'rn Furopc", en Thc Ceft1c Crn1sáo11s11ess, e<l. R. Ó Dris(.:oll, l'v1nuntrath, Port­boisl', Dolmen Pre'>'>, 1982. pp. 9S-1 17.

Page 40: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

VIA_IFS 1\1ARf'rrI:\1(JS DF CFLT1\S BRITCJNLS A GAl.LAFCIA 243

Edad del Bronce."-, Koch ha estudiado las bases sociales de la temprana celtización de esta zona, llegando a la conclusión de que la consolidación de un idioma proto-céltico tuvo lugar allí durante la Edad del Bronce final (ca. 1300- ca. 600 a.C.) "un período de bonanza económica en el que la Zona Atlántica se mantuvo en cercano contacto con la dirección cultural emitida por las culturas Urnfield/Hallstatt C del centro-oeste de Europa". Este autor señala también en apoyo de su tesis el modelo de Collin Ren­frew de rutas comerciales e idiomáticas que sugieren que "Irlanda era el terminus final de extensas rutas marítimas que se prolongaban hasta regio­nes tan lejanas como Iberia".'"' Todo ello parece indicar que varios siglos antes de la Era cristiana el NO de la Península Ibérica estaba ya integrado en el mundo de la Zona Atlántica,""" y que los contactos entre Galicia y las regiones célticas de Bretagne, Irlanda, y las Islas Británicas continuaron hasta la mitad del primer milenio d.C""

Las antiguas conexiones del NO peninsular con el mundo céltico atlántico aparecen incluso en los manuscritos medievales irlandeses y es­coceses, que según algunos eruditos pudieran contener segmentos o res­tos de tradiciones o hechos históricos que tuvieron lugar en la época re­mota en que se originaron las sagas recogidas en los mismos. 1211

( 17) T.D. Kcndrick, Thc Druids- A Study in Keltic Hist<Jl)', London, Frank Cass, 1996, p..14; B. Cunliffc, The Annl'lll Cclts, Oxford anJ New York, Oxford Univ. Press, 1996, pp. 147-67; K. Kri:-.tiansen, Luropc he/ore l-listory, C:amhridge, Cambridge lJniv. Prcss, 1998, pp. 144-57.

( 18) J. T. Koch, "~~riu, Al ha, and l.etha ", t"n1a111,1 9 ( 1991 ), pp. 17-27, en pp. 18-19.

(19) A. Tranoy, 1981,ofi. cit., pp. 18-19. (20) E.C. Bo\ven, S,lints. Seau•ays ,uu{ Scttle111ents 111 thc Celtic f.,1nds, Cardiff, Univ. of Walcs Pres:-.,

1977, passin1; f. Alonso Rrnnero, "Tradition and Innovation in a Galicían pilgrimage of Celric

origins: The Pilgrinrnge ro San Andrés de Teixido", sth lntcrm1tio1wl Congress o/ Celtic St11dics

at S1va11sea, 19H7, Cardiff, Univ. of \Vales Pre<>:-., t 990; .Vl. Alberro, "The Celts in the !\W of

rhe lberian Península, yesterday and today", Celtic-Studies Congrcss JI, lnst. of Cornish Stud­ics, Univ. of Exeter, Nov. 3-.5, 2000 (Nov. 5); ,\·1. A!berro, "Ccltic Hericage in the N\Xl of rhe

Iherian Penin'>ula", lntcrnational Congress ul Mcdicu.Jl Studies, We:-.tern Michigan llniv.,

Kalamazoo, 3-6 1'v1ay, 200 l (en 3 de mayo). (21) tvt. Alherro, "Rdaciones prehí<,túri..:.1s entre Ca licia e lrbnd.1 según los 1n,111u.;;cntos medievalc:-.

céltico-irlandeses", 1-lis¡wniil Ant1¡Jl'<I XXIV (2000), pp. 369-82; l'v1. Alherro, 2002, "La colo­ni1.,tción de Irlanda y E.;;cocia por grupos celus procedente:-. dt:' la Península lbl·ric;1 scgtín lo<.

manu:-.(.:rito:-. rnedievales es1.:ocescs", en Sen/ita A11tig11<1 in Hunor('!n A. ,\1untcnegro Duque et

f.!d. B!J::quez i\1,irtÚU'Z, eds. S. C:re<.po ()níz de Záratt' y A. Alonso Ávila, llniv. de Valladolid,

2002 (en prensa); ,\1. Albcrro, "\ignificancia de l<l'> rcfcrenc1.1s a F:-.paiia en las '>aga~ orales

célric1s de Lt época pagana recogidas en los nrnnuscriros 1nedievak.., Je Irlanda, (;,iles y Fsni­cia", Velcia, 2002 (en prensa); Alberro. :-v1., "C:cltic Calicia? i\ncient Connection'> <llld Similari­

ties in rhe Tradition<., \uperstition~ and rolklore of rhc Corni-.h Peninsub and G,1licia in

Sp.1in", C<!rnish Studics J\1inl', F'Xctcr, lJniversity of Fxett:r Press, 2002, pp.13-44.

Page 41: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

244 1\1Al\ilffL ALBLRR()

Los celtas del NO peninsular tras la conquista romana

Durante el reinado de Diocleciano los romanos crearon una unidad administrativa que denominaron Gallaecia, que comprendía las cuatro provincias de Galicia, la región de Asturias, la provincia de León, el norte de la provincia de Zamora y el norte de Portugal hasta el río Duero. Con datos recogidos de los autores clásicos y las inscripciones

(22) Tranoy, 1981. np. cit.

halladas en esta zona, algunos autores han descrito numerosos pueblos, muchos de ellos célticos, que habitaban esa extensa región.'"' La presencia céltica está indicada por mu­chos nombres de lugar (por ejemplo Navia, Lugo y Céltigos y los que poseen el sufijo -briga), nombres personales, los numerosos castros y los objetos hallados dentro de los mismos y las abundantes referencias históri­cas a los celtici. El nombre ga//aeci o callae­ci, que dio nombre a la región, aparece por primera vez con Apio en 139 a.C., cuando Quintus Servilius Caepio invadió esa región. Por sus éxitos bélicos, l)eciinus Junnius Bru­tus recibió el apelativo de Callaicus.

El principal poblado de los celtas tiburi, Nemetobriga, era un importante centro polí­tico-social y religioso (ambos componentes de este nombre, nemetos- y -briga son clara­mente célticos). Un simple grupo céltico, los gallaeci, estaba compuesto por ca. 300.000 personas que moraban en 24 poblados.'"' Una estela funeraria descubierta en 1996 en la aldea de Crecente, San Pedro de Mera, provincia de Lugo (Fig.2),"" muestra una de­dicación a una joven llamada Apana, una Céltica Supertamárica, esto es, miembro del grupo céltico de este nombre descrito por

Fig. 2.- Estela hallada en Crecente, Lugo; hoy en el Museo Provincial (dibujo de A. Erias)

(21) lhid., pp. 45-74; J. .\1aluqucr de fvlotes, "Pueblos Celtas", en Historia de Espaitt1, ed. R. f\h:néndcz Pid,1!, Torno L 3a parte, ,\1adrid, E<;p,1sa Calpe, 1963, Cap. 1, pp. 17-2 l.

(24) N. Ares Vázqucz, "E,tela Ca~trexa de<;u1berta en San Pedro de \lera", L11Censia 14, Vol. Vil { 1997), Bihlinreca SenlÍnano Diocesano, 1 .ugo, pp. 1 0-21.

Page 42: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

\'/A}LS 1HARÍTT/1\HJS DF CELTA."; BRJT()i\lf:S A CAJ,J,AECTA 245

Fig. 3.- Catedral de san Martín de Mondotiedo, Lugo, donde se cree que estuvo localizada la sede eclesiástica de los celtas britones

Pomponius Mela,'"' y por Plinio el Viejo,"''' como residente en la zona de Galicia. Según Mela, entre los Celtici, que ocupaban gran parte de la región se podían distinguir los Praesamarchi y los Supertamarici o Neri; Plinio menciona a las tribus del Conventus Luccnsis y a los celtici, se· gún él apellidados Neri y a los Supertamarci_,,.,

Inmigraciones de celtas britones al NO peninsular (s. V d.C.) En el Siglo V, durante la época de llegada de anglos y sajones a Ingla­

terra, y por razones que aún se desconocen, varios pueblos celtas deci­dieron abandonar el S de esa isla y emigrar hacia lugares que ellos cono· cían como poblados por gentes afines: la Península de Armórica, y aún más lejos, el NO de la Península Ibérica, donde desembarcaron en el Si· glo V d.C:. en la costa más occidental de Asturias;'" o en Lugo, entre El l'crrol y el Río Eo.'"' García y García mantiene que estos celtas·britones comenzaron a llegar a Galicia desde finales del Siglo IV.'"'' Estas relativa· mente recientes colonias célticas consiguieron mantener su propia identi· dad cultural y sus peculiares estructuras religiosas, que fueron reconoci· das como tales en el Concilio de Lugo de 567 d.C. Se les otorgó su pro· pio obispado (Fig. 3 ), Britonia o Bretoña, con sede en un monasterio

(25) Pon1ponius r-...tcb, Chorogn.l/Jhia, 111, 11. (26) ,.._J,1furalis f/istori.1, IV, 111. (27) lJn,1 amplia dcscripci<'in de los ~rupos célticos de la ,1ntigua Callaeua es provista pur A. Tra­

nov, 1981,op.cit. (28) P. Berresfurd Ellis, 11;c Ce/trc E111pirc, l.ondon, Con~rahk, 1993, pp. S6-S7. (29) J. ()rlandis, Historia soá,1/ y en11u!nlic.1 dt' {,¡ f:s/1<111'1 1•isigod11, \1adrid, Conkdcraciún Fs­

paúola Je Laja& de Ahorros, pp. 48-49. (30) A. Carda y García, "F.cclc~ia r-..tondoniensis"', Diócesis de r-._,tondoilcdo, Fstudius ;\lo11do111c11s­

l'S 2 (\986), pp. 121-34.

Page 43: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

Fig. 7.-Modelo de un barco del tipo curragh en constrncción. 1:../ annazón de 111adera de la

fotografía será recubierto después con pieles curtidas. Fotografía tanuula en 1923.

(Herederos de james Homell).

-~-.

Fig. 6.- Modelo en oro de un barco hallado en Broighter, Irlanda, del si­glo 1 a.C. (National Museum of lre­land, Dublín). Se cree que representa un antiguo curragh de la era pagana.

-----.1_ -~; --.. -,~,:-~ ----~~ -"~=<=-------

.-~._:;..:..:.:_~ -=~--

~-

-· .,.:.·.;,•

Fig. 8.- Un barco del tipo curragh fotografiado en 1972 en la Isla de Arán, junto a las costas de Irlanda (Prof F. Alonso Romero)

Page 44: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

VIAJES MARITTIMOS m (JITAS HRITONES A GAl.l.AUIA 247

propio, Monasterium Maximi, probablemente localizado en San Martín de Mondoñedo y su obispo Mahiloc o Mailoc (Prelado de la Britonensis Ecclesia), que había dirigido un grupo de inmigrantes celtas a la zona, firmó las actas del 11 Concilio Bracarense que tuvo lugar en Braga en 572 d.C:. 1

i11 Estas poblaciones célticas continuaron su expansión y contribuye­

ron en parte al hecho de que toda esa región retuviera el nombre con que la habían designado los romanos, Gallaecia, la Galicia de hoy. La dióce­sis de Bretoña fue arrasada por los moros en el año 830, pero consiguió recuperarse y seguir existiendo como tal al menos hasta el Concilio de Oviedo del aiio 900. Esta Britonensis Ecclesia estaba situada en la actual Santa María de Bretoña, en la provincia de Lugo; relativamente recientes excavaciones arqueológicas han descubierto restos de la misma, localiza­da en el interior de un extenso castro.'"'

Estos contactos entre el NO de España e Irlanda y las varias expedi­ciones de monjes celto-irlandeses y sus acompañantes que llegaron a las costas de Galicia en los primeros siglos de la era cristiana, durante la lla­mada ""Age of thc Saints ", muestran claras resonancias en las antiguas leyendas orales recogidas en los manuscritos medievales irlandeses. Ejemplos de ello son los arcaicos relatos de la serie lmmrama o "Viajes Marítimos", en especial el conocido como lmmram Curaig Ua Corra, expedición que partió de Irlanda en un pequeño barco construido con cuero y tres capas de pieles curtidas, con nueve hombres a bordo, entre ellos un obispo y un sacerdote. Los pasajeros de este curragh, un tipo de embarcación primitiva forrada de cuero que se siguió utilizando en zo­nas apartadas del Oeste de Irlanda y la Isla de Aran hasta hace solo unas décadas (Figs. 6-8),'"' desembarcaron en "la punta de España", donde sus tripulantes y pasajeros fundaron una iglesia.""

Galicia es la región española más cercana geográficamente a Irlanda, ya que la distancia desde Á Coruña hasta el S de esa isla en línea recta es de algo menos de mil kilómetros. Desde Galicia partían en la Antigüedad osados mercaderes en sus ligeros curraghs con sus cargas comerciales

(J 1) /bid., p. 124. (321 \.1. Ch,11noso Lan1as, "l.a;, primitÍ\'dS Diócesis Je Brituña y de San .\larrín de Mondoñedo a la

luz de recientes descuhrinlientos'', Br<leilru Augusta 21, pp. 356-59; M. ChJ.tnoso La1na;,, "Avance informativo sobre la;, cxcav,1ciones arqucolc'igica-; realizadas en Bretot'ía (1 ugo) du­

rante las ca1npañas de 1970 y 1971, Noticiario Arqucolúgico Hispánico, ,\1adriJ, Prchistori.i 4, 11975), pp. 268-71.

(3.1) La navcgabilid:1d de los curr,1gh, con lo-; que los antiguos cclt,1s podün realiz.u !argo~ viaje~ 1narítimos, es descrita en: F. Alonso Ron1t'ro, "E;,tudio ~obre las antigua;, embarcaciones Je cuero del Atlántico", G1illaeci11 1 { 1975), pp. 120-40; Alonso Romero, 1991, ofi. cit., p. 100; S. :\1cCrai1, "C:cltic Seafaring and Transport", en Thc l.cltll· \Y/orld, ed. i\,1.J. Creen, LonJon and >:cw Yurk, Routledge, 1996, pp. 264-65; R. i\1ac Cullagh, Tl;c lrish Curr,Teh Fofk, Duhlin, Wolfhound Press, i 992, passi111.

(34) \X'. Stnke~, "The Voyagc of thc Huí Curra", Rcl'll(' Celtiquc XIV { 1893), pp. 22-69.

Page 45: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

248 MANUFI. Al.BERRO

para navegar por la ruta del Atlántico que les llevaba a Bretaña en la costa de Francia, Cornualles, Gales, la Isla de Man e Irlanda. Y en los primeros siglos de nuestra era, ese tráfico entre las dos regiones extre­mas, Galicia e Irlanda, cambió de pasajeros. De Irlanda, en la llamada "Época de los Santos Irlandeses", partían los curragbs con monjes y sus seguidores hacia la región gallega y monjes gallegos viajaban también a Irlanda, recién convertida al Cristianismo,'"' donde introdujeron nuevas prácticas y ritos religiosos como los cánticos del Credo durante la Misa, que habían llegado a su vez a España del Este, donde habían sido parte del rito oriental desde hacía ya muchos años.'""

En todo caso, el gran significado material y sobre todo espiritual de los viajes marítimos y emigraciones arriba descritas, desde las regiones célticas de Gran Bretaña y la Bretagne francesa hacia el NO de la Península Ibérica, pudieron haber ejercido una cierta influencia en la creación de los immra­ma, o "viajes" descritos más adelante, que consistían en relatos manuscritos basados en parte en las leyendas de la literatura oral existentes en esa época en los países célticos. Esta es una hipótesis que ha sido presentada ya por Alonso Romero.',-, Yendo más lejos aún, estos arriesgados viajes marítimos de los monjes britones y sus seguidores que se dirigieron a Galicia, pueden ser incluso considerados corno verdaderos immrama; esta es una conclusión que puede ser alcanzada tras analizar todo lo descrito más adelante.

Atlantis y la Isla de la Eterna Felicidad

En la antigua Grecia de la Edad del Bronce existía una creencia, ex­presada en el folklore y en la literatura, de que en el océano occidental, más allá de las Columnas de Hércules, existía una gran isla o continente, que bien pudiera ser la Atlantis mencionada por Platón. Esto no era una novedad, pues en la mitología de los antiguos egipcios el dios Ra reco­rría los cielos de Oriente a Occidente navegando en sus embarcaciones sagradas y los espíritus de los recién fallecidos se dirigían también hacia las estrellas en una ruta solar Este-Oeste. En algunas pinturas y sarcófa­gos marinos etruscos aparece también representado el viaje marítimo de los muertos a una Isla de los Bienventurados. Esta creencia en una Isla de los Bienaventurados ha sido descrita como algo común entre los grie­gos, los celtas y los germanos, ya que se trata de un mito muy extendido en la Antigüedad, que con diversas variaciones, señala el camino hacia

(3S) !.a cunversiún Je lrland;1 al Cristiani"n10 cnmcn1,Ú a principios Jcl Siglo V OHl 13 llq~ada ,1 l.1

Í<>ia en el ,11]0 431 Je un ral P<1IL1diu111, obispo en\'iado por Roina. Sin crnhargo, e~tt' hecho ~uele ser atribuido a 1<1 l"Xtensa lahor eY,1ngcliLadora reali1.ada por San Patricio: ,\1. 1.ow, Ce/tú: Chnsti.11lity .u1d t\ii.1t11rc, Edinhurgh, Polygon, 1996, pp. J9-42, 48-53.

(36) ~tic Cullagh, 1992, op. át., pp. 28-29. (.17) Alon~o Romero [ 991, op. cit., pp. 56-57.

Page 46: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

VJA}t:S MARÍITJMOS DE CELTAS RR/TONFS A GAUAJTIA 249

un Otro Mundo situado en un lugar lejano de Occidente, generalmente una isla perdida en el Océano.""'

En el antiguo mundo de los celtas, la presencia de arcaicos mitos y le­yendas con referencias a un Otro Mundo en el Oeste oceánico es un he­cho muy común, que posee múltiples representaciones. Una parte subs­tancial de la mitología céltica está constituida por las visitas a un país ex­traño y misterioso en el lejano mar, que podía estar localizado en una alejada isla o continente de este mundo, y que era en realidad un lugar li­minal, de paso hacia otra dimensión o un mundo sobrenatural."'" Los re­citadores de cuentos irlandeses (seancha{), presentes en la isla desde la antigüedad más remota hasta nuestros días, continúan aún manteniendo en sus repertorios arcaicos cuentos con este tema. i4rn

Entre los antiguos celtas el Otro Mundo era descrito en los antiguos relatos bajo una serie de nombres diferentes: Tír na nOg o la Isla de la Eterna Juventud, la Isla de los Bienaventurados, la Isla de las Mujeres, la Isla de la Felicidad y aún otros más. Ese Otro Mundo poseía también un número de características comunes. Era en esencia un lugar agradable y proveedor de felicidad; era la fuente de todas las sabidurías y conoci­mientos; sus habitantes se entretenían con continuas fiestas y banquetes, la práctica de juegos y deportes, la dulce compañía de bellísimas mujeres, y con música y cantos encantadores; el tiempo no transcurría y no exis­tía ni la enfermedad ni la vejez, pues sus moradores se mantenían eterna­mente jóvenes y sanos.1

"' De hecho, este Otro Mundo era una imagen idealizada de lo mejor del mundo terrenal. La arcaica literatura oral de Irlanda abunda en alusiones a héroes-guerreros celtas que fueron con­vencidos a trasladarse a ese Otro Mundo por un ser sobrenatural, gene­ralmente una hermosa y majestuosa doncella. Para llegar hasta ese Otro Mundo había que navegar a lo largo del mar en la dirección de la puesta del sol,"21 aunque hay que señalar que existen también arcaicos textos donde se describe a ese Otro Mundo como situado bajo tierra, debajo de un síd, un antiguo túmulo o montículo sagrado de los muchos que exis­ten en lrlanda.1411

(38) lbid., pp. 48-49. (39) A. Rees and B. Rees, Celtic líeritage, London, Than1es and Hudson, 1990, p. 297. (40) J.H. Debrgy, "The Gaelic Story-teller", I'nu-eedings of the British Acaderny XXXI ( 1945), pp.

183-93. (41) M. Dillon and N. Chad\vick, The Ce/tic Re,dn1s, London, Weidenfeld ;:ind Nicolson, 1974, p.

300. (42) P. Mac Cana, "Mongán 1nac Fiachna and 'Immram Brain'", Ériu 2J (1972), pp. 102-42; T. F.

O'Rahilly, Early lrish History and Mytholo}.,')', Duhlin, ln~titutc fnr Advancc~ Studics, 1946, pp. 106-22, 127, 318; P. Sims-William~, "Sorne Ccltic Otherworl<l Tcrm~", en A.T.F. Matoni~ and D. F. Melia, eds., Ce/tic Language, Celtic Culture, A festchri(t for Eric P. Hamp, Van Nuy~, California, 1990, pp. 57-8 l.

(4.~) J. Carey," Thc location of the Otherworld in Irish Tradition", f:.igse 19 (1982-83), pp. 36-43.

Page 47: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

25() A1A1\lUEL ALRFRR(J

Los arcaicos relatos mitológicos de Irlanda pueden ser divididos en cinco grupos: 1) Las historias de cultos locales de manantiales, ríos y la­gos; 2) los relatos acerca de los antiguos dioses célticos, conocidos desde tiempos remotos en Las Galias y algo más adelante en las Islas Británi­cas: Dagda, las tres Matronae, Brigit, Lug y otros; 3) los dioses irlande­ses nativos, que moraban bajo los antiguos síds: Midir, Oengus mac Óc; 4) los dioses que vivían más allá de los mares; 5) historias de Tír na nÓg, El Otro Mundo, la Tierra de la Juventud, o Mag Mell y de los mortales que la visitaban.( 4

-11

Los recitadores de cuentos irlandeses distinguen entre echtrai (aventu­ras) e immrama (viajes). Estos últimos envuelven visitas marítimas a un número de islas del Otro Mundo. El más antiguo, ya que data de la era pagana de Irlanda, es el famoso Viaje de Bran hijo de l'ebal, descrito a veces como un echtrai y en otras ocasiones con10 un immram. Este fa­moso relato en verso fue compuesto en Irlanda en el Siglo VII u VIII,' 45

' y un manuscrito hoy perdido, recopilado en el Monasterio Druim Snechta, es probablemente la fuente original del gran número de manuscritos pos­teriores donde se relata esta historia.' 4

" Van Hamel cree que esta obra existió ya en las tradiciones orales antes de ser puesta por escrito''"' y Di­llon considera que esta saga es esencialmente una expresión de ideas pa­ganas.'4~'

La historia, en síntesis, dice como:

lln día, cuando el joven Bran hijo Je Febal se pasea por el jardín Je la casa real oye una 1núsica <le tanta dulzura que le induce al sueño. C:uando se despierta se le aparece una bc\1ísin1<1 .. Luna extrarlamente vestida, que porta una niaravillosa ra111a de n1anzano, de plata, en sus nianos. La extra11a n1ujer le describe con rne\odiosos cánticos el esplendor y las delicias inco1nparables del inundo situado n1ás 3[L_í del occidental océano, con sus hennosas islas donde moran 1niles de jóvenes v bellas niujeres, su música celestial y una con1pleta ausencia de peligros y .traiciones, penas, enfennedades y la r;.,isma n1uerte, pues estos 1nales eran con1pleta111cnre des(onocidos. El día siguiente se ernbarca Bran con tres (On1pa11ías de nueve hon1bres cada una y tras dos días y dos noches de navega(ÍÓn se encuentra con el dios niarino f\.1anannjn rnac Lir, que cabalga sobre los mares en su carruaje de Jos ruedas. C:onver­san, y Iv1anannán, con sus grandes poderes 1ncígicos, transforma los mares y los peces en una verde llanura con rebaüos de ani1nalcs del País Prornerido. Tras ello siguen su ca1nino y más adelante llegan a la Isla de la felicidad y

(44) Dillo11 and Ch.1<lwick 19";"4, op. át., p.137. (4))./. C.ucy, S111dics 111 lnsh Liter,lfurcund 1-listury, Dubhn, In~titutc for Adv,11Ked Studie.~, 1979,

p. 280. (46) .\.LJ Green, Dictio11i.1ry of C('ftic A,1yth .ind 1.cgend, London, Thames an<l Hudson, 1992, pp.

48-49. (47) A.C.van Hamel, ••Jrnmrama"', A1cdic1•,1/ ,11uf J\1oden1 lrish Senes X, p. l. (48) :vi. Dillon, l:~<1rly lrish Liter,1t11re, Chic1go, Uní v. of Chic;igo Prcss, 1948, pp. 105-6.

Page 48: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

\'IA_ll-:S W1ARÍTTIJ\1()S DE CLl.TAS Bl~tfC>NFS A CAl.l.AFC/1\ 251

después a Emain, la Isla <le las Mujeres, donde son recibidos por una <lan1a que los acomoda en sendas can1as, ca<la uno de ellos con una bella y joven doncella. Apetitosos manjares y bebidas, n1úsica, cantos, fiestas y cntreteni-1nientos hacen la vi<la <lulce y placentera. El tie1npo pasa así suave1nente: "a ellos les parecía que había transcurrido un año, pero en realidad habían sido 1nuchísin1os más". Un día, uno de ellos se ve afligido por una gran nostalgia y con gran vehemencia logra convencer a Bran para que realicen una visita a Irlanda, su antiguo país. La dan1a les advierte que les va a pesar sun1amenre y que en todo caso, si se deciden a ir, que no pongan en modo alguno pie en tierra. Al llegar a la costa de Irlanda se encuentran con una gran asan1blea de gente, y Bran les cuenta desde el barco que él es Bran hijo de Febal y ellos le contestan que no conocen a ese personaje, pero que han oído contar el anti­guo Viaje de Bran a los recitadores de cuentos orales. El hon1hre afligido por la nostalgia salta entonces a la playa y nada 1nás pisar la arena se convierte en un 1nontón de cenizas, como si hubiera estado ya nluerto durante n1uchos cientos de años. Bran cuenta entonces a los allí reunidos sus aventuras, v lue­go las escribe en verso en el idion1a ogha1n en unas piezas de 1nader; que arroja a la playa. Se despide de ellos y desde ese 1nn1nento nunca 1nás se supo cosa alguna acerca de él ni de sus aventuras.'~"'

En la mitología céltico-irlandesa, el dios Manannán nombrado en el Viaje de Bran es el rey de Mag Mell, la llanura de la felicidad o The Land of Promise y está vinculado a la Isla de Man entre Irlanda y Gran Bretaña, de la cual fue el primer rey (Fig. 4). Manannán está considerado también como el protector de Irlanda. En las tradiciones del País de Ga-

Fig. 4.- Phalera de plata con 20 cabezas humanas y un triskele central hallada en

Villa Vechia, Manelbo su/ Mella, Brescia, Italia (arle céltico del siglo I a.C.). Tanto

las cabezas como el triskele son frecuentes en el arte céltico. Este últinto es el en1ble-1na de la lsala de Man y está asociado en

la mitología céltica con el dios 111arino 1na11annán, considerado como el primer rey de esa isla. (Museo Cívico, Brescia).

'

,. )""'_j: ·~ ;''· . .,, ''\ ' . . .. '\ -~~ .~\

1 ""'. • 1• ,!.·,'S.· .. . \ ',,., ~ 4'!. ..,,. '1'l!\ ¡ ,.... ' - , -~·/

~,,.-- / \.,_ ! ' ·~ l' ,,., (49) Fxtract.iJo de: 13 . .\.1l'ycr, n!. ,1nd tr., ·1'/Jc \'ny,1ge uf ffr,111 su11 o/ /·chal, London, 1895, 1, 2. El

rebto aparece tamhit·n en: D. Ó h()gáin, ,\'lytfJ, l.cge11d <111d Ro111.i11a', Ncw York, Prcnticc ! !ali Pre~s. 1991. pp. 50-51; :\. Cottcrcll, Thc F1t()'(!upcdi.1 uf A1ytholu.t..'-Y, London, Lorcnz Books, 1999, pp. 106-7. Y en ~íntcsis en: P. \.1a..: Cana, Celtic A1ythulngy, 1 ondon, 1983; \L [. (;reen, L)iL·tio11<1r:v of Celtú· lli1yth .i11d T,egcnd, Lon<lon, Thames and Hud~on, 1992: J . .\1,1c Killop, Dittiu11<1ry o( Ce/tic Afythology, ()xforJ, Oxford Uní v. Pre~~- 1998, p. 46. Y un an:lli­<;Í<; y c01ncntarÍo<; en: S. \t1e \.1athún.1, ln11111",11n 1-lr,1h1, Tiihingcn, 1985.

Page 49: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

252 MANUEL Al.BERRO

les, este dios es conocido como Manawydan son of Llyr y hermano de Bran the Blessed. La bellísima forma lírica con que se describe en el Viaje de Bran el encuentro de éste en medio del océano con Manannán está considerada como una de las imáge­nes más hermosas de la tradición mi­tológica céltico-irlandesa.

El ogham citado en el cuento es un simple y místico alfaheto com­puesto en Irlanda a principios de nuestra era (Fig.5). Las claves para descifrar este alfabeto críptico se ha­llan en el Book of Ballymote. En las sagas irlandesas más antiguas a pare­cen referencias al uso del ogham para transmitir mensajes secretos con di­versos propósitos y piezas retóricas y encantamientos escritos con este alfa­beto en placas de madera. Sin embar­go, los testimonios que han sobrevi­vido consisten en unas 400 inscrip­ciones, principalmente en estelas fu­nerarias de piedra halladas sobre tumbas en Irlanda, Gales, Escocia, la Isla de Man e Inglaterra. La mayor parte de esas inscripciones son el ara­mente pre-cristianas, esto es, de prin­cipios del Siglo IV'"" y el estilo de los textos muestra una gran antigüedad, como lo demuestran las extensas ter­minaciones de las palabras.'"' Aun­que se considera hoy difícil llegar a conocer con certeza el origen del nombre ogham, algunos eruditos consideran que pudiera haber sido

o A

R

l NG

M

T D H

Fig. 5.- Piedra verlica/ con inscrip­ciones en ogham, hallada en Cool­margit, conservada hoy en Dunloe, Co. Kerry, Irlanda (Commisoners of Public Works, Dub/in). A la izquier­da, claves de este criptico alfabeto.

derivado de Ogmios, un dios céltico asociado con la retórica, descrito por el historiador Luciano de Samosata (Siglo II d.C.) como un dios de Las Galias'"' y que se cree que es el mismo que Oghma, un arcaico dios

(50) J. Vendryes, "l.'écrirure ogan1ique et ~es origine~", Ftudcs Ccltiqucs IV, pp. 8.1-116; Ree~ and Rees, 1990, op. cit., pp. 189-90, _")96, note 26.

(51) Ó hÓgain, 1991, op.cit., p. 349. (~2) G. C:alder, Aur.úcept na n-Éccs, Edinhurgh, 1917, pp. 187-91, 272-99, 349-50, 373; T. r.

O"Rahilly, Thc Griidels and thcir PrcdecessrJrs, ()xfnrd, Oxford Univ. Pre%, 1935, pp. 41-42; E.A. Grey, C,lth Muiie Tuired, Dublin, 1982, pp. 28-29, .12-33, 38-45, Sl-53, 64-65, 68-71, 131.

Page 50: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

VIAJES MARÍTTIMOS DE CELTAS RR/TCJNFS A GAUAECIA 253

céltico hermano del todopoderoso Daghdha, el dios supremo en la anti­gua religión céltica de Irlanda.'"'

Los Immrama, o "Viajes Marítimos" hacia un Otro Mundo en el poniente

Un foco de interés en las descripciones y relatos orales de visitas má­gicas al "Otro Mundo" es la existencia de textos manuscritos acerca de las mismas, o immramas. De los siete irnrnrarnas mencionados en las an­tiguas sagas y en el Book of Leinster,"" solamente tres han sobrevivido: "The Voyage of Mael Dúin", "The Voyage of the Uí Corra" y "The Vo­yage of Snédgus and Mac Riagla". El más antiguo de ellos es el Viaje de Mael Dúin o Maeldoun, recogido en un manuscrito titulado "The Book of the Dun Cow", de ca. 1100 y en algunas otras fuentes y editado y traducido al inglés por W. Stokes y publicado en Revue Ce/tique de 1888-89. Este irnrnrarn ha servido de fuente de inspiración para los si­guientes irnrnrarna, y también para la famosa leyenda medieval Naviga­tio Brendan, o "Viaje de San Barandán", que está a su vez considerado por varios autores co1no proveedor de un cierto impulso o inspiración para los viajes hacia el Oeste que llevaron al descubrimiento del Nuevo Mundo. 1 -''i

El Irnrnrarn Curraigh Ua Corra está contenido en el Book of Fermoy del Siglo XV, aunque las características del texto lo sitúan al principio del período conocido corno Middle-Irish, ca. Siglo XI. Contiene un nú­mero de elementos tornados del Viaje de Mael Dúin y ha sido traducido y editado por Stokes"" y por Van Harnel."'1 Resúmenes con críticas y co­mentarios acerca del mismo han sido realizados también por varios au­tores."" La versión original completa en idioma gaélico es la publicada por Van Harnel en Immrama, altamente poética aunque está escrita en prosa. Se cree que el obispo Sóerbrethach y un tal Mo Cholrnóc hijo de Colrnac han sido los principales actores en la recolección de esta leyenda de las fuentes orales en la remota Isla de Aran. Los manuscritos que con­tienen el texto en prosa del Viaje del Uí Corra son el citado Book of Fer-

(53) H. Arbois de Juhainville, The lnsh Mythological Cycle, (trans. R.I. Best}, Dublin, 1903, pp. 172-73.

(54) Lcahbar Laignech (Book of l.cinster), repr. facsinlil, Lon<lon, 1880; R.I.. Bc~r and .\1. A. ü'Bricn, cds., The Book of Leinster, Duhlin, lnstitute for Advam.:e!. Studics, 1956.

(55) T.J. Wcstropp, "Brasil and the Legendary Islands of rhe North At!antic", Proceedings nf the Royal Jrish Acaderny XXX ( 1912), pp. 233-60); T.W. Rolleston, Myths and Legends of the Cdtíc Race, 2nd edition, London, Ge¡irgc G. Harrap, 1949 (first edition 1911 ).

(56) W. Stokc~. "The Voyage of Huí Corra", Reuue Celtique XIV(1893), pp. 22-69). (57) A.G. Van Hamd, lmmr¡¡111a, Dublin, The Stationcry ()fficc, 1941, pp. 9.l-111, 139-41 (S8) E. ()'Curry, Lectures on the Manuscrípt Mdteriu.ls o( Ancient lrish History, Duhlin, 1878, p.

289; H. Zimmcr, Zeitschri(t (iir deutsdu's Altertunt XXXIII, p. 183.

Page 51: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

254 MANUF,/, Al.Hr.RRCJ

moy, un vellum del Siglo XV que se halla en la biblioteca de la Royal Irish Academy (en pp. 169-77). Los otros tres manuscritos son copias en papel conservadas en esa misma biblioteca, clasificadas como 23 M 50, 23 C 19 y 23 N 15. Una versión de la leyenda de este viaje se halla tam­bién en el Book of Leinster (LL 189 e 30).''"

Las personas nombradas en el relato son los tres hermanos Uí Corra o Chorra y su padre Conall Derg, Además de los tres hermanos Uí Co­rra, en el Libro de Fermoy son mencionados seis acompañantes, entre ellos un obispo y un clérigo, lo que hace un total de nueve personas.

Un detalle sumamente interesante dentro del contexto del tema trata­do en este trabajo es el hecho de que en el relato del viaje se menciona cómo desembarcaron en "la punta de España" donde se asentaron y fundaron una colonia y una iglesia:

'Ragthaísi', ol sé, · uaimse indossa forsin muír co Rin Espáine, 7 tecé­mait lucht n-óenaig forsin muir dúib oc iascach, 7 béraitseom leó sib do­chum tíre 7 amal ragasa', ol sé frisin escop, ·asín churach for tír, déna sléchtain fo thrí do Dia 7 in fót forsa fuiréma., ."'"

El texto describe claramente Rin Espaine, "la punta de España", como el lugar de desembarco, una indicación clara de que se trata del NO peninsular, o más concretamente, Asturias y Galicia. Curiosamente, en el famoso manuscrito medieval irlandés Leahbar Gabhála o Libro de las Invasiones de Irlanda,"" se describe como Cesair, hija de Bith,

... fri hocht die tanicc alle en 18 días llegó ella Co huillind naird nEspain... al lejano rincón de España ...

Aissidhe co hErind ain, Fri re na vi trató Espain ...

De allí a la noble Irlanda en nueve días desde España ...

En esta y otras partes de este antiguo texto se pueden ver las referen­cias al lugar de España donde moraban los celtas goidélicos o milesia­nos, que según esas fuentes mitológicas fueron los que desde allí se diri­gieron como invasores a Irlanda. Ello está claro en la descripción del "le­jano rincón de España" (huillind naird nEspain), comparable a la "punta de España" del texto en la leyenda del Viaje de los Uí Corra. Estos térmi­nos describen claramente el extremo nord-occidental de Galicia, proba-

(59) Vid. Nota 54. (60 Van Hamel, 1941, op. cit., p.110, paragraph 510. (61) R.A.S. Macalistcr and J. MacNeill, l.eahhar (;a[Jhála (The Recen~ion of Micheál Ó Cléirigh),

Duhlin, Hodges, Figgis and Co., 1916, Pan 1, Chaptt:r 1, pp. IS-16. El manuscrito original (~1S 23 K32) está conservado en la hihliotcca de la Royal lrish Academy, Duh!in. ()tra edición del 1nismo e~: R.A.S. Macalister, Lehor Gabála Erenn, Dublin, lrish Tcxts Society, 5 vols., 1938, 1939,19411, 1941, 1956,

Page 52: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

VIAJES MAR(IT/M()S DF CELTAS BRIT()NFS A GALl.AFCIA 2SS

blemente el Cabo Finisterre o la región de la presente Á Coruña descrita en los arcaicos relatos orales irlandeses y en los manuscritos como Bri­gantia.

El Immram Curaigh Maile Dúin, o Viaje del barco de Mael Duín es la descripción de una maravillosa aventura en la cual el barco navega a lo largo del infinito océano y sus 21 pasajeros van visitando sucesivamente un total de 31 islas. Al final llegan a la Isla de las Mujeres, donde son dulcemente recibidos y festejados en la forma descrita en los immrama: cada uno duerme con una bella doncella, hay fiestas, banquetes, música y otros entretenimientos, la vejez no existe y allí viven para siempre go­zando día y noche de los placeres que les son ofrecidos. El manuscrito data del Siglo X, aunque se cree que pudiera estar basado en otro del Si­glo VIII."'''

El Voyage of Snédgus and Mac Ríagda es una saga del Siglo IX o X, con la historia de dos peregrini que viajaron desde lona en Irlanda hacia el océano occidental, donde visitaron varias islas. 16 ~ 1

The Age of the Saints, o La Época de los Santos Irlandeses

La llamada "Age of the Saints" de los siglos VI y VII es una época singular marcada por un gran fervor religioso que llevó a miles de perso­nas recién convertidas a abandonar familia, bienes y amigos para lanzar­se por el mundo en una labor evangelizadora o a buscar un lugar inhós­pito donde retirarse para vivir en la mayor austeridad el resto de su vida dedicados a la oración, la meditación y la contemplación de la naturale­za. Cientos de ellos perecieron en la empresa, perdidos en el ancho mar, o asesinados a lo largo de peligrosas veredas y caminos.

Los "santos" irlandeses de esta época suelen ser clasificados en uno de los siguientes grupos: 1) Los obispos, quienes tenían a su cargo una sede episcopal móvil dentro de un territorio no muy bien definido; 2) Los padres superiores que regían los monasterios donde se educaba a los monjes; 3) Los "santos" ambulantes, esto es, los cientos de peregrinos que movidos por un altísimo fervor religioso y una extraordinaria deter­minación, tomaban uno de dos caminos: unos se dirigían por mar o por tierra a la búsqueda de un lugar desierto y solitario donde pasar el resto de una vida de sacrificio dedicados a la oración y la meditación y otros se lanzaban al mar en un curragh o seguían los caminos medievales del

(62) M. Dillon, J-"arly lnsh H1story, Chicago, The Univ. of Chicago Press, 1948, pp. 125-30. Una ainplia versión de este i1nmra1n aparece en: C. Squirc, Ce/tic Mythology, Lanark, Scorland, Ceddes & Grosset, 1999, pp. 198-213.

(63) W. Stokcs, Re1 111e Ce/tique IX, pp. 14-32.

Page 53: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

256 MANUH ALBLRRO

Continente Europeo en una labor evangelizadora, creando a su paso nuevas iglesias y monasterios.'ó" Estas tres clases de santos de la primera época se hallan descritas en un documento conocido como Catalogus Sanctorum Hiberniae. 1

h11

Una de las características más destacadas y originales del cristianismo primitivo de Irlanda y de la Época de los Santos, era ese amor a las co­rrerías espirituales, peregrinatio, que era interpretado tanto en sentido li­teral como figurativo. Este era un tipo de peregrinación con resultados permanentes, que significaba el partir en un frágil curragh (fig. 9), de­jando atrás hogar, familia y amigos para lanzarse en busca de un lugar remoto, desierto y solitario donde retirarse a vivir una existencia extre­mamente austera. 1h~' Muchos de estos lugares e incluso los primeros mo­nasterios de Irlanda, establecidos en la mitad del Siglo VI, estaban locali­zados en pequeñas e inhóspitas islas cercanas a la costa. Uno de los me­jores ejemplos de lo anterior es Skellig Michael, un islote casi inaccesible donde los monjes vivían de las pocas plantas silvestres que podían reco­ger, de la pesca y de huevos de pájaros (Fig. 10). Como viviendas indivi­duales construyeron sencillos edificios de piedra sin amalgama alguna conocidos en Irlanda como bee-hives (colmenas), cuyos restos aún se conservan (Fig.11). Otros muchos peregrinos deambulaban por lugares apartados del interior de Irlanda o del continente europeo, algunas veces solos, a veces acompañados por un pequeño grupo de seguidores. No lle­vaban nada consigo y no tenían protección armada alguna en una época cuando las calzadas reales eran a menudo un escenario donde ladrones de caminos y malhechores realizaban coda clase de fechorías.

En un reciente trabajo, Merdrignac realiza un análisis de esta Edad o Época de los Santos Irlandeses en una de las regiones afectadas, la Bre­tagne francesa, y describe los motivos que le llevan a caracterizarla como una muestra de milcniarismo. 1

h-,

Navigatio Brendani: el famoso Viaje Marítimo de San Barandán

En la Época de los Santos irlandeses, el místico culto pagano de los an­tiguos celtas a la Naturaleza se fusiona con la fe cristiana para crear fan­tásticas y maravillosas historias de viajes a través del ignoto océano, enri-

(64) Ro\ven, 1977, up. cit., p. 67; R. Flower, Thc Irish Tr,nl1tion, ()xford, ()xforJ lJniY. Prc~s.

1970, p. l9. (65) N. Ch<1dwick, Thc Cclts, l larmonJ~\vorth, Penguin, 1971, pp. 204-5. (66) N. Chadwick, Thc A~c of the Saints in thc Far/y Cclt1e Church, ()xford, Univ. of ()xford Pre~s,

[ 961, /hlSSÚll.

(67) B .. \1crdrignac, "L' A.ge des Saints: .\1illénaris111c et migration Bretunne", ttudes Ccltiques XXXIV ( 1998-2000), pp. 160-84.

Page 54: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

VIAJES f\1ARÍTTIA1C)S Dr. CLl.TAS BRITC>l\JES A CAl.l.AFCIA 2S7

Fig. 10.- E/ islote Skellig Michael. junto a la costa de Irlanda

(Richard Mac Cullagh).

Fig. 9.- Dibujo medieval con un grn­po de monjes Irlandeses viajando en un curragh.

Fig. 11.- Vivienda 111onacal en Skellig Míe/Je/ (Richard Mac Cullagh).

quccidas con la in1agincría poética característica de las gentes celto-irlan­desas. Los viajes descritos en los immrarna están plagados de imágenes del mundo real y natural y presentan las pautas de la tierra, el mar y las

Page 55: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

258 MANULL ALBERRO

estaciones y sus extraordinarias aventuras contienen claros mensajes al lector u oyente tales como: "Sigue siempre adelante y ten fe en tu mi­sión"; "Déjate guiar por tu seguridad y certeza interiores", "Cree firme­mente en aquello que crees" y de esta forma llegarás al final perseguido.

El idealismo y asceticismo de la Época de los Santos, que halla su ex­presión más distinguida en los viajes de los peregrini que buscaban una vida de soledad en el ancho océano, ha servido de inspiración para la creación en Irlanda de ese grupo especial de historias conocidas como immrama arriba descritas. Estas historias, aunque son en su origen ficti­cias, en parte no lo son, ya que reflejan los viajes de los soñadores "san­tos" irlandeses que perseguían sus anhelos espirituales con esas aventu­ras marinas. Esto es algo que ya fue descrito por Adamnán (627-704 d.C.) en el Siglo VII de nuestra era."'' Las historias acerca de viajes hacia lugares apartados y alejados, generalmente islas situadas en el Occidente, donde según un paradigma básico de los antiguos celtas se hallaba un Otro Mundo maravilloso, eran ya famosas y comunes en las tradiciones orales de la época pagana de Irlanda. Más adelante, con la llegada del cristianismo, las historias de esos viajes fueron provistas de un nuevo ob­jetivo o dimensión, la búsqueda espiritual de algo quizá intangible a tra­vés de extraordinarios esfuerzos, peligros y entrega. Esto son los immra­ma mencionados en las tradiciones orales y en el Book of Leinster y tam­bién el famoso Viaje de St. Brendan.

Alrededor del año 800 d.C., las historias acerca de las peregrinaciones de los santos irlandeses a lo largo del océano eran ya famosas y muy co­nocidas en los círculos monásticos de Irlanda. Las más famosas de ellas son las que describen los viajes de St. Brendan of Clonfert (San Baran­dán): una contenida en la obra Vita Brcndani, con dos versiones distintas y niuchas yariaciones, y otra, la más conocida y divulgada, Navigatio Brend,mi. Esta última data probablemente de principios del Siglo X. La obra Litan)' of thc Pilgrim Saints, inserta en el citado Book of Leinstcr, alude al viaje de peregrinación de !\rendan aunque no provee más deta­lles. Esta historia acerca de los Viajes de St. Brendan, o la Leyenda de San Barandán, en sus diversas versiones y variedades (de ella se conser­van n1'Ís de 100 manuscritos) llegó a ser inmensamente popular y cono­cida en gran parte de la Europa medieval. Las dos versiones originales de esta historia que han sobrevivido en Irlanda son un reflejo directo del citado peregrinatio o exilio voluntario que era una de las características del asceticismo imperante en la Época de los Santos irlandeses.'"'" En un reciente trabajo Séamus Mac presenta diferentes y relevantes aspectos de esta famosa historia de los Viajes de San Barandán. -,,

(68) Ad.unn.in, Vit,1 Co/11111h<1e, V, 6, y [[, 40; .\1. Dillon, F,nfy lrish Liter¡lflfrt', Chicago, 1948, pp. 132"39.

(69) Di!lon and Chadwick 1974. op.cit., p. 188.

Page 56: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

VIAJES MARÍIT!MCJS DF CFl.TAS RRITC>NFS A GAl.1.AECIA 259

St. Brendan the Navigator es descrito en los Annals of Ulster como el fundador del Monasterio de Clonfert en el condado irlandés de Gal­way'º" y como fallecido en el año 577.'-21 En Navigatio Brendani se des­cribe su famoso viaje, que dentro de su marco sobrenatural presenta una mezcla de material pagano y cristiano. En la obra se relata como Bren­dan fue convencido a emprender su viaje por un cierto monje llamado Berinthus, que le cuenta la historia de una comunidad con muchos mon­jes en la Isla de los Placeres en el océano occidental. Tras un ayuno de 40 días Brendan y 14 monjes emprenden en un curragh su viaje en busca de esa Tierra Prometida y la obra describe en forma pintoresca y detallada su visita a muchas islas y sus maravillosas aventuras. La obra, aunque ficticia, está en el fondo basada en expediciones marítimas reales em­prendidas por monjes irlandeses de la época. Es una muestra de fino tra­bajo literario y por ello no es extraño que llegara con todos los méritos a ser inmensamente popular en gran parte de la Europa medieval y que fuera traducida a varios idiomas.'-''

Conclusiones

Un análisis detallado de todo lo expuesto en este trabajo puede indi­car que en la época inmediatamente posterior a la cristianización de Ir­landa en el Siglo V, el extraordinario fervor religioso que se extendió por la isla llevó a la creación de la llamada "Age of the Saints" o "Época de los Santos (Irlandeses)". Un claro componente de ese fervor fue la deci­sión tomada por muchas personas recién convertidas a la nueva fe de lanzarse a los mares en frágiles barcos de cuero del tipo curragh en busca de una "Tierra de los Bienaventurados" o "Tierra Prometida" en el leja­no Oeste, que poseía muchas analogías con la "Isla de la felicidad" o "Isla de la Eterna Juventud" de la antigua mitología y tradición oral cél­tico-irlandesa. Este hecho, que muestra una clara amalgama de ideales y prácticas paganas y cristianas, dio lugar a la creación de un número de relatos y leyendas acerca de esos viajes, los cuales fueron posteriormente recogidos en una serie de manuscritos denominados immrama. Uno de

(70) S. Mac Mathúna, "C:ontribution to a '>tudy of the voyages of St P.rendan and St Malo". En: C. l.aurent et H. Davis, eds., lrlandc et Rrctagne, Vingt sri?cles d'/Jistoire, Rennes, 1994, pp. 43-45.

(71) Thc Ann,ds of Ulster, 4 vols., Vol. I, ed. and tr., by W. M llennessy, Dublin 1887; vols. 11-V, ed. and tr. B. t\.1ac Carthy, Dublin 1893-95, 1901,en 557 (recre 558), y 563 (recte 564).

(72) lfnd., 564 (recte 565); E. Rees, Ccltic Saints- P<1ssio11ate W<111derers, l.ondon, Thames and Hud­son, 2000, p. 38.

(73) C. Selmer, N.ivig11tiri S,111cti Brcndani Ab11tis, Nutre Dame, 1959. Una discusión acerca de la'> po~ibles rutas seguidas por Brendan en esta leyenda para alcanzar la Isla Má~ica es pre-;cntada por este 1ni~n10 autor en: C:. Selmcr, 'ºThe P.eginnings of the Rrendan legend", Thc C<1tholic Historic.d Re1•ieu1 XXIX ( 194.3), p. 169.

Page 57: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

260 MANUEL A!.RFRRO

los factores que pudieran haber contribuido a crear el impulso y la deci­sión de registrar esos relatos orales acerca de los viajes en forma manus­crita pudo haber sido el hecho histórico de las singladuras náuticas de grupos de celtas britones que abandonaron el Sur de Inglaterra en los Si­glos IV y V para viajar y asentarse en la antigua Gallaecia del NO de la Península Ibérica.

Agradecimientos El autor desea n1ostrar su sincero agr;H_iecin1iento al Prof. Séan1us Mac

~lathúna, lJnivcrsiry of Lllster, Colcr<line, Northcrn lreland; a la Prof. Elissa Hcnkcn, Scc-Ex. De CSANA (C:eltic Studics Assoc. of North-An1erica) por facilitanne el rápido ao..:cso al Banco de Datos de esa institución; al Prof. To­rnás Ó (~athasaigh, Harvard lJnivcrsity, y a 111i hijo Prof. Alexander Alhcrro, lJniv. of Florida, Gainesville. Y a las siguientes personas y entidades, por pro­veer o autorizar la reproducción de fotografías y dibujos que sirvieron con10 ilustraciones de este trabajo: Prof. Fernando Alonso Ron1cro, lJniv. de San­tiago de C:o111postela; Alfredo Erias, l)irector del !\,fusco Arqueológico, Be­ranzos; Richard Mac c:u\l;.1gh, navegante, discilador n<lutico e historiador 1narino, Bclfast; Herederos de Ja111e~ I Iorncll, C:ork, lreland; C:onsellcría de c:ultura, Xunta de G;.1licia; Co1nmissioners of Public Works, l)uhlin; Nacio­nal Muscun1 of lrelan<l, l)ublin; Museo Cívico, Brcscia.

Page 58: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

A MARIÑA LUCENSE NA ÉPOCA GALAICO-ROMANA

UN POBOAMENTO E UNS RECURSOS DIVERSIFICADOS

Por FELIPE ARIAS VILAS

Introducción: contexto xeográfico-histórico e antecedentes no poboamento

A Mariña lucense conforma un espacio ben delimitado entre a desem­bocadura do río Sor (á vista do enclave de Bares) e a ría do Eo (galaica­lucense toda ela en tempos antigos), e as súas características xeolóxicas e xeográficas tiveron historicamente e teñen aínda hoxe unha especial inci­dencia no aproveitamento dos recursos naturais. O predominio das piza­rras e dos xistos compaxínase coas intrusións graníticas da zona entre Burela e Viveiro, aoque é a presencia da ben coñecida "rasa cantábrica" a que marca indeleblemente esta zona, porque permitiu precisamente unha diversificación dos asentamentos e dos recursos explotados polo home: nunha franxa de terreo relativamente estreita atopamos zonas de monte e de bosque (antes autóctono e hoxe repoboado), chairas aptas para os cultivos e os pastos, e liña costeira inzada de praias e recunchos propios para a pesca e o marisqueo (poden verse os traballos de Isidoro Asensio Amor, entre outros, para a xeoloxía e a xeomorfoloxía da zona -particularmente a oriental-, e de Vázquez Varela e Cano Pan (1991) ou de C. Fernández Rodríguez et al. (1996a e 1996b), tamén entre outros, para o aproveitamento de recursos marítimos-pesqueiros na etapa castrc­xa e galaico-romana.).

Aínda que aquela diversificación de asentamentos e recursos se pode albiscar a partir precisamente da época galaico-romana como logo vere­mos, facéndose máis patente a partir de entón, aquel panorama natural e medioambiental xa permite falar duns antecedentes de poboamcnto, máis ou menos "estable", desde época pre- e protohistórica. Só como re-

Page 59: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

262 f/:L/l'J-: ARIAS Vil.AS

ferencias ohrigadas, cómpre citar en primeiro lugar os fitos do período acheulense (Paleolítico Inferior) na zona ribadense de Vilaselán, recolli­dos e estudiados por J. Ramil Soneira e paralelizables coas industrias aparecidas alén do Eo (Serantes, Cabo Busto, etc., cfr. os traballos de A. Rodríguez Asensio, por ex. ultimamente en 2002).

Velaí lago os exemplos de necrópoles megalíticas que se documen­tan, xa desde Francisco Lanza (reed. 1991) polo menos, no cordal do Mondigo e en zonas lindeiras, e que tamén se rastrexan na parte máis occidental do "rrans-país" mariñán lucense (zonas altas de Cervo, Xove e Viveiro, cando menos), enlazables coa paradigmática e en boa medida desaparecida densidade de xacementos megalíticos das chairas de Alfoz e Valadouro, sen recorrer ó presunto "cromlech" dos Montes do Buio, e prescindindo así mesmo do denominado "vaso funerario" aparecido en Cangas de Foz e atribuído no seu día

) L U G O

l'\J t

o 5 1) ....

Fig 1.- Os castros do litoral lucense (seg. Romero Masiá, 1980)

Page 60: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

A MARINA LUct:Nsr~ NA f:p()CA CALA!CC>-Rf).i\1ANA 263

á Idade do Bronce (Trapero Pardo 1945) pero que debe pertencer a un momento medieval se non aínda máis tardío.

Con todo e desde sempre, tanto na bibliografía coma no maxín mais ou menos erudito e mesmo no imaxinario popular, os elementos de ca­rácter arqueolóxico máis coñecidos e que constitúen por dereito propio a etapa antiga de asentamentos humanos máis e mellor definida da franxa litoral lucense son os castros e, fundamentalmente, os típicos castros cos­teiros. Desde os diversos escritos de Villaamil y Castro, do citado E Lan­za ou de Francisco Mayán (ed. 1994) ate os inventarios máis recentes de Romero Masiá (1980) ou de Fernández Ochoa e Morillo Cerdán (1994), entre moitos outros, mesmo inéditos algúns deles pero igual de útiles, os castros do litoral lucense aparecen citados na bibliografía ó uso, algun­has veces poñéndoos en relación, non sen razón, coa enorme densidade relativa -dentro do Noroeste- de acbados de ourivería castrexa. Así, non é difícil asociar torques coma o do Cú do Castro de Marzán (Foz) ou o de Burela ou os atribuídos ó contorno de Viveiro a outros tantos asenta­mentos castrexos, servindo ademais así para adxudicarlles unha cronolo­xía claramente prerromana e excesivamente simplificadora atribución "'céltica".

E velaquí está un dos problemas da investigación arqueolóxica e his­tórica actual: non sabemos aínda a cronoloxía inicial de todos estes cas­tros costeiros lucenses, tan repetidos na bibliografía e tantas veces carto­grafiados. Pode acudirse ós mapas aportados polos distintos autores (Fig. 1 ), non sempre coincidentes nin no seu número nin na súa denomi­nación, e tendo en canta aden1ais que non todos eles se axustan exacta­mente ó tipo de castro litoral, é dicir, aquel que é un promontoiro -xeral­mente de planta irregular- defendido con murallas e/ou foxos do lado de terra. Anótense, como listaxe non exhaustiva de Leste a Oeste: As Gro­bas de Piñeira, Meirengos, ¿ Esteiro?, Os Castros da Devesa, Punta do Castro de Reinante, San Bartolo, ¿Olio do Mar de Foz?, Cú do Castro de Marzán, Fazouro, Os Castros de Nois, de Cangas de Foz, da Rueta e de Burela, Xuances, Ceranzos-Illade, Castro da Vela, ¿Punta de Mechi­luíde?, Punta do Castro do Vicedo ... De moitos deles non coñecemos apenas 1náis cá súa configuración topográfica, e en ca1nhio, cando ternos algún dato que permite unha atribución cronolóxico-cultural de certa fiabilidade, resulta ser do período inmediatamente anterior ou posterior ó cambio de Era (ou á conquista romana do Noroeste), chegando deica a etapa haixoin1perial tan só nuns poucos casos, ou alomenos iso parece, coma os de Reinante ou a Devesa (vid. infra).

E por nutra parte, hoxe sabemos que a aparición de elementos de ou­rivería, sempre sen contexto arqueolóxico e estratigráfico definido, non

Page 61: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

264 FU/PF ARIAS VII.AS

certifica un asentamento anterior ó cambio de Era, senón soamente a du­rabilidade de determinadas pezas senlleiras da cultura material ou a lon­ga perduración de productos e técnicas de, iso é innegable, vella tradi­ción no Noroeste.

En definitiva, na Mariña lucense, os antecedentes de poboamento son ben significativos e amigos, e para o período definido como Castrexo, mesmo moi numerosos e característicos. Pero interesa aportar algún dato máis sobre a evolución que se debeu producir nestes últimos des­pois da ocupación e control desta zona (e dos seus recursos) polo poder e baixo a administración do Imperio Romano, así como da aparición de novos modelos de hábitat.

A continuidade de ocupación nos asentamentos castrexos

No estado actual da investigación, dase por descontado que algúns castros pervivirían (e aínda se reocuparían en épocas tardías), convertén­dose mm modelo de asentamento do medio rural que convive con outros de novo cuño e, por suposto, cos novos núcleos urbanos ou semiurba­nos, sexa cal for a dimensión e entidade destes (cfr. Arias, 1992). Pero hai que seguir preguntándose ou, alomenos, tratar de definir mellar os datos que nos permiten adxudicar un nivel de ocupación en plena época romana a asentamentos castrexos da Gallaecia, porque é evidente que os datos fidedignos de carácter estratigráficos son moi minoritarios, e só queda acudir á caracterización cronolóxico-cultural a partir de determi­nados achados, moitos deles, como antes diciamos, casuais (cando non producto de traballos furtivos e ilegais)

Atribúese a un castro unha ocupación galaico-romana (o que a bi­bliografía ó uso denominaba "castros romanizados"), cando se atopan nel elementos que indican unha cultura material inzada de elementos de introducción foránea, mormente cando se refire a materiais constructi­vos como tégulas e lmbrices, que poden asociar xeralmente a estructuras ou indicios de muros rectos ou en ángulo, amáis de certos elementos de saneamento, pero tamén se fala de continuidade do hábitat castrexo can­do se documentan nel unha serie de productos procedentes do comercio desenvolvido a partir da conquista romana: cerámica común romana e terra sigillata, moedas, vidros ou pezas de adovío (bronces, aneis, fíbulas tardías ... ) en número significativo, e mesmo cando entre os achados hai unha certa proporción de muíños circulares ou rotatorios, de aparición anterior pero de difusión posterior ó cambio de Era (cfr. Arias, 1987).

Con estas premisas e cos datos hoxe coñecidos, sabemos que algúns castros da Mariña lucense tiveron unha vida activa, e quizais moi activa

Page 62: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

A A1ARIÑA LUCENSE NA ÉPOCA GALAIC'()-R()/l.1ANA 265

en certos casos, na etapa galaico-romana, cando menos deica comezos do século II d.C. Eis algúns exemplos:

- Do Castro de Illade procede unha fíbula anular en omega de bota­maño (hoxe no Museo Provincial de Lugo), o que apuntaría a unha ocu­pación en época romana, anque o feito de ser o único dato cronolóxico­cultural ó respecto relativiza enormemente tal idea.

- Na Punta dos Castros de Cangas de Foz, algúns restos cerámicos ou doutro tipo acompañarían os restos dunha necrópole de inhumación (e polo tanto do s. lII d.C. en adiante), anque sería precisa unha maior con­creción que, magoadamente e vista a "reutilización" funeraria e as agre­sións recentes sufridas por este xacemento, xa é difícil de lograr (datos antigos en Trapero Pardo 1945).

- O Castro de Fa­zouro (Fig. 2) é o máis coñecido de toda a área por ter sido esva­cado xa nos anos 60 do século pasado e po­las <lúas campañas de consolidación feitas máis recen temen te. Exemplifica perfecta­mente o modelo de castro costeiro, coa súa muralla e foxo asocia­do (derramado e reo­cupado en parte) polo lado de terra mentres o mar segue actuando polo lado exterior, e as estructuras murarias e os materiais coñecidos <leste xacemento indi­can unha vida nel polo menos deica ben entra­do o século 11 d.C.: moita cerámica común romana e terra sigillata hispánica, algún anaco de ánfora, moedas (en-

...

Fig 2.- O Castro de Fazouro interpretado polos seus primeiros escavadores

(seg. Súarez Acevedo e González de Se/a)

Page 63: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

266 FI'~Lll'L ARIAS V/LAS

tre elas algunha de época flavia -fins do I d.C.), posibles restos de pintu­ra mural, indicios de traballos de fundición (escouras de ferro), etc. Todo isto patentiza unha vida social e económica activa, con importante pre­sencia do comercio (seguramente non só por vía marítima), o que segue facendo de Fazouro un lugar clave para estudiar e entender a "romaniza­ción" da Mariña lucense, sobre todo se se pode relacionar con outros ascntamentos do seu contorno. Precisamente por todo o antedito, tamén é o xacemento con maior atención por parte da bibliografía, recollida unha boa parte dela en Carreras/ Barbi 1995, anque nos primeiros tra­ballos interviron M. Fernández Rodríguez, C. Alonso del Real, J. Suárez Acevedo, J. González de Sela ou M. Chamoso Lamas.

- O achado dalgunhas moedas (unha do s. I d.C. e outra do IV) no Cú do Castro de Marzán non é suficiente para adxudicarlle unha ocupa­ción en época galaico-romana, pois pode contituir un achado errático se­nón se pon en relación con outros do mesmo teor ou con determinadas estructuras arqueolóxicas. De igual modo, xa se dixo que a aparición dun torques tampouco non certifica unha ocupación exclusivamente prerron1ana do sitio.

- Algo similar podería dicirse do senlleiro e hen coñecido Castro da Punta de San Bartola (Fig. 3 ), aínda que hai noticias máis ou menos re­centes de achados casuais de cerámica común romana.

lle'~:,, 111tlic

Fig 3.- A Punta de San Bartola, modelo de castro en promontorio costeiro con indicios de ocupación galaico-romana

Page 64: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

A MARINA LUCLNSE NA f.POCA GAJ.AJCO-ROMANA 267

Máis e rnellores datos existen tarnén agora na Punta do Castro de Reinante, a raíz de achados casuais e non tan casuais (como remocións masivas de terra, "'prospeccions intensivas" nos cortes exteriores e no cuncheiro do castro, etc.). Adernais de cerámica de tradición indíxena, hai unha boa e representativa rnostra de produccións cerámicas roma­nas, tanto de tipo común corno terra sigillata (hispánica e hispánica tar­día) e incluso ánfora bética e lusitana, que permite pensar nunha ocupa­ción que ben podería ir ate o s. IV ou v d.C. (cfr. Rarnil Rego I Fernán­dez Rodríguez et al. 1995; boa parte dos rnateriais están no Museo de Prehistoria e Arqueolox-ia de Vilalba). Por desgracia non se coñecen es­tructuras asociadas a estes achados que nos aclaren rnáis a presunta im­portancia <leste enclave castrexo e galaico-romano, anque sen dúbida xo­gou un papel importante nas correntes cornerciais marítimas do Oceanus Cantabricus.

- Por mor de da construcción, nos anos setenta, dunha vivenda no interior do xace­rnento denominado Os Castros da Devesa, que derrarnou boa parte dos restos e fixo perder outros tantos, sabemos que oeste asentamento houbo tarnén unha pervivencia habitacio­nal deica época roma­na avanzada (Fig. 4). Á tradicional cerámica de filiación castrexa hai que unir rnostras de te­rra sigi/lata hispánica tardía, rnoedas (desde a época de Hadriano e cunha boa representa­ción de bronces do sé­culo IV) e, sobre todo, restos de tégulas que aseguran un hábitat in­terior de muros rectos, xa na etapa galaico-ro­mana. Máis problerná-

F19. ::l.-A: z- ,,_,~._ •.z---. 1: ,.,,.,,,.,, v· v ..... ,..,..

11/f: Zon•--•-

Fig 4.- Os achados nos Castros da Devesa (seg. Fernández Ochoa /Rubio, 1983)

Page 65: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

268 ff/.//'E ARIAS V/LAS

mana. Máis problemática resulta a interpretación dalgunha peza de pe­dra de uso e significación indeterminada ( vinculouse a unha cista e unha especie de ustrinum de incineración) e, sobre todo, segue sendo difícil ex­plicar a presencia, no interior do castro, de case unha <lucia de tumbas de inhumación, todas aliñadas e feitas de laxas de pizarra e que, igual que poden corresponder a unha necrópole relacionada co asentamento castrexo (¿pero dentro do recinto habitado?) cá unha comunidade poste­rior e mesmo de carácter estacional e/ou itinerante (?), se ben parece que nalgunha tumba se recolleron moedas tardorromanas. (Para este xace­mento, que en tempos da súa desfeita promoveu "regueiros de tinta", debe verse Fernández Ochoa I Rubio 1983, e para a súa relación cos re­cursos marítimo-pesqueiros, vid. Vázquez Varela I Fernández López 1993, que sinalan que a presencia de ostras no cuncheiro avala a ocupa­ción do poboado en época galaico-romana así como, probablemente, a súa relación con outros núcleos máis interiores).

- No Castro de Meirengos documéntase o achado, tamén "casual" de tégulas e de muíños circulares, o que permitiría datar así mesmo un nivel de ocupación en época romana.

- Por último, e aínda que non se trata dun castro costeiro anque sí próximo ó litoral, hai que deixar citado aquí o Castro de Vilamar (Ba­rreiros), por canto del procede unha cunea (Ludowici Tf) de terra sigi­llata sudgálica con selo de oleiro (OF COELI...), de finais do s. 1 d.C., coñecida desde hai tempo por estar no Museo de Lugo anque xa fora re­collida en tempos de Villaamil y Castro (Caamaño Gesto, 1979).

Os novos asentamentos: un problema da investigación

Unha das cuestións que sempre chamou a atención no estudio da ro­manización da zona lucense foi a escaseza de datos arqueolóxicos proce­dentes da franxa costeira norteña, e mesmo cando os había, a súa propia indefinición. De feito, esta penuria de datos segue existindo pero xa vi­mos que en moita menor medida por canto moitos castros seguiron a ser o lugar de hábitat preferido polos galaicos lucenses do Norte (se facemos casos ás fontes textuais e enumerados de Oeste a Leste, os Arroni -na zona de Bares-, os Iadovi, os Namarini, os Egivarri -ou os Egi e os Varri-, os Ciharci -que sempre se reduciron á zona de Ca barcos en Barreiros- , .e os Alhiones -entre o Eo e o Navia-). Mesmo a epigrafía, tan densa nou­tras áreas do conventus iuridicus lucense, se resiste a aparecer na Mariña deica tempos moi recentes e aínda así escasamente como agora veremos. Tamén convén recordar a efectos metodolóxicos e como é ben sabido, que a noticia de moedas romanas, en xeral como achados soltos ou

Page 66: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

A A1ARl1'-'A LUCENSE 1\lA FPC>CA (;;\L1\/C()-R()i\1AI\'A 2h9

""avulsos", fóra de calquera contexto arqueolóxico e mesmo sen proce­dencia coñecida, non serve, de scu, con10 proba fidedigna para sun1ar ós datos sobre a ocupación do litoral na época galaico-romana.

E sen embargo, a abundancia de achados de ourivería prerromana e o propio sentido común levaba a pensar que Roma non puido "esquen­cer" esta franxa costeira como, ós poucos, os achados e a investigación recente, ben que mínima, están comprobando.

De entrada, e aínda que non hai fontes textuais daquela época ou mesmo posteriores, como o Anónimo de Ravenna, que docutnenten vías romanas, é seguro que houbo, e isto non é senón unha deducción lóxica, tanto un camiño costeiro, facendo bo o título da obra de Fernández Ochoa e Morillo Cerdán, é dicir, unha comunicación por mar e por terra entre Brigantium -A Coruña- e Oiasso -actual lrún-, como unhas vías de acceso desde Lucus Augusti: unha delas cruzando probablemente a Terra Chá para chegar á foz do Masma (é posible que reutilizada posterior­mente polo Camiño Real a Mondoñedo), e a outra por Viladonga e Mei­ra buscando o val do río Eo para chegar á zona albiona de Coaiía e Na­via (cfr. para esta última, Arias, 2002) .

Ademais, poidera considerarse agora un apoio para sustentar a existen­cia destas vías a recente aparición de <lúas aras ós Lares Viales, deuses que se adoitan asociar ós camiños ro1nanos, se ben nós eremos que só pode­mos vinculalas con seguridade ós camiñantes agradecidos; é dicir, a simple presencia dunha ara ós Lares Viais non asegura o paso dunha vía polo seu lugar de achado, senón simplemente a existencia dun devoto dunhas divin­dadcs que, a maiorcs e como é hen sabido, non son exclusivan1ente viarias na Gallaecia, pois seme­llan ser aglutinadoras e sincretizadoras doutras di­vindades indíxenas.

En todo caso, á única inscrición que durante dé­cadas houbo perto da Ma­riña lucense (e nin siqucra propiamente nela po1s apareceu en Xerdiz, Ou­rol) era o epitafio de Se­guia, filia de Calutia e mu­llcr de Severinus (nº 80 do repertorio IRPL, de 1979), e había que reco-

Fig 5.-Ara ós Lares Viales aparecida en Sargadelos (fot. Elisa l'érez)

Page 67: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

270 fH/l'L ARIAS V/LAS

rrer á famosa lápida de Nicer Clutosi princeps Albionum da zona asturia­na do Eo para atapar un indicio epigráfico romano na zona 1nariñana.

Agora, coñecemos <lúas novas aras, precisamente ós Lares Viales, alo­menos unha delas case con seguridade e outra aínda só presuntamente: a primeira achouse en Gradixe (Sargadelos, Cervo) e é unha dedicación moi sinxela de probable lectura L(aribus) V/(alibus) · EX V(oto) ·P{osuit) I AV(relivs) · S(ua) · P(ecunia) (Fig. 5, debida a Elisa Pérez). A segunda ara considerouna Novo Güisán ( 1995) unha dedicación ós mes­mos Lares pola presencia de tres foculi de ofrendas na parte superior, como adoita ser corrente nas inscricións a estes deuses, pero a súa lectu­ra segue aínda agardando un traballo demorado pois o enorme desgaste da pedra impediu ate agora desvelala.

A arqueoloxía tamén vén na nosa axuda en tempos recentes, e agora ternos algún dato máis que serve para comprobar a activa e, probable­mente, densa ocupación do territorio mariñán lucense en época galaico­romana. Unha somera revisión ós datos existentes ofrecería un panora­ma no que se pode falar incluso de diversos tipos e exemplos de xace­mentos, sempre de xeito relativo e mal documentado pero que abre a luz e o camiño para posteriores investigacións e, ademais, permite pensar ta­mén nunha diversificación de asentarnentos e de recursos, como apunta­remos no último apartado.

PI.A >'Al DI ARCA (Y,re¡qo) '··

':":.--.--..c.'i~-·, ~.-1

.,.~~~-V ---::=::=---- ---------·~-----==-::-~""'.~-=.·::: .. -

------ ------

~;¡ ~-----~--- - - ~' /

/~-

Fig 6.- Os restos da praia de Area (seg. Vázquez Seijas, 1952)

Page 68: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

A ""1ARTl\IA l.UCFl\lSF J\.'A Él'C)CA GALAIC<J-ROJv1A:\i'A 271

Deixando á parte o problema dunha posible e hoxe só presunta exis­tencia dun Viveiro galaico-romano, idea tan querida para Chao Espina (1976), a bibliografía sobre o Cantábrico romano fíxose eco sernpre da noticia sobre os achados na praia de Area, publicados no seu día por Vázquez Seijas (1952) (Fig. 6) e logo recollidos por outros autores corno os xa citados Fernández Ochoa e Morillo Cerdán ( 1994) ou por Naveiro (el só en 1991 ou con Pérez Losada en 1992). Pese a que se trata de da­tos antigos e parciais, hoxe case imposibles de comprobar, tanto polo que coñecernos daqueles restos de Area corno os paralelos que logo a costa galega foi aportando, sernella que estarnos diante dunha factoría de tipo rnarítirno-pesqueiro, quizais salazoneira e, rnoi posiblemente, de non demasiada entidade nin alcance, anque si o suficiente para tela en conta como explotación dos recursos mariños e como enclave dinamiza­dor dalgún grupo social e económico naquela época.

Máis recenternente, en 1999, na zona do Cordón ou do Castrelo de Burela puideron verse, antes da súa definitiva desaparición, os restos dunhas estructuras de ladrillos de feitura romana asociados a unha área de Jume ou de forno que, a falta de rnaiores datos, poidera ter pertencido tanto a un asentarnento doméstico (de certo porte se os ladrillos fosen dun hipocausto ... ) corno a outra factoría de salgado, nunha comarca onde os xacernentos e achados de filiación castrexa son relativamente abundantes e mesmo cualitativamente importantes (torques e arracada

Fig 7.- Restos arqueolóxicos no C:ordón -Castre/o de Burela- (fot. Brixida Pino)

Page 69: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

272 FFl./PF ARIAS VII.AS

de Burela). (A noticia Jaqueles achados foi recollida por Herminia Per­nas Oroza no periódico quincenal A Rula de Burela, 20-8-1999 a 3-9-1999; vid. Fig 7, debida a Bríxida Pino Lestao).

Aínda que coñecido de vello, o enclave da Punta da Pampillosa ten ofrecido máis modernamente e de xcito casual cerros achados en superfi­cie ou nos cortes do cantil que, sexa o que for, indican a presencia dun asentamcnto galaico-romano, niaiorrnente representado por tégulas e ce­rámica con1ún (Fig. 8). A ausencia de tnaiores datos e de estructuras aso­ciadas deixa en suspenso a opinión sobre el, pero este xacemento puido ser un importante lugar de ocupación vinculado por igual á explotación da terra (fértil e chaira nas inmediacións) como dos productos do mar, se ben, como dicimos, non sabemos se se trata dun simple establecemento costeiro doméstico ou de tipo "industrial" (outra pequena factoría de sa­lazón) ou, menos probablemente, dunha villa a mare como as que coñe­cemos noutros puntos galaicos coma Noville ou Centroña (cfr. Naveiro López / Pérez Losada J 992, entre os moitos traballos deste último autor sobre este tipo de asentamentos). A l'ampillosa precisa dunha maior atención científica e, sobre todo, dunha niellor protección patrin1onial e 111edioan1biental pois pode ser un xacen1ento n1oi relevante no conxunto da costa cantábrica occidental.

Por últin10, pero non rncnos in1portante pois podcría explicar 111oitos aspectos da presencia ron1ana na Mariiia lucense, non hai que esquenccr

Fig 8.- Unha vista parcial do xace111ento da Punta da Pampillosa

Page 70: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

A A'L·\R/1\lA LUCENSE ,\IA ff'(JCA C'ALA/C(J-R(JMAJ\IA 273

as explotacións mineiras auríferas da foz do Masma (zona da Espiñeira), de pouco grandor pero suficientemente importantes para que fosen do­cumentadas por Sánchez-Palencia e logo recollidas na TIR (1991), sendo ademais que se poden poñer en relación, non só coas mostras de hábitat e de actividade económica na franxa costeira scnón tamén coas minas ben coñecidas e hoxe asturianas de Salave, apenas cruzado o veciño val do Eo. De xeito semellante, pero cara ó Leste, non debe olvidarse nunca a presencia do porto de Bares (anque o caído que hoxe se ve poida ser posterior e, desde logo, non "fenicio" como quería a bibliografía tradi­cional e o saber popular ou semiculto), así como dos asentamentos e achados a el asociados, se ben neste caso de Bares está clara a vincula­ción co interior polos vellos camiños (xa desde a época megalítica) da Se­rra Faladoira.

Conclusións: un poboamento e uns recursos diversificados

En resume, a falta de máis e mellores datos arqueolóxicos fehacientes e fiables, tanto sobre os xacementos coñecidos ou por coñccer, como so­bre todo tipo de achados arqueolóxicos, epigráficos ou numismáticos (coa salvedade que ofrecen estes segundo se dixo), o ceno é que a Mari­ña lucense xa non resulta ser case un ermo cando falamos da ro1naniza­ción da banda norteña do convento xurídico lucense.

Os asentamentos ben definidos seguen sendo poucos, e maiormente trátase de castros con sinais de ocupación logo do cambio de Era ou in­cluso, como en Reinante ou na Devesa, ata tempos baixoimperiais, pero tamén é certo que xa non é só a esguía noticia sobre Area a única que te­rnos sobre outro tipo de xacementos de novo cuño (ós que hai que enga­dir a actividade mineira presente na boca do Masma), senón que tamén a epigrafía semella querer aportar o seu gran de area para ir completan­do, ou mellor empezando a encher, o baleiro preexistente na investiga­ción.

Como é lóxico, hai que afondar nos estudios sobre o período galaico­rornano na Mariña lucense, pero neste 1nomento, mesmo os escasos da­tos dispoñibles permiten pensar tamén nunha diversificación na ocupa­ción e na explotación do territorio. [)iversificación nos tipos de ascnta­mentos (castros, factorías, outros establecementos secundarios e 1nenores -ou non tanto-, minas ... ), pero ó lado disto, diversificación na explota­ción dos recursos, pois á normal e esperable vocación marítimo-pesquei­ra (pesca, marisqueo, salgado ... ), hai que unir a elemental dedicación á terra (cando menos á recolección e/ou cultivo de productos que logo se moen nas pezas de muíño de achado tan frecuente), e aínda quedarían por citar as actividades de fundición en lugares emblemáticos desta costa

Page 71: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

274 Fl',Lll'E ARIAS VII.AS

como é o Castro de Fazouro, e, por suposto, a incidencia do comercio marítimo de cabotaxe ou de altura que xa tentaron definir Naveiro e Pé­rez Losada e no que os esteiros do Masma e do Eo, entre outros, debe­ron xogar un importante papel. Non obstante, aínda non podemos con­cretar nada sobre os posibles portus ou stationes que servirían de fitos nas correntes comerciais da costa galaica (Fig. 9).

En definitiva, xa hai case dous mil anos, a costa lucense acollía unha importante actividade humana, que se encardinaba nun contexto, o da franxa cantábrica que nestes últimos tempos se está revelando como de maior incidencia do que a investigación supoñía tan só hai unha década, como ten lembrado hai pouco Fernández Ochoa (2003) a propósito do Xixón romano e o seu contorno.

~-__ /·. ~

• '·'¡/~ .... 1 'ffkf.'i:© ~i .. /f';.

_, -~~~¡t· •.. ~jf'J&>--: ··+ - .·e,,,. '>t- . • ''I'.'• .• '

~;.;~;~:¿:;j' > \:..: - <. ,, ~ \ i~ . ·•.· .. · • • L':c},..,\; ~'~

- ~'. ___¡....,, __ f.- ,,, "'-

V:'>'" ~'J,! : . ~'~,."'_,..~' f- ;

(_~•«. . ' '·•

(' f.Y,,(::'.~ - ::~;;¡: :_~ '· ------

1'-C_'f

· · ·~--·,..

f ·-!;;~~" :,,~ -~ p.--..·.· ...... ~-. -..... ·. ""'""'·· ~p - -~~ ~:~: .. --~ * ..... . u ....

Jn>J ·t o•'"'*"• ~~

J

o_¡,., .... , ... () ••or'Ollabl<

·-· -· -- . - --· . - - - . Fq..,. /7-S~ • _,,...idfl •~ ~,._•~ Golida

N~•"'-o1,_..,,.;a niti..t~NOlff!.{Mapo.:AlllOIU) l a.--;;-. l. ......... l ..,_ __ •- .,_

Fig 9.- A navegación nas costas galegas en época romana (seg. Naveiro López / Pérez Losada, 1992)

Page 72: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

A MARINA LUCEI'..JSE l\i'A {/'()CA GALA/C()-R()J\1ANA 275

Bibliografía

·F. ARIAS VILAS (1987): "Castros lucenses <le época romana", Memorias de Historia Antigua, VIII, p.7-16. - F. ARIAS VILAS (1992): A Romanización de Galicia (Ed. A Nasa Terra, His­toria <le Galicia - 4), Vigo. ·F. ARIAS VILAS (2002): "Notas sobre a relación de Lucus Augusti coa cunea do Eo: o castro galaico-romano de Viladonga", en En torno al Bimilenario del Ea (Foro Cultural del Noroeste), Oviedo, p. 299-312. · J.M. CAAMAÑO GESTO (1979): "Marcas <le alfarero en cerámica romana encontradas en Galicia", Gallaecia, 5, p. 63-69. - J. CANO PAN/ J.M. VÁZQUEZ V ARELA (1991): "El aprovechamiento del mar en los castros costeros de Lugo", Paleocologia e Arqueo/ogia (TI), Vilanova de Famalicao, p. 71-7 5. ·F. CARRERA IV. BARBI (1995): "Castro de Fazouro", en Arqueoloxía. In­formes. 3. (Campaña 1989), (Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, p. 251-262. - E. CHAO ESPINA (1976): Vivero a los cuatro vientos, A Coruña. - M'C. FERNÁNDEZ OCHOA (2003 ): El lengua;e de las piedras. La recupera-ción del Patrimonio Arqueológico de Gi¡ón, (E<l. G.E.A.), Gijón. - M·' C. FERNÁNDEZ OCHOA /A. MORILLO CERDÁN (1994): De Brigan­tiun1 a ()iasso. Aproximación al estudio de los enclaves n1arítúnos cantábricos en época romana, ( E<l. Foro), Madrid. - M'C. FERNÁNDEZ OCHOA /l. RUBIO ( 1983): "Materiales arqueológicos de 'Los Castros' (Ribadeo, Lugo)", Homenaie al prof Martín Almagro Basch (III), (Univ. Complutense), Madrid, p. 173-188. - C. FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ / J.M. CAAMAÑO GESTO ( 1996a): "Uti­llaje óseo de castros galaico-romanos de Galicia", en Hun1anitas. Estudios en Homenaxe ó prof Carlos Alonso del Real, (Univ. de Santiago), Santiago de Compostela, p. 301-318. - C. FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ/ C. RODRÍGUEZ l.ÓPEZ, C. (1996b): ''Una aproximación al estudio de los yacimientos castreños del litoral galaico: dimensiones ambientales y económicas", en Biogeografía Pleistocena y Ha/oce­na de la Península Ibérica (Xunta <le Galicia), Santiago de Compostela. F. LANZA (1991): Ribadeo antiguo, (Ed. do Castro, 2º ed.), A Coruña. F. MA YÁN FERNÁNDEZ ( 1994): Historia de Mondoñedo, (Depuración Pro­vincial Lugo; é rredición dun orixinal moi anterior), Lugo. ·J. NA VEIRO l.ÓPEZ ( 1991 ): El comercio antiguo en el NW peninsular, (Mo­nografías Museo de S.- Antón 5), A Coruña. - J. NAVEIRO LÓPEZ /F. PÉREZ LOSADA ( 1992): "Un Finisterre atlántico en época romana: la costa galaica (NW de la Península Ibérica)", BAR Interna­cional Series S575, Oxford, p. 63-90.

Page 73: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

276 FEUPF ARIAS VII.AS

· J.M. NOVO GÜISÁN ( 1997): "Una lápida inédita procedente de Miñotos (Ourol, Lugo). Posible dedicatoria a los Lares Viales", Lucensia, 15 (Vol. VII), p. 353-362. - E. RAMIL REGO 1 C. FERNÁNDEZ RODRÍGUEZ et alii (1995): "El yaci-1niento de Punta do Castro {Reinante, Barreiros, Lugo). Materiales de superficie y perspectivas", Férvedes, (Museo de Vilalba), 2, p.87-115. · A. RODRÍGUEZ ASENSIO (2002): Un territorio achelense en torno a la ria del Eo", En torno al Bimilenario del Eo, (Ed. J.M. Gómez Tabanera), Oviedo, 251-262. - A. ROMERO MASIÁ (1980): "Asentamentos castrexos costeiros no Norte de Galicia", c;a/laecia, 6, p. 61 SS.

· M. V ÁZQUEZ SEIJAS ( 1952): "Factoría pesquera en la playa de Area", Bole­tín de la c:onúsi<Jn provincial de Monuntentos de Lu¡;o, V, p. 110 SS.

- j.M. VÁZQUEZ V ARELA 1 C. H:RNÁNDEZ RODRÍGUEZ ( 1997-1998): "Nuevos datos acerca <le el -sic- aprovechamiento de los recursos marinos en los castros de la costa cantábrica gallega: el yacimiento de A Devesa (Ribadeo, l.ugo), Boletín do Museo I'rovincial de Lugo, Vlll - 1997-1998, p. 9 J -124. · TIR ( 1991 ): Tabula lmperii Romani. Ho¡a K.29 (Porto), (C.S.l.C.), Madrid. J. TRAPERO PARDO (1945): "De la prehistoria lucense. Un vaso funerario de la Edad del Bronce", Boletín de la Comisúín provincial de Monumentos de Lugo, Il, nº 13, p. 9-11.

Page 74: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LA BIBLIA EN LA ICONOGRAFÍA PÉTREA LUCENSE

FICHAN.º 21.- LA PIEDAD DEL DINTEL DE LA PUERTA DE LA CAPILLA DE SAN PEDRO DE MONFORTE

Por JAIMF DELGADO GÓMEZ

En el N.º 16 de LVCENSIA (Vol. Vlll; 1998; págs. 19-31), en esta misma serie de la BIBLIA EN LA ICONOGRAFÍA PÉTREA LUCENSE, publica­ba "LA PIEDAD DEL BALDAQUINO DEL MUSEO PROVINCIAL".

Fig. 1.- Vista general del dintel

Hacía entonces un amplio estudio sobre esta creación iconográfica. Escena que, ya debidamente fijada en las sólo dos figuras de María y Je­sús muerto sobre su regazo, inmortalizó el genial maestro Miguel Ángel (1475-1564)' 11

(1) Miguel Ángel esculpió cuatro: la de la Ba~ílicJ Vaticana, la 1nás conocida, la de la Catedral de Florencia, la de Pale~rrina y la de Rondonini (del Castillo Sforza de Milán}.

Page 75: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

278 JAIMF fJFLGADO G(JMFZ

Terminaba aquel estudio con dos curiosas novedades iconográficas. La primera la resumía en este epígrafe:

3.- "Se representa aquí una "piedad" todavía no fijada"

Resaltaba la contrastante presencia de sus siete figuras) frente a las sólo dos en las tres escenas de la Piedad de Miguel Angel. El fijará la es­cena con sólo María y su Hijo muerto en su regazo.

En esta Piedad de Monforte, aun siendo más o menos contemporánea a las de Miguel Ángel, toda vía en vez de siete nos encontramos con ocho figuras.

La segunda novedad la centraba en este otro epígrafe:

4.- "Estas escenas, que recogen con crudeza la pasión, son fruto del antropocentrismo"

"Se va a estudiar aquí --escribía entonces- un tema que no surge en laico­nografía cristiana hasta el final de la Edad Media. En su esencia ya bien fija­da, diremos mejor, que no se iniciará hasta ya empezado el Renacimiento, como fruto de una nueva mentalidad".

Explico también allí lo que entiendo por ANTROPOCENTRISMO Y TEOCENTRISMO. Sobre todo expongo las características de la ico­nografía de Cristo en esta etapa teocéntrica, iniciada con el primer arte cristiano y que perdura hasta ya casi finalizado el medioevo, frente a la del ANTROPOCENTRISMO propia del final del gótico y del renaci­miento en adelante.

"Se intenta expresar en esta escena de la Piedad, -decía al estudiar la esce­na del baldaquino-, el dolor de la Virgen teniendo en su regazo el cuerpo muerto de su Hijo, bajado de la cruz".

"Tal representación, una vez iniciada, tuvo una muy grande acogida en la piedad cristiana. De ahí el que se introdujese en la décimo tercera estación del piadoso acto cristiano del VÍA CRUCIS".

"Algunos grandes artistas hispanos han dejado inmortalizados sus nom­bres en esta representación".

EL ESTUDIO DE ESTA PIEDAD DEL DINTEL MONFORTINO

1.- Generalidades

Encontramos esta pieza esculturada haciendo de dintel en la puerta de la capilla de San Pedro. Se ubica ésta en la calle Doctor Casares de Monforte.

Page 76: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LA l'ILDAD DL LA CAPILLA LlL SAN PEDRO DE MONFORTE 279

Según datos de El Progreso del l 8-2-02, esta capilla fue fundada en 1886, por Antonio López Fernández, Caballero de la Real Orden de San Hermenigildo. Estaba casado con Emilia Espinosa.

La dedicó a sus padres adoptivos, Amador Uorens y Josefa Herrera y Frías.

Para acceder a ella es preciso contar con la familia López Baamonde, que ostenta su propiedad.

Esta esculturada piedra, que ahora hace de dintel, procede del desapa­recido Convento de San Antonio de Padua. Convento levantado en Monforte en las primeras décadas del siglo XVI y que, después de la tris­temente célebre desamortización de Mendizábal del año 1836, una bue­na parte de sus elementos nobles se fueron esparciendo por Monforte y sus aledaños'".

Mide este dintel 1,92 m. de largo y 0,80 m. de altura.

Ocho figuras humanas rellenan toda su superficie. Ocupan la parte central Jesús muerto en postura alargada, teniendo los pies en el suelo y el cuerpo sobre el regazo de María su madre. A la derecha de ambos está el apóstol San Juan sustentando tiernamente la cabeza de jesús, y en la parte simétrica, derecha según se mira, la ocupan las célebres Tres Marí­as. Cierran el espacio dos figuras, una en cada extremo, sin duda José de Arimatca y Nicodemo.

Sobre este dintel escribe Pita Andrade: "Por desgracia se encuentra bastante deteriorado, hasta el punto de ha­

berse casi perdido el rostro de la mayor parte de las figuras( ... )''. "No obstante, -dice un poco después-, en la factura de la obra se acusan

primores que valoran el relieve".

Ambas afirmaciones son totalmente acertadas. Y se debe acentuar lo de esos "primores" de la talla en su origen. Primores que todavía se tras­¡ ucen ahora, a pesar del actual deterioro.

Ignoramos el nombre del artista, pero ciertamente no era poca su ma­estría. Esto también revela la intervención de la selectiva mano de los Se-

(2) Sohre ese convento y lo referente al dintd véanse los autores siguientes. PITA ANDRADE, José Manuel, Monfortc de Lcmos {Bibliófilos Gallegos. Colección "Obradoi­ro" V); Santiago, 1952. Trata de El Convento de San Antonio de Padua y de este dintel, del que publica una fotografía, en las páginas 40-41. V ÁZQUEZ, Germán, Historia de Monforte y su tierra de Lemos; León, 1990. Lo del Convento de San Antonio lo refiere en el capítulo XIV, págs. 37-41; lo del dintel se halla en la página 40. IGI.ESIAS ALMEIDA, Ernesto, Nuevos datos sobre el desaparecido Convento de San Antonio de Monfortc de Lcmos, en LVCENSlA ,1\l." 25 (Vol. XII; Lugo, 2002); pág~. 329-.1.16. Nos re­cuerda este recuperado dintel en la pág. 3.11.

Page 77: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

280 /A/ME DEU;ADO (;(JMEZ

ñores de Lemos al buscar artistas, que, como bien dice Germán Vázquez en su citada Historia de Monforte (pág. 429), son

" ... muestras profundas y categóricas de su amor a la Iglesia y a su solar nativo, la gran casa de Lemos ".

Sólo resta decir ya en estas GENERALIDADES que a lo largo de todo el fondo del dintel corre una inscripción de una sola línea, que luego es­pecificaremos.

2.- Las figuras de Jesús y de María (fig. 2).

a) La figura de Jesús

Fig. 2.- El cuerpo muerto de Jesús en el regazo de su Madre, una de las Tres Marías

y algo de María Magdalena

Al desnudo cuerpo de Je­sús tan sólo lo cubre el típico paño de pureza, todo él reple­gado. Reposa de espaldas so­bre el regazo de su Madre que, con su invisible brazo derecho le sostiene el cuerpo por debajo, apareciendo sólo visibles, amparándolo, los de­dos de la mano. En cambio con la mano izquierda alza un poco el brazo también iz­quierdo de Jesús, mientras que el brazo derecho, tenien­do la mano abierta, cae verti­calmente muerto por delante del regazo de María.

Tiene Jesús bastante do­bladas sus piernas por las ro­dillas, posando en el sucio sus pies. Resalta en el frente del cuerpo su ombligo y las costi­llas.

El deterioro afecta espe­cialmente a su bien esculpido y proporcionado rostro, en él que destaca su corta barba. De la cabeza cuelga por ambos lados una larga cabellera que le cae sobre los hombros.

Page 78: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LA PIFDAD DE LA CAPILLA DE SAN /'EDRO Dr. MONI'OR /}. 281

b) La figura de María

En esta escena resalta singularmente todo el conjunto del relieve de María. Representa a una dignísima y recogida gran matrona sentada, en cuyo rostro se refleja el dolor de su tristeza.

Viste larga túnica de pliegues verticales, pero que en su centro infe­rior, por su postura de sentada, se desarrollan en curvas un tanto angula­res. Debajo de la túnica apenas asoman sus pies calzados.

Arriba, en la parte superior del pecho y en torno al cuello, viste sobre la túnica una elegante prenda que realza aún más su dignidad.

Un gran velo cubre su cabeza y se alarga, a modo de manto, sobre el cuerpo, cubriéndole los brazos y cayendo luego por ambos lados.

Aunque su rostro también está deteriorado, resalta todavía su buena labra y su serena belleza.

Destaca su circular nimbo, o halo de santidad, adornado todo él en su alrededor con dientes de sierra, a modo de rayos.

3.- La figura del apóstol San Juan (fig. 3)

Puesto de pie a la derecha de María y Jesús, con ambas manos y un poco inclinado, soporta cariñosamente la cabeza del Redentor.

,,,,..-· - ..........

Fig. 3.- La figura del Apóstol Juan y la del probable Nicodemo

Viste larga túnica ceñida a la cintura, en donde se advierten pliegues verticales hacia abajo. Por debajo de ella asoman sus calzados pies.

Sobre la túnica lleva un ele­gante manto. Le llega hasta el suelo y su abrochado cuello le rodea el pescuezo. Por la parte izquierda, según se mira, le cuel­ga dejando a la vista la manga derecha de la túnica y se recoge luego para ser presionado contra el cuerpo por la muñeca de este mis1no hrazo derecho, un poco más abajo de la cintura.

Su bien trazado rostro de hombre joven, pero maltrecho por le erosión, parece ser imberbe.

Page 79: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

282 JAIME DFl.GADO G(JMEl'.

Tupida cabellera cubre su oreja derecha, la única que podía ser visible, re­posando luego el pelo sobre el hombro.

Lo mismo que sucedía en María, también aquí, en el espacio interior inscrito por el nimbo de santidad, resalta un halo compuesto de divinos rayos en forma de finos y largos dientes de sierra.

4.- Las figuras de las tres Marías (fig. 4)

Es incuestionable la identificación ya dada de las célebres "Tres Marí­as": María Magdalena, María Salomé, madre de Santiago y Juan, y Ma­ría la de Cleofás, de quien eran hijos Santiago el Menor y José.

Fig. 4.- Maria Magdalena, otra de las Marias y el probable José de Arimatea

Las tres estuvieron presentes en el Calvario y el Domingo, muy de mañana, fueron al sepul­cro11'. Tuvieron entonces la fortu­na, aunque sin duda después de

• la Virgen, de ser las primeras en · enterarse de la resurrección de

Jesús.

a) María Salomé y María la de Cleofás

Ambas se bailan de pie detrás de María Magdalena puesta de rodillas; si bien una de ellas tam­bién tiene delante parte del cuer­po de la Virgen María.

Las dos visten larga túnica ce­ñida a la cintura y tienen las ma­nos juntas y derechas delante del pecho en postura de veneración.

Con un gran velo tocan la cabeza y luego, a modo de manto, se pro­longa éste sobre todo el cuerpo. Lo recogen presionándolo contra la cin­tura con el brazo izquierdo, formando así los plegados típicos de esta postura.

(3) Las cspeófica n1uy bien San Marcos en su evangelio (XV, 40): "Había también unas mujeres que de lejos le miraban, entre las cuales estaba Maria Magdalena, y María la madre de Santiago el Menor y de José, y Salomé". Tatnbién las recuerda San Mateo (XXVII, 55-56): "Había allí, mirándole desde lejos, muchas mujeres que habían seguido a Jesús desde Galilea para servirle, entre ellas María Magdalena y María la madre de Santiago y José y la madre de los hijos de Zebedeo".

Page 80: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

/,A PffDAD DF LA CAl'ILl.A DE SAN PEDRO DE MONfORT/ó 28.l

Sus rostros, bien diseñados pero muy erosionados, dejan ver aún el bien-hacer del artista.

En la figura que aparece algo detrás de la Virgen el velo-manto es lo único que cubre su cabeza. En la otra, en cambio, sobre él lleva una es­pecie de gran turbante propio de las grandes damas judías.

A pesar de esta última diferencia, y aún teniendo en cuenta lo que de ellas dice el Evangelio, no es fácil saber quién es quien ...

b) María Magdalena

Como ya se ha dicho, se halla de rodillas a la izquierda de María y Je­sús, derecha según se mira.

Lo mismo que las otras dos mujeres viste larga túnica ceñida en la cintura. En este caso lo hace una fina cinta, cuyos extremos cuelgan por delante rematadas en elegante fleco.

También cubre su cabeza el velo-manto, que luego se alarga sobre todo el cuerpo. Por estar de rodillas ambas vestiduras se pliegan y replie­gan en el suelo.

Igualmente recoge el velo-manto con su oculto brazo izquierdo pre­sionándolo contra la cintura. A la vez sostiene sobre la mano de este mis­mo brazo el típico frasco de perfumes. El brazo derecho queda oculto bajo el ropaje.

También su bello rostro está muy deteriorado por el desgaste.

5.- Las figuras de José de Arimatea y Nicodemo

No podemos dudar de ver en estos dos personajes a José de Arimatea y a Nicodemo"'. Ambos protagonizan la sepultura de Jesús, pues a am­bos los hace presentes San Juan en el capítulo XIX, vs. 38-39, de su evangelio 1

'

1•

"Después de esto, -nos dice allí-, José de Arimatea, que era disápulo clan­destino de Jesús por miedo a los judíos, pidió a Pilato que le dejara llevarse el

(4) José de Arimatea. Ver Mt. 27, 57-60; Me. 15, 43-46; Le. 23, 50-54; Jn. 19, 38-42. Flabía nacido en Arimacea y vivía en Jerusalén; era rico, persona de consideración, bueno y recto, miembro del Sanedrín, secretamente discípulo de jesús, que no había dado su asentimiento al consejo ni a los actos contra Jesús. Después de pedir el cuerpo de Jesús a Pilato, ayudado por Nicoden10 lo enterró en su aún no e<o­tn;nado sepulcro que hahía excavado en la roca. Nicodemo. Es célebre una conversación que mantiene de noche con jesús (Jn. 3, 1.21 ). Trae una 1nezcla de áloe y mirra para ungir a jesús y colabora en su sepultura con José de Arimatea (jn. 19, 39-41 ).

(5) Los otros tres evangelistas tan sólo hablan de José de Arimatea.

Page 81: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

284 /AIMF DFLGADO c;clMFZ

cuerpo de Jesús. Y Pilato lo autorizó. Él fue entonces y se llevó el cuerpo. Llegó también Nicodcmo, el que había ido a verle de noche, y trajo unas cien libras de una mixtura de mirra y áloe. ( ... ).Tomaron, pues, el cuerpo de Jesús y lo fa­jaron con bandas y aromas, según es costumbre sepultar entre los judíos ( ... ) ".

Limitan estas dos figuras, una por cada lado, toda esta escena de la Piedad.

Ambos van vestidos del mismo modo mediante una larga túnica de pliegues verticales y ceñida a la cintura, bajo la que solo asoman los cal­zados pies.

El del lado izquierdo según se mira tiene la cabeza muy arruinada. Nada se nota de su rostro, aunque sí su larga melena descansando sobre los hombros.

A juzgar por un mínimo detalle aún bien a la vista, parece cubrir su cabeza con una especie de bonete como su simétrico del otro lado. En éste, aunque también la cabeza está erosionada, se transparenta bien la silueta del rostro y la cabellera, como igualmente esa especie de bonete con que toca su cabeza.

Interesa resaltar en ambos lo que parecen sostener con las manos. El del lado derecho, siempre según se mira, semeja sujetar por debajo con la mano derecha lo que pudiera ser un paño bien plegado, sobre el que posa su mano izquierda más arriba de la otra.

En cambio el del otro lado simétrico es probable que sostenga en cada mano delante de su cuerpo una especie de gran copa con tapa alta a modo de un copón eucarístico.

Tales objetos sin duda son un distintivo o atributo simbólico de cada personaje, sugerido por los textos evangélicos al narrar la sepultura de Jesús.

Mateo, Marcos y Lucas resaltan el detalle de la sábana en la que José de Arimatea envolvió el cuerpo de Jesús'". San Juan, como ya reseñamos arriba, destaca que Nicodemo " ... trajo unas cien libras de una mixtura

(6) Mateo así lo n:~cña (XXVII, 50-53): "Llegada la tarde vino un hombre rico de Arimatca, de nombre José, discípulo de Jesús. Se presentó a Pilato y le pidió el cuerpo de jesús. Pilato entonces ordenó que le fuese entregado. Él tomando el cuerpo, lo envolvió en una '>áhana limpia y lo de­positó en !>U propio sepulcro, del todo nuevo, que había sido excavado en la pena, y corriendo una piedra grande a la puerta del sepulcro, se fue". l\1arcos, después de pre~entar a José de Arinwtc<1, conse;ero del Sanedrín, que pide a Pilaro el cuerpo de Jesús, escribe (XV,42-47): " ... el cual compró una sábana, lo bajó, lo envolvió en la sábana y lo depositó en un monumento ... ". Luc::l" (XXIII, 50-53), sólo habla de _fosé de Ari1n'1le<1 que pide a Pilato el cuerpo de Je<>li<> y" ... bajándole, le envolvió en una sábana y lo depositó en un monumento cavado en la roca".

Page 82: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LA l'ILDAD DE LA CAPILLA DF SAN PFDRO DE MC)1\íf()RTF 285

de mirra y áloe ... ". Luego recuerda que a Jesús " ... lo fajaron con bandas y aromas, según es costumbre entre los judíos".

Esto nos obliga a identificar con José de Arimatea la figura que sostie­ne esa especie de paño plegado. Por tanto Nicodemo se representa en la figura simétrica del otro lado.

Recordemos a la vez que esto mismo nos hacen concluir los atributos de esos dos frascos-copones, como símbolos de las aromas que, según San Juan,compró Nicodemo para perfumar el cuerpo de Jesús.

6.- La inscripción

A todo lo largo del fondo del dintel, en una única línea, corre la si­guiente inscripción:

+O VOS + OMNE(s) + QVI + TRANSITIS + PER + VIAM + AT­TENDITE + ET + VIDETE + SI EST + DOLOR + SIMILIS + SICVT + DOLOR+ MEVS +.

Se recoge aquí, un célebre texto sacado del libro de LAMENTACIO­NES DE JEREMIAS (1, 12). Traducido al castellano, esto nos dice: "Oh vosotros cuantos pasáis por el camino, mirad y vez si hay dolor compa­rable a mi dolor!".

Es jerusalén, en el contenido original del texto, la que por boca del profeta Jeremías se lamenta de sus calamidades.

Esta misma frase, pero ya referida al Cristo doloroso del Viernes San­to, se convirtió en el responsorio de una de aquellas lecturas que, antes de la reforma del Oficio Divino, se leían en el largo Maitines del dicho Viernes Santo.

Ahora, aquí, ese lamento, como un "pie de fJágina ·· de esta escena iconográfica, el artista la está refiriendo a María. A esa Madre que, des­pués de presenciar la crucifixión y la tan dolorosa muerte de su Hijo, lo contempla muerto en su regazo ...

7.- La fecha de esta iconografía bíblica

Este dato cronológico nos viene dado por la fecha de la construcción del Convento de San Antonio, para el que fue esculpida la pieza.

El solar en que estuvo emplazado este convento monfortino todavía hoy nos lo está señalando el lugar llamado "Campo de San Antonio", casi inmediato al monasterio de las Clarisas.

El convento fue construido, sin duda, a lo largo de la primera mitad del siglo XVI. De este modo nos da noticias Germán Vázquez en su His­toria de Monforte (págs. 429 y ss.).

Page 83: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

286 JAIME /JFIGAIJO G(JMICZ

"En el año 1503 -escribe- tercero del gobierno en la mitra lucense del obis­po don Pedro Ribera, se comenzaba la construcción del convento de San Anto­nio de Padua de Monforte para lo cual había concedido la consiguiente bula el Pontífice Alejandro VI a don Rodrigo Enriquez de Castro, su fundador".

El mismo Germán Vázquez nos dice en esta misma página 429: "Don Rodrigo Enríquez Osorio, no pudo ver más que los comienzos del

establecimiento que deseaba. Continuáronlo, no obstante, con idéntica devo­ción y fe, su hija, doña Beatriz de Castro, 111 condesa, los dos maridos de ésta, don Dionís de Portugal y don Álvaro Osorio y, de modo especial, don Pedro de Castro, obispo de Salamanca y de Cuenca, y su hermano el carde­nal don Rodrigo de Castro, nietos del fundador".

En 1503, pues, se iniciaban las obras, pero en 1584 hay nuevas actua­ciones del cardenal don Rodrigo de Castro. Así lo refiere también Ger­mán Vázquez, casi al inicio de la página 430:

"En efecto, en 15 de noviembre de 1584, mandaba hacer el espacioso dormitorio, que en su honor se llamó 'del Cardenal'( .. .)".

Es de suponer que esta última obra fuese una intervención especial para organizar allí una residencia a tan ilustre nieto del fundador. Por tanto es más probable que el convento estuviese ya dispuesto hacia la mitad del siglo XVI.

A esta misma cronología nos lleva el estilo renacentista de esta pieza esculturada.

En ella, a pesar del enorme deterioro de las figuras, traslucen éstas aún perfectamente esa belleza ideal de sereno equilibrio tan propia del arte clásico greco-romano, del que son herederos ya el último gótico y el renacimiento.

8.- Función original de esta pieza

Su actual función de dintel ciertamente no fue la original, ya que este tipo de dinteles no se hacían entonces.

Es casi seguro que perteneciese a un baldaquino. Era éste un pequeño monumento del interior de las iglesias que en estos tiempos y en los si­glos inmediatamente anteriores solían abundar.

Era también esta temática una de las que mucho aparece en tales bal­daquinos más o menos conservados y en los ya en su mayor parte desa­parecidos, como sucedería en este caso17

'.

(7) Sobre lo 4m . .: e~ un baldaquino, su origen e historia, véa~e la flCIIA N." 14 de esta n1i serie "La Biblia en la iconografía pétrea lucense'': [.a Santísima Trinidad en el baldaquino del Museo de l.ugo, en LVCENSIA N." 9 (l.ugo, 1994); págs. 45-77.

Page 84: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

MOSTRAS HERÁLDICAS DO CONCELLO DE POL

Por JOSÉ MANUEL ABEL EXPÓSITO

No ano 1985 vía a luz un traballo da autoría de D. Isaac Rielo Carballo que recollía o evoluir do escudo municipal do concello de Poi. Aquela obra lé­van1e a unha profundización na heráldica civil do devandito concello. Ncsta cscoln1a que scgue recóllense os hlasóns civís existentes tanto en igrexas coma en casa vivencias de Poi.

Escudos en igrexas e capelas

Igrexa parroquial de Luaces

Ten un escudo pertencente a Estevo Ares de Luaces, dono do Coto de Mosteiro. Este personaxe era filio de Diego Ares de Luaces e da súa dona, Catalina de Rois, veciños da Casa de Pousadela. Estevo Ares estivo casado con María López Pallín, oriunda da Casa de Soutomerille. O escudo é unha fermosa mostra renacentista con adornos de pergamiños e de follaxe no seu campo ovalado, o crecente e os arcos luceiros dos ''I.uaces".

Page 85: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

288 JOSÉ MAN UF/. ARH EXl'CÍSITO

Ermita de Xerbolés

No frontis do retablo <lesta capela atópase unha popular e fermosa mostra heráldica non desprovista de sinxcleza e fermosura. Represéntase un crecente figurado do que parten lóstregos, e súmase con cinco estrelas colocadas en arco; estas armas representan ós "Luaces". Situados ós ex­tremos do crecen te están bolo e año dos "Bolaño".

Igrexa de Hermude

Este templo parroquial empézase a construir a comezos do século XVIII. Destas mesmas datas é a pedra de ar­mas, pertencente á casa chamada hoxe "de Loureiro". Nel figuran como é de supoñer as armas propias da devandita casa; escudo cuartelado: l.º barras e peixes dos ""Gaioso", 2.º dez roeles, 3." dúas serpes entrelaza­das a unha roseta que poden ser da familia dos "Anllo", e 4.º un ""M" co­roado sobor das ondas, que é dos "Montenegro". Unha lápida da igre­xa fálanos <lo seu benefactor: D. Xosé de Anllo e Gaioso.

Igrexa de Caraño

Este magnífico templo parroquial, hoxe en día ameaza<lo de ruína, é un raro exemplar de arquitectura do Renacemento. No seu interior gár­<lansc <lúas ben fermosas pedras de armas. Na primeira delas aparece a cruz dos ""Ribadeneira" cuarteándoa, figurando na 1 .'1 partición, o león e

Page 86: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

MOSTRAS HHÁLDJCAS DU CUNCFUO ilF i'Oi.

os caldciros dos "Rois", na 2.'1 as cinco esta­cas dos "Valcárcel", na 3.ª a lúa e as estrelas dos "Luaces", e na 4.ª xaquclado dos "Ulloa". En bordura inscripción: "Luaces, Iebra, Valcarcel e Ribadeneira ". Debaixo do escudo: "Estas armas son de Don juan Va/­caree y Ribadeneira y Don Pedro de Rois y I.uaces, quienes presentan la mitad de este beneficio".

O nutro escu­do da mesma igrexa tamén é cuartelado: 1.º león coroado e dous caldeiros

289

dos "Rois", 2.º un "M" coroada dos "Mon­tenegro", 3. º crecen te con cinco estrelas dos "Luaces" e 4.º árbore con cinco lanzas apoiadas dos "Teixeiro".

Igrexa parroquial de Cirio

Esta igrexa data dos últimos anos do sé­culo XII, sendo reformada no Barroco se ben os seus primeiros alicerces poden re­montarse a época visigótica. No seu interior atópase unha lápida de pizarra coas armas dos señores de Cirio: escudo cuartelado e timbrado con airosa cimeira. No 1.º cuartel figura unha faixa engolada por dragantes acompañada de vieiras que é dos "Andra­de", no 2.º a cruz flordelisada que pode ser dos "Ribadeneira", no 3.º un león e no 4." barras. O escudo pertenceu á Casa dos Li­ñares.

Page 87: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

290 ¡osf MANUEL ABH EXPCÍSITO

lgrexa parroquial de Lousido

Na fachada do templo, escudo pertencente á Casa de Lousido. É de grandes dimensións e fui tallado a fins do século XVIIJ, ten unha curiosa particularidade consistente en levar a letra inicial da liñaxe xuntamente coas armas representadas; así a águia que timbra o escudo, xuntamente coa coroa, representa ós '"Aguiar", os outros catro cuarteis traen as armas dos ''Ulloa", ''Teixeiro", "Montenegro" e "Somoza".

Escudos en casas e pazos

Casa da Oiga de Arriba

Fermoso pazo barroco con elementos arquitectónicos de grande vulto. Nesta mansión atopamos dous escudos de peque­nas dimensións e ámbolos dous cuartelados que na súa forma e decoración son de feitu­ra barroca ainda que vencellados ás manei­ras renacentistas.

Un dos escudos trae as armas dos "Ye­bra", catro flores de lis, no seu l.º cuartel; no 2.º a águia dos "Aguiar", no 3.º un cas­

telo sobre as ondas que ben puidera perten­cer ós "Neira" e no 4.º o crecente e as es­trelas dos "Luaces".

O outro escudo desta casa está pendurado á dereita do fermoso balcón voado. Repre­senta nos seus cuarteis as seguintes armas: l.º León e caldeiros dos "Ro is", 2. º o "M" dos "Sanxurxo Montenegro" da Caldaloba, 3.º as lanzas apoiadas á árbore dos "Teixeiro" e 4." repite a insignia dos "Luaces".

Page 88: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

MOSTRAS HFRALDICAS VO CONCHl.0 m l'CJJ.

Casa da Oiga de Abaixo

Un ben fermoso e grade blasón adorna a fa­ciana desta mansión fidalga; as armas que figu­ran nela descríbeas un traballo de D. Alejandro Pedrosa (Libro de Ouro). O escudo aparece co­coado con capitel decorativo e cuartelado pula cruz dos "Gómez de Neira" (moi semellante á dos "Ribadeneira" ós que se vencellan por san­gue). Os seus cuarteis son: 1." cabaleiro e lebrel dos "Rodil", 2.º espada e roeles dos "Feijoo" xuntamente con troitas e faixas dos "Gaioso", 3.º cabaleiros, un ergueito e outro no chan atra­vesado por unha espada, lebres e árbore que son armas dos "Mon" e 4.º "M" dos "Montene­gro", águia e teixo con lanzas dos '"Teixeiro".

Casa de Loureiro (Hermunde)

291

f!f.,...O 015"'·.',,1 o o·o'._,1

i -O oo: .--.f.1 ·o oo

I:;, o ¡ ...,,.,

Este escudo atópase hoxe en día no Claustro do amigo convento de San Francisco de Lugo, forman­do parte da colección de heráldica do Museo Provin­cial. Hoxe atopamos esta casa en ruínas. O seu bla­són é un ha pedra cuartelada en cruz; l." barras e troitas que son de ''(;aioso", 2.º trece roelcs que son dos "López de Lemas", 3.º <lúas serpes enroscadas a unha rosa dos "Anllo" e 4." o "M" sobre as ondas dos ''Montenegro".

Casa de Lousido (Fraialde)

Hoxe en día na Casa de Sanxurxo de Mon­driz (Castro de Rei) atopamos a pedra de armas que antes estivo nesta casa. As armas son seme­llantes ás existentes na faciana da igrexa parro­quial, agás polas armas dos "Aguiar" que aquí se trocan por <lúas bichas semellantes ás dos es­cudos dos "Vaamonde" que serven de bordura á peza heráldica.

Page 89: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

292 JOSf MANUEL ABEL fX/ÜllTO

Casa chamada dos Condes de Altamira (Poi)

Foi moitos anos esta casa sede do Concello de Poi. Atopamos nela un escudo sinxelo que non nos é <loa­do de interpretar, pódese aventurar que se trate das armas de Castela, León e dos Bordóns.

Casa Grande de Pousadela

Pertenceu esta mansión á liñaxe dos "Pillado". Na fronte da casa figura un blasón no que se mis­turan as distintas liñaxes da casa. Ne! atopamos en lugar destacado un castelo acompañado dunha es­pada e dunha dona que son armas dos "Pillado"; á dcstra do xefe atopamos o crecente ravesado e as cinco estrelas dos "Luaces" e na sinistra un año su­mado dun bolo que é dos "Bolaño".

Hai nesta casa outros dous escudos máis, un coas armas dos "Ribadeneira", "Valcárcel", "Neira" e "'Ron", e outro na capela coas armas dos ''Aguiar".

Casa dos Teixeiro de Lea

Tamén se coñece a esta casa como casa ""da xustiza" ou "do avogado". Trátase dunha fermosa construcción comenzada no Renaccmento á que se lle engadiron corpos á través dos séculos; unha inscripción fálanos de que a casa foi refeita por Xoan Teixeiro e pola súa dona D.' Rosa Montenegro, en 1742. Nela atopamos dous escudos.

O primeiro deles é unha fermosa peza do Renacemento decorada con co­lumnas moi do gusto do século XVI, no campo do brasón figura un teixo acom­pañado á esquerda dun león, que son as armas dos "Teixeiro", e á dcreita do tei­xo aparece tamén unha águia cornada, que é da nobre estirpe dos "Aguiar".

O outro escudo pertence á epoca de refeitura da casa. Ne! figuran xunta­mente coas armas do outro blasón ás dos "'Montenegro" e as estrelas dos "'Luaces".

Page 90: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

MOSTRAS llERÁLTl!rAS DO C:ONUU.O TlF POI.

Estes "Teixeiro" emparentan cos "Pallín" da Casa de porto de Eiras; testemuño disto é o bla­són dos "Pallín" e Xerbolés.

Casa dos Pallín de Xerholés (Cirio)

Este escudo decorado con profusión de follaxe preséntanos hoxe en día mutilado na parte superior, en concreto na pedra onde ía tallado o ielmo, nembar­

29.l

gante podemos dicir que se trata dunha fermosa mostra da heráldica barroca. O seu corpo de for­ma ovalada aparece tronzado e partido: l." do xefe, teixo franqueado de águia e león que é dos "'Teixeiro de Lea". 2.º "M" coroado dos "Sanxur­xo Montenegro", 3." heraldo tocando un corno que é dos "Ron".

Casa Grande de Eiras

Sobre este pazo, edificado a comezos do sé­culo XIX e que hoxe en día se nos presenta nun máis que lamentable estado de abandono, fai unha boa reseña heráldica nun máis que la­mentable estado de abandono, fai unha boa re­seña heráldica o traballo inédito de D. Alejan-

dro Pedrosa que leva por título Li­bro de Oro. Ne! a topamos dous debuxos dos escu­dos que loce a casa.

O primciro deles é semcllante en armas ó existente na igrexa de Caraño que xa des­crebimos antes. Ne! atopamos as armas dos "Montenegro", ''Luaces", "Valcárcel" e ¡'Rois".

No <miro escudo desta casa atopamos l.º o "M" dos "Montegro", 2.º bandas e

Page 91: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

294 jOSf MANUEL ABE!. 1-:XPC)SITO

puñais dos "Vilariño", 3." castelo e heraldo tocando o corno dos "Ron" e 4.º troitas e bandas dos "Gayoso".

A Casa de Eiras foi refeita no ano 1816 por D. Eugenio Montenegro, provinte da Casa de Caldaloba que casara con D." María Vilariño, scndo fillos <leste matrimonio D. Ramón, D." Ramona, D.·' Manuela e D." Marta.

Casa de Abaixo (Andión Silva)

Fermoso escudo pertencente á Inquisición. Cruz, loureiro e espada, acompañado das letras "J.M".

Casa de Balado (Caraño)

Casa de Vi/ar (Lea)

Fermosa casa barroca cos vaos rodeados de molduras chamadas "de orellas". Sobor dun dos ocos aparecen os emblemas do Santo Oficio: cruz, espada e loureiro.

Nunha parede un sinxelo escudo, hoxe en día moi borrado no que campan as armas dos "Luaces".

Bibliografía

ÓNEGA LÓPEZ, J.R. Poi, país de colinas. Servicio de Publicaciones Diputación Provincial de Lugo, 2002.

PEDROSA NEIRA, A. Libro de Oro. Obra manuscrita inédita datada en 20 de abril de 1930.

RIELO CARBALLO, l. O escudo do Cancel/o de Poi. Editorial Celta, Lugo, 1985.

Page 92: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TOPONIMIA DO CONCELLO DE PALAS DE REI

Por NICANDRO ARES VÁZQUEZ

Poro o esclorecemento dos topónrmos deste Cancel/o lucense de Polos de Rer, usorer o nomenclatura normotrvrzoda, proposto no Drorro O(rciol de Ga/icro o 25 de xonerro do ano 2000 e publrcodo no mesmo ano polo Xunto no Nomenclátor de Golrcio/Lugo. Dos nomes porro­qurors teño feíto un odronto no revista Polacra do Rer. N.' 5. 1994, páxs. 6-7: pero agora trotorer tomén dos súos aldeas. As siglos que use aquí irán explrcados ó (/no/ deste estudio; pero onticrpo que RLP refírese ó exorne dos rgrexos romónrcos, ferto por Jaime Delgado, en srncronía coa lrngüístrco

1. ALBÁ, Santiago (RLP 3/360-363 ).

A parroquia de Albá rccibiu o nome dunha aldea dela que correspon­de a unha primitiva (villa) Albana, adxectivando a vila propia dun posui­dor chamado A/hanus (LC 181 ). En 1240 figura a "filigregia Sancti laco­hi de Alvae·· e "Santiago de Alvaae" no ano 1392 (CDVD 18, 95, 103, 143); Alvaa en 1498 (DCL 1327). Pódese comparar con Alhán, que se orixinou no mesmo antropónimo (cf. OELG, I, p. 370). Aldea de Abaixo foi o nome árabe al-daia (DCELC, DEEH), especificada pola designación topográfica lat. bassus 'baixo' (DCELC) ou polo xentilicio latino Bassius (LE 423). O Campo prolonga no tempo a denominación latina campus. En Gundiá ternos un lugar posuído inicialmente por Gundi/a, -anis, nome visigótico (HGN 145/48). Cítase en 1392 unha ""herdade en Gondiaae ... que a /euaua Pedro Eanes de Gondiaa ... su signo de Santiago de Aluaae" (CDVD 95). O Outeiro corresponde no baixo latín a altarium / aucta­rium, sitio alto (OFLG, I, p. 273; DC:ELC v. otero; DEEH 460). O Pcrci-

Page 93: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

..

-<

,,,f-"' oº

. .. ,, ~

·~'ti

• Á ,., G

'f~'ºt.

~

o .. o

~

"'º" f.~

~ Capital Mun1c1pal - L1m1te provincial

Parroquia - L1m1te murnc1pal

Entidad de Población - Carretera comarcal

Castro Carretera local

Iglesia de interes Carretera par11cular

Ermita ·= Minas

Torre o '; 5 Kms

Mapa tomado da G.E.G.

Page 94: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TOPONIMIA DO CONCHLO DF PALAS DF Ré:I 297

ró, palabra oxítona, foi diminutivo de pirarium, co sufixo -olum do lat. vulgar: *pirario/um, un pequeno horto de pereiros, árbores que dan a froita do pirum, plural pira 'peras'. Sande reflicte o xcnitivo posesivo San­di, dun nome persoal Sandus (HGN 231/8h; OPNH 265/1203), con base no gótico *sanths 'verdadeiro'; foi unha (villa) Sandi. Cítase Sande 18 veces entre os anos 1311 e 1389 (LF); tamén figura así en 14 72 e 14 78 (DCL 1228, 1273). Surribas traduce o lat. sub ripas 'ó pé das ribeiras' dun río. En 1240 cítase unha herdade "in Subripa" e un "casa/is de Su­bripa" ... in feligregia Sancti]acobi de A/uae" (CDVD 18). Vilafofe sería unha Villa fo(i, xenitivo este de fo(us (OPNH 171/595), parente do xen­tilicio latino Fufius, constatado por Schulze (LE 239). Tratou deste top. Joseph M. Piel no anuario compostelán Verba, 11, 1984, p. 15, pero su­poñendo aquí un "cognome de feic;áo familiar-afectiva, hipocorística, '"Fuffius" e remitindo a HGN 95/1 b, onde coida que sería nome xermá­nico. Cítase Vil/afose(?) en 1368, quizá confundindo fls (LF índices).

2. AMBREIXO, San Vicenzo (RLP 2/211-213 ).

Ambreixo puido ser o antropónimo Amhlasius (LE 345), con rotacis­mo provocado por contaminación con San Breixo, que veremos no núm. 35. A Areosa, en lar. arenosa, indica abundancia de arena 'area'. Castro, castrum en lar. 'fortaleza', ten orixe remota incerta. Veiga sería voz pre-la­tina *vaika, su posta por Menéndez Pida! (OE Ll/l) e Corominas (DCELC v. vega), non a latina tamén suposta por G." de Diego (DEEH v. uadica* 'paso transitable); cf. OELG 1 309; OG 62-63). A Viña parece co­rresponder ó lat. uinea, derivada de vinum 'viño'; pero téñase en conta que, se esta terra non é apta para viñedo, podería tratarse dunha (villa) Avinia, vila posuída por Avinius (LE 337) ou Avinnius (RL 30).

3. AUGAS SANTAS, San Xurxo.

O nome da parroquia non figura en ningún núcleo concreto dela. Pa­rece que sería Aquas Sanctas en latín (así o trae DOELP no ano 906). Pero ese santas, combinado popularmente con augas, pode ser unha ad­xectivación vulgar de Sanctius 'Sancho', algo parecido ó que suceden con Vilasante (cf. ELH 1 p. 602), porque aquí non se coñece unha fonte mila­greira con augas santificadoras ou consagradas cm propias dalgún san­tuario, nin tampouco augas medicinais ou benditas ou exconxuradas, como supoñía Sarmiento (cf. OELG, 1, p. 168). Nun doc. do ano 1138 menciónase "in Uliola ... monasterio Sancti Gregorii (léase Georgii) de Aquas Sanctas'' (CC n.º 13). Tamén no testamento de Alfonso III feito en favor da lgrexa de Lugo no ano 897 consta "in terra de Uliola monaste­rium S. Georgi, quod fundavit Breter abbas una cum Hecca et Sonica, qui

Page 95: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

298 NICANDRCJ ARES VÁZQUU

fuerat de familia de villa de Goldremir et nostra, quam ei contulerunt priores nostri reges, et nobis relinquerunt cum ecclesiis, vi/lis et familiis (ES XL 390). En 1266 don Vasco López de Ulloa manda a Vilar de Do­nas "a medade da igreja que he de Sanjurjo de Aguas Santas" (CDVD 3 7). En 1308 Sancho Sánchez de Ulloa, pertigueiro maior, recoñece que a presentación da igrexa de San Xurxo de Augas Santas en terra de Ulloa pertence á Igrexa de Lugo (LF p. 314, n.º 58). En 1402 menciónase "Au­gas Santas, San Jurjo, coto" (NML p. 142); "couto de San Jurio d'Agoas Santas" en 1425, 1428, 1453 (DCL 99, 1019, 1093).

Lugares desta parroquia: Alvite debeu ser unha (villa) Alviti, a vila propia de Alvitus, nome persoal gótico (HGN 6/18; OPNH 97/77; OELG 1 p. 368; DOELP), escrito tamén a veces Aloitus en <loes. lucenses (NPM 163-164 ). A forma plena Vi/a/vite repítese na toponimia lucense. Bistulfe foi tamén sen dúbida xenitivo dun posuidor de nome gótico *Wistulfus, pero non constatado aínda documentalmente <leste xeito, anque si Gis­trolfus e Guitrulfo (HGN 313/7 e 14). Bouzachás contén o apelativo ga­lego bouza, de orixe pre-latina algo discutida en canto á forma primitiva ¿ *baucea, bautea, balcea, baltea? (OG 159-160; OELG 1 p. 294-298), o cal está aquí en aposición con chás ( = chans en Pontevedra), plural qui­zabes do neutro lat. planum 'chan'. Enténdese que sería Bouza dos Chans ou Bouzas Chás. Camoira, escrito Camoira en 1259 (CDF 160, 162) e Camoyra en 1271e1441 (CDVD 45, 138), homónimo doutro lugar lu­cense que era Camoria en 1133 e Camoyra en 1162 (NML 144 ), paréce­me que nos Tumbos de Sobrado(!, 112) figura como villa Camauria, ano 971 ?; e así poderíase comparar con Viloira (Villauria en 1144, TSA 62), Valoira (Va/lis aurea en 1120, ES XLI 298; Valouria en 1199, NML 181 ), Fontoira / Fontoura (Fonte aurea, TGL 105); trataríase entón dun top. bitemático ¿cama aurea?. En Carballedo vemos o sufixo de abundancia -edo, en lar. -etum, unido aquí a carballo, que foi carba/ium no lat. me­dieval (DELP), Carballio no ano 747 (NML 145), probablemente au­mentativo de carba 'caxigo de folla pequena e madeira ruín' (DEGC), pa­labra prerromana (DCELC), non diminutivo * carbaculum, como supón G." de Diego (DEEH). Cebra! parece un colectivo de cebro/cebra, nome de animal e tamén de árbore 'acivro, acevo, cebro, cibro' (cf. OELG, 1, p. 55-59, 129), palabras de distinta orixe, *equifera 'egua fera' para o ani­mal e acifo!ium 'folla de agulla' (DCELC) o fitónimo. Este último é aquí máis verosímil, de modo que cebra! sería sinónimo de acevedo. A Cerna­da din que procede do lar. (terra) cinerata, baseada en cinis, cineris 'cin­za' (DCELC); sería entón terra queimada (TM n.º 279; NL 145); perora­mén se podería comparar co top. Cerneda (OELG 1 p. 264), que debe ter outra orixe e significado. Chancela, co sufixo diminutivo -e/a, en lat. -ella, ten por base o apelativo chanca, planea no lar. medieval, co significado de 'prancha', tal vez relacionado con planum 'chan'. Corominas e G." de

Page 96: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TO/'()N/MJA DO CONCHLO m: /'ALAS m: RE/ 299

Diego relacionan chanca con zanca (DC:ELC:; DEEH). E. Rivas (LG 148) di que chance/a é un pontón de madeira sobre un río. C:odeseda, co sufi­xo -eda, en lat. -eta, engadido ó lat. vulgar cutisus, greco-lar. clásico cyti­sus 'codeso', indica abundancia <leste arbusto (cf. OELG, 1, p. 66; DC:ELC:, DEEH). O Condado traduce o lat. comitatus, derivado de co­mes,-itis 'compañeiro, conde'. Cítase Comdado/Condado en 1272 (C:DVD 46). O C:outo foi cautum en lat., participio do verbo caveo, -ere 'protexer, precaver'; sería un terreo coutado, é dicir, vedado, protexido, reservado (OELG, 1, p. 276; DC:ELC: v. coto; DEEH). A Devesa provén do lat. defensa (OELG 1 360). Fonte de C:ervos corresponde ó lat. fons e cervus; pero nótese que este apelativo converteuse no persoal Cervus (LC: 327), o cal puido ser o propietario daquela fonte. En Fontefría ternos a pervivencia galega de fans frigida, femin. no lat. vulgar, mase. no clásico. En 1442 consta "Gomes de Fontefria, juyz do couto de Sanjurjo" (C:DVD 140). A Leboreira resultou do lat. leporaria, onde o sufixo -aria indica abundancia de lepus, -oris 'lebre' (OELG 1 128). Montecelo, monticellus no lat. vulgar, equivale a monticulus no clásico; ambas formas significan 'monte pequeno'. Pena de Boi Louro non é difícil de explicar fonetica­mente, rendo en conta o lat. pinnalpenna 'pena' (DC:ELC), bos bovis 'boí' e laurus 'louro'; pero non é tan <loado saber por que se chamou así o lu­gar. Parece que Bos 'boí' era tamén nome persoal de escravo cristián (RL 303) e consta igualmente Laurus como antropónimo (LC: 334). O Re­quián é unha pervivencia do antropónimo suevo-gótico Rechila/Ricci­la/Rikila, -anis (HGN 219/28; OPNH 258/1145). Ribadal correspondería a un *ripatale, palabra que constaría dos sufixos -ata / -ale-, indicadores de conxunto / abundancia de ribado!ada 'terreo moi pendente ou á beira dun río' (DRAG), coa base en ripa 'ribeira, marxe' dun río; serían terre­os dunha ribeira alongada. San Xurxo, o patrón parroquial, probable­mente tería aquí un primitivo eremitorio e pequeno mosteiro no séc. IX (v. supra), adicado a Sanctus Georgius, nome greco-latino bitemático, que significaba 'agri-cultor' (Biblos XXV, 1949, p. 342; OELG 1 404). Sucas­tro, en lat. sub castrum, indica que esta vila formouse ó pé dun castro. Vi­lariño, diminutivo romance de villarislare 'vilar' (MLLM), sería o peque­no recanto dunha villa 'vila'.

4. BERBETOUROS, San Miguel (RLP 2/179-186).

Berbetouros non figura como aldea parroquial no DOG que utilizo; pero cítase moitas veces en <loes. de Vitar de Donas, p. ex. ecclesia Sancti Michaelis de Belbetoros, a. 1196; Pedro Alvarez de Valdetouros, a. 1266; casal da Torre, que esta en Bolbetouros e Arias Nunez de Belbetouros, a. 1269; Arias Nuni, miles de Belbetouros, a. 1270; Johan Arias de Bolbe­touros, aa. 1275-1280; en Bulvetouros, un casal, a. 1285; San Miguel de

Page 97: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

300 NICANDRO ARFS VÁZQUEZ

Bolbetouros, a. 1365; Diego Garcia de Bolbetouros, a. 1365; Diego Ares de Bolbetouros, a. 1413; Afonso Rodriges de Bolbetouros, a. 1417; Nuno Fernades de Boluetouros, a. 1442 (CDVD 2, 42, 43, 44, 53, 56, 57, 79, 108, 113, 140). Na CDF núm. 208 figura 2 veces Petrus Roderi­ci de Belbetoros, a. 1265. Nun doc. do séc. XVI escriben Valvetouros, e noutros <leste mesmo século e posteriores traen Berbetoros (BCML VI 170-175, 293-295). En 1490 Verbetoros (CDP 275). Valbetoros é o que se le nun escudo do s. XVI pintado no interior da igrexa de St." M." de Mosteiro de Pallares. En Palacio do Rei, N.º 5, 1994, p. 6, escribín: "Po­siblemente fuese un antropónimo visigótico compuesto, que nada tuviese que ver con el animal toro. En 1173 figura un deán en París, llamado Barhedaurus (Migne, PL., 218, 418)". Camouco citase así no ano 1285 (CDVD 57). Un homónimo coruñés era Calamouquo en 1114 e 1117, Caamouquo en 1094, 1123, 1155, 1226, 1240 (Tumbo de Caaveiro, cf. índices), Calamauco en 1157 e 1160 (TSO I 146, 248; 11430). A súa ori­xe posiblemente sería prerromana. En latín calamaucus 'pucho ou coroza de xungos' era tamén "mot étranger" (DELL). O Froxón podería vir do nome gótico de muller Froio, -onis (HGN 106/12), simplificación de Fro­gilo/Froilo, -onis; pero houbo tamén Frugio, -onis (LC 253). Peiluz debeu ser a (villa) Pelagii Lucii, é dicir, a vila propia de Paio Luz; compárese con Peimoure, Pcixoáns, etc. Pendas de Abaixo / de Arriba son o plural de pinnella, diminutivo de pinnalpenna, co sufixo popular -ella, e coa deter­minación topográfica bassus 'baixo' e ripa 'riba' (DCELC). O Pozo tra­duce a puteuslputeum en lar. e polo tanto tería connotación topográfica; pero na epigrafía hispana de Cáceres consta tamén o nome de mullcr C(aia) Putia (ILER 73), o cal fai posible a existencia dun antropónimo * Putius, como posuidor primitivo <leste lugar. As Perciras son árborcs, pi­raria, que dan a froita /lirwn /pira 'pero / peras'. En Riba do Marco te­rnos un sintagma co apelativo ripa 'riba', determinado pola voz xermáni­ca marco (DCELC), pedra divisoria. Salgueiros foron salicarias no lat. sc­rodio (DEEH), derivados de salix, salicis, co mesmo significado, "sauce" en castelán. A Taberna soa coma no lat. taberna 'renda de venda ó públi­co, pousada', propiamente 'cabana, choza' (DCELC).

5. CABANA, Santiago.

Cabana cítase desta forma en 1294 e 1392 (CDVD 64, 95), pero an­tes foi capanna 'choza', voz hispano-celta rexistrada por San Isidoro (DCELC; OELG I 360). A Eirexe equivale a (villa, locus) ecclesiae, vila ou lugar da igrexa. Fonte Grande traduce a fans grandis. Outeiro v. n." l. Pe­rcirón, coma o portugués Pereirao (DOELP), parece aumentativo de pe­reiro, pirarium no lar. medieval (MLLM). Pero non se exclúc a posibili­dade dun posuidor Pero (Pedro) co apelido farón, dado que Eirón existe

Page 98: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TOPONIMIA /JO CONG:LLO DI-: /'ALAS Llló RU 301

como topónimo aillado en Poi (Cf. Lucensia N.º 9, 1994, p. 160). Po­dence foi xenitivo do nome persoal Potentius (RL 148). Houbo un bispo en Lugo no ano 693 que se chamou así. Con outras referencias dá tamén esta explicación Piel en Biblos XXIII, 1947, p. 353. Recachiña parece di­minutivo de recacha 'greta, brecha', formada quizá co prefixo iterativo re- e o verbo cachar 'rozar un terreo inculto para sementalo' (DXL) en lat. capulare 'cortar por miúdo' (DLr; DCELC v. capolar). G." de Diego trae <<recacha (and.) [lugar resguardado del aire]: ver lat. recoactiare* 'encojer'» e «recachal 'recodo o rincón del terreno' gal!.» (DEEH 336, 914); pero non sei onde se informou <leste recachal galego. Ademais Recachiña pode ser variante do top. port. Regachinha, con base en rega­cho e rego/rega.

6. O CARBALLAL, San Sebastián.

O Carballal de Abaixo I de Arriba, son dous lugares a distinto nivel topográfico, con elementos nominais xa vistos no núm. 1, 2, 3. A Gaiola procede do lat. serodio caveola, dimin. de cavea, que orixinou tamén o galego gavia (DCELC v. jaula); podería equivaler a chavola 'casa peque­na e ruín'. Guestrar, Castrar en 1271, Gestrar en 1376 e 1408 (CDVD 45, 84, 107), procede do antropónimo gótico Wistrarius (HGN 314/1; OPNH 299/1422). Houbo en Lugo un hispo con este nome en 1060-1086. Lalín foi xenitivo do nome dun posuidor Lallinus (LC 162). A Pon­terroxán fai refencia ó lat. pons 'ponte', identificada por un nome perso­al quizabes Rugianus (LC 237).

7. CARTEIRE, Santa María.

Barrio, barrium no baixo latín, substituiu ó árabe barri 'exterior' (DCELC). Bruzos provén do xentilicio Brutius (Il.ER), formado sobre Brutus (ILER, LC 264 ). Carricova consta de carrus I currus 'carro' e cova 'id.'; sería unha corredoira fonda, un camiño emburatado de carro. Me­nos verosímil parece unha Carrii cova 'a cova de Carrius' (RL 48). Car­teire, escrito Carteri en 922 e 956 (NML 145); Carterio en 1254 (ES XLI 371), Carcire (?), Carcer (?)en 1263, 1266 (CDF 191, 200), Carcer (?)en 1269 e Carteyre en 1414 e 1417 (CDVD 43, 109, 113, 114) debeu ser unha (villa) Carterii, evocando o xenitivo do antropónimo greco-latino Carterius 'o forre' (RL 48), non o suposto *Quartarius (OELG I 365). Nos Concilios IV e VI de Toledo, anos 633 e 638, figura un hispo hispa­no de Arcavica (Cuenca), chamado Carterius (ES VII 73). A Conguada refírese a unha herdade ou vila canonicata, propia dos cóengos /congos. A Escrita debe ter por base o lat. scripta ou ser unha (villa) adscripta 'adscrita, agregada a outra'. Mamoelas son pequenas mammulas 'mámo-

Page 99: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

l02 NICAi\'DR() ARES VAZQUFZ

as', enterramentos prehistóricos, derivados de mamrna 'teta', pola súa forma tumular e turxente sobre a superficie do terreo (OELG 1 346-349; DTAP 116); trataríase do lat. vulgar *rnammulellas con dous sufixos, equivalente a *rnamrnuliculas. Mencide diríxenos a un xenitivo persoal Men-citi (villa), o cal contén a forma sincopada proclítica do gótico Me­nendi / Mendi /Meen 'Mendo' (HGN 184; OPNH 227/940) e o apelido árabe Citi 'Cide' (OPNH 136/348) ou o xenitivo do lat. Citus (LC 248). A Pena da Merla dá a impresión de ser unha pinna/penna, determinada polo nome dun paxaro rnerula 'a merla', femia do merlo; pero coido que Merla correspondería ó antropónimo visigótico Mérita, -anis (HGN 185/7a; OPNH 229/954), o cal orixinaría tamén o top. Merlán, que ve­remos máis adiante. Penda v. n." 4. Regodeiras deberá descompoñerse en 'rego de eiras', onde están as voces latinas riguus (DLF), tal vez de orixe celta "recu (DCELC), e area 'eira' en plural.

8. COENCE, San Mamede.

Coence, aldea que deu o nome á parroquia, foi sen dúbida algunha un nome persoal en xenitivo de posesión dunha vila, a cal sobrenténdese que sería propiedade de *Colentius (?),pero este antropónimo non está aínda atestado en documentos coñecidos. Os portugueses teñen o top. Coem;os en Coímbra (DOELP). Piel en Biblos, XXIII, 1947, p. 299, escribe "Go­ence", como procedente do antrop. Gaudentius; pero na pronuncia co­rrecta Coence non é normal que o C inicial fose G. Gontá de Abaixo alu­de a un lugar bassus 'baixo', que leva o nome xermánico dun posuidor primitivo, chamado Canta, -anis (HGN 145/44a). Nomeábase Guntae en 1256 e Gontae en 1269, 1339 (CDVD 30, 40, 74).

9. COVELO, San Xoán.

Covelo, aldea e parroquia, semellan ser co sufixo -elo un diminutivo do substantivo cavo 'cavidade de forma arredondada feíta no terreo' (DRAG), masculino do lat. vg. cava, tratándose dun pequeno terreo en forma de cunea (cf. DOELP). Nomeábase Couelo en 8 docs. de Vilar de Donas entre os anos 1271-1449. Eirexe v. n." 5. Gandarela ten o mesmo sufixo diminutivo ca Covelo, pero feminino, engadido a gándara 'pedre­gal con mato baixo', palabra de orixe prerromana con base en ''ganda (DCELC; DEEH), máis o sufixo colectivo -ara (TGL 29/n.15; 31/n.20). Mouromorto parece unha versión do lat. rnaurus rnortuus, quizabes en alusión a algún enterramento castrexo, onde a tradición lexendaria situa­ba ós mouros prerromanos, coa contaminación posterior da invasión mu­sulmana. Osís podería vir de * Hosiniz, patronímico de Hosinius (RL 94 ),

Page 100: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TO/'ONIMIA DO CONCHU) Dr~ !'Al.AS DF RF/ 303

derivado de Hosius/Osius 'o santo' nome greco-lat. dun famoso bispo de Córdoba no séc. IV. O Outeiro v. n." l. A Pallota deriva de palea 'palla', cun sufixo algo despectivo-diminutivo, -ota, quizabes prerromano, se non provén aquí de alta (cf. OELG 1 352-353). Posiblemente sería unha va­riante de palloza 'choza cuberta de palla' (DEGC). A Rampla de Covelo pode aludir a un plano inclinado do terreo (DRAG), palabra de orixe xermánica (DCELC v. rampa), a menos que sexa deformación de rambla, derivada do árabe rámla 'areal' (DCELC). Ribado parece nome topográ­fico que describe un lugar situado en pendente e próximo á ripa 'ribeira' dun regueiro (DRAG); no lat. medieval consta ripatus 'litoral' (MLLM); v. n." 2; en 1193 menciónase "uno talio in Ribado" (CD!' 18); en 1365 alúdese a un "morador en Ryuado" (CDVD 79). O Roxedoiro sería no lat. vg. *rugitorium, caracterizado polo sufixo -torium, engadido a rugi­tus 'ruxido, ruído', quizabes dunha fervenza no río. Santín foi xenitivo dun nome persoal Sanctinus (LC 252) ou Sanctinius (RL 162), diminut. de Sanctus ou Sanctius. Seixiños son plural e diminutivo de saxum 'seixo', 'coio branco e moi duro'.

10. CUÍÑA, Santa María.

Carballedo v. n." 3. O Cruceiro adoitábase situar nun cruzamento de camiños, por teren estes a forma de crux 'cruz'; pero respecto a *crucia­rius véxase OELG 1 326-327. Cuíña teño lido nalgures que equivale ó castelán "colina"; pero esta voz provén do lat. col/is, con dous -11-; e no galego que saíu do lat. o dobre -ll- resolveuse nun só -1- (p. ex. gallus 'galo), pero non desaparecen de todo; logo Cuíña non pode vir de collina; en cambio o lat. culina si que puido pasar a Cuíña coa caída do -1-. Esta é tamén a opinión de Machado (DOELP). En <loes. lucenses, referidos a nutra Cuíña, escribiron Colina en 995, 1071, 1073, 1088, 1105 (NML 148). Eu coido que Cuíña debeu ser unha vila determinada por un posui­dor chamado Culina (LC 347). Dorra é unha palabra pre-latina, quizabes co significado de 'fome'; así o expuxcn en El Progreso (3-IV-1991 ). Cíta­se o comitatus durriensis no ano 572 (ES XL 34 7) e a parroquia de Do­rra en Antas de Ulla, con esta mesma forma en 5 <loes. entre 1216-1438 (CDVD 8, 57, 128, 129, 131). Érmora parece levar un sufixo átono -ora, tal vez colectivo, engadido a 'ermo', que procede do greco-lat. eremus. Eligio Rivas (LG 120) escribe que "Érmora corresponde a Pazos Ermos, ermo, erma". Comp. cos tops. Líncora, Lóngora, Sálvora, e con <<bré­vora 'breva', cáscara 'cosco'>> (LG 119, 120). San Bartolomeu de Érmo­ra en 1755 era parroquia anexa de Meixide. Foi suprimida en 1890. De Labagueira opina Machado (DOELP): "creio estar por Lobagueira; en al­gumas regióes do norte lobagueiro é a abetarda"; recolle 5 Lohagueira en Portugal, rexisrrado así en 1136-37, Lugagueira en 1220, Lobagueira,

Page 101: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

.104 NICANDRO ARFS VÁZQUEZ

Lobagarie e Lobagariam en 1258; e conclúc: "Der., náo registrado de lobo". De feito -engado eu- A Lobagueira é top. lucense en Santabaia de Búbal (Carballedo); tamén o é o coruñes Lobagueiras en Bendaña (Tou­ro); pero non está clara a súa orixe. Montibeiro parece composto do ape­lativo lat. mons 'monte', adxectivado de iberius, posiblemente referido ó nome persoal do posuidor Hiberius (LC 199), derivado de Tberus; tamén podería contar o persoal Tiberiusffiberio (LC 175). Outciro v. n.º l. A Ponte Santar consta do lat. pons, pontis, e do antrop. gótico Sentarius (HGN 24111; OPNH 27111236). A Pradeira contén o apelativo pratum 'prado', plural prata, co sufixo -aria > -eira. Rosende foi xenitivo do an­tropónimo gótico bitemático Rude-sindus (HGN 224/11; OPNH 262/1178). Tallos virían do lat. ta/ea 'rama, estaca' e lat. vulgar taleare 'cortar, tallar, rachar'; tallos serían fragmentos de predios rústicos (cf. DOELP v. talhos); no ano 1193 "accepimus de vos uno talio de Ribado", v. n.º 9 (CDF 18). Na epigrafía de Badajoz tamén consta o antrop. Ta/ius (Cf. Hispania Epigraphica, Servicio Publicaciones, Universidad Complu­tense, N." 7, 2001, p. 29, n." 62).

11. CURBIÁN, San Martiño (RLP 3/379-382).

Curbián, aldea e parroquia, cuido que debe referirse a un antropóni­mo *Curvianus, derivado do xentilicio Curvius (LE 446 ). Pena Piñeiro son dous nomes apostos, pinnalpenna 'pena' e »pinearium, o cal en <loes. altomedievais adoitábase escribir Pignario, Piniario, Pinnario (DOELP; OG 87-90). Ulloa nomeábase Ulliola no ano 572 (NML 180), en 998, como veremos no núm. 41 (NML 148), e datas posteriores; trátase dun diminutivo do hidrónimo Ulia!Ulla (Plinio e Mela 3/10), río que no seu nacemento era Uliola, co sufixo -ola. En 1383 consta "Bila de Ulloa" (CDVD 91).

12. FELPÓS, San Tomé.

O Castelo, en lat. castellum, é diminutivo de castrum 'castro, campa­mento fortificado' (OELG 1 280-281). O Corral, en lat. curra/e, deriva de currus 'curro, carro' (DCELC v. corral; OELG 1 323-325). Felpós, Felpo­es en 1321 (Hist. Compost.), ten aspecto dun patronímico que podería compararse co adxectivo fe/poso, derivado de felpa, "de orixe incerta, quizabes xermánica" (DCELC). Machado (DOELP) coida que Fe/posas en Portugal sería "pl. do fem. do adj. fe/poso. Ant. ale. ou apel. tornado top.". Confróntese así e todo con Felpás, top. lucense en Outeiro de Rei. O Outeiro v. n. º l.

Page 102: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TOPONIMIA DO CONCHLO /JL PALAS DE Rl-:1 JOS

13. FERREIRA DE NEGRAL, San Martiño (RLP 2/166-178).

Esta freguesía distínguese de Ferreira de Pallares, a cal tamén está á bcira do mesmo río Ferraria, pero Ferreira de Negral está máis nos co­menzos <leste afluente do Miño, en terras de Nigrale, segundo consta en docs. medievais. En efecto, trátase dunha terra negra, de cor da súa lou­sa, que ali se arrincaba, anque era de baixa calidade, moi branda e moi porosa, que esfaragullaba facilmente. Consta Sancti Martini de Ferraria en 1138, 1236, 1248, 1251 (CC 13, 384, 446, 461 ). As Balancas poderí­an proceder do lat. valla anca, plural do neutro vallum 'valo, valado' e do adxectivo ancus, a, um 'curvo, recurvado' (cf. OELG 1 313-315). Os dic­cionarios galegos non traen este apelativo, pero sí balancada 'capa de to­xos e abrollos coa que se cobren os muros ou valados para gardar as horras, viñas, etc. (Carré; Rodríguez González; Franco Grande; !rindo; A. Estravís). Bugallal é un colectivo de bugallos 'excrescencia esférica dos carballos', probablemente derivado de *bullaga, procedente quizá de bu­lla 'burbulla, globo', con metátese *bugalia/bugalio (DOELP). Corominas postula un céltico *bullaka 'pústula' (DCELC). O Carballal v. n.º 6 e 1, 2, 3. Castrelo é o xenuíno diminutivo castrellum, derivado de castrum 'cam­pamento fortificado'. Consta Castre/o en 1176, 1180, 1183 (CC 66, 88). A Costa soa coma no lat. costa 'costado, ladcira dunha montaña'. A Co­vela, dimin. de cava e feminino de Covelo, v. n.º 9. A Mámoa v. n." 7. Mosteiro sería monisterium no lat. vulgar (DCELC), fronte ó clásico mo­nasterium, palabra de orixe grega. En Luccnsia, N." 21, 2000, pp. 299-304, apuntei datos desta granxa/priorato filial do Mosteiro de Carracedo no Bierzo. Niñarellos parece que foi un diminutivo de Liñares, derivado de linum, dado que en docs. do s. XVI escriben Linarelos, se damos cre­to a M." Nieves Peiró, "El Señorío Episcopal Lucense en el siglo XVI", p. 68, 102. Se esto é así, cf. DOELP v. Linharelo, onde cita Linarelios no ano 906. O Outeiro v. n." 1. A Pena da Galiña, anque parece o apelativo 'pena' (v. n." 2), determinado polo lat. gallina 'galiña', deheu ser unha confusión popular con peneliña, se nos fiamos de M." N. Peiró, o. c., p. 50, 57, 68, 186, que transcribe Penalina I Peña/ina I Peña Lina en docs. do séc. XVI. O Penedo leva o sufixo de abundancia -edo > -etum en lat., engadido a pinna/penna 'pena' (OELG 1 276: pinnetum). Penín, para Ma­chado (DOELP) sería "divergente de Peninho, dim. de Pena"; pero eu coido que foi un nome persoal, diminutivo de Pennus (RL 377) ou de Pennius (ILER), e trataríase dunha (villa) Pennini. Consta Penin en 1152 (CC 31 ). A Ponte Ferreira conserva o nome e a realidade dunha pons ro­mana, nome feminino no lat. vg., que aínda existe neste lugar sobre o río Ferraria, e chamouse Ponte Martiae no Itinerario de Barro, mansión na vía Lucus Augusti ad Iriam. Desto tratei no BCML, X, 1977-78, p. 3-7, e en Palacio do Rei, núm. O, 1991, p. 2-3. En 1251 noméase unha here-

Page 103: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

306 NICANDRO ARES VÁZQUFZ

ditas juxta Pontem Ferrariae (CC 461). A Ribeira reproduce o lat. riparia, derivado de ripa (cf. OELC 1 332), porque esta aldea está á heira do río Fcrreira. En 1251 consta Riparia sub signum Sancti Martini de Ferraria ... iuxta (lumen Ferrariae (CC 461 ). Senande foi o xenitivo do antropónimo gótico Sisenandus (HCN 244/16; OPNH 275/1263), o posuidor daquela vila, que se cita como Senande en 1269 (CDVD 269).

14. FILGUEIRA, San Tomé.

Aquelcabo parece composto do adxectivo demostrativo aquel > ec­cum ille no lat. vg. (DCELC) e cabo< caput 'cabeza, extremo' dunha vila ou dunha parcela de herdade. Compárese con Desecabo en Pino (Cospei­to). A Baiuca é un apelativo usado en galega-portugués e castelán co sig­nificado de 'taberna rústica, tasca'. Dela trata Corominas (DCEI.C), di­cindo que é voz de xermanía. A Barreira indica un sitio onde hai ou se ex­trae barro, voz de orixe prerromana (DCELC). O Carrizo viría do lat. vulgar * cariceum, colectivo dunha gramínea que era carex, -icis no lat. clásico (DCELC). Os Curros pertencen á familia de curra/, visto non.º 12 (OELC 1 324). Filgueira fui filicaria, colectivo de filix, -icis 'felgo, fento' (cf. Ml.LM; OELC 1 216-217; OC 105-106). De Leiras, plural de larea en diplomas altomedievais (DOELP) ou glarea (OC 80-82; OELC 1 344, 4 78 ), Corominas e Pascual (DCECH v. glera) prefiren atrihuírlle orixe celta /aria, que daría larea no lat. medieval. O Monte v. n." 2. Remonde foi xenitivo duo antropónimo gótico Regimundus (HCN 213/6) ou Ra­nemundus (OPNH 255/1123). Compárese con San Fiz de Reimonde en Sarria, que era Reimondi en 958 e 1009 (TSA 127, 64). Terreo dos Cru­ceiros ten claro significado, partindo do lat. terrenum, derivado de terra, e de Cruceiros v. n." 10.

15. FONTECUBERTA, Santa Mariña (RLP 2/187-195).

O Castro v. n." 2. O Coto sería palabra prerromana * cotto, segundo Me­néndez Pida! (TPH 267-275) cJ-L. Pensado (OELG 1273); pero Corominas­Pascual (DCECH v. cueto) din que "no sólo es desconocido el origen de este vocablo, sino que es incierto su primitivo significado". Fontecuberta, aldea que deu nome á parroquia, sorprende que se escribise Fontecuberta!Fonte­cubierta no ano 747 (BCML IV 87; ES XL 359-360); máis verosímil é que fose Fonte a)()perto, coma no ano 897 (ES XL 390), onde ternos a forma masculina do latín clásico, fronte á feminina do lat. vg. Moreira refírese á ár­bore ou arbusto que dá morum, plural mora 'moras, amuras'. A Portela, di­minutivo de portuslporta sería un sitio de paso nun río ou nunha montaña ou nunha herdade (OELC 1 338). Santaballa, Sancta Ola/la entre 1303-1323 (CDVD 22, 69), é unha das variantes galegas de Sancta Eulalia, nome

Page 104: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TO/'UNIMIA DU CUNCHUJ m: PALAS DE RFI 307

grego da 'ben falada' (OELG 1 400). Vilaspesa escribiuse Villa Espessa en 1294, Vi/a Espessa en 1296, Billa Spessa en 1369, Billa E.spesa en 1378, Bi­lla Espessa en 1371, Bila Espesa en 1383, Vi/a Es/Jessa en 1383, Bila Espe­sa en 1390, 1397, 1400, 1401 (CDVD 64, 66, 81, 87, 88, 90, 91, 92, 93, 97-99). Se a orixe do segundo elemento de Villa-spessa fose o lat. spissus,a,uni, trataríase quizabes dunha vila de casas moi xuntas, mestura­das, etc. Pero pódese comparar co portugués Espeses en Barcelos, escrito Spaeses en 1220 (DOELP). Por outra parte consta o cognomen de home e de muller Spes (LC 286), de modo que Vila-spesa tería configuración seme­llante a Vilaesteva, Vilaguisada, Vilalba, etc., que foron vilas posuídas por Stephanus, Wisadus, A/bus.

16. LAIA, San Xoán.

Esta freguesía ten só dous núcleos de poboación, que corresponden xustamente ó seu nome e ó seu santo titular, Sanctus Iohannes 'San Xoán', que perdura agora en Scoane. O máis difícil de explicaré Laia, es­crito Laya en 1408 e 1434 (CDVD 106, 126), por máis que se pareza ó antropónimo grego Lái"os, o pai de Edipo, e Laia, nome de escrava na epigrafía de Roma (GPR 659). Sarmiento coi da que "Laya significa pie­dra, del griego lays, ios" e di: " ... hay en Galicia lugares Layas y que aca­ban en laya. Sin salir de Hermelo, está a su oriente un monte muy alto que llaman Para/aya" (cf. OELG 1 181-182, 231 ). Sen embargo J-L. Pen­sado (OELG 1 278) faille este comentario a Sarmiento: "Es aceptable el sentido supuesto para laya, pero no su ascendencia del griego, pues laya < lagina". Po la miña parte coido que Laia poderíase comparar con Laias, parroquia ourensá, a cal aparece coa grafía Laginas no ano 830, Laias nos anos 922, 982, 993, Lagias en 995 (OC 256-257) e en 1019 "In ripa Avie, villa Laginas (TSO 1 115). Amable Veiga (OC) cita tamén o topó­nimo Lagina nos anos 971, 975, 977. Unha base semellante é a que pos­tula Corominas (DCELC) para "laja: piedra naturalmente lisa, plana, y de poco grueso, piedra pizarrosa, tomado del port. lage o laja ... y éste del hispano-latino lagena, de origen incierto, probablemente céltico".

17. LESTEDO, Santiago.

Abenostre din que era o inicio dun himno que entonaban aquí os pe­regrinos a Santiago de Compostela: Ave, nostri ... (A. Losada - E. Seijas, Guía del Camino Francés en la Provincia de Lugo, p. 186). Pero cítase Auenoste no ano 1294 (CDVD 64), forma que non parece ter relación co citado himno xacobeo, senón con algún nome persoal descoñecido. A Brea resulta do lar. vereda, camiño dos cabalas de posta (cf. OELG 1 356-357). Chouso Vello corresponde ó lar. clausum vetulum, un vello re-

Page 105: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

308 NICANDRO ARF.I VÁZQUr.Z

cinto de herdade valado. As Lamelas son o diminutivo de Lamas (cf. OELG 1 316). Lestedo ten o sufixo de abundancia -edo > -etum en lar., engadido a /esta, nome dunha planta gramínea, chamada tamén antosan­to oloroso (GEG 19/44), de orixe incerta (TGL 54; OELG 1 224-226; DCECH v. arista). Piel (MEPG) parte dun hipotético */istetum. En <loes. de Vilar de Donas, dende 1227 en <liante, figura moitas veces o top. Les­tedo, e só unha vez Listedo, a. 1345 (CDVD 77). Liúlfe foi xenitivo do antropónimo gótico Leodulfus/Leu/fus (HGN 166/15; OPNH 209/843). Era "villa de Liulfe"' en 1244, 1294 (CDVD 23, 64). Lodeiro sería luta­rium, abundante en lutum 'lodo' ou nome de persoa Lutarius (cf. DO­ELP). Cítase Lodeyro en 1269 (CDVD 40). A Mamurria vencellaríase co antropónimo Mamurrius/Mamurius (LE 360); cf. DOELP. Portas parece o plural de portus 'porto', paso dun río ou dunha montaña (OELG 1 333-336). Nun doc. de 1244 lemos "excepta ecclesia de Lestedo et populatio­ne de Portubus" (CDVD 23). A Riba vén do substantivo latino ripa 'ri­beira'. En 1294 consta "herdade de Ryba" e "]oan Peres de Riba"'. O Ro­sario corresponde ó lat. rosarium, derivado de rosa; din que este lugar chámase así porque os peregrinos rezaban aquí á Nasa Señora do Rosa­rio os misterios desta devoción; non obstante o topónimo pode aludir simplemente a un morteiro de roseiras. Sucastro v. n.º 3. Cítanse "/eyras en Sucastro e en Lestedo'', a. 1285 (CDVD 58). Os Valos representan o plural do lat. vallum 'val o, valado'. Vilaxoán alude a unha vila posuída por Johannes 'Xoán', a cal nomeábase Villayoane ... Bi/ayoane que he sub sino de Sant Christouoo de Lestedo, a. 1285, Villa Johanne a. 1294, Bila ]ohan a. 1390, Bila ]oane aa. 1417, 1434 (CDVD 58, 64, 93, 115, 126). En 1124 Marina Froilaz doa ó mosteiro de Carboeiro herdades en Villa de Ioane, en Monte Roso (cf. Compostellanum, III, 1958, p. 228=596).

18. MACEDA, San Miguel.

O Agro do Pobre parece que fose un ager 'agro' dun pauperi, xenitivo do adxectivo pauperus 'pobre', pero houbo tamén pauper, -eris, substan­tivo que se converteu no antropónimo Pauper (LC 287), tal vez o propie­tario primitivo <laque! agro. A Barrosa aludiría a unha terra abundante en barro, palabra de orixe pre-latina (DCELC), co sufixo -osa. A Carrei­ra foi unha (via) carraria, é dicir, camiño de curruslcarrus 'carro'. O Fe­rreiro, ferrarius en lat., alude ó oficio de quen traballa con cousas de fe­rrum 'ferro'. Maceda, aldea que deu nome á parroquia, sería *matianeta, con sufixo de abundancia -eta > -eda, aplicado a (mala) matiana 'mazá'. En 1444 aparece un "casal de Sobre Riba que he enna frigisia de San Mi­guel de Maceeda, que he en terra de Ulloa (CDVD 140). O Porto v. n.º

Page 106: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TOl'OJ\llMJA 0() C(JNCELL() DF PALAS DF RE! .109

17. Raxás parece o plural de Raxal, top. de Magazos (Viveiro), quizabes colectivo de raxa 'fenda, greta', con base en *radia, como propón G.ª de Diego (DEEH); cf. OELG 1 74-77 e DCELC v. raya). Ulla é nome prerro­mano tamén do río Ulia (Plinio, Mela).

19. MARZÁ, Santa María (RLP 3/343-355).

A Avieira semella ter base no lat. avena 'avea', co sufixo de abundan­cia -eira; sería inicialmente * avenaria; compárese con Arieiras > lat. are­narías. Burdallos ten parecido con A Burdalla en S. Esteva de Anllo (So­her) eco monte dos Burdiallos en Caxide (Parada de Sil). En 1383 cons­ta "cassal de Mar,aa e o de Burda/los, que son na frigesia de Santa Ma­ria de Man;aa"; en 1400 figura "Lopo Afonso de Burdel/os" (CDVD 91, 98). Nebrija en 1495 rexistra "oveja grosera o burdalla: ovis hirta". O DRAE trae "burdallo, lla, adj. ant. burdo". Corominas (DCELC) di que burdo ten "origen incierto, parece haberse aplicado orginariamente a los carneros y ovejas de lana grosera, a distinción de los merinos, a su lana y a las calidades de paño que se hacían con la misma ... La terminación de burdallo indica origen extranjero o dialectal, y como la conservación de la u [breve J sería posible en gallego-portugués en palabra de esta estruc­tura, podríamos partir de este idioma si todos los indicios no sugirieran por el contrario que allí es castellanismo. Luego será necesario buscar en la lengua de Oc o catalán ... También podría ser mozarabismo". O mes­mo C:orominas no Breve DCELC escribe que "teniendo en cuenta la for­ma burdalla 'oveja grosera', documentada en Andalucía en 1495, es po­sible que ésta y burdo sean formas del dialecto mozárabe, donde pueden proceder normalmente lo mismo del lat. burdus 'bastardo', que de brutus 'brutal, estúpido'". García de Diego (DEEH 521) di que burda/lo 'grose­ro' é un derivado de brutus. A min ocórreme pensar que en latín bur­do/burdus (DLF) era o 'mulo burreño', filio dun cabalo e dunha burra, de modo que Burdallos podería ser alcume despectivo con sentido figurado. Gresulfe foi xenitivo dun antropónimo gótico Grisulfus (HGN 138/4; OPNH 187/699), o posuidor daquela vila. Marzá corresponde a unha (villa) Marciana, citada como Mar,aa en <loes. de 1294, 1383, 1401, 1425, 1449 (CDVD 64, 91, 99, 119, 145). Marcianus foi un antropóni­mo latino (DLF). Pero tamén consta Martianus na epigrafía de Hispania (ILER 226, 4885). Outeiro de Burdallos v. supra en.º 1 o referido a ou­teiro. Vinciá correspondería quizabes a unha (villa) Ventiana, propia de Ventianus (LC 160), derivado de Ventius (RL 202) ou Bentius (RL 33). En 14 33 figura Benciana I Binciana no mesmo doc., en 1449 Bynfiana e tamén Benciana (CDVD 124, 144, 145). Xuxilde foi xenitivo do nome persoal gótico Sonigildus (HGN 246/41 ), Sunegildus (OPNH 277/1280); coido que non é necesario supoñer un '-Sigildus (?) (HGN 237/10). En

Page 107: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

l 10 NfCANDRO ARES VÁLQUU

1227 figura "Petrus Petri de Suagildi" (CDVD 9). Comp. Sogilde en Bar­celos (DOELP).

20. O MATO, San Xoán.

Barreira v. n." 14. A Campanilla parece un diminutivo castelanizado de campana 'campá', se non se relaciona coque irnos ver a continuación. Campaña corresponde ó lat. campania 'chaira, planicie' (DCELC v. cam­po; OELG 1 355). Candieira puido ser candelaria, deriv. de candela 'can­dea' (flor do castiñeiro, bidueiro, millo, etc.) ou da familia de Candedo (cf. OELG 1 209). Esta suposición ofréceseme porque Machado (DOELP) cita unha Candenaria en 1140, a cal parece parente do castelán cándano 'rama seca', que tería a mesma base no verbo candere 'brilar, qucimar' (DCELC v. cándano/candela). Casanova non varía do lat. casa nova, ex­cepto na escrita. A Florida sería unha 'vila florida', vencellada co lat. flos, floris 'flor', pero a razón do top. ¿cal foi?. ¿Quizabes o antropónimo Flo­ridus (LC 233) ou Floridius (RL 80)? Fonte de Mouros, do lat. fons, fon­tis, quizabes foi unha 'fontc' co nome do seu propietario, chamado Mau­rus (LC 206) e non tanto na que beberan só os invasores da Mauritania ou os mouros dos castros galegas. Cf. non obstante TGL 110, 129, 132/nota 28. O Mato, como apelativo, significa un "terreo con maleza e sen cultivar, e a maleza mesma" (DRAG), e sería en orixe o masculino de matta (DCELC); pero houbo tamén o nome persoal Mattus, do que dá conta o poeta hispano-lar. Marcial nun dos seus epigramas (DLF). A Pon­te Campaña v. supra. Porto de Bois consta do lat. portus v. n.º 17, deter­minado polo plural de bos, bobis 'boi'; un documento de 1185 alude a portum de Bovibus (TSO II 38), e noutro de 1214 cítase un Portum de Bobus (TACS, n." 157). Romariz foi xenitivo do antropónimo gótico Ro­maricus (HGN 225/3; OPNH 261/1166). Soná parece proceder do góti­co Sonna(ne). Piel-Kremer (HGN 246/10) rexistran este antropónimo, pero non o topónimo Soná; en cambio citan Sonán, que é unha aldea en Insua (Taboada). Vilacendoi contén o apelativo latino villa 'vila', co nome gótico do seu posuidor, o cal sería Cendo (HGN 162/Sd) ou mellor aínda Sendo(ne) (HGN 241/19b). Cítase Bila r;;endoy, no ano 1417 (CDVD 113). Compárese con Vilacendoi en Bocamaos (Lugo), que era Villa Sen­doni en 760, 995, 1030, 1088 (NML 176).

21. MEIXIDE, San Pedro (RLP 3/396-399).

O nome parroquial, Meixide, procedería de Maxiti, xenitivo do per­soal Maxitus, documentado en 9 51, segundo propón J oseph M. Piel en Biblos, XXIII, 1947, p. 331, seguindo a Meyer-Lübke. Pero o mesmo Piel e Kremer (HGN 172/4) suscitan a hipótese de Magito, Megitu, Megido, e

Page 108: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

T()p()J'l.'llvl/A D() CC)NCJ:LLO DI:. PALAS L)F RF/ 311

mesmo Ameixide, etc. Outras solucións proponas Machado (DOELP v. Megide, Meixide). Discuten este topónimo ]-L. Pensado (OELG 1 190-191) e Amahle Veiga (OG 76-77). Nun doc. do ano 897 figura un Portus Meixide, como termo de Líncora en Chantada (NML 162). Barreiro pode aludir a un lugar de barro, palabra prerromana (DCELC), ou a un oficio con este material. Portofondón contén o substantivo portus, v. n." 17, unido quizabes cun adxectivo aumentativo de fundus 'fondo', aludindo á parte máis baixa dun terreo. Así o ere Machado (DELP e DOELP v. Fundiio, citando: cum campo qui dicitur fundom, ano 1149). Saa foi unha voz gótica, sala, co significado aproximado a 'casarío, quinta, resi­dencia' (ELH 1 538-539). San Pedro, Sanctus Petrus, o titular da parro­quia, tivo nome greco-lat. con base en petra 'pedra'. Veiga v. n.º 2. Vilar de Ulloa consta do adxectivo substantivado villaris, vil/are (MLLM), de­terminado por Uliola, diminutivo do río Ulia 'Ulla', que nace nesta co­marca. Vilar do Monte contén o latino mons, montis, determinando a vi­l/are. Xeré, escrito Geree en 1262 (NML 155), puido ser unha (villa) Age­redi (HGN 5/9) ou Egeredi (HGN 70/4) ou Sigeredi (HGN 237/15b; OPNH 273/1247), antropónimos góticos. Arredor do ano 1160 figura o patronímico Seireiz (Cf. BCML IX 58), relacionado con Xeré en Sta. Cruz da Retorta (Cf. Luc. N." 10, p. 93 ).

22. MERLÁN, San Salvador (RLP 2/196-204).

Casacamiño equivale ó lat. casa, á beira dun caminnum, voz prerro­mana latinizada (DCELC). Trátase do Camiño Primitivo de Ovicdo a Santiago (cf. Lucensia, N." 6, 1993, p. 27-28). O Castro das Seixas alude a un castrum, v. n.º 3, onde habería moitas saxa 'seixas', plural do neutro saxum 'seixo, coio branco moi duro'. O Corno do Boi pode comer o lat. cornu 'corno' e o apelativo bos. bovis 'boi', como en Porto de Bois, visto non.º 20. Pero podería contar tamén cornus 'sobreira' e o nome persoal Bos (RL 303 ). En 1126 Alfonso VII couta o mosteiro de Santuíño de To­ques por "Cornu de Bove" (M. Recuero, DMRG: Alf. VII, n.º 21 ). En 1214 unha división de Alfonso IX da terra de Aheancos "vadit per Cor­nu de Hove" (TACS n.º 157). O Ferrada( parece un derivado de ferrum 'ferro', quizabes onde se 'ferraban' os cabalos de posta, xa que estaba no Camiño Primitivo de Santiago e antes vía romana. Tamén podería aludir a un terreo de cor de ferro, como "pedra ferreal" (GVGH) e haberá que ter en conta Ferrara/e en 995 e Ferrada/ en 1133, 1195, 1221 (NML 152). A Fonte da Uz contén o lat. fons 'fome', caracterizada por u/ex, uli­cis 'uz' (TGL 111). Coido que non se debe identificar co ant. cast. duz 'dulce', que trae Corominas (DCELC v. dulce); pero é posible que fose A Fome do posuidor Dawud (OPNH 143/395), se a comparamos con Fon­tedaúde, v. n." 34. O Hospital das Seixas recibiu o nome de hospitale, de-

Page 109: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

312 NICANLJRO ARE\ VÁZQUEZ

rivado de hospes 'hóspede', porque aquí estivo un hospicio medieval de peregrinos no Camiño Primitivo, no sitio das Seixas, v. supra. A Lagoa traduce o lat. /acuna, derivada de lacus 'lago'. En Merlán perdura o an­tropónimo gótico Merita! Mirila, -anis (HGN 185/8; OPNH 229/954). O Pazo do Monte alude a un antigo palatium (OELG 1 322), ubicado nun mons, montis 'monte'. A Penaloura refírese a unha pinna/penna 'pena', quizabes calificada de */aura 'loura' ou propia de Laurus (LC 334). A Pi­caña podería ser nome topográfico, alusivo a un *picc- 'pico, punta' de montaña 'piccanea'; pero tamén posible alusión a 'vida picaresca' no Ca­miño Primitivo (DCELC v. picaño). O Porto do Carro combina portus v. n.º 17, e carrus/currus 'carro'. Ribadal, derivado de Ribado v. n." 3 e 9. As Scixas v. supra (CDVD 69, 117, 141). A Uceira sería un colectivo de u/ex, ulicis 'uz, urce'. Xacel parece que foi nome persoal; cítase lace/, ab­bas, nun doc. de 1006 (Cf. Lucensia, N.º 10, 1995, p. 163). Xermeade concorda con Germinati en 1120, xenitivo do nome persoal Germinatus 'o que xermolou', segundo opina Joseph M. Piel en Biblos, XXIII, 1947, p. 301, e J-P. Machado, DOELP v. Germalde.

23. MOREDO, San Fiz.

O Castro v. n.º 2. O Cotón, aumentativo de *cotto, v. n.º 15. O Frei­xeiro correspondería no lar. a *fraxinarium, colectivo de fraxinus 'freixo' (OG 71-72; DOELP; OELG 1 218). En Moreda vemos un moretum, co­lectivo da árbore que dá morum/mora, cf. n.º 15. O Picón parece aumen­tativo de pico, algo puntiagudo, de orixe expresiva *pikk- (DCELC). Pi­cón foi alcume persoal (OPNH 455 I 630) de quen ten o fuciño e morro apuntado, contraposto a guelfo, que ten o barbarote (queixelo) botado para <liante e o fuciño retirado. San Fiz cítase na CDVD 21, 48, 62, 74, e redúcese a Sanctus Felix ou San Pedro Fiz (vincula sancti Petri), como di Joseph M. Piel en Biblos, XXV, 1949, p. 315; OELG 1 398. O Souto foi saltus en lar. cf. OELG 1 306-309. O Tesoureiro provén do lat. thesaura­rius 'gardián dun thesaurum 'tesauro' e mesmo thesaurarium 'tesauro' (DLF). Vilariño v. n.º 3.

24. MOSTEIRO DE DEVESA, Santiago.

A parroquia e unha aldea dela levan o nome de Mosteiro coma no núm. 13; pero para non confundir este lugar con aquel, leva aquí o deter­minante Devesa, palabra vista non." 2. Cítase en 1269 e 1291 a "igrigia ! eglesia de Santiago de Moesteyro de Deuesa", noutro doc. de 1291 "ec­clesia Sancti Jacobi de Monesterio de Deuessa", e en 1296 "ecclesia Sanc­ti jacobi de Moesteiro" (CDVD 43, 59, 60, 65). Castro v. n.º 2. Pena Mouril contén o apelativo pinnalpenna 'pena' co nome apocopado do scu

Page 110: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

T(JPOl\llMlA DO C()NCELL() DE PALAS DL RLI 313

posuidor, que sería Maurilius (LC 206) en xenitivo. San Martiño foi Sanc­tus Martinus, o de Dumio (Braga), ou o de Tours (Francia), os cales leva­ban un nome teofórico, derivado de Mars, Martis 'Marte'. A Veiga v. n." 2. Vilacbá traduce a villa plana. Vilaseñor foi unha villa 'vila' propiedade dun home chamado Senior 'señor' (LC 294 ). A Torre traduce o lat. turris.

25. OROSA, Santo André.

Corral de Abaixo /de Arriba constan do lat. curra/e v. n." 12, deter­minado topograficamente por bassus 'baixo' e ripa 'riba' (DCELC). A Costa v. n." 13. O Coto v. n." 15. A Covela v. n." 13. Orosa, nome de al­dea, que pasou a ser tamén o parroquial, procede quizabes dunha (Villa) Orosia, é dicir, a vila de Orosius (RL 134), antropónimo coñecido en Hispania coma o do historiador Paulo Orosio no século V. Menos vero­símil sería unha vila aurosa, afectada pola aura 'brisa', supoñendo au > ou >o.

26. PALAS DE REI, San Tirso (RLP 3/356-359).

Se a etimoloxía de Palas fose palatium, teriamos 'pazo' ou 'pacio', coa caída do -/- intervocálico. Pero puido contaminarse con palla, como su­ceden con Palla Aurea 'Ourense' no Parroquial Suevo. Palla/Pallas foron tamén antropónimos latinos e nomes medievais de persoa (OPNH 24311045). Cítase Alpalaz en 1202 (NML 166) e DE ALPALAZ nos tí­tulos de 7 documentos dos Tumbos de Sobrado (TSO 114-118, 120-121), os cales no corpo do documento mencionan Burgo Sancti Tirsi, a. 1173, 1174, s.d., s. XII; Burgo de A/palacio, a. 1165; Burgo Sancti Tirsi de Pa­latio, a. 1173; villa de Alpalaz, a. 1225. En <loes. de Vilar de Donas, aa. 1210, 1228, 1232, 1262, 1271 Falaz de Rey; en 1262 Palacio Regis; en 1408, 1413, 1422 Pala~o de Rey (CDVD 10, 12, 33, 34, 45, 97, 99, 106-108, 118, 119). Coido que Alpalaz podería ser unha forma mozárabe, co artigo gramatical aglutinado. Curuxás parece plural de curuxal, colectivo de curuxa, nome quizá pre-latino (OELG 1 146, 153), "de étimo desco­nocido" (DCECH v. acurrucarse), pero non "do lat. *cuculliata" = ave encapucada" (DXL). En 1271 figura Curuiaes (CDVD 45). Pencla é di­minutivo de pinnalpenna 'pena'.

27. PAMBRE, San Pedro (RLP 3/400)

Posiblemente a forma primitiva sería *Palambris ou Palamber, pre-la­tina, porque no Tumbo de Samos, n.º 58, consta en 1009 "sanctum Pe­trum de Palambre; nos Tumbos de Sobrado (11, 38, 109) "portum de Pa­ambra" en 1185, 1226; na CDF (27, 340) Paambre en 1215 e 1310; Pa-

Page 111: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

314 NICANDRO ARéS VÁZQUEZ

abre nun doc. de 1498 (DCL n.º 1397). É un topónimo co sufixo -bre, pre-latino, como en Cambre, Lamhre, Tambre, etc. ós cales alude o pro­fesor Moralejo (TGL 73). A Torre v. n." 24.

28. PIDRE, Santa María (RLP 3/375-377).

Chorexe foi xenitivo do nome persoal do posuidor daquela vila, pro­bablemente Floridius (RL 80), comp. hodie 'hoxe', *pedia 'pexa' (DEEH); esta mesma solución foi a que deu Joseph M. Piel en Biblos, XXIII, 1947, p. 295, dicindo: "Fluridius está abonado en 965, Floridia en 1012. Sendo o i de Floridius breve, a evolu~áo fonética <leste topónimo é normal, segundo se infcre de invidia > in veja". Outra solución sería par­tir de Floregio, que está no Martiroloxio o 1 de xullo. Frádegas, segundo E. Rivas (LG 120) «corresponde a frade, coma en Gorgullos, C:o. cade­la frabica / cadela de frade 'forfícula, insecto'>>. Pero este top. repítese en Santa Mariña do Castro de Amarante (Antas de Ulla), onde se rexistra coa forma Fabricas nun doc. do ano 1077 (CD 11400-401). Laxe, Lagea en 1269, 1391, 1441 (CDVD 41, 94, 139), procede dunha voz prerro­mana */agena (DCELC v. laja). Outeiro v. n." 1. Pidre, nome de aldea que pasou a ser o da parroquia, pode ser alteración con metátese de Petri, ba­seado en petra 'pedra'. Joseph M. Piel en Biblos, XXIII, 1947, p. 349, non cita este top. galego, pero si homónimos en Portugal, afirmando: <<Trata-se de urna variante de Pedre, como "umlaut" tal qua! aparece também no patron.-apelido Pires, a par de Peres>>. A Ponte Mereé (RLP 3/378) consta do apelativo pons 'ponte', femin. en lat. vg., determinado aquí por merces, -edis 'recompensa, paga, renda, interese, 1nercancía' (DLF); no lat. medieval 'favor, benevolencia, piedade, gracia, condescen­dencia dun príncipe', etc. (MLLM).

29. A PUXEDA, Santa María.

Arulfe foi xenitivo do antropónimo gótico Arulfus (HGN 18/20a), forma sincopada de Ariulfus (OPNH 110/161). Cítase en 1225 "casa/e in Arulfi", en 1260 "casa/e de Arulfe", en 1257 "hereditas ... territorio Vluoa et est in Arulfi et iacet inter Salam et Pugida" (C:DF 40, 131, 172). A Bragaña coido que leva un falso artigo gramatical anteposto, como sucedeu en A Vide, O lncio, O Xuriz, etc., porque parece como se fose un ha (villa) ,, Abreganea, é dicir, a vi la de Abragán (top. lucense), que era Abreganus en docs. do s. X (CDF 2; NMP 163) e procedería de Africanus, como di Piel en Biblos XXIII, p. 166. C:houpana 'casa ruin, cuberta de ramas ou palla; cabana, palloza, choza'. No DXL ptoponse con interrogación a súa orixe no lat. clupeana; tamén G.' de Diego par­te do lat. clupeus 'escudo, protección' (DEEH); j-P. Machado (DELP)

Page 112: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TOP<)Nflvf!A DO C()NCELL() DE !'ALAS DL RLI .115

atribúelle "etimologia obscura", indicando que Silva Neto relaciona este vocábulo dubitativamente colar. vulgar ploppu- (de populu- 'choupo') e a terminación -ana de capana > cabana; Corominas (DCELC v. chopo, chopa Il) tamén admite a posibilidadc de supoñer como base o lat. vg. '"p/oppus, pero advirte que "el diptongo ou es difícil de explicar". A Corda podería ser unha vila de Cordus (LC 295) ou vir do greco-lar, chorda no sentido de 'cordilleira, cordal, serra'. O Couso procedería dunha mestura de cursum I cautum (DCELC v. coso; OELG 1 351-352). Mende é a síncopa de Menendi, xenitivo persoal gótico (HGN 184; OPNH 227/940). A Puxeda, escrito Pugida en 1257, Pugeda en 1260 (CDF 131, 172), 1294 (CDV 64), 1363 (CDO n." 1781), parece aludir a un colectivo de tipo vexetal, co típico sufixo -eda. Sarmiento, partindo de puga 'hipocisto' [= póutega], propón unha etimoloxía grega, que J-L. Pensado califica de "disparatada'', pero este non arrisca ningunha solu­ción (cf. OELG 1 255-256). A base románica de Puxeda podería ser "puxa. s.f. 1. Rama da uz. 2. Semente da herba. 3. Po do gran ó limpa­lo" (GDXL; GVGH). Crespo Pozo (NCVCG v. pinocha) trae: "puxa: fo­lla do pino". No Apend. DEGC: Puxa, cisco ou casca que se separa da castaña seca (Lemos); po do gran ó limpalo (Caurel). Pero a etimoloxía desta palabra é descoñecida para min. Non me convence que a orixe fose pu/sus, como propón G." de Diego (DEEH 893). Sandc v. n." l. Va­liño é un diminutivo de val/is 'val', feminino en lat., masculino en gale­ga, anquc tamén existe o top. Valiña.

30. QUINDIMIL, San Miguel.

Boi Pardo parece comer o apelativo bos, bovis 'boi' (v. n." 20) cunad­xectivo latino pardus; pero seica existiu o antropónimo Bos (RL 303) e tamén o cognomen Pardus (LC 328), posible posuidor deste lugar. Fermil sucedeu ó xenitivo do antropónimo gótico Felmirus I filimirus (HGN 93/2) con metátese e rotacismo l/r. Montarelo ten o sufixo diminutivo -e/o e o intermedio -ara-, (¿enfático?), engadidos a mons, montis 'monte'~ compárese con cotarelo, liñarclo, outarelo, etc. A Pena sería pinna 'amea', por comparación (DCELC v. peña) e penna no lat. dos docs. medievais. Pero téñase en coma que en lar. constan os antropónimos Pennus (RL 377) e Pinna (LC 332). En Penela ternos o diminutivo de pena, que se cita como Pene/a I Penellas I Pinnela, topónimos diversos en <loes. medievais (NML 169). Quindimil sería xenitivo do antrop. gótico Cendamiro (HGN 162/4), Quendamirus (TSA 248). Citase Quindimiram en 1183 (CC 88) e a "yglesia de Quindimir" en 1271 (CDVD 45). Vilar do Mon­te v. n." 21. Vilarramil era Villa Ramir en 1271 (CDVD 45), vila posuída por un Ranimirus, nomc persoal gótico (HGN 216/7; OPNH 255/1122).

Page 113: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

l 16 NICANDRO ARES VÁZQUfZ

Xancís parece deformación de Sanchís/Sanchiz, derivados patronímicos de Sanctius; Sanchiz 983, Sanziz 1086, Sangiz 1189 (DOELP).

31. RAMIL, San Martiño.

Acabamos de ver que Vilarramil é a forma plena de Ramil, parroquia que se cita como Ramir en 1280 (CDVD 56). O Batán, máquina hidráu­lica con mazos para bater en mollado os tecidos saídos do tear, a fin de entupilos e desengraxalos; supoñen algúns que o nome procede dun ver­bo latino hattuere 'bater', pero Corominas (DCELC) encontra dificulta­des para esta etimoloxía e propón que viría "quizá del ár. battán 'íd." De "La toponimia del batán en Galicia" tratou o profesor Moralejo (TGL 267-272). Mácara aparece en 1266 chamándose Macara, Macacaira, Ma­zara (CDVD 37). Ten o sufixo átono -ara, do que di Moraleja que sería formación de plural ou colectivo (TGL 30-31). Machado (DOELP) pro­pón curiosas hipótescs etimolóxicas, p.e. 'mala cara', pero coido que in­sostibles. A simple vista aseméllase ó grego mákaira, forma feminina do adxectivo mákar 'ditoso, feliz, benaventurado', do que procede o antro­pónimo greco-lat. Macarius. Rcmesedo podería ter orixe nalgún antro­pónimo gótico, coma Remosende en Samarugo, Vilalba (cf. HGN 220); pero -edo adoita ser un sufixo de topónimos especialmente de vexetais. O que non se ve é cal sería o radical nesta hipótese.

32. REMONDE, San Miguel (RLP 3/390).

A Fonte do Mallo consta do lat. fans 'fonte' e quizabes de malleus 'mallo, mazo'; así o propón Moralejo (TGL 11 O); pero quizabes se debe­ría ter en conta tamén o persoal Mallius (DLF; LE 424), posible posuidor do lugar. Remonde v. n.º 14. A Vacariza 'curra! de vacas; pastora de va­cas' (DCELC), 'curtidoiro de peles ¿de vaca?' (IR-INDO), parece vir do lat. vg. *vaccaricea, referido a vacca (cf. OELG 1 137; DOELP). O Vilar v. n.º 2.

33. RIBEIRA, San Salvador.

Ribeira v. n.º 13. En 1263 figura San Salvador da Ribera (CDF 189). Xende procede do xenitivo do antropónimo xermánico Gendus a. 871 (TC 61), Gendo a. 963, 1004, 1015, 1075 (TC), *Gendus (HGN 122/46; DOELP v. Gende). En 1261 era "villa de Gende"' (CDF 178).

Page 114: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TOPONIMIA no CONCHLO DE PALAS DE REI 317

34. SALAIA, San Pedro.

Arulfe v. n." 29. O Cruceiro v. n.º lO e OELG I 326-327 (interesante). Faxilde foi xenitivo do antropónimo gótico Fagildus (HGN 8311; OPNH 165/561), o posuidor <leste lugar. A Fontedaúde aseméllase algo a Fonte da Uz, vista no n.º 22, e así a supuxo o profesor Moralejo (TGL 111 ). Pero Elixio Rivas (OPNH 143/395) rexistra o nome persoal Dauti/Dau­di!Daude, dicindo que "se deriva do ár. Dawíid". Podería compararse ta­mén no segundo elemento con Ataúde en Pontevedra (xenit. de Attaul­dus, HGN 28/4; TC 562). A Lameira indica abundancia de lama (v. n.º 17). O Pazo v. n." 22. Salaia, nome de aldea e parroquial, podería equi­valer a Sa(la) Laia. O primeiro compoñente parece albiscarse no texto de 1257: hereditas ... in Arulfi ... inter Salam et Pugida (CDVD 131). Nesta hipótese, teriamos Sala, voz xermánica (ELH I 538), e Laia, vista no n.º 16. Tamén se podería comparar co top. coruñés Seaia < Salagia en 867 (ES XVIII 312; HPL IV 189; OELG I 179-180); pero aquí, como é nor­mal, perdeu o -1- intervocálico. Trasmil foi xenitivo do antropónimo gó­tico Trasemirus (HGN 175/7; OPNH 287/1334; DOELP). Vilacova cons­ta do apelativo villa e do adxectivo do lat. vulgar cova, equivalente ó clá­sico cavus, a, um 'oco'; pero tamén existiu o nome persoal Cavus/va (LC 245) e polo mesmo podemos supoñer o equivalente *Covuslva.

35. SAN BREIXO, Santa María.

Andemil foi nome gótico dun posuidor daquela vila, que se chamaría *Andemirus (HGN 14/6). En San Breixo ternos unha síncopa de Sanctus Verissimus, mártir en Lisboa (cf. Biblos, XXV, 1949, p. 330; OELG I 403). Na CDVD, n.º 141, está escrito "San Breiso que e en terra de U/loa ... e no lugar de San Blexo ",a. 1444. Ulloa v. n." 11. Vilariño v. n." 3. De Vilouchada tratei en El Progreso (12-1-1980), dicindo que foi unha Villa ustulata 'queimada', coma o castelán Villoslada (cf. ELH I 513).

36. SAN CIBRAO DA REPOSTERÍA (RLP 3/388-389).

As Cancelas é o plural feminino do lat. cancellus 'reixa' (DCELC v. cancel; OELG 1 361 ); quizabes foron herdades cercadas con sebes. A Le­boreira v. n." 3. Leilón parece da familia do portugués leilao 'almoeda, poxa, licitación', do árabe al-a'lam 'bandeira, anuncio' (DELP); o mesmo significado lle atribúe E. Rodríguez (DEGC) ó galego leiloio 'subasta pú­blica'. En Pedras vemos o lat. petras. Para Rubín podemos supoñer o nome persoal lat. *Rubinus, en xenitivo, da familia de Ruhius (LE 424). Así o propón Joseph M. Piel en Biblos, XXIII, 194 7, p. 359. En San Ci­brao venérase Sanctus Cyprianus, hispo de Cartago, nome relacionado co

Page 115: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

318 NICANDRO ARES VÁLQUr:L

da illa grega de Chipre e co lat. cuprum 'cobre'. No ano 998 cítase in Uliola ecclesia S. Cypriani (NML 148 = ES XL 408). Este patrón parro­quial distínguese de San Xusto, que veremos no núm. 40; pero ambos van determinados pola Repostería, na que hai que ollar un derivado do lat. repanere e ponere 'poñer', participio pastum 'posto'. Téñase en conta que por aquí pasaba o camiño francés a Santiago e habería que repoñer forzas e provisións nesta paraxe. Cítase Repostería en varios docs. medievais (Cf. Liceo Franciscano, 1997, índices) e a súa igrexa románica en BCML IV 35. Setefontes parece que constaría do numeral septem 'sete' e de {an­tes, plural de fans, fontis; pero tamén podería contar unha (villa) saepti fontis 'vila do recinto da fonte'. O Sisto puido ser nome persoal, coma o greco-lat. Xystus ou Sixtus (DLF), que elixiron algúns papas; pero .J-L. Pensado tamén admite unha posibilidade de valor topográfico (cf. OELG 1 363-364). A Vila de Arriba consta de villa co determinante ripa 'riba' (DCELC), o cal alude a situación deste lugar.

37. SAN MAMEDE DO CARBALLAL (RLP 2/205-210).

De San Mamede < Sanctus Mammes, nome do balbuceo infantil e da súa frecuencia na toponimia lucense, tratei en l.ucensia, N.º 2, 1991, p. 163-166; tamén se pode ver OELG 1 398-399. O Campelo é un diminu­tivo de cam/JUS 'campo' co sufixo -ellus do lat. vulgar. O Carballal alude a un colectivo de carballos, v. n." 6. A Devesa Nova, en lat. defensa (v. n." 2) nova. Filgueira da Devesa v. n." 14 e 2. Gándaras, plural da voz pre­rromana gandara v. n." 9. A Goleta sería palabra árabe co significado de 'boca de río' ou derivada de gula 'gola, garganta' (DCELC v. goleta), alu­dindo quizabes a un desfiladeiro entre montes. Machado (DOELP) coida que foi "adaptación do francés /,a Goulette, pequeno canal para esgota­mento das augas". Guestrar v. n.º 6. Lamas v. n." 17, 34. Penasedoira pui­do ser Pinna Setoria, unha 'pena' propiedade de Setorius (LE 404); como Setoriana (LC 155). Ponterrosa consta de pons, pantis 'ponte' (nome masculino en lat. clásico, pero femin. no lat. vg.) e tal vez do participio rosus, a, um do verbo rodere 'roer, erosionar', ou terrosa 'ponte cu berta de terra'.

38. SAN MIGUEL DE COENCE (RLP 3/364-374).

Boavista sería un composto do lat. bonus, a, um 'bo, boa' e dun lat. vg. *visitus, a, um, participio de videre 'ver' (cf. OELG 1 270). Os Car­balliños, plural diminut. de carballo, v. n.º 2. O Cruceiro v. n.º 10; inte­resante o que propón J-L. Pensado en OELG 1 326-327. A Namela pode ser alteración de Lame/a, v. n." 1 7, como sucedeu en Navallo/Lavallo, Niñarellos//,iñare/los, etc. O Outeiro v. n." l. En San Miguel está situada

Page 116: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TOl'ON/M/A DO CONCHLO DE l'Al.AS IJF RE/ .l 19

a igrexa románica de Coence (BCML III 106-107), topónimo visto non." 8, que ten por titular a Sanctus Michael, nome hebreo 'quen coma El = Deus'.

39. SAN XIAO DO CAMIÑO (RLP 3/391-395).

Ternos a cita desta freguesía en 1408 e 1413 Sant Giao/Giaao do Ca­miño (CDVD 107, 108), aludindo a un camminus, voz prelatina (DCELC), que aquí era o Camiño Francés a Compostela. O Cotón v. n." 23. A Graña, palabra procedente do lat. granea, ten igual significado pero diferente tratamento de granxa = grange en francés, que vén do lat. gra­nica (DCELC; OELG 1 362-363). O Mesón en latín era mansio, -onis, si­tio de parada e repouso, para seguir camiñando. A Pallota v. n.º 9; pero os portugueses teñen I'olhota (DOELP). O Roxo correspondería ó ad­xcctivo lat. russeus ou ó nome persoal Rusius (LE 22), Russus (LC 230), alusivo á cor da pel. San Xiao foi Sanctus Iulianus, mártir en Antinoo (Exipto), con nome derivado de ]ulius (OELG 1 397; Biblos XXV, 1949, 345). A Taberna v. n.º 4. En Vilamerelle ternos unha villa, que foi posuí­da por Mirellus, nome gótico, diminutivo de Mirus (HGN 185/7; OPNH 229/953).

40. SAN XUSTO DA REPOSTERÍA (RLP 3/383-387).

Outeiro v. n.º 1. Pulleiro parece sinónimo de Pu/ledo (no Saviñao), co­lectivo quizabes dalgún vexetal, como Freixeiro / Freixedo; pero, compa­rado con Lamapulleira (no Corgo), semella equivaler a bulleiro: sitio hú­mido e lamaguento. San Domingos foi Sanctus Dominicus (LC 362), nome derivado de dominus 'señor'. San Xusto, Sanctus /ustus, mártir co seu irmán Pastor no ano 340 en Complutum =Alcalá de Henares (cf. Bi­blos, XXV, 1949, p. 321-322), ten aquí unha igrexa románica (BCML III 175), que leva o determinante A Repostería, coma no núm. 36. Vilafofe v. n.º 1.

41. ULLOA, San Vicente.

Esta parroquia está nos comezos do río Ulia 'Ulla', cando é aínda di­minuto e por iso se chamou Uliola > Ulloa, topónimo visto nos núms. 11, 35 e 36. En 1074 o conde Munius Ruderiquiz doa á súa muller donna Il­duara varias propiedades, entre elas "U/iala cum suis testationibus, sicut obtinuit ea matre nastra" (CDF 7). En 1257 figura o "territorio Uluoa" (CDF 131 ). En 1260 era prestamarius in U/loa Sancius Lupi (CDVD 172). Repítese Ulloa en docs. do s. XIII-XV (LF, DCL, índices) e 26 veces en docs. de Vilar de Donas. Campo Maior consta do lat. campus, v. n." 1;

Page 117: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

320 NICANDRO ARES VÁZQUFZ

pero Maior non foi só un adxectivo latino, senón tamén nome persoal (LC 294). En 1241 citase unha "erdad de Campo Maior'' (CDVD 20). As Ferrerías aluden a talleres de ferrum 'ferro'. Guitar sería nome persoal gó­tico, tal vez *Witarius (?) (HGN 315/1). Ladricelo parece diminutivo de latericium 'costa cuberta de verdura' (MLLM); tamén houbo opus /ateri­cium 'obra de ladrillo'. En 1240 consta a "erdad de Ladridello" (CDVD 20). A Penela v. n.º 7. Perrá ¿sería acaso unha (villa) petranea 'de Petrus' ou Pyrrhana 'de Purrhus? Compárese con Perros en San Román da Re­torta, escrito Pirras no s. XII (Cf. Lucensia, N." 10, 1995, p. 92). San Vi­cente foi Sanctus Vincens/Vincentius 'o vencedor', mártir en Valencia (Bi­blos, XXV, 1949, p. 331-332). En 1165 Fernando 11 concede a Odoario Suárez "in pignore illud medium casa/e regalengum quod est Sancti Vin­cencii de Aquis Sanctis et iacet in Burgo de A/palacio"" (TSO 11116). A Vacariza v. n." 32.

42. VILAR DE DONAS, San Salvador (RLP 3/316-342).

A Capela foi un oratorio, que debe o seu nome a un diminutivo de cappa (a de San Martiño; cf. DCELC v. capilla). Casanova v. n." 20. Cas­tro v. n." 2. Castro Vilar v. n.º 3 e 21. A Costa v. n." 13. A Devesa v. n." 3. A Ermida foi a voz greco-lar. eremita, derivada de éremos 'ermo' (cf. OELG 1 327). A Estrela corresponde ó lar. stella, que tamén foi nome per­soal (LC 338), p. ex. o poeta L. Arruntius Stella (DLF). Ferrada! Novo I Vello v. n." 22. Lama Boa, en lar. lama bona; cítase en 1294, 1296, 1417 (CDVD 64, 66, 115). Lamparte equivale a Alemparte, a parte de alén, que provén do lar. illinc parte (cf. OELG I 350-351 ). En Luxilde asoma o xenitivo dun persoal gótico; pero non Leodegi/dus (HGN 166/3 ), senón Leovegi/dus (HGN 169/2); porque Luxilde en Sta. M." de Bóveda era no ano 1077 "villa de Leovegildi" (CPR n." 108). A Marronteiro non lle vexo significado nin explicación. Muíño da Devesa consta do lar. moli­num + defensa. A Pintureira "adx. que alardea de ben parecido e elegan­te" (DEGC), sería quizabes un alcume persoal, baseado no lar. vg. '-pinc­tus, clásico pictus, participio de pingere 'pintar' (DCELC v. pinturero). Pi­ñeiro debeu ser piniarium (OELG 1 238; OG 87-90), derivado de pinus. Ramil v. n." 30 e 31. Reboredo foi roboretum, colectivo de robur "roble" en cast. e carballo en galego (cf. OELG I 239-240). Tiúlfe xurdiu do xe­nitivo do nome persoal gótico Theodulfus (HGN 271/37; OPNH 283/1312). Citase Tyulfe en 1271 e Teulfe en 1278 (CDVD 45, 54). A Vila v. n.º l. Vilamourel debeu ser unha Villa Maurelli, vila de Maurellus (LC 206); así o propón tamén Piel en Biblos, XXIII, 1947, p. 329. Vilar de Donas sorprende que se rexistre así no ano 1194 (CDVD 1); máis ad­misible é que entón fose Villaris Domnarum, coma no ano 1239 (CDVD 69), reservando a forma de Vil/ar de Donas para o ano 1251 (CDVD

Page 118: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TOPONIMIA DO CONCELLO DE /'ALAS DE RE/ 321

107) e Vi/ar de Donas en 1267 (CDVD 181). O Vilar v. supra en." l. Vi­laverde non sería unha villa de cor viridis, senón unha villa posuída por un home chamado Virdius/Viridius (RL 210), no caso xenitivo de perten­za. Ximondc representa tamén o xenitivo do antropónimo gótico Ge­mundus (HGN 12114) ou Gismondo (HGN 129/9); Eligio Rivas coida que o nome orixinario sería Ge{r)mundus que pasase de Germ- a Gem­cun enmudecemento do -r- (OPNH 183/674); pero posiblemente trátase dunha confusión de rls na escritura cursiva visigótica, de modo que sería o antropónimo Gesemundus (OPNH 184/675).

43. VILAREDA, San Pedro.

Agrolcnto correspondería a ager lentus 'agro lento, húmido', ou agro posuído por un home chamado Lentus (LC 249). Carballido é variante de Carballedo, v. n." 2. Mourices paréceme patronímico de Mauricius (RL 115); J-L. Pensado propón outras solucións (OELG 1 367); e Piel (Biblos, XXIII, 1947, p. 330) parece aceptar a teoría de J. da Silveira, quen "iden­tificando este top. com a ant. villa Maurizenos 1258, demostrou que nada tem que ver com o antrop. Mauricius, filiando-se, como Mouricios (prov. de Pontevedra), numa denomina.;áo étnica Mauricinus, equivalente a mouregos, mouriscados e maure/os". Outeiriño, diminutivo, e Outeiro v. n.º l. Puricelas procederían do baixo lat. pullicella > pu(e)llicella, diminu­tivo de puella 'nena' (MLLM; DCELC, adic. v. poncella); pero tamén pui­deron ser herdades duo home lucense chamado Purizellus, a. 877 (ES XVIII, apend. V), Puricellus en Oviedo, a. 990 (OPNH 251/1095). Rumín debeu ser antropónimo derivado de Rummius (LE 424). Vilareda, nome de aldea que pasou a parroquial, é probable que fose unha Villa Areta, é dicir, unha Vila (de) Areca. Nun doc. de Lugo, a. 998, figura un Areta, tes­tis (NMP 165). Cítase Villareta en 1022 (TACS p. 152); Villareda en 1239 e Bilareda en 1391e1439 (CDVD 15, 94, 137).

Índice alfabético, co número da parroquia

Ahcnostre 17 AUGAS SANTAS 3 Boavista 38 Agro do Pobre 18 Avieira 19 Boi Pardo 30 Agrol,ento 43 Baiuca 14 Bouzachás 3 ALBA 1 Balancas 13 Bragaña 29 Aldea de Abaixo 1 Barreíra 14, 20 Brea 17 Alvitc 3 Barrciro 21 Bruzos 7 AMBREIX02 Barrio 7 llugallal 1.l Andemil 35 Barrosa 18 Burdallos 19 Aquckaho 14 Batán 31 CABANA5 Arcosa 2 BERBETOUROS 4 C:amoira 3 Arulfe 29, 34 Bistulfe .1 Camouco 4

Page 119: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

322

(~ampanilla 20 Campaña 20 (~a1npelo 37 Campo 1 Campo Maior 41 (~ancelas 36 c:andieira 20 Capela 42 Carballal 13, 37 CARBALLAL 6 c:arhallal de Abaixo 6 c:arballal de Arriba 6 Carballcdo 3, 10 Carballido 43 Carballiños 38 Carrcira 18 Carricova 7 Carrizo 14 CARTEIRE 7 Casacan1iño 22 Casanova 20, 42 Castelo 12 Castrclo 13 Castro 2, 15, 23, 24, 42 Castro das Seixas 22 Castro Vilar 42 Cebra\ 3 Cernada 3 Chancela 3 Chorexe 28 Choupana 29 C:houso Vello 17 c:obreiro 7 c:odcscda 2 COENCE 8 Condado 2 Conguada 7 Corda 29 C:orno do Boi 22 Corral 12 Corral de Abaixo 25 Corral de Arriba 25 Costa 13, 25, 42 Coto 15, 25 Cotón 23, 39 c:ouso 29 Couto 3 Covela 13, 25 COVEL09 Cruceiro 10, 34, 38

NICANDRO ARICS VÁZQUEZ

CUÍÑA 10 CURBIÁN 11 Curros 14 c:uruxás 26 Devesa 3, 42 Devesa Nova 37 l)orra 1 O Eirexc 5, 9 Ern1ida 42 Érmora 10 Escrita 7 Estrela 42 Faxilde 34 FELPÓS 12 Fermil 30 Ferrada! 22 Ferrada! Novo 42 Ferrada! Vello 42 FERREIRA DE NEGRAL 13 Ferreiro 18 Ferrerías 41 FILGUEIRA 14 Filgueira da Devesa 37 Florida 20 Fonte de Mouros 20 Fontc da Uz 22 Fontc de Cervos 3 Fonte do Mallo 32 FONTECUBERTA 15 Fontedaúde 34 Fontefría 3 Fontegrande 5 Frádegas 28 Freixeiro 23 Froxón 4 Gaiola 6 (;ándaras 37 c;andarela 9 c;olcta 37 c;ontá de Abaixo 8 c;raña 39 Gresulfe 19 c;ucstrar 6, 37 Guitar 41 c;undiá 1 1 fospital das Seixas 22 Labagueira 10 Ladricelo 41 Lagoa 22 LAIA 16

Lalín 6 Lama Boa 42 Lamas 37 Lameira 34 Lamclas 17 La1nparte 42 Laxe 28 Leborcira 3, 36 Leilón 36 Leiras 14 LESTEDO 17 Liúlfe 17 Lodeiro 17 Luxilde 42 Mácara 31 MACEDA 18 Mámoa 13 Mamoelas 7 Ma1nurria 17 Marronteiro 42 MARZÁ 19 MATO 20 MEIXIDE 21 Mencide 7 Mende 29 MERLÁN22 Mesón 39 Montarelo 30 Monte 14 Montecclo 3 Montiheiro l O MORED023 Moreira 15 Mosteiro 13 MOSTEIRO DE DEVESA 24 Mourices 43 Mouromorto 9 Muíño da Devesa 42 Namcla 38 Niñarellos 13 OROSA 25 üsís 9 Outeiriño 43 ()uteiro 1, 5, 9, 10, 12, 13,

28, 38, 40, 43 ()uteiro de Burdallos 19 PALAS DE RE! 26 Pallota 9, 39 PAMBRE 27 Pazo 34 Pazo do Monte 22

Page 120: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TCJPC>Nf/\.1!A J)() CC)NCELL() l)E !'ALAS DE RFI .12.1

Pe<lra~ 36 Remonde 14 Soná 20 Pciluz 4 REMONDE.U Souro 23 Pena 30 Requián 3 Sucastro 3, 17 Pena da Galiña 13 R1ba 17 Surrihas 1 Pena da Merla 7 Riba do Marco 4 Taberna 4, 39 Pena <le Boí Louro 3 Ribadal 3, 22 Tallos 10 Pena Mouril 24 Ribado 9 Terreo dos Cruceiros 14 Pena Pi1leiro 11 Riheira 13 Tesoureiro 23 Penaloura 22 RIBEIRA 33 Tiúlfe 42 Penasedoira 37 Romariz 20 Torre 24, 27 Penedo 13 Rosario 17 Trasnlil 34 Penela 7, 26, 30, 41 Rosende 1 O Uceira 22 Pendas de Ahaixo 4 Roxe<loiro 9 Ulla 18 Penelas de Arriha 4 Roxo 39 Ulloa 11, 35 Penín 13 Rubín 36 ULLOA 41 Pereiras 4 Rumín 43 Vacariza 32, 41 Pereiró 1 Saa 21 Valirlo 29 Pereirón 5 SALAIA 34 Valos 17 Perrá 41 Salgueiros 4 Veiga 2, 21, 24 Picaña 22 SAN BREIXO 35 Vila 42 Picón 23 San C~ibrao 36 Vi\a de Arriba 36 PIDRE 28 SAN CIBRAO DA Vilacendoi 20 Pintureira 42 REPOSTERÍA 36 Vilachá 24 Piñeiro 42 San Fiz 23 Vilacova 34 Podence 5 San Don1ingos 40 Vilafofc 1, 40 Ponte Campaña 20 SAN MAMEDE DO Vilan1erelle 39 Ponte ferreira 13 CARRBALLAL 3 7 Vila1nourel 42 Ponte Mercé 28 San Martiño 24 Vilar 32, 42 Ponte Santar 1 O San Miguel 38 VILAR DE DONAS 42 Pon terrosa 3 7 SAN MIGUEL DE Vilar <le Ulloa 21 Pontcrroxán 6 COENCE 38 Vilar do Mato 21 Portela 15 San Pe<lro 21 Vi lar do Monte 30 Porro 18 San Vicente 41 VJLAREDA 43 Porto de Bois 20 San Xiao 39 Vilaritlo 3, 23, 35 Porto <lo Carro 22 SANXIAODO Vilarramil 30 Portofon<lón 21 CAMIÑ039 Vilaseñor 24 Porros 17 San Xurxo 3 Vilaspesa 15 Pozo 4 San Xusto 40 Vilaverdc 42 Pradeira 10 SANXUSTODA Vilaxoán 17 Pullciro 40 REPOSTERÍA 40 Vilouchada 35 Puricclas 43 Sande 1, 29 Vinciá 19 PUXEDA29 Santaballa 15 Vüia 2 QUINDIMIL 30 Santín 9 Xacel 22 RAMIL 31 Seixas 22 Xancís 30 Rampla de C:ovelo 9 Seixiños 9 Xende 33 Raxás 18 Scixo 29 Xeré 21 Rcboredo 42 Senandc 13 Xcrmea<le 22 Recachiña 5 Scoane 16 Xirnondc 42 Rego<leiras 7 Setcfontcs 36 Xuxildc 19 Rcn1csedo 31 Sisto 36

Page 121: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

324 J\'ICAl\lDRC) ARFS VÁZQUEZ

Siglas bibliográficas:

BCML =Boletín de la Comisión de Monumentos de Lugo, 10 vols. 1941-1978. c:c: = Martín Martínez, Cartulario del Monasterio de Carracedo, Instituto de Estudios Bercianos, Ponferrada-Lcón 1997. CD= V. (~ai1izares, Colección Diplomática, Arquivo Catedral de Lugo (inédita). CDF = J-A. Rey Caíña, Coleccí6n diplomática de ferreíra de Pallares, 1982, iné­dita. CDO = M. Romaní Martínez, (~olección diplomática de Santa María de Oseira, 3 vols. Santiago 1989-1993. CDP = J-l. Fcrnández de Viana, Coleccí<Ín diplomática del Monasterio de Ferrei­ra de Pantón, Lugo 1995 CDVD = J-L. Novo Cazón, El Priorato santiaguista de Vi/ar de Donas; Colee. Diplom. La Coruña 1986. CPR = Fr. Pablo Rodríguez, Coleccí<Ín Diplomática, Arquivo Catedral de I.ugo (inédita). l)CECH = ]. Corominas - J. Pascual, L)iccionario crítico etimológico castellano e hispánico, 6 vols. Madrid 1980-1991. DCELC =J. c:orominas, Diccionario crítico etimológico de la lengua castellana, 4 vols. Madrid 1954-57. DCL = M.'X. Portela Silva, DocumentDs da Catedral de /.ugo, século XV, San­tiago 1998. DEEH =V. García de Diego, Diccionario etimológico español e hispánico, Ma­drid 1985. DEC;C = E. Rodríguez c;onzález, Diccionario enciclopédico gallego-castellano, Vigo 1958. DEEL =A. Ernout et A. Meillct, Dictionnaire étyn1ologique de la langue latine, París 2002. DELP = J-P. Machado, Dicionário etimológico da língua portuguesa, 5 vols. Lis­boa 1977. DLf =F. Gaffiot, Dictionnaire latin franc;ais, Turin 1993. DMRG = M. Recuero et alii, Documentos medivales del Reino de c;a/icia, Al­fonso Vil, A Coruña 1998. DOELP = J-P. Machado, [)icionário onomástico etimológico da língua portu­guesa, Lisboa 1993. DRAG =Diccionario da Real Academia Galega, A Coru1'ia 1997. DTAP = A. Romero -F. Arias, Diccionario de termos de arqueoloxía e prehisto­ria, Vigo 1995. DXL = Aut. varios, Diccionario Xerais da Lingua, Vigo 1986. ELH = Enciclopedia Lingüística Hispánica, Madrid 1960. ES= H. Flórez - M. Risco, Espmza Sagrada, 51 vals. Madrid 1747 ss. G.nH.ª = Galicia Histórica, revista, Apéndice Documental, Santiago 1901-1903. GDL =A. Lópcz Valcárcel, Guía de la Diócesis de Lugo, Año 2002. GDXl. = AA. VV. Gran Diccionario Xerais da Lingua, Vigo 2001. GEG =Gran 1'.ncíclopedia Gallega, 30 vols. Santiago 1974 ss.

Page 122: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TOl'CH•..fli\1JA DO C01\lCLLL() DE PALAS DE RE! 32S

GPL = M. Amor Meilán, Geografía del Reino de Galicia. I'rouincia de Lugo, Barcelona, sen data. Gi\1IL = [)u Cange, (;fosarium ad Scri¡1tores Mediae et Jnfimae Latinitatis, 3 vols. Francofurti 1681. c;PR =H. Solin, Die griechischen Personennan1en in Ron1. Berlín 1982. c;vc;H = C. García, Glosario de voces galegas de hoxe, Santiago de c:o111poste­la 1985. HGN = Joseph M. Piel - Dieter Kremer, Hispano-gotisches Namenbuch, Heidel­berg 1976. HPL = M. Amor Meilán, Historia de la Provincia de Lugo, 7 vols. Lugo 1918-27. IAL = Aut. varios, /nuentario artístico de Lugo y su provincia, 6 vols. Madrid 1976-1983. ILER =J. Vives, Inscripciones latinas de la España romana, Barcelona 1971. !LV= C.H. Grandgent, Introducción al latín vulgar (traduc. do alemán), Madrid 1970. ''ILV = W. Waananen, lntroduccirJn al latín uulgar (traduc. do francés), Madrid 1967. IR-INDO = Aut. varios, Diccionario da lingua galega, Ir-indo Edicións, Vigo 1986. JUB = "JUBILA TIO. Homenaje de la Facultad de Geografía e Historia a los profesores D. Manuel Lucas Áluarez y D. Ángel Rodríguez González ", 2 vols. Univ. de Santiago de Compostela 1987. LC = l. Kajanto, The Latin Cognomina, Roma 1982. LE= W. Schulze, Zur Geschichte lateinischer I!,igennamen, Berlín 1966. LF = Liceo Franciscano, 1997. LC; =E. Rivas Quintas, Lingua galega, historia e fenomenoloxía, Lugo 1989. Luc = Lucensia. Miscelánea de cultura e inuestigación. Biblioteca Sc1ninario Dio­cesano. Lugo. MLLM = J-F. Niermcycr, Mediae latinitatis lexicon minus, Leiden 1997. MEPG = Joseph M. Piel, Miscelalea de etimología ¡wrtuguesa e galega, Coímbra 1953. NCVCG = J-S. Crespo Pozo, Nueva contribución a un vocabulario castellano-ga­llego, Orense 1972, A Coruña 1979, 1982, 1985. NGTP = Joseph M. Piel, ()s 1101nes gern1dnicos na to/Jonímia portuguesa, Lisboa 1936-1945. NL =F. Cabeza Quiles, Os nomes de lugar, Vigo 1992. NML = Nomenclátor toponímico medieual de la diócesis de Lugo, public. en Lu­censia, 5, t 992, 139 ss. NMP = Nombres medievales de personas en el Archiuo Catedral de Lugo, publ. en Luc. 8, 1994, 163-190. OE =R. Mcnéndez Pida!, Orígenes del es/1añol, Madrid 1964. ()ELG =Fr. M. Sarmiento, ()non1ástico etimológico de la lengua gallega, edición y estudio por J-L. Pensado, 2 vols. A Coruña 1999 (cito páx. do!." vol). OG =A. Veiga Arias, Algunas calas en los orígenes del gallego, Vigo 1983.

Page 123: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

32h NICANDRO ARL\ VALQUU

()PNH = E. Rivas Quintas, Onomástica fJersoal do Noroeste hispano, Lugo 1991. ()PPAL = M. Palomar Lapesa, La onon1ástica personal pre-latina de la antigua Lusitania, Salamanca 1957. ()PPH = M." L. Albertos, La onon1ástica personal prinútiva de Hispania Tarrac. y Hética, Sala111anca 1966. PI.= Migne, l'atrologia Latina. RDTP = Revista de [)ialectología y Tradiciones Populares. RL = H. Solin et (). Salomies, Repertoriun1 nominum gentiliun1 et cognominum Latinorun1, Hildesheim 1988. H.LP =J. Delgado C;ómcz, El Románico de Lugo y su Provincia, torno 2 e 3, A Coruña 1999. SE!.= M:' N. Peiró, El señorío episcopal lucense en el siglo XVI, Lugo 1998. TACS = M. Lucas Álvarez, Tumbo A de la Catedral de Santiago, Santiago 1999. TC = J-M. Andrade Cernadas, O Tombo de Celanova, Santiago 1995. TG =V. Olano Silva, Toponimia gallega, en RDTP, 1, 1945, 653-666; V, 1949, 627-662; X, 1954, 190-227. TCL =A. Moraleja, Toponimia gallega y leonesa, Santiago 1978. TM = E. Rivas Quintas, Toponimia de Marín. Santiago 1982. TPH = R. Mcnéndez Pida!, Toponinúa prerronzánica his/1ana, Madrid 1968. TSA = M. Lucas Alvarcz, El Tumbo de San julián de Samos (siglos Vl/1-Xll), Santiago 1986. TSO =P. Loscertales, Tun1bos del Monasterio de Sobrado de los Monjes, 2 vols. Madrid 1976.

Page 124: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

COMENTARIOS

OBRASDECOVARRUBIAS EN LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO

Por MANUEL RODRÍGUEZ SÁNCHEZ

Alonso de Covarrub1os. burgCJlés, maestro mayor de ICJs obras que se estCJbon llevando a cabo en lo catedral de Toledo, contrae matrrmo­n10 con Mario Gutiérrez de Egos. hijo del orqwtecto ramenco Enrrque de Egos. Este matnmorno inaugura lo soga de los Covorrub1os que será timbre de glona para lo ciudad. tal como lo 1nd1ca el s1gwente dis­t1co compuesto por B. López

His non alta suos componat Roma Catones: T oletum iactat quattuor, illa duos.

No compare lo gran Romo o sus Cotones con estos: Ella sólo pue­de 1octorse de dos. Toledo de cuatro.

l)e los cuatro (~ovarrubias el que nos interesa, en este caso, es l)iego de C:ovarrubias y Leiva que nace en Toledo el 25 de julio de 1512. Con

sólo once años de edad lo encontramos en Sala­manca estudiando latín con el maestro Almofara y griego bajo el pupilaje del célebre Clenardo. fueron tales los progresos del discípulo en ambas disciplinas que bajo la guía de D. Diego de Abva, futuro obispo de Astorga y del celebérrimo doctor Navarro se inicia en el estudio de Cánones y Le­yes. Además de estos escuchó las lecciones del ju­rista Azpilcueta quien presumió toda la vida de su discípulo.

En 1538 es recibido como colegial en San Sal­vador de Oviedo donde deja profunda huella en

Page 125: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

328 MANUEi. RO/JR/GUEZ SÁNCllU

su biblioteca, una de las mejor dotadas de la nación. No hay un solo volumen de la misma que no haya sido anotado por nuestro ilustre ju­rista. Un año más tarde ( 30-12-1539) obtiene la licenciatura en cáno­nes y el 9 de enero del año siguiente el grado de doctor.

Con sólo 26 años es recibido como maestro de dicho colegio y en 1540 consigue por oposición una de las cátedras cursatorias de cánones en Salamanca. Cinco años más tarde da a luz su primera obra que lleva por título In lib. Quartum Decretalium epitome. Su paso por la univer­sidad no fue muy largo porque en 1548 deja la cátedra para hacerse cargo de la auditoría de la Chancillería de Granada.

Experto en ambos derechos goza de gran fama en el extranjero, lo que hace que sus obras se publiquen también fuera de España. Como jurista aporta al derecho una atención especial al Derecho real, es admi­rador de Alciato sirviendo de hilo conductor entre dos épocas de la ciencia jurídica.

Con Covarrubias se completa perfectamente todo el estudio jurídico de Europa puesto que recurre a las fuentes romanas y representa la co­rriente del derecho real frente a la escuela italiana que se centrará en el derecho de su ciudad o de la república. En todas sus obras pone especial énfasis en la necesidad de que el Príncipe ha de defender al Estado de la tiranía de la injusticia, así se lo escribe a Felipe 11 en la dedicatoria que le hace de su Practicarum quaestiunum.

En 1553 aparece como arzobispo electo de Santo Domingo, en América, pero nunca llegó a tomar posesión de esta sede episcopal, lo impidieron ciertos motivos de índole jurídica pero sobre todo políti­cos, en concreto la guerra de Paulo IV y el veto que España había puesto a su elección, tuvieron mucho que ver en que Covarrubias nunca llegara a posesionarse de dicho arzobispado. Hasta 1559 las re­laciones de España con el pontificado estuvieron casi paralizadas y más en concreto afectó esta medida a la provisión de sedes episcopa­les. En ese mismo año es presentado para obispo de Ciudad Rodrigo y el 26 de enero del año siguiente Roma lo aprueba siendo consagrado en Toledo el 28 de abril.

Por agosto de 1560 Felipe II le ordena visitar y reformar la Universi­dad de Salamanca. Con este fin redacta unos Estatutos para la misma por los que se regirá muchos años la ilustre institución. El nueve de fe­brero de 1562 sale para asistir a la tercera etapa del concilio de Trento

Page 126: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

()81{,\.\ /)F C()\IARRUH/1\S El\/ /.A HIHL/C)Tr:cA DE/. SFMH-./AR/() 329

en el que realiza un papel sobresaliente iluminando a los padres en los problemas más debatidos con singulares intervenciones. Tal fue el presti­gio alcanzado entre los padres conciliares que le designan, junto con Lo­rena, Madruzo, A. Agustín, obispo de Lérida y Buoncompagno (el futu­ro Gregorio XIII) para redactar el decreto de clausura, papel que lleva­rán a cabo exclusivamente Covarrubias y Agustín por delegación de los otros dos comisionados.

Terminado el concilio y ya de regreso a España es trasladado en 1564 de la sede de Ciudad Rodrigo a la de Segovia en cuya catedral está enterrado en un espléndido sepulcro con estatua yacente mandado construir por su sobrino Juan de Horozco. Como obispo de esa sede asiste al concilio provincial de Toledo donde desempeñó un relevante papel como canonista. En 1565 y 1569 celebra sínodos en su diócesis. Corría el año de 1572 cuando fue nombrado para el Consejo de Casti­lla y sólo habían de transcurrir dos años para que ya ocupara la presi­dencia del mismo sustituyendo en el mismo a Diego de Espinosa. En 1577 el rey Felipe II lo designó para ocupar la sede episcopal de Cuen­ca pero tres semanas más tarde fallece en Madrid sin haber tomado posesión de la misma.

La figura de este jurisconsulto mereció los más encendidos elogios por parte de los intelectuales de la época, baste citar aquí a los Antonio Quintana Dueñas, Cristóbal Besaldo, Martín Navarro, Miguel Medina, Antonio Quesada, Francisco Sarmiento y otros muchos. No menor fue su fama en el extranjero donde se le dio el sobrenombre del Bartola es­pañol. En las obras escritas en español emplea un lenguaje tan rico y puro que mereció que la Academia Española inscribiese su nombre en el Catálogo de Autoridades. Extensísimo es, asimismo, el campo de su in­vestigación ya que trata sobre los testamentos, desposorios y nupcias, excomunión, juramento, prescripción, restitución, numismática y un largo etc ...

El impacto del pensamiento de Covarrubias en la Europa de la época queda patente por el hecho de que sus obras alcanzaron un elevado nú­mero de ediciones en el extranjero, así, las ediciones de Lyon de 1568, 1606 y 1661; las de Amberes salidas de la prensa de Juan Meursius en 1648 y, la mejor de todas ellas la de Ibáñez de Faria de 1762 en cinco volúmenes in folio en la ciudad de Ginebra.

En nuestros días se ocupó de la publicación de una selección de su obra el Instituto de Estudios Políticos en 1957 con prólogo de don Ma-

Page 127: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

330 A1A.l\!ULI. RC)DRÍCUFZ SANCHf"'Z

nuel Fraga lribarne y en Michigan Catherine Elli Van Liere estudia en profundidad la figura de nuestro jurista en 1996.

En nuestra patria se ocuparon de dar a luz sus obras los famosos impresores Portonaris, familia, que junto con los Junta, es una de las más representativa de la imprenta en Salamanca durante el siglo XVI. Junta y Portonaris son de origen italiano y llegan a España proceden­tes de Lyon. En lo que a los Portonaris se refiere Vicente, muerto en 1545, poseía un floreciente negocio tipográfico en la ciudad gala, su hermano Domingo, cuya hija Madelaine se casó con Guillaume Rovi­llc o Rouillé nacido hacia 1518, fue durante medio siglo uno de los más importantes editores de Lyon.

Domingo junto con sus hijos Vicente, Gaspar y Andrea vendrán a España como factores y representantes lioneses y ya en 154 7 Andrea de Portonaris figura casado en Salamanca con Beatriz Maldonado viuda de Pirres de Cros, mercader de libros. Matrimonios de conve­niencia entre libreros y editores y viudas de editores los encontramos por doquier en la época a la que nos referimos. De ese mismo año es una obra de Diego Segura, impresa por él en Salamanca y que lleva por título Aurea frugifera.

Este editor tiene el mérito de desterrar completamente los caracte­res góticos de sus obras e imprimir en romanos e itálicos. Enriquece la imprenta con un número elevado de tipos de bella factura. Él mismo, con motivo de un pleito con Alejandro de Canova por la impresión de las Surnulas de fray Diego de Soto, se defiende ante el consejo alegan­do haber introducido en nuestra patria catorce maneras de letras y añade: "y de las mejores que al presente se usan fuera de estos reinos, las quales nunca se usaron ni se usan en estos reinos, y es tan buena la ynpresion como la mejor que se haze en Francia ... como podrá ver por los libros que yo e impreso en la ~iudad de Salamanca e como pa­res~e por la Suma de los concilios e Vocabulario eclesiástico y la Uli­sea de Omero y Medina de peniten~is y mitad de las Sumulas de que ante v. m. hago presentación".

El Homero al que se hace alusión en el párrafo anterior fue impreso en 1550. Se trata de la Odisea con la peculiaridad que todo el texto está en caracteres cursivos algo realmente novedoso entre los impreso­res españoles. Tenemos que decir que los Portonaris se sirvieron siem­pre y en todas sus obras de unos caracteres cursivos de una gran belle-

Page 128: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

OllRA.\ m. COVARRU/l/AS lcN LA BIH/.10/FCA OH Sl.MINARICJ 331

za y elegancia como puede constatarse en los que a continuación pre­sentamos:

·' eu .>~

11~·' .AT EOR l.;INE, 'Yill ~;i~W·i~Mtt:R .. ,.

""' Or#difli-' 0 1.ihi/,.;J,if*/itiill .,.,.... ....... l'"~tlliflt,7,U,,,'].Utt &U·,_,..,."..,..,= ._.,,,otllT#IMMl{,,,.,.,,(rrrttfJ .......... ,... ' lb; pc Wr- t.búufo«ri1n, ..,;,.41u. luhij,._Zicnw,.;. .. ~ ~.· 1 ;,w,;~4,, ¡,~;..,. i•pttr.irr,tro t••i4CN~""'i:t: . t\'¡'

.i !,;.;, tJjJok{Ulll~ ,,,..;,;,.,,;¡,¡•••ti;,,,.;, "Wl'i•f'I'" !"faJ!m1 · _ "llt ·: '.~ ~ (J,.;jffi ~'-"">"!"'·.""'~ f!.tt~lllt~~-~tm· ~ -~; .... "° ~,,..-tl/tt 1'J.1.r- .,.,,'l,t,,.o.-..¡a,,,.. """"'"'..i;, ,u,11m ¡.,,a;fli-is•lut""' ~r:"'•tt.i.,,....i..hwit,cr ..... ~,.;. .. , #M,,,_,,~;.;Jn.faiú.liri•• 1 «1itturi.,.fof~u••b1,.i-. Qe- · tflllÚ1111uff••«lljioMt11 d1,,,PiWittrTriJnu-ítfo~,~,,.6#1.· ''. . .>; ·\·

,,,~,,.,.,.,,,. ~"Jd~"'iJ?i111••i•dici#M,~rfi i111-rm.J_.fotlicitn railitit¡r. ,~: ·~~:•1 ,,,.Urt,9 .. Epitnmi.,,,,ú,. !l_...,.,.., Dllm•''""'Jn.tª.n"",,..li•t~-:.w:· -..dnfdl"'1:••t•ti/f•,,,,•""""dnto'"rr1,9••.forndnj•.,.ftwl.. · . · .. · · -.. t: H•nc~f,,,.,,,;#,.,toptn;"f"t',.fcior911iáanbal.rm(#il't4 ' ' ,,. ;0~~l rtrÑ•_{tt'tCt»UlllfCnol111Cef,,,,.,H~llrxi..;a,,.,._,J ·. · '~'· .,¿""' 1rr '"fl•!Jtt . .Ap.Ji¡üMrwú11rifokl'fi4,..;.,c,,¡.;.._, , jJi.t,,,,"¡P•"· 1uz111U /W"'t'"'"!J!'lf-"· ">tplaJ.ttll..,,......f!llM'~ · Utt,•rÚt11tti•J,,lrci•1u·1.mtor%prEú1iomwf,..,,,.::JI,'"""' ¡,.J., •#Ú#,fmJh J,f,r,ú rufi1U.wmijf..Rrsipfo,S-!io#lit. p ,,i.,~~·

Asimismo le cabe la honra a este impresor de ser el primero en dar a la luz pública los dos primeros libros impresos totalmente en caracteres griegos en Salamanca, nos referimos al Banquete de Platón y a las Varias Historias de Eliano. También los caracteres griegos son de una hermosa factura. Él mismo presumirá de esto con el siguiente colofón: primus ab Academia condita Graecorum literarum Typographus.

l&crificiúqaaddamcommemorat,i1 r=~,nYcrahonüols illlD

lt8cácauouiarwn tantvm obtci gwia.gl:alio 1o homincm immincn ; 1-'"'~· .. .11rwi:sr.t,.., ... ', ¡¡.,..¡,,..

' ·lolcst..11.ttlii. ,_, ..... ,X"· Exut&: "P.'ld Dionem lih.f7.alt1

fi:&elcgls,Vbi de q>nfulibus,quia bwio<iligcbanlllr,&apopulo Rom nemlamaPiiquainclil!:•ndi ~ltr.

El primer taller del que se sirvió Andrea lo instaló en Medina del Campo pero muy pronto lo trasladó a Salamanca. Andrea murió el año 1568 y se hace cargo de la imprenta su hijo Domingo, tal era el prestigio alcanzado por Andrea que el hijo en la marca de impresor conserva, jun­to con la suya, la inicial del padre:

Page 129: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

332 MANUH RODRÍ(;[]F,Z SANCHFZ

En esta xilografía aparece la marca de los dos impresores. Se puede ver las iniciales de los mismos, A(ndrea),

D(ominicus) y P(ortonaris)

Domingo desarrolla su activi­dad impresora en Salamanca hasta el año 1578 en que se traslada a Zaragoza sin duda acuciado por las enormes deudas contraídas y los pleitos en los que se vio en­vuelto suscitados por la mujer de su padre, Beatriz Maldonado y los hijos del mismo a los que se les une una de las hijas de Beatriz ca­sada con Simón de Portonaris. Y no paran ahí los líos familiares, sabemos que en 1582 su tío Vicen­te de Portonaris vende, como ad­ministrador, los bienes que queda­ban de su hermano Andrea y tam­bién las prensas, letras, matrices y demás aparejos de Domingo en 300 ducados.

Así termina la encomiable labor de Andrea en Salamanca de quien dice Ruiz Fidalgo: "Andrea produce una renovación completa en la forma de imprimir en Salamanca. Con él termina el modo post-incunable, al no volver a utilizar la letra góti­ca, salvo en contadas ocasiones, ni utilizar más grabados que los que ilustran el texto, desconocer totalmente el uso de tabernáculos en las portadas etc".

Fue la de Andrea una apuesta arriesgada en una España del siglo XVI que mostraba, al menos en lo que a la imprenta refiere, un carác­ter totalmente conservador en lo referente a letrería e ilustraciones, hay que tener presente, que sólo muy adentrada ya la segunda mitad del si­glo los caracteres romanos empiezan a ganar terreno a los góticos y en muy raras ocasiones se emplea la cursiva.

Otros miembros de la misma familia son, Vicente de Portonaris, muerto en 1585, mercader de libros y hermano de Andrea. Este ejerce como mercader de libros en Medina del Campo y después en Salamanca, aún así también hace su incursión en el mundo de la imprenta, pues, fi­gura como impresor de obras jurídicas de Manuel Costa y de los Co­mentarios de Soto In Dialecticam Aristotelis. Gaspar de Portonaris, na­tural de l.yon y muerto en 1592, hermano de Andrea, a quien encontra­mos en Salamanca como librero y editor. De sus prensas salió en 1584 la llamada Biblia de Vatablo.

Page 130: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

C)HRAS DF C(>VARRUBIAS El\i' LA B!HLH)TECA DEL SEMll'..,iARfU 333

En la Biblioteca del Seminario se conservan las siguientes obras de Diego de Covarrubias y Leiva:

RELECTIO REGULAE. POSSESSOR MALAE FIDEI . VETERVM COLLATIO Numismatum. IN BONIFACII OCTAVI CONSTITUTIO­

NEM VLTIMAM. CLEMENTINAE, SI FURIOSVS DE HOMICIDIO, RELECTIO.

(5546)

Cuatro tratados distintos de Diego Covarrubias y Leiva encuaderna­dos, en un solo volumen, en pergamino. 2 7 x 19 ctms.

---!

,• Al primer tratado le falta la portada pero fue impreso por Andrea en

1557, como puede verse en el colofón de la obra.

):" '

~XCVDEBATVR SALMAN­ticz in Officina literaria Andrcz a Por­

tonarijs.S. C. C. M.atqucRegij T ypographi. Anno domi-

ni , feptimo quioqua-geíimo iüpn. mille,

quiogé1os.iij; mcnfisA-

prilis.

Las portadas de las tres restantes destacan por la elegancia y armonía en la distribución del texto.

Page 131: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

~34

1

A1Ai\/Uf.L R()DRÍGUEZ SÁNCHFZ

MV ET E R V i-rc o L LA-{Ío Numifinatum,cum his,quzmodO

cxpendunrur, publica ~ Regia authonta·

tcpercufa.

Authon: nui .. S":t~;;:'=~;!"hi<¡>ifropo

SALMANTICAE.

'"'"-k'"',~~1·T.•hf>rRp. N..D.LVJ.

Salamanca 1556

CLl-.ME~TIKAE,SI f\"RIO~\"S. [) I ii<>\;]t ll> l<l LI JI< 1 ÍlJ '\ 'I' <)

~::.:::·.~:.~2~~~;~;i:!.~

')

,__ ~~ -(,~-~"' " --- ~·~~~·-~ : ! ;;;; >'é 'e~ ¡~ ,; l!';ii•lS :g;1_ ; ~ ~ 1:'.::T , , :1"~"2-«:: ~,,. ' u ¡:_ í\ __ .. -.'.'''r_ •. ?:s.~1~_._·,.;).: ''(r '-) 1' -. - / !,._.~.J :: 1 r;: -_ .1\/11\10;'.:'~:1 (¡ '·" :· --~---~;~:~~f~! .. a:

·_ 1_ --.·.- ··_-~_-.·-Í.~~:;;;:µ,:'1:1 ~_/. ¡ __ ,\~~~"J'l-;:,, ;<,.;.:-,-:-,::J -.:,,

.. _. '-__ -'"''_~--.~-*~:)¡<', l - • "),, i..; - ;.r.; -(é, '_ \-~--: -,\~, -'J:' '\\'·_:--.,.''"'•-="OC:

-_J ·-\_)\';---,..~--.~

'f\LMANT\CAE. fo ,-d,b·;.!Jon"n." l l'o"º""ii< .<. C. M. Typ..,.,.

M. iJ .. LXXI.

l '

j l

¡

&

i"N B O ÑI'f A t 11 'oc TA V 1 coNST!TYTJO,

ncmvlti~m.quzincip1t,Almam.rá', Sub .., ... Je l01>1<11.<uum.a.lm0<1<'.m brc."' '-"-",,.._,~

,\-l--.hoo~•Lc•••IT<>I-'''~'"'"''"

"'--#f"'¡i:.,;.:;.; ..

A":Z-i!:.~=~E:.~~{~?.:'.2!~::.-;_-·;r."'

' _. • ,. "" • r ' < [., ... ,¡.~,mll~mi"i<'~"-arlt<- S e .\1 J 'I -..,,, '"·

.:....!.....: ~'

Salamanca 1571

Salamanca 1571

:~ti ili

:1'¡:

. '

......

Page 132: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

C)BRAS DL COVARRUBIAS EJ\i' LA H/HL/C)TECA DE/. SF,l•vffl\iAR/() JJ5

Los editores cuidaron también las letras capitulares, así en la variedad como en la calidad de las mismas.

·:> :::--m. - -is~l 1 :·¡,, • ?· (x ·I2t

1

'• ' J" :i;:...:-.~·1.. ,,,.-r¡;-.l_;.. '"·<:".~~ .-1'' ··."~·

i11:¡t,;); .·(,,t. 1 ~ '" ,,.,.~ ~-!· ' '.: ;-:­

L.!!" .. -!:..._:_-!0;3'

VARIARVM ex Iure Pontificio, Regio, & Caesario Resolutionum li­bri IIII.

Authore Didaco Couarruuias ... Salamanca 1570.

(5711)

En pergamino. 28 x 19 cmts.

Bella portada arquitectónica en la que se combinan los caracteres re­dondos con los cursivos. Sobre el escudo el título de la obra y en el basa­mento el Impresor y lugar de Impresión.

Los cuatro libros de que consta la obra están encuadernados en un mismo volumen aunque cada uno con paginación independiente y su propia portada.

Page 133: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

JJ6 MANliH RODRÍ(;[!F7 SÁNU/U

Y AR I AR V M E X /'Y RE POntJliciQ, Regio,& Czfarro Rdo.

luuot1um Liba Tttmn. VARIAR.VM EX J"VRE.

AVT!!URC Dl!lA(.0

'""'"""~~.~:;;!'¡.,j-

Pomiñcio. Resiu,&Czr.,.,, Rdo. louooum Libcr r cmuo

AVl liO>ll' DllJ.\CO

CllmPrillílcgio. SALMANTIC.AE

lnrJ.;,,,U<n>'"'"'p"''°"'~l<,r. M Typó;,.,plli.

"'°""'":!;~-=:''i'"'°l"'

M.D.LXX.

Cllm Priuilcgio. ~ALMANTIC:AE,

Jnrd.;> ,(,,.nomd-"i'·C M.T¡pó,;<># M. D. LX )1:

V A R 1 A R V M R E• SOLVTIONV]l.1.

Appendlx, fculibcr ~rtui, in quo varia ex vaTijslod$ ubfou

uantur. AVT!lORh D!DACO COVARR\'­

"''-'; Ltyu.> lop•Í<Of"' So¡r,<>uornli.

Cum Prlullcg1o. SA! MANTlCA1',

In :rd.Ou• Dbrnon,<il r,,,.,.,,.,¡¡,.S.C. M.1"yp.'>gr>pb;i. M. f) L X X.

Las ediciones de los Portonaris siguen ofreciéndonos una gama muy variada de letras capitulares, en la primera de la que van a continuación se introduce el tema bíblico de Noé.

Page 134: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias
Page 135: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

338 AL.\1\/UF/, /{()[)RÍGUFZ SÁNCHr:z

PRACTICARVM QVAESTIONVM LIBER VNVS. Authore Didaco Couarruuias a Leiva. Salamanca 1573.

Encuadernación en pergamino .

;::." _-_:,;}-:-, __ ~-=·----

....,...,. ~· .. ' PRACTICÁRV ... AÍ STIONVM LIBER V V1', Author~Diihrti't:ou~u!a.d.~ ':'

• f«1poS"!;nc."-nh,S~pr<"'"')•!f1(p.-....,,,,.... I' . • . • ';"l'«dHF•m""'""""- 1_· 1 .... !> ' '"' , ...... ,,,,,,N .. M H/1~81 .........

"'•,•<,IN0°<,I'·~,,..,..,,,..~!

'-''."-··---~,,. -·-

t'.V .. PO!Vll•"'"'

Portada de la obra. En la cinta la leyenda :"POSVIMVS DEVM ADIVTOREM NOSTRVM"

Page 136: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

OH RAS llF CO\'ARRUlllAS FN LA BJRUOTFCA DFL SFMJNARJ() .l.19

>::1Nor.x- cor·1osis.a1 ... ''·"' "'""'i,nuuomma..,R~uem..i.0:

not>l,.\ium.<Jl""hl hocPnaicUUlll(Qi,.. !b-..ol<l!nlnc c:mdnc-,

oNine _ AlplMlicdco d1gr:Íb¡s.

SALMANT!C.W,

1 .. ,;,~ .. Don'"'"' •~..,_;¡.s.c .._ Typt>g"l't.i. M o.l.Xltlll

Portada del Índice de la obra con la leyenda "OCVLI ET MANUS IN VIRTVTE".

"" RE LE e T'IO· c'A.P.\ QVANVJS PACTVM;,ii>·.¡\·

DcP:idb,~Smo . . \ ..... 1JWoo,,~s.p. ............... ><=-=

"¡>,.;;d.~

A• ..... T••• _.. ...... ~., H •••.O ~:::+~~-·-

' $AlMAN1'1CAll,

In zdi'biu Dominicl a Port011uljsSacrz C..°""'"Moiebti.T~

M !J. LXXlll.

En el mismo volumen va la RELECTIO de la portada.

Cabe resaltar dos letras capitulares de tema bíblico, la primera del ge­neral de David JOAB y la segunda de Judit.

Page 137: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

340 MAN UH ROllRÍGUJCZ SÁNCHEZ

VMM f~JicitA.

nom••' .-e mi/ir. árt,'J•«1 Ú'J'");1 1ic1trrR1 1tbúuajl. tijüllWll

1,1••1 ;.,4 tu,& d

tor,,.fi1tr,11/i1 pr.t:fltt comwumi pN omnib,

·'11'

1111•

ll•Jlr . .,. ... ! _,.

Reseñamos, sólo de paso, los otros tres Covarrubias de los que se va­nagloriaba la imperial Toledo.

Antonio de Cavarrubias, hermano menor del Diego, muerto el 21 de diciembre de 1601, eminente canonista y helenista, fue el encargado de leer en el Concilio de Tremo la protesta del conde de Luna, con motivo de la precedencia de los embajadores españoles y franceses.

Juan Covarrubias y Orozco, sobrino de los anteriores, nacido en To­ledo y muerto en 1608. Fue canónigo de Sevilla y obispo de Agricento. Destacó como literato.

Sebastián de Covarrubias y Orozco, hermano del anterior fue canóni­go de Cuenca y un distinguido canonista.

Page 138: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

FRANCISCO JAVIER VALES FAÍLDE ECLESIÁSTICO E INTELECTUAL

Por JAVIER DIÉGUEZ DIÉGUEZ

Entre os que podenomos chamar ilustres diocesanos na diásporo fi­guro, sen dúb1do, Vales Foi1de. Nodo no comarco de Combo e cnodo ali e na vilo de Chantado, exerceu o ministeno ecles1óstlco, osi como altas funoóns adm1nistrot1vas e labor intelectual en Madrid. Ó cumplir­se oitenta anos do seu posamento, Javier D1éguez (porente del) ofréce­nos esto investigación sobre o vida e o obro do naso ilustre paisano.

Familia, infancia e formación (1872-1896) O día 7 de decembro de 1872 foi bautizado en san Salvador de Cam­

ba cos nomes de Francisco Javier Manuel Andrés un neno que nacera o día anterior na casa paterna, a Casa do Vales de fornas'" Era filio de José María Vales García, e de Carmen Faílde Tojo.

O pai de Vales Faílde era o herdeiro de unha acomodada casa de la­branza e mantiña vínculos de parentesco con outras acomodadas familias da comarca, incluída a da súa dona"'. A nai era unha fidalga que posuía

( 1) Segundo a inscripción do rexistro i..:ivil naceu o día 8 de decembro de 1872 ás tres da madruga­da. Cfr. Rcxistro Civil de Rodciro, Sección Prüneira, Torno IV, Acta 442, fol. 115. Prcxulga1nos máis fiahk a inforn1ación do rexistro bauÜ'>In:ll como é usual nc~tc.~ casos.

(2) Cfr. Árbure xcnealáxica. Da avoa paterna, Vihiana García, disc na in~cripción do Rexistro C1uil de Rndciro, cfr. supra, que era "natural de San Vi..:cntc de C:espón, Ayunrnmiento de Noya". Pero i~to <ot·mclla imposihle, n1áis ben parece se-lo actual concello dt· Boiro, por entón xurisdic­ción de Rianxo, de donde é oriundo o crego contemporáneo de San Salvador de C;11nba, inn,ln

Page 139: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

Lorenzo de Vales

Ventura de Vales

+ Pedro de Vales

Francisco de Vales

Pedro de Vales

+ Javier Vales Villar

Jacinto Faílde e Varcla

María Diéguez

Eugenia Vázquez de Faílde 1

Balthasara Méndez V arela

Juana Lorenzo Rodríguez

María Villar 1

Vibiana García

José María Vales García

Pedro López Faílde, "o alférez"

Ventura López Faílde e Varela

José López Faílde e Varela

Jacinto Faílde e Varela

José María Faílde e Varela

Ramón Faílde Ribadeneira

Carmen Faílde Tojo

Francisco Javier Vales Faílde

Beatriz V arela

Rosa Varela

Josefa Araujo Panadeiros

Juana Pérez de Castro e Vázquez Pardo

Nicasia Rivadeneira Nogueral

Rosario Tojo Membiela

Juana Pércz de Castro e Vazqucz Prado J\..lanucl Rivadcneira Luisa "'.'Joguerol

José :'vlaría Faílde e Varela :--Jicasia Rivadcncira Noguerol

Benito \1aría Faíldc Rivadcncira

Page 140: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

fRANC/SCO JA VIFR VAUS FA//./lF 143

a Casa de Riba de Faílde ou a Casa do Señor de Faíldc''' na parroquia de san Estevo do Salto de Agüela"'. A esta casa retornará Vales Faílde nas súas vacacións de verán e nela consérvase, en moi bo estado, o seu des­pacho con unha pequena parte da súa biblioteca.

A infancia de Javier Vales Faílde, o segundo de 8 irmáns'", trancurriu entre o seu Fornas natal en san Salvador de Camba e a vila de Chantada, onde botara raíces a familia materna e onde cursou estudios primarios co profesor Manuel Formoso Lamas"'. Este dedicaralle a súa ohra sobre

seu. A práctica totalidade dos hiógrafos cstahlcccn vínculos de parentesco entre Vales Faílde e o cardeal García Gil (1802-1881) pero non é posible que sexa a través desta avoa, como inicial-1nente puidera pensarse, senón ináis ben a través da avo.1 p.ncrn<1 do cardcal Rosa de Yak" (Cfr. GÓMEZ GARCÍA, Vito Tomás: El cardenal Fr. Manuel García Gil, ()p obispo de Badaioz y .1rznhispo de Zar'1goz,¡ (1802- l 881 ), Publicaciones del Colegio Cardenal Xavicrra de Z;1ragoz;1, Valencia, 1990, pp. 122- l 24 y apéndice !) o seu norne l·ornpkto t.'.· ju:1n:1 Ventur<l Rosa de Vales, filia de Ventura <le Vales e de Eugenia Yázque1. de Faíldc, naccu o 27 de xaneiro de 1726 e tivo por padriiío a Bcntur<l Lópcz de Faíldc. Esto emparenta o cardeal (;arda (;il non só cos Vale~ se­nón tan1én co~ Faílde.

(3) Na actualidade, e por terse tra~la<la<lo a esta Casa os descendentes, coñéce~e como Casa do Va­les de Faílde.

(4) ()s seus avós maternos son naturais de Sabadelle en Chantada {lugar a on<le se trasladara a fanü­lia Faílde durante uns anos, cal vez con motivo da~ obras realizadas na casa <le Faí!de) e da vila de Chantada (Cfr. Árbore xenealóxica) Segundo a ohra publicada pola Asociación A1nigos de los Pazos, Inventario. Pazos y Torres, vol. Vl: L11 Estrudil, Dez41 y C,1n1ha, Vigo, 1982 p. 169: "fue casa de Al." VÁZQUEZ V ARELA, casado con Catalina SÁNCHEZ DA S()M()ZA, hija de los Sres. de la Casa Grande de Cercio (Lalín)". O parentesco con Benito Faílde Rivadeneira (Cfr. Árbore xenealóxica), tío-avó de Vales Faílde. Foi preci~a<lo por A1na<lor López Vakárccl en Guía de la Diócesis de Lugo, 2002, p. 428. Máis rerr1oto e difícil de establecer parece que é o que poida haber con José Antonio Rivadeneira Gonz<ilez, arcebi~po de Valladolid.

(5) Un de eles, Germán, tamén será crego e profesor de filo~ofía no Seminario de Madrid. Pero non é o único crego parente de Vales Faílde, a farr1ilia tiila tradiciún no mundo clerical. Ade1náis do cregos arriba mencionados e sen ánimo de ser exhaustivo~, estamos en condición~ de sinaL1-los seguintes: Pedro López Faílde (nacido o 11 de dece1nbro de 1732, filio de Ventura de Vales), Ra­mún Faílde e Yarda, tío e padriil.o de Benito h1ílde Rivadencira, Ángel María Faílde Varda {na­cido o 7 de a¡,;osto de 1804, ordenado en 1829 e párroco de ~an E~tevo do Salto de Agüela dende 1836 ata 1880), Lorenzo de Vales (presbítero, licenciado e párroco <le san Salvador de Camha <Ha 1688, Do1ningo Antonio Yaks Faílde (nacido o 26 de n1arzo de 1733, e filio de Ventura de Vales e Jacinta Faílde, ordenado presbítero en 1768), juan Jorge García (párroco de Pdahravo en Sala1nanca, filio de Ana García Coucheiro e sohriño do cardeal Carda Gil), José Jorge (;arda nacido o 8 de xul!o de 1826 e irm;ln do anterior), Juan Sánchez Jorge (nacido o 2Y de agosto de 1851 e ~obriño dos dous anteriores, terá ministerio parroquial en san Estevo do Salto, san Salva­dor de Can1ba, ~an Xiao de Pedroso e San Martiño dos Conde~), juan Vázquez Jorge (nacido o 12 de decerr1bro de 1845 en san Estevo do Salto da Agüela e párroco de san Paio <le Senra e san Martiño de Asperelo e ~obriiío do cardeal García Gil) e Antonio Vázquez Fernández nacido en 1867, párroi.:o de ~anta María de Alvidrón e sobriño do xa mencionado Juan Yázqui:zJorge).

(6) GÓl'vtFZ LED(), Avclino: Ju11ier Vales raílde, Inédito, p. 2. Este manuscrito, na actualidade de­positad<10 no Biblioteca do Mosteiro de ()seira, consta de 28 páxinas e debeu ser escrito con n10-tivo do Centenario do nacemento de Vales Faílde. f. un texto cheo de paixón apoloxética e ha­rro4uis1no pero, coa oportun,1 dist,1ncia crítica, resulta útil para elaborar unha hiografía <le Vales

Page 141: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias
Page 142: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

fRANCISCO JA VIFR VA/.FS FAll.DF 345

Chantada'-'. Descoñecemos se recibiu algún tipo de ensinanza en San Sal­vador de Camba: por unha banda, non consta que existira ningunha es­cola en funcionamento nesa época, pero, por outra, non se pode descar­tar que recibira algunha instrucción do párroco como era frecuente no momento. O que si consta é que estudiou o bacharelato en Ourense.

Entre os cursos 1889/90 e 1894/95 completa, con resultados excelen­tes, estudios de Dereito na universidade compostelá onde foi discípulo predilecto de Alfredo Brañas. Este dato biográfico é significativo, pois a presencia de Galicia no seu labor intelectual e na súa vida persoal vai a ser unha constante, como se manifesta neste momento no seu traballo de fin de carreira titulado "Nación e nacionalismo". É tamén nesta épo­ca cando asiste ó traslado dos restos de Rosalía de Castro, feito que dei­xará pegada na súa obra como indicaremos máis adiante.

Aínda que parece que o seu pai, que en algún momento participara na vida política provincial, ten previsto que se dedique á xudicatura (pa­rece que seguindo certa tradición familiar xa que o avó materno de Vales Faílde, Andrés Tojo Montenegro, fora xuíz de primeira instancia e outro antepasado, Ventura López Faílde e Varela, fora avogado na Real Au­diencia), Javier Vales Faílde ingresa no Seminario de Tui, diócese na que era deán Benito Faílde Rivadeneira. Aquí coñecerá a Lago Gonzálcz e trabará con él e coa súa familia unha estreita relación que se manifesta nun poema ("A fala Galega") que Lago lle dedicará a Vales Faíldc.

Previo consentimento do bispo de Lugo Murúa'"', a "título de patri­monio" e sendo bispo de Tui Valeriano Menéndez, o día 21 de marzo de 1896 recibiu as entón chamadas "órdenes menores", o diaconado o día 30 de maio de 1896 e o prebiterado o día 19 de decembro de 1896. Ce­lebrou a súa primeira misa na capela de san Ramón de Faílde, na casa solarcga materna.

A partir do momento da súa estancia en Tui ábrese un período de ca­tro anos nos cales é case imposible seguirllc a pista ó noso persoeiro e nos cales as testemuñas dos biógrafos non aportan moita luz. Olegario­Javier Vales Diéguez'" xa o sitúa como vicario xeral de Madrid en 1899, data que, se ben non puidemos contrastar, nos parece un pouco prema-

F.úldc xa que é un coñecedor <le primeira man. Ademáis contaba con vínculos familiares con Va­les Faílde pois a mai de Gón1ez Ledo viviu con un tío 4ue tiila por 1nullcr a \.lic;1cb Tojo ~tcm­hiela. Cfr. Thi<l. p. J e s. No mesmo lugar hai outra versión 111anu5crita .interior de 73 ¡xíxinas máis incompleta, citamos pola mecanografiada.

(7) Rcferí1nonos a F()Rtvt():-,() LA~1AS, ~1anuel: Apuntes de Histori,1 de Chantc1d,1, f\tadrid, 1905. Formoso ! .ama<, tamén emparenurá coa fa1nilia por contraer 1natri1nonio en segundas nupcias con Antonia Cutiérrez Tojo.

(8) Cfr. Cul.1 de la Diácesis de Lugo, 2002, r- 428. T.1[ consrntemento con~ra no Ri~p:H.lo ll' Lugu: Lihro de Órdenes, Xll, fol. 13 r ~.

(9) VALFS DJf:CtJEZ, ()legario-Javicr: "Vale" Faíldc, Francisco _Javier" en Gr,111 l:~nncl0Jwdii1 G.i-1/ega, vol. XXIX, p. 22J. E"te autor é un infatigable.: n:.Topilador dt· infnrrn.Kión sobre v.11cs Faíl­de. Agradecé1nuslk a d(Kumcnt;KÍÓn facilitada.

Page 143: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

Esquela

Despacho

t R(HJA!l A lllOS FN CARlfJAJi

por ;;1 airna del {~cmo. e llrnu. Señor

Dr. D. Javier Vales Failde Auditor dd Supr<'mo Tribunal .¡., [,.Rota, p¡,_

rroco ~ Rc<eplor d., 111 Re<1I Capill11, A~adl'mko

J., Ci<·n•Í"-' .\\or ... les) Politkn,., de la Hi,.lori11

} dt Juri&prudencia, ek~kra

que fttlleci<> en M!ldritl

el día 30 de Marzo de 1923

D. E. P. '\:o <J• d<:3(,. ,1lo.nic- 1-"'r h 1''""'; :nirw! " ln<'11

I" ~-ida "'"' ah"'" e1n1'i""' qn<' ""la qn<" lw

Page 144: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

FRAl'"'CJSC() JA VJLR VALJ:S rAltDE 347

tura. Outros biógrafos sitúano en Santiago, así Antonio Couceiro Freijo­mil quen xenericamente di "En Chantada y después en Orense efectuó sus primeros estudios y cursó luego los de Derecho en Santiago hasta ha­cerse doctor"<!º' e Manuel Calvo Tojo preséntao como doctor en Dereito Canónico pola Universidade Pontificia de Santiago'"'. Outros sitúano en Madrid continuando estudios de Dereito" 2

'.

Intelectual e eclesiástico en Madrid ( 1897-1923)

Aínda que non se poida precisa-la data exacta, cara 1901 atopámolo en Madrid onde residirá ata o final da súa vida. O domicilio vai varian­do en función das posibilidades e das necesidades: primeiro nunha pen­sión, despois nun piso da rúa Colegiata no Madrid galdosiano -próximo á catedral-, e máis tarde na rúa da Pasa -onde tamén se atopaban as ofi­cinas da Vicaría-, logo na rúa Martín de los Heros e, por último, na rúa Princesa. Con el convivirá un irmán, Salvador, e, durante algún tempo, outro, José María, quen se despraza temporalmente a Madrid a estudiar. Pero aínda en Madrid, non se afasta da problemática social da súa Gali­cia natal e en 1901 concursa en Lugo e recibe un premio por Emigra­ción. Sus causas, efectos y remedios e tamén participa e é premiado nos Xogos Florais de Betanzos con Causas que sostienen las considerables emigraciones a América y medios de evitarlas. Todo este estudio sobre a emigración vai a desembocar na obra La emigración gallega"", obra pio­neira da análise sociolóxica e do estudio do fenómeno migratorio en Ga­licia. Esta problemática ten continuidade en Rosalía de Castro'"', obra que supuxo unha reivindicación do valor literario de Rosalía de Castro, do seu perfil de poeta social e unha exaltación da muller galega. E o tema de Galicia vai a seguir estando presente en El autor de la Salve"'' escrito destinado a servir de prólogo ó libro La salve explicada (1907) do seu amigo Manuel Vida!.

(10) COllCEIRO FRE!j()MIL, Antonio: "Vale!> faílde, Javier" en Diccionario Rio-hihliogrd(ico de Escritores, vol.111, p. 441. Este autor parece dar a entender que fixera o doctorado a continua­ción da licenciatura o calé imposible pois ó ano seguinte de remata-la licenciatura atopárnolo en Tui.

(11) Cfr. CALV() T()jO: Manuel: "Aportación del Tribunal de la Rota de la Nunciatura a la Igle­sia Espaiiola", en AA. VV.: La Administración de la Justicia Eclesiástica en Lspafia, Publicacio­nes de la Universidad Pontificia, Sala1nanca, 2001, p. 154

(12) Así o supón Avelino Gúmcz Ledo (op. cir., p. 13); lsahel Barbeiro tv1ontero (en Francisco }al'ier Manuel y Andrés Vales Faílde, t 98S, inédito, p. 1) di que ~e doctorou en Derrito econfínúco e social en J\1adrid. En AA.VV. A con1<1rca do Deza, Deputación provincia! de P()ntevedra, 1989, p. 509 e s. ra1npouco se precisa.

( 13) La emigraádn gallega, Tip. de Antonio 1 faro, \.1adrid, 1902. 226 pp. (14) Rosalía de Castro, Revista de Archivos, rvtadrid, 1906. 152 pp. Elaborado a partir de unha

conferencia pronunciada o 12 de maio de 1906. { 15) E/ 11utor de la Sall'e. san Pedro de Mczonzo, Tipografía del Sagrado Cora1ún, Madrid, 1907.

71 p.

Page 145: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

348 /A \'IFR D/ÉGllEZ LJ/LGULZ

Pero a súa chegada a Madrid non estivo exenta de dificultades. Can­do Vales Faílde chegou a Madrid era bispo José María Cos Macho e o seu acomodo nesta diócese non debeu ser fácil como se deduce do afir­mado por José Ferrándiz''". A primeira ocupación coñecida en Madrid de Vales Faílde é a de preceptor dos fillos do xeneral Emiliano Weyler"''.

Sin embargo, as dificultades iniciais xa están resoltas no momento da chegada do bispo Guisasola''", pois o 2 de maio de 1902, é dicir, á idade de 29 anos, noméao provisor, vicario xeral e xuiz eclesiástico. Tamén ese día é nomeado capelán da Raíña. A partir de entón a influencia de Vales Faílde esténdese progresivamente por tódolos ámbitos da vida pacega, social, intelectual, política e eclesiástica de Madrid. En 1903 é nomeado cabaleiro da Orde de Carlos lll. Incluso permanece inmune ó cambio de

( 16) Cfr. FERRÁNDIZ, José: Sot"n1c1s conocidas. Sc111!Jlanzas de eclestásticns españoles conten1porá­ncas, bajo cualquier conce/Jto nntahles, Tip. de la Sociedad de Puhlicaciones Históricas, i'v1a­drid, 19 LL Este autor nesta obra na p. 153 di "y no lo pasó bien al principio, un principio has­tant<: largo, porque el entonces prelado, á tenor de instrucciones reservadas de la Nunciatura, dificultaba lo posible la aclimatación de sotanas forastt>ra~ entre las indígenas. Vales no podía ,ilcgar el socorrido pretexto de venir á estudiar una carrera, que ya tenía; por lo ranto, le die­rnn, no sin reg,lte<írsda, una licencia para quince días, luego otra para un ntt'" á condición de pn:sentarse al examen llamado sínodo, ya que traía sus papeles en regla'" e sigue máis adianre: "en do<> o tres iglesia~ n1e conocen, saben allí que tengo, que tuve, licencias; ignoran que se me acabaron, ergo, (esro se lo digo en castellano) á decir misa subrepticiamente como algunos que me conozco; así se con1e y el que come puede esperar[ .. ]'". (Neste últin10 fragmento hai unha acusaciún velada contra Vales Faílde, en outras partes é máis explícita, polos scus escasos coiíc­ce1nentos en disciplinas eclesi<isticas, particularmente o latín). l\a p. 154 segue a dicir: "Pues así anduvo á salto de mara con10 un salta ... ru1nhas, nuestro D. Javier nada menos que tres o ctt<l­

tro años, no estoy seguro, y pasó el pobre cada susto ... ". Se e"t<l referencia temporal é cerra de­bemos situa!o en Madrid polo <lllO 1898 aproxilnadamcnte.

( 17) Valeriann Wcyler Nicolau é un destacado militar espailol nacido en 1818 que participou nos acontece1nentos político-militares da segunda m1tade do sl·udo XIX e comezos do século XX (Guerras carlista~, Filipinas, Cuba, cte.) e que ocupou importantes cargo públicos, induidos va­rios ministerios. É revelador da influencia cxercida por Vales faílde, que un dos fillos do xene­ral, tanién militar, se doo..:torara en Dereito na Universidadc de l\1adrid e fura n1etnbro da Real Academia de Xurisprudencia corno o foi Vales faílde. Cfr. "Weyler y Nio..:olau (V<ileriano)", en f,ncicfo{Jedi.i Unii'ersal llusfr,ui<I Luropeu An1cric.1n.i, Espasa Calpe, Madrid.Barcelona, 1930. vol. !.XX, pp. 15.)-155 e '"Weyler y Santacana (Fernando)" en lbid. vol. LXX, pp. 155 e s. Des­co1lecese qucn puxo en contacto a Vales Faílde e a \X1eyler.

(18) Descoilecérnolo motivo, pero )sería a influcno..:ia de Weykr? F.stc persoaxe tivo 1noita influencia nesta época pero non parece probable que isto xustificara unha vicaría xeral ou un pruvisorato, había -e hai- outros procedernentos n1áis cómodos para corresponder <is ,unistades. As respon­sabilidades enco1nendadas a Vales Faílde fon supo1ler unha confianza de Guisasola para con el máis que un posta para satisface-los requcritnentos de un amigo. Si parece 1notivo para obrclas "licencias" e .1sí o confinna José Fcrrándiz en op. cit., p. 155 cando di: ""Al poco tiempo de ejero.:r su nuevo c.1r~o, en verdad con mucho acierto en complacerá sus sóiores, ya tenía licen­ci<IS para ejercer el sacerdocio .. , Este autor discrepa de nos cando di: "Tolo ln de1nás de la ca­rrerJ. de D. jJ.vier se hizo de igual rnodo." (p. 155) e "En efecto, ernpezú á negociarle la mirra, una cualquier,1, p,1ra con11enzo; ya ascendería." (p. 156).

Page 146: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

fRANC/SCO JA V/fR VALE\ fA/LDf. 149

bispo, Jose María Salvador Barrera, quen substitúe ó anterior, agora en Valencia, o 2 7 de xullo de 1906 toma posesión e confírmao no mesmos cargos. E máis: a voda de Alfonso XIII en 1906 con Victoria Eugenia de Battemberg non fai máis que reafirma-las súa "carreira": en 1907 é pro­movido pola Raíña a Doctoral da Real Capela. O seu prestixio intelec­tual e social lévao a realizar viaxes por Francia, Inglaterra e Italia''''' e a participar en eventos como o ll Congreso Penitenciario Español celebra­do en A Coruña en 1914''"' e no Congreso Social de Londres. E catapúl­tano á Rota: en 1914 é nomeado xuíz auditor do Supremo Tribunal da Rota .. En 1915 atopámolo como rector e catedrático da Academia Uni­versitaria Católica de Madrid. Ademais disto nos últimos anos da súa vida foi chanceler da Xunta do Consello da Insigne Orde do Toisón de Ouro, Profesor do príncipe de Asturias, Correspon<lente <la Real Acade­mia da Historia, Vicepresidente da Real Academia de Xurisprudencia e Lexislación"" e Académico de número da Real Academia de Ciencias Morales y Políticas''" e membro directivo de diversas organizacións <le protección social.

Todo isto non o apartou senón que vai da man dun constante labor intelectual e literario no cal as conferencias se van transformando en pu­blicacións. É o primeiro biógrafo da aristócrata empeñada no "labor so­cial" Ernestina Manuel de Villena'"' e do cardeal Guisasola' 24

'. Está aten­to ós novos problemas sociais e analiza a problemática situación dos obreiros en Crisis de la familia obrera'"' e en La protection des ieunes fi-

( 19) Avclino c;ó1nez Ledo di que viaxa "casi siempre acompa1lando a alguna personalidad eclesiásti­ca'' (Gl)MEZ I.FDO, Avclino: op. cit., p. 16). )A quen? Tódolos biógrafos repiten "congresos de índol(,_. ~oda!" como a causa <lestes viaxcs. Vales faílde coi'tece o inglés, o francés e o italia­no. No que queda da súa bibliotcna ainda hoxe poden aroparsc obra de poetas decilnonúnicos ingleses na súa lingua orixinal .. )como se aficcionou a esta literatura? )Quen o aficcionou?

(20) A ponencia presentada neste Congreso leva por título "tv1edios para nnnhatir la pro~titución" (EJ. Tejada \/lartín, Madrid, 1915. pp. 53-56).

(21) Con 1notivo do ingreso pronunciará lln di~curso que logo se convertirá nunha das súas publicacións: VALES rAILDE, Javier: Causas canánicus para el divorcio, Jaime Ratés, tv1adrid, 1916. 43 pp. Ante esca institución pronuncirá o 5 de mar10 de 1921 un discurso acadé1nico que será publicado: J)isolu­ción del ~n.itri111onio rato, F.d. Reus, Madrid, 1921. 45 pp. Ternos noticias de que o 15 de decemhro de 1920 pronunciara outro discurso acadé1nico nesta institución sobre "La separación conyugal" que sería publicado na Revista de Derecho Pnvado pero non puidemos contrastar 1sto.

(22) Foi recibido en esta institución o día 25 de xaneiro de 1920. Pronuciou un dirsursn acadl·mú:o que publicaría 1náis t<lrde: Historia, organización y facultades del .~upremo Tribunal de la Rota de la Nunciatura de fspaña, reuista de archiuos, bibliotecas y n1useos, Madrid, 1920.

(2J) Ernestina Manuel de Vi/lena, linprenta del A~ilo de Huérfanos, 1908. 226 pp. (24) Un sociólogo purpurado, Tipografía de la Reuista de archiuos, bibliotecas y n1useos, Madrid,

1909. 76 pp Neste 1nesmo ano ramén prologará una obra de Ra1nón de Artaza {AR TAZA, Ra-1nón de: /.a Rec11nquista de Santiago, !Jnprenta Tejad<l Martín, 1911. 16 pp .. )

(25) Crisis de la f¡unilia obrera, linprenta Ibérica, Madrid, 191 O. 63 pp. () xerme desta publicación é a lección inaugural do curso 1910-191 1 no Seminario de Madrid no cal é profesor de Eco11r1-1ntl1 Sociul con <lúas hora~ de adicación á se1nana.

Page 147: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

.110 /AVILR DJLGUEZ DIÍGUFZ

/les en fspagne'"'. Os seus traballos no Congreso Eucarístico tarnén da­rán os seus froitos'"'. lnteresouse pola historia das raíñas de España e pu­blicou La emperatriz Isabel"" e continuando no ámbito biográfico escri­biu sobre Federico Ozanán1

l'J1 e volveu sobre san Pedro de Mezonzo11111

As amistades que cultiva en Madrid son muy esclarecedor.as do talan­te e da persoalidade de Vales Faílde: Manuel Vida!, Basilio Alvarez, An­tón del Olrnet, Rey Soto, Lago González (entón bispo de Osrna) ErniJia Pardo Bazán son os nornes rnáis significativos. A relación con Basilio Al­varez merece ser destacada: a parte da sintonía persoal, a finais de 1907 fanse cargo da revista Galicia xunto con Manuel Vida! e colaboran ade­rnais con motivo do Congreso Eucarístico de 1911. Entre as persoas que tratou Vales Faílde tarnén merece ser salientado Montero Ríos: fui o seu director espitual na súa derradeira enferrnidade.

O tráxico final (1923)

Leopoldo Eijo Caray non tornará posesión de Madrid ata o 26 de xuño de 1923. A diócese está vacante do bispo Prudencia Mela e a cornezos de ano, en xaneiro, rnorrera tarnén o bispo de Sión, Jaime Cardona. O día 8 de febreiro ABC publica a noticia de que o Goberno propuxera e Roma aceptara a designación de Vales F_aílde para hispo de Sión, vicario xeral castrense e patriarca das Indias"". E o final do inverno e en marzo por Ma­drid exténdese unha epidemia de gripe. Non sabernos se a causa desta epi­demia ou por outras causas, o estado de saúde de Vales Faílde, empeñado na organización da Semana Santa no Pazo Real, é malo: "lleva enfermo varios días y no se cuida, [ ... ] se le ve corno trastornado, hablando en voz alta, y no hace caso de los consejos ... que le darnos los amigos"'"'.

Así e todo, nada facía adiviñar o que se aveciñaba. A madrugada de Venres Santo (o 30 de marzo de 1923) o seu irrnán Salvador atópao na cama degolado. A partires dese momento todo sucede con rapidez ata a sepultura ó día seguinte no cirniterio da Alrnudena.

(26) La protection des jeunes filies en Fspagne, ln1prenta de archivos, hibliotecas y museos, Madrid, 1912.

(27) Frutos del Congresu FucanStico, Saenz de Juhcra Hermanos, Madrid, 1911. pp. 15-16. (28) Lu nnperatnz Isabel, Revista de archivos, bibliotecas y museos, Madrid, 1917. 441 pp. Obra

moi interesante por publicar correspondencia inédita dirixida por Carlos V á emperatriz Isabel, procedente do Archiuo General de Si111ancas e correspondcnte ó período 10-Vll-1529/6-XII-1532,e por ter como preocupación de fondo a nlellora da condicion social da muller.

(29) Federico ()z,;nán, fundador de la Suciedad San Vicente de Paul, Imprenta del Asilo de Huérfa-nos, Madrid, 1918.143pp.

(30) "Prólogo" en VIDAL, Manuel: Lu S,;ll'e explicada, El eco Frarn..:iscano, Madrid, 1923. 40 pp. (31) Antonio Coucciro Freijomil tamén confirma isto, cfr. op. cit., p. 441. (_~2) Palahras de Ramón Cucrra, auditor da Rota recollidas por Avclino Gótnez Ledo, op. cit. meca­

no., p.17. Antonio Couceiro Frejon1il di en op. cit., p. 441: "No cabe duda de que había caído en un extraordinario agotatniento físico, que se reflejaha en todos los aspectos".

Page 148: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

IRANC/SCO JA VJER VAL.ES FAILDF 351

As autoridades enseguida interveñen e a prensa logo se fai eco do suce­so: o Ministro de Gracia e Xustiza manifesta o mesmo día que morrera de un ataque de hemoptisis, pero desminte Romanones o 31, segundo ABC, insinuando a hipótese do suicidio. La voz de Galicia (31-3-1923) fala de "extraña versión de la muerte", El compostelano (31-3/1923) ta­mén recolle a noticia. A faceta polémica de Vales Faílde saliu á luz: "Ya no sotto voce, sino en papeles y conversaciones, esa fauna que no tolera talentos ni virtudes, 1 ... 1, comenzó a cebarse en la buena fama del extin­to.""'' Verdasco en un libro titulado Medio siglo de vida diocesana matri­tense supón que se suicidou e José Ferrándiz, xa con anterioridade se refe­rira a Vales Faílde de xeito peiorativo.' "'' Pío Baroja en Galería de tipos de la época refírese o feito dicindo: "muchos otros atentados y homicidios hubo en aquellos días y en los posteriores y algunos suicidios; pero entre estos ninguno llegó a producir tanta sorpresa como el de Vales Faílde 1---1 Luego se dijo que Vales fue confesor de Palacio, que tenía influencia en la Casa Real, y se añadió que iba a ser nombrado obispo de Sión. 1---1 Pro­bablemente, a pesar de su aspecto jovial, Vales Faílde era un neurasténico. El nombramiento de obispo le tenía, al parecer, excitado y nervioso 1 ... 1

Vales Faílde preguntó varias veces en la Presidencia, [ ... ] si su nombra­miento se había firmado, y le contestaron que no. Vales Faílde fue a su casa, y con una navaja de afeitar se cortó el cuello y quedó muerto. Se ha­bló de esto mucho y se hicieron mil comentarios. Valle Inclán forjó una serie de historias misteriosas sobre el caso de Vales faílde, algunas muy pintorescas."''" A autopsia nada revela sobre a causa do falecemento e toda a documentación sobre o feito, incluidas as noticias da prensa, dan claras mostras de ter sufrido a censura característica da época.

A explicación máis frecuente da súa morte é o suicidio, pero esto debe tomarse con cautela. Esta explicación ten ó seu favor o deteriorado esta­do de saúde de Vales Faílde no momento do seu falecemento e explicaría o silencio que en ámbitos eclesiásticos, especialmente, se extendeu sohre Vales Faílde pero ten o inconveniente da súa pouca verosimilitude.

Outra versión da morte fata dun accidente ó intentar afeitarse no leito. É a que defende Avelino Cómez Ledo'"' aínda que é moi "pía" é tamén pouco verosí1nil.

A fantasía popular fixo a Vales Faílde amante da Raíña e víctima de un '"asasinato de Estado" cxecutado por unha organización de delincuen-

{33) c;(),'vlEZ LEDl), Avclino: op. cit., p.19. ( 34) FERRANl)JZ, Jo~é: <1p. cit. T<>J(J <J te_\.tu ten esta intenci(Jll,llidadc. (35) Bi\R()JA, Pío: G,1/cn;1 de tipos de !.i ,;puc,1, en ()fn.is (n111p!et.1s, \·ol VII, pp. 959 es (cit. por

Avclin(l c;ti111Cl Ledo, uup. cit., p. 21 e:-.:-..)() tcxtn dl' Ranij;i lid() nm detalle C(llltl;ll, pn1h.1hlc­

mcte un rumor que circulou polo r-.-tadrid Jo ntonwnto. (.'ontén erro~ con10 considerar a Vale:-. F,úldc cocngo penitenciario en Tui, Jescot1ecc o lugar que habitJha Vales Faíldc cando rnorreu e o título de algunha das súa:-. ohras ramén está crraJo. Dcscotlecemos a que texto de Valle In­chln ~e rcfirc, ~e é que :-.e rcfirc a algún.

Page 149: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

352 /AV/t:R [)/f(;uFz DIÉGUU

tes e auspiciado por un coñecido conde de prestixio político no momento. Seguro que non faltaban inimigos, incluso institucionais, e tampouco exe­cutores no revolto Madrid de comezos de século, pero se houbo algo de isto a censura do momento borrou bastante ben as pegadas.

Conclusión

Un elemento esencial para a determinación exacta do acontecer de Vales Faílde e para a súa comprensión era a súa Biblioteca e os seus papeis perso­ais, pero desgraciadamente nada de isto está localizable. O relacionado con Galicia foi vendido ó Centro Galego de Madrid onde desapareceu, o resto foi trasladado a un convento do Barrio de Salamanca e perdido. Avelino Gómez Ledo gardou papeis persoais, un diario en varios cadernos, correspondencia, apuntes de Murguía aportando datos novos sobre Rosalía pero tamén todo isto se perdeu un mes despois da proclamación da Segunda República(37). Unicamente a pequena biblioteca da casa materna pode aportar algunha luz para completar lagoas na biografía de Vales Faílde.

Pero máis alá do intrigante que poidan ser algúns aspectos da vida de Va­les Faílde, o que resulta ineludible en calquera achegamento a el é a pondera­ción do seu quefacer intelectual. Por enriba dunha persoa con unha vida máis ou menos novelesca ou máis ou menos interesante, por enriba do silencio que sobre a súa persoa se impuxo despois do seu tráxico e misterioso final-sobre todo e moi inxustamente en ámbitos eclesiásticos, por enriba das moitas dú­bidas que despois de este pequeno percorrido biográfico quedan, debe sobre­saí-la súa dimensión de intelectual e renovador no medio da mediocridade do pensamento eclesiástico de comezos de século enredado na maraña neoesco­lástica. Ó noso xuízo catro son as dimensións intelectuais de Vales f'aílde que merecen ser tomadas en consideración e sopesadas detidamente:

1) O seu galeguismo, forxado durante a súa estadía en Santiago de Com­postela e presente especialmente nos primeiros anos da súa vida: Rosalía, Murguía, Alfredo Brañas, Basilio Álvarez, Lago González, formoso Lamas, ... todos eles entran, dunha ou doutra maneira, en contacto con Vales Faíl­de ... e o tema de Galicia é unha constante das súas primeiras obras.

2) O seu afán de estudio e de reivindicación do papel da muller na socie­dade e na historia. Baste recordar nomes centrais nos seus escritos de tipo biográfico son mulleres: Rosalía de Castro, Ernestina Manuel de Villena, a Emperatriz Isabel, etc.

3) A aportación ás ciencias sociais -que entón aínda se atopaban xurdin­do- e a reivindicación dos dereitos dos sectores máis desfavorecidos da socie­dade (e1nigración, familia obreira, ... ) o cal o fai un adiantado niso que des­pois se chan1ará a "doutrina social" da lgrexa.

4) As súas aportacións xurídico-canónicas, as predominantes na última etapa da súa vida(38).

(36) ()p. C!t., p. 18. (37) Cfr. ihid., p. 26. (38) Unha inicial valoración disto atopámola en CALV() T()j0: Manuel: op. cit. p. 154. Esto ta­

tnén é o que pretenden destacar Ruhén-Yictor I.ois Calviiio en Ji./ Auditor de la Rot11 }•ll'ier \f,1-lcs F.lllde, inédito, s. f., 7 pp.

Page 150: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

SECRETARIADO DIOCESANO DE MEDIOS DE COMUNICACIÓN SOCIAL DO BISPADO DE LUGO

UN SERVICIO Á DIÓCESE E Á PRENSA

Por ]OSÉ MANUEL CASTRO ALBA

A preocupación da Igrexa polos Medios de Comunicación Social empeza a cobrar importancia a partires do Concilio Vaticano 11, tra-la publicación do decreto "Inter mirifica", no ano 1963. Dende entón o maxisterio da lgrexa continuou recalcando a importancia dos medios de comunicación nas instruc­cións pastarais "C:on1munio et progresio" (1975) e "Aetatis novae" (1989). Outros documentos nos que se trata a temática dos medios son a exhortación apostólica "Evangelii nuntiandi", de Pablo VI (1975) e a encíclica Redempto­ris missio", de Juan Pablo lI (1990).

A Comisión Episcopal de Medios de Comunicación da Conferencia Episcopal Española, naceu no ano 1966, data na que se constituíu a Conferencia Episcopal como tal.

Na diócese de Lugo, xa existía no ano 1958 un director do Secretaria­do de Cine, Radio e TV, don Francisco Fontenla Aldegunde. E no ano 1968 foi nomeado director do Secretariado Diocesano de Medios de Co­municación Social.

Funcións

O Secretariado Diocesano de M CS é un organismo técnico da curia diocesana no eido da comunicación social, dependente do bispo titular. A súa finalidade é coordina-la evanxelización a través dos medios de comu­nicación, e fomentar unha conciencia comunicativa na Diocese. Asirnes­mo, procura un clima de aceptación social da mensaxe e acción da Igrexa informando abertamente da vida diocesana.

A súa función principal está orientada fundamentalmente á dimensión pastoral. Participa da misión pastoral do Bispo e ten como fin a misión

Page 151: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

··~ ., ·1 H"'" , 1r··:<'.:~/··

Programa «lgrexa en Lugo»

~ -~ ~~'lM"E_ttin-..,A\'IPO

.;..AtYM • _. Q 1'J :2 ·:Q~ ... f.....-,; .J- -U· _,j fi!I • ',!j

Diccionario de Termos Relixiosos para Comunicadores ~

''Medios de Comunicación ó servicio da PaZ" . XomaM MundiaL das Comun1c•c1ons So<1ars ,,..-

-,-.'"·'f''•i·' • UEMF'l'''• í•t fRASES 1'QUJQlllAIS

'Jj.f. _ ,1 .• 1-~ • F'lASE()LOW< COLIJQlllA.L l ON Cllll/E Na. BIEIL"'-

o tTIMOS

• VOL ES REFEPENTES A CURIOSIDADES AlllTIGAS

o LATINISMOS

• '"" .. '"'º' o VOCES PROCEDENTES DA BIBLLA

<i- i.w-

Páxina web htw:llwww.igrexa.org/lugo

..J<J.l!J •

Page 152: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

/\.1EDHJS DF C<)MUl\J/CACH)N S()C/AL J)() B/Sl'AJ)() DE LlJC() 355

da Igrexa de evanxelizar, de transmiti-la fe. O xeito de transmiti-la fe dende o Secretariado é adoptando os medios e as formas propias da cul­tura das persoas ás que se dirixe. A utilización dos medios de comunica­ción é a forma básica de actuación, con todo o que elo implica. Para elo utiliza a linguaxe e os medios propios dos comunicadores dun xeito pro­fesional e especializado.

Os eidos de actuación van dende o labor da comunicación institucio­nal ata o labor pastoral cos comunicadores cristiáns, pasando polas ac­cións concretas que levan a cabo dende o Secretariado: a Oficina de Prensa, programación radiofónica en COPE, elaboración do boletín de noticias "A Nasa Voz", mantemento e actualización da web diocesana e arquivo. Pasamos a ver cada un deles por separado.

l. Programación relixiosa en COPE

Os programas relixiosos locais da cedana COPE recollen puntual­mente a actualidade da nosa lgrexa de Lugo. A programación dependen­te do Secretariado de Medios é a seguinte:

Igrexa en Lugo. Venres de 15:00 a 16:00h.

Retransmisión da Santa Misa. Domingos ás 9:00 h.

lgrexa entre liñas. Domingos ás 9:45 h.

Pregarias a mediodía. 12:20. Un pequeno espacio de reflexión de luns a venres, ó comezo da programación local.

A producción e realización <lestes programas corre a cargo de María José Campo e José Manuel Castro. E a eucaristía dominical depende de D. Gonzalo Fraga Vázquez. Actualmente todos estes programas retrans­mítense tamén por COPE Lalín para toda a comarca do Deza.

Como complemento a estes programas realízanse puntualmente ou­tras actuacións, como é a participación noutros programas locais da ca­dea e asesoramento ós xornalistas <leste medio. Tamén existe un progra­ma que se emite os mércores en COPE FM, denominado "O Noso Espa­cio", realizado en colaboración con Cáritas.

2. Boletín de intercomunicación diocesana "A N osa Voz"

En colahoración coa Vicaría de Pastoral sae mensualmente a re­vista "A Nosa Voz", coa pretensión de dar a coñece-la vida da lgrexa Diocesana tanto a nivel interno coma externo. Combínanse noticias con artigos de opinión e números especiais onde periódicamente van apare­cendo informes e documentación sobre moitos aspectos da vida da lgrexa

Page 153: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

356 JOSf MANUEL CASTRO Al.HA

en Lugo. Esta publicación serve, polo tanto, para dar a coñece-la nosa vi­sión dos asuntos que nos afectan cada día e da nosa propia identidade.

3. Oficina de Prensa

Dende a Oficina de Prensa é dende onde se mantén un trato máis di­recto cos comunicadores dos distintos medios. O envío de notas de pren­sa por fax e correo electrónico é o xeito normal de enviar información ós medios, de convocar roldas de prensa e de facer público calquera comu­nicado oficial da Diocese. Esta laboura vai acompañada polo trato per­soal cos distintos periodistas que reciben estas informacións. Por este motivo esta relación serve de acompañamento ós informadores, de for­mación e asesoramento sobre o que é a Igrexa e de evanxelización.

Tamén dende a oficina de prensa se mantén actualizada a sección de noticias da web diocesana, colgando asimesmo documentación e infor­mación diversa de utilidade para os informadores.

4. Arquivo

Todo o material que se vai elaborando durante o traballo diario do Secretariado, queda arquivado para que serva como fome de docu­mentación para o futuro. Ademais da biblioteca existente sobre temas de comunicación (prensa, radio cine, tv, internet ... ), contamos cos seguintes arqu1vos:

Fotográfico. Fotos de sacerdotes, grupos, movementos, celebracións, etc.

Sonoro. Programas de radio, gravacións. Música relixiosa.

De noticias. Nacionais e internacionais. Novas da lgrexa en Lugo.

Documental. Documentación sobre a Diocese.

Resumo mensual de prensa. Prensa local: El Progreso e La Voz de Ga/icia. Mensual.

Histórico. De tódolos comunicados enviados á prensa e materiais complementarios.

A maioría <lestes arquivos están informatizados e poden ser consulta­dos, o mesmo ca os libros da bibliteca, na Oficina de Prensa do Bispado.

5. Internet. Web Diocesana

A páxina web do Bispado de Lugo, dependente da Oficina de Prensa, presta un servicio moi importante tanto ós periodistas coma ó público en xeral. No enderezo www.igrexa.org/lugo, están recollidos os datos máis

Page 154: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

MEDIOS DE COMUNICACIÓN SOCIAL DO BISl'ADO DE LUGCJ 357

importantes relativos á Diocese e as noticias máis salientables que se van producindo.

Outra función que se incorporou recentemente a esta páxina é un "Diccionario de Termos Relixiosos para Comunicadores", coa finalida­de de axudar ós periodistas a familiarizarse coa linguaxe relixiosa e así poidan informar axeitadamente sobre a vida da Igrexa.

Un problema existente en tódolos medios de comunicación é a caren­cia de informadores especializados en información relixiosa. Estes espe­cialistas son tan necesarios coma os encargados das seccións de econo­mía, deportes ou política. Este diccionario tenta suplir esa carencia e evi­tar deste xeito disparates como o que aconteceu en TVE cando retrans­mitían a eucaristía da primeira visita do Papa Xoán Paulo II a España. O Papa disponse a tomar o incensario nas súas mans e o locutor apro­veita o silencio para face-lo seguinte comentario: «Nestes momentos o Santo Padre disponse a incinerar ós fiéis». De novo se produce un longo silencio, alguén lle comunica por liña interna o disparate que acaba de dicir e o locutor rectifica dicindo: «Disculpen o erro, queríamos dicir que o Papa se dispón a afumar ós fiéis». O correcto sería dicir: " ... disponse a incensar ós fieis".

O diccionario, que foi elaborado por Manuel Varela, colaborador do Secretariado, contén un total de 1.000 palabras entre os que destacamos unha a parte de termos relixiosos utilizados con frecuencia na Igrexa. Outra parte interesante son os nomes de persoas da Igrexa de Lugo e de Galicia, cunha breve reseña biográfica das mesmas. Como apéndices a esta obra podemos atopar os seguintes:

Termos con posible confusión.

Cuestións históricas: étimos, voces referentes a curiosidades antigas, latinismos, voces deformadas, voces procedentes de nomes bíblicos.

Fraseoloxía: exemplos e explicación da orixe destas frases.

Cuestións lingüísticas: sinonimia, antonimia, toponimia e eufemis­mos.

Exemplo do vocabulario recollido no diccionario:

1. Diccionario.

abstinencia. Práctica pola que un individuo ou unha comunidade se priva de algo, normalmente, de relacións sexuais ou de cenos alimentos durante cenos días./ Disposición disciplinaria da Igrexa que prohíbe cer­tos alimentos algúns días do ano.

Page 155: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

358 ¡osf MANUEi. CASTRO Al.RA

acetre. Caldeiro de auga bendita que se usa para as aspersións litúrxi-cas. A auga recóllese do acetre e dispérsase co hisopo.

báculo. Caxato que simboliza o ministerio de hispo.

baptisterio. Parte da igrexa onde se celebra o bautismo.

completas. Breve oración para o momento de deitarse.

dispensa. Excepción nun caso particular dunha norma xeral.

ecónomo. Administrador de bens eclesiásticos. I Crego substituto.

estipendio. Contribución económica aportada ó presbítero por servi-cios relixiosos.

eucaristía. (Celebración). É a misa.

exvoto. Ofrenda que se fai como proba dun beneficio conseguido e como mostra de agradecemento. Poden ser obxectos que previamente ti­ñan unha función profana (muletas, ataúdes ... ) ou obxectos elaborados expresamente para ser exvotos e que son imaxes de persoas, animais ou causas beneficiadas (maquetas, cadros, fotos e, sobre todo, estatuíñas de cera).

forma. Palabras rituais que se pronuncian na administración dun sa­cramento. I Pan con que se comunga.

Grial. Vaso ou copa que Xesús usou na Última Cea e que, segundo outros, lle serviu a Xosé de Arimatea para recolle-lo sangue que saíu do costado de Xesús crucificado cando foi alanceado.

hisopo. Instrumento litúrxico usado para bota-la auga bendita sobre aquilo que se está a bendicir.

homilía. Predicación na misa.

incensar. Dirixi-lo fume do incensario ou botafumeiro cara a algo ou alguén. Turificar, turibular.

locutorio. Habitación dun convento onde as monxas falan cos visi­tantes.

neófito. Persoa que é iniciada na fe e no culto.

oblato, -a. Persoa que se agrega a unha comunidade relixiosa sen dei­xar de permanecer no mundo segrar.

óleos. Os sagrados óleos son as substancias oleosas coas que son un­xidos os bautizados, os confirmandos, os enfermos.

ordinario do lugar. Bispo ou outro prelado ó que se confía o goberno dunha diocese ou dunha circunscrición equivalente (prelatura ... ).

palio. Especie de teito portátil sostido por carro ou seis varas longas, baixo o cal vai o Santísimo levado en procesión. Tamén van baixo palio

Page 156: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

MEDIOS DE COMUNICACIÓN SOCIAL DO ll/Sl'ADO DI'~ LUGO 359

os papas e outros prelados en ocasións solemnes, como o seu prime1ro ingreso na catedral.

patena. Pequcna bandexa ou prato no que se coloca o pan consagra­do.

rectoral. Casa onde vive un cura ou varios e que é propiedade da Igrexa.

solideo. Peza a modo de casquete que usan os bispos e o Papa sobre a parte posterior da cabeza de cor violeta (bispos) ou branco (Papa).

triduo pascual. Celebración do misterio pascual de Cristo que pasa da morte na cruz á vida por medio da resurrección. Comeza o Xoves Santo e culmina a madrugada do domingo coa vixilia pascual.

triforio. Galería que hai sobre as naves laterais do templo e que ten unha serie de ventás ornamentais.

viático. Comuñón levada con certa solemnidade a un moribundo.

viril. Peza redonda, tradicionalmente de cristal transparente con bor­de de ouro ou dourado, en que se pon a sagrada hostia.

xaculatoria. Oración breve e fervorosa. I Composición relixiosa breve escrita para voces e instrumentos, con forma libre.

2. Termos con posible confusión

abxuración. Acción de abandonar solemne e públicamente unha cren­za, particularmente relixiosa.

apostasía. Acción de abandonar unha crenza.

aclamación. Ratificación pola voz popular da elección dun papa, dun bispo, das decisións dun concilio, etc.

proclamación. Notificación feita con certa solemnidade pola autori­dade eclesiástica. I Lectura solemne da Palabra de Deus.

acólito. Adulto que coida o servicio do altar, asiste ó diácono e ó sa­cerdote nas celebracións litúrxicas. Animador litúrxico.

monago. Neno ou adulto que asiste ó diácono ou ó sacerdote na misa.

adoración. Aplicase a Deus.

veneración. Aplícase ós santos.

Ascensión. "Subida" de Xesús ó ceo.

Asunción. Acción polo que a Virxe María "é subida" ó ceo.

Page 157: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

lhO JOSÉ MANUH CASTRO ALBA

carta apostólica. Documento papal en forma de carta dirixida a gru­pos específicos de persoas.

carta encíclica ou encíclica. Documento papal normalmente so­bre un tema de carácter doutrinal.

exhortación apostólica. Documento papal normalmente sobre un tema de carácter pastoral.

frade. Relixiosos que non fan vida retirada.

monxe. Relixioso que fai vida retirada no mosteiro.

ordenado. Que recibiu urdes sagradas.

ordenando. Que vai recibir urdes sagradas.

sacramento. Cada un dos sete signos sagrados instituídos por Cristo.

sacramental. Signo sagrado instituído pola lgrexa co cal se obtén un beneficio espiritual. Pode formar parte dun sacramento ou ser algo inde­pendente, como no caso das bendicións.

3. Exemplos de frases coloquiais

adán. Ser un adán = ser un deixado, pouco arregrado.

Do tempo de Adán = Moi vello, moi amigo.

ánimas. A iso das ánimas = Ó anoitecer.

Vaia polas ánimas = Moi agradecido.

Non lle deu palas ánimas = Está gravemente enfermo. Recibiu un forte golpe.

bautizar. Bautiza-lo viña = Botarlle auga.

bula. Haber bula para defuntos = Haber remedio para todos.

Ter bula para todo= Poder facer o que se queira.

catacumbas. Estar nas catacumbas = Estar na clandestinidade.

credo. Como Pilatos no credo = Sen interese no asunto.

Nun credo = Axiña.

Co credo na boca = Na inminencia dun perigo.

cruz. Axudar a leva-la cruz = Socorrer, animar a alguén

Andar coa cruzó lombo = Ser resignado

demo. O demo nunca dorme = En calquera momento pode torcer­se ...

Page 158: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

MFIJIOS m: COMUNICACIÓN SOCIAL DO B/Sl'ADO Df Ll/GCJ 361

Deus. ¡ Deus diante! = ¡Que todo saia ben!

Primeiro é Deus que os seus santos = Nunha orde xerár­quica uns e outros ocupan un lugar distinto. É unha fór­mula humorística para xustifica-la incorrección de servir­se un pr1me1ro a s1 mesmo.

4. Fraseoloxía coloquial con orixe na Biblia:

Caín. Pasa/as de Caín = Sufrir moito. Caín, tras matar a Abe!, andou errante como un fuxido (Xn 4, 11-14).

Ceo. Estar no ceo = Ser feliz

Gaña-lo ceo = Obrar ben

Ve-lo ceo aberto = Atopa-la ocasión de conseguir algo. Esta última frase foi pronunciada por Santo Estevo antes de morrer (Feit 7, 56), referíndose á gloria que o esperaba a carón de Deus.

cizaña. Meter cizaña = Difundir rumores que provocan enemistades. Onde un personaxe dunha parábola de Xesús sementou trigo, un inimi­go sementou cizaña (Mt 13, 24-30). Así, explicase as circunstancias en que pode crece-lo reino de Deus.

couce. Dar couces contra o aguillón = Enfrontarse inutilmente a unha forza superior. A frase vén nun dos relatos con que san Paulo describe a súa conversión (Feit, 26, 14).

lava-las mans. Desentenderse de toda responsabilidade. A expresión alude ó xesto de Pilato cando condenou a morte a Xesús e quixo dar a entender que non se responsabilizaba <lesa morte (Mt 27, 24).

pedra. Tira-la primeira pedra = Se-lo primeiro en facer unha acusa­ción por facer algo que tamén fai un. Alude á escena na que uns fariseos se presentaron ante Xesús cunha muller adúltera para lapidala. Para Xe­sús tan culpable é o que acusa como o acusado (Xn, 8, 1-11).

4. Algúns latinismos

agnus Dei. Año de Deus.

ánxelus. Oración composta por 3 versículos (o primeiro comeza coas palabras "Ángelus Domini" ), tres avemarías e outra oración. Rézase a mediodía e pola tarde.

Caritas. Caridade

ex abundantia cordis. A frase completa é "ex abundantia cordis os lo­quitur" 'da abundancia do corazón fala a boca'. Significa que o corazón,

Page 159: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

362 jOSf MANUEi. CASTRO ALBA

cando ten sentimentos nobres, maniféstanse externamente por medio da palabra, das expresións. E pode interpretarse que, polo contrario, os sen­timentos malvados renden a permanecer silenciados.

I.N.R.I. Iesus Nazarenus Rex Iudeorum = Xesús Nazareno, rei dos xudeus.

in saecula saeculorum. Polos séculos dos séculos.

lectio divina. Lección divina. Lectura e meditación da sagrada Escri­tura. Soe segui-los seguintes esquemas: lectura-meditación-oración-con­templación ou ben, partir dos feitos da vida para comprende-lo seu sig­nificado e a súa mensaxc.

magnificar. Engrandece.

memento. Expresión latina que significa 'lembra'. Son <lúas oracións recitadas durante a misa polos vivos e polos defuntos.

miserere. 'Ten piedade'. Salmo penitencial que comeza con esa pala­bra e que se recita ou canta nos ritos penitenciais e nas exequias.

ora et labora. 'Reza e traballa'. É o lema dos monxes bieitos que sin­tetiza o seu ideal de vida.

R.l.P. Requiescat in pace = descanse en paz, referíndose ós defuntos.

stultiloquium. (necidade, a linguaxe do tolo). Tolemia particular, que consiste en declara-los praceres da luxuria superiores a calquera outra cousa e que resulta da cegueira do espírito causada pola luxuria.

Te Deum. A Ti, Deus. Pregaria de acción de gracias.

urbi et orbi. Á cidade e ó mundo. A cidade é Roma, pois é a beizón papal. Por confusión coa palabra romance "orbe", ás veces clise errada­mente "urbi et orbe.

vade retro. Despois da terceira tentación de Satanás a Xesús, este di­lle: "Arreda, Satanás" (Mateo, 4, 10). Úsase cando algo nos anoxa ou cando queremos esconxurar algo horrendo. ¡Arrenégote demo!, ¡Deus nos libre!

via crucis. Camiño da cruz.

Page 160: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

DE LA FLOR Y DEL FUEGO

Por SANTIAGO GONZÁLEZ REDONDO

Con el escueto título de Caballos, Santiago González-Redondo acaba de publicar diez relatos, que son "una mirada verdaderamente poética", en pro­sa, a sucedidos de la propia infancia en Mondoñedo. De su libro anterior, De la flor y del fuego, transcribimos poemas referidos a los misterios navideños y a la historia épica de su entrañable tierra mariñana.

ANUNCIACIÓN

A Nazareth vino el ángel

por los caminos del alha,

la Virgen era más hella

que la albura de sus alas.

''Bendita seas, María,

María llena de gracia,

que hoy el Señor te ha elegido

para ser de Dios morada".

María tiembla en su carne

más que en la brisa la rama,

y de sus lahios se eleva

hacia el azul su plegaria:

Page 161: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

364 SANTIAGO GONZÁLEZ REDONDO

"Si tú lo quieres, Señor,

ensalzar así a tu esclava,

aquí me tienes, Señor,

hágase en mí cual lo mandas".

Y en el seno de María

se ha posado la Palabra

como un lirio germinado

en un ánfora de plata.

NATALICIO

María tiene una estrella,

la más limpia de los cielos;

no hay diamante que le iguale

cuando la pone en su cuello.

"Mira que alhaja, José,

me ha traído el mensajero

la mañana en que mi Esposo

ensortijara mi seno.

"Sortija de rosa y llama,

que tanto me iba ciñendo,

que, por ceñirme mejor,

ha saltado hasta mi pecho".

Page 162: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

DI. !.A Fl.OR Y DEL FUEGO

CANCIÓN

Me gusta mucho la rosa,

me gusta mucho el clavel,

más me gusta el lirio blanco,

el de María y José.

Corté una rosa temprana,

a los pies se la tiré,

su color perdió la rosa,

y su fragancia también.

Por saber lo que pasaba

un clavel tiré después,

y el clavel se ha deslucido

junto al lirio de Belén.

EN LA HERMITA DE

"EL OBISPO SANTO" DE FOZ

Cuatro casas de ladrillo,

otras cuatro en piedra gris,

y en la altura de la loma,

con gallardo campanil,

una iglesia chiquitina

para un altar y un atril.

Verde el pinar la rodea,

365

Page 163: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

366 SAJ\lTIACC> (;()J\i'ZÁLf.Z RfJ)()NDO

la vega está en el confín

y más allá de la vega

se ven las olas batir,

y en las crestas de las olas

sube y baja un bergantín

con los colores normandos

en nefando banderín.

11

Un mirlo viene cantando

a lo largo del carril

por donde pasan los carros

cargados con flores mil.

Detrás viene San Gonzalo,

rubio de tanto bullir,

trae el polvo del camino

en uno y otro escarpín,

y en la cabeza una mitra

blanca cual blanco alhelí.

III

Desde las flores del brezo

y el aroma del anís

ya divisa San Gonzalo

del ancho mar el perfil

y va catando los pueblos

cuantos puede distinguir:

Punta de Tapia lejana,

más acá Villaframil,

Page 164: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

DE LA Ff_()R Y Di-_/. FUFC(J

en la Marosa rompientes

por donde salta el delfín

tras el faro de llurela,

que el mar baja la cerviz ...

y entre Foz y Henquerencia

ve acercarse el bergantín

rompiendo el aura en los aires

y en las olas el aiíil.

IV

Todos en pie los normandos

se aprestan para la lid

codo con codo arrancando

la espada del tahalí

y afincando hacia adelante

su derecho borceguí.

Volaban altas campanas

vibrantes como un clarín,

y desde el puerto de Tapia

hasta el opuesto confín

negros caballos batían

al viento su negra crin,

y entre el fragor de los cascos

y de la mar el rugir

se cruzaban los jinetes

en busca de un adalid

que comandara las huestes

contra la zarpa gentil.

.167

Page 165: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

368 SANTIAGO GONZÁHZ RléDONDO

V

Cómo luce San Gonzalo

por la altura del cantil

espigado en los azules

más bello que un serafín.

Blanco su manto flotaba

sobre las brisas de abril,

y el mirlo que bien cantaba

cantó desde un capulí

y tornándose hacia el santo

se posó en su calcetín.

Alza Gonzalo, triunfante,

guante color carmesí,

traza la cruz sacrosanta,

cruza la mar un neblí,

las olas crecen airadas,

y naufraga el bergantín ...

VI

Tornose el santo a sus predios

en tierras de San Martín;

¡ay!, los normandos durmieron

con el atún y el delfín.

Page 166: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TEOLOXÍA DA RESURRECCIÓN PRESENTACIÓN EN LUGO DO LIBRO DE

TORRES QUEIRUGA SOBRE O TEMA

Por ARGIMIRO LÓPfZ RIVAS

Na céntnco sala de conrerencias do establecemento-galerío "Sar­gadelos" da capital lucense ra/ouse a pnmavera pasada de teo/oxia. D1onte dun auditorio interesado e part1cipot1vo, obordouse un temo central da re cnst1á e do teoloxia: a resurrección de Xesús e o naso propio resurrewón.

Foi nun acto organizado polos chamados "Pasantías teo/óxicas". e outras 1nst1tucións, paro presentar ó publico lucense o, entón recén oporeodo. libro de Andrés Torres Queirugo Repensar a Resurrec­ción, en galega no edltonal SEPT de Vigo. e traduodo ó costelán en Trotta de Modnd. Ámbolos dúos edicións rapidamente esgotodos.

Eso tarde de ma10 serv1u poro expoñer os contidos do novo libro e departir ca autor sobre unha comprensión teolóx1co actual do m1steno do "elevación" de Xesús á intimidode de Deus e os consecuenoos an­tropolóx1cos de coro ó enigma (ou esperanza) do honzonte (!na/.

A proresora Marisol Bravos cerrou a súa cordial presentooón do autor descontando que "a meironde porte dos presentes coñecemos xa a súa troxectoria. a súa personalidade e a súo entrañable colidade humana e galega"; e (lnalizou posando a palabra ó teólogo coruñés Andrés Gordo Vi/anño, director da revisto "Lumie1ro" e do programa "Sentmela" da TVG, paro que osumise o torera de presentar o libro.

García Vilariño adiantou o seu propósiro de situar ó auditorio "nun­ha das liñas claves do esforzo teolóxico de Andrés Torres Queiruga: a ne­cesidade de que os crentes de hoxe en día asumamos o cambio de para­digma, isto é, o modelo de razoar propio da Modernidade. Cambio de

Page 167: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

~ • t.t ~ ....

.:.·.-?

~

.. ~

Page 168: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

ff,OlJJXÍA [)A RF.\'l/RRr:cc1C>t-.' _)71

paradigma -seguí u- que, de non facerse, vólvese contra a comprensión da fe e contra a aceptación da mesma nos ámbitos exteriores da Igrexa ".

Comidos do Libro

Rcferíndose xa concretamente ó libro, estimou que debemos gratitude ó autor pola ''alegría de encontrarnos interpretados nós mesmos e axu­dados na laboriosa busca persoal para a axeitada comprensión da fe e da esperanza: Torres Quciruga adiántase -para iso serven os teólogos de ta­lante profético- e danos o traballo feito. Profetés, en griego, é o que dá un paso adiante e fala".

Idéntica ponderación fan outros comentaristas nas súas recesións da obra. Josep M". Rovira di: "es un trabajo de primer orden; un libro estructu­rado, denso, cuyo autor conoce bien la teología actual"; e Xosé Alvilares: "Na extensa obra de Andrés Torres, é este un libro capital, de moi alta cali­dade teolóxica e de grande utilidade relixiosa"

O teólogo coruñés Andrés García Vilariño recordou á audiencia que é este un tema central da fe cristiá, pois a resurrección de Xesús, e a nasa propia resurrección, expresan a na tu reza de Deus ("o que lles da vida ós mortos", "o que resucitou a Xesús") e o destino do ser humano e do mundo: o home é o ser que debe ser infinitamente superado.

Resumiu os plantexamentos básicos dicindo que o autor de Repensar a Resurrección estima que "acollidas as conclusións da crítica literaria e histórica sobre os relatos pascuais dos evanxeos canónicos, cómpre unha nova comprensión da afirmación Xesús resucitou, ou Xesús vive resuci­tado", porque "a resurrección de Xesús culmina un proceso de revela­ción sobre o destino do ser humano".

As limitacións de tempo ohrigaron ó presentador a aludir tan só a funda­mentación <leste tratado teolóxico na tradición e na Sagrada Escritura. Pero este pecorrido polas liñas de pensamento de autores antigos e modernos así coma o exame hermenéutico dos textos sagrados ocupa no libro máis dun cento de páxinas, con razoadas valoracións interpretativas.

O feíto da Resurrección

Hai que partir de que, á luz da Teoloxía, a resurrección de Xesús non foi a reanimación dun cadáver, senon a elevación á intimidade de Dcus e do seu señorío universal.

E canto ó feito, dixo o conferenciante: "o autor sostén -con toda a te­oloxía actual-, por un lado o carácter absolutamente trascendente da re­surrección de Xesús, e tamén a necesidade de despoxala da categroría de milagre sensible e acontecemento historiahle".

Page 169: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

.172 ARGIMIRO U)Pf.Z R!VA\

"O que non implica, advirte Torres Queiruga na páx.348, negar a súa re­ali<lade, scnon insistir en que é outra reali<lade. Non mundana, non empírica, non aprcsable ou verificable por medio dos sentidos, da ciencia ou da histo­ria ordinaria".

"O Resucitado -seguíu resumindo- non garda relación algunha cun corpo espacio-temporal; escuro é comprender en que consistiría ese modo novo de ser en Deus; o teólogo sistemático ten que valerse da ima­xe literaria: a morte como tránsito, como parto invertido, no que o ser temporal sae do útero do mundo e da historia para caer nos brazos do Pai na eternidade; morrer, conclúe Torres, é xa resucitar (a persoa aban­dona o tempo e entra na eternidade)".

O mellar será transcribir unha larga cita das páxinas 349 e 350: "O con10 sucede isto constitúe, sen dúbida -e para calquera concepción-,

un escurísin10 misterio, posto que, por definición, está máis alá das leis 1nundanas. Só cabe barruntala mediante unha "lóxica da semente": ¿quén podería, de non o comprobar a posteriori, ver como posible a continuidadc entre a landra e o carballo? Xa o dixera San Paulo: "seméntase corrupción, resucita incorrupciún; seméntase vileza, resucita gloria; seméntase dcbili­dade, resucita fortaleza; seméntase un carpo natural, resucita un carpo espiritual'" (1 Cor. 15,42-44).

En can1bio, dentro da irreductible escuridade do misterio, todo cobra co­herencia cando se pensa a morte co1no un tránsito, co1no un "novo nacemen­to", no que a persoa "1norre cara ó interior de Dcus"; algo así coma se do "útero" mundano a persoa nacese cara unha vida definitiva: ''chegado ali, se­rei verdadeira persoa", dixo Santo Ignacio de Antioquía. E o Cuarto Evan­xeo ve na cruz a "hora" definitiva, na que a "elevación" (hypsosis) é sirnul­tanea1nente mortc física no alto da cruz e "glorificación" no seo do Pai. Mo­rrer é xa resucitar: resurrección-na-morte".

Na morte a existencia deixa tempo e espacio para transformarse en "Vida eterna". Polo mesmo, expresións coma "ó terceiro día" ou "ó fin dos tempos" son formas literarias, que non admiten unha interpretación fundamentalista, recalca unha e outra vez o autor e aplícao tanto ós tex­tos referidos á resurrección de Xesús coma a nosa, e mesmo ós relatos das experiencias relixiosas dos primeiros discípulos.

A esperanza cristiá

Séguense consecuencias inmediatas desta comprens1on da resurrec­ción de Xesús verbo da esperanza dos cristiáns: Xesús, primoxénito dos mortos (en sentido de plenitude), coa súa resurrección manifesta que na vida e na morte de cada un de nós Deus revélase Deus de vivos (un vín­culo indisoluble entre a resurrección de Xesús e a nosa).

Deus, trala morte, chámanos á comuñón persoal total con El. Comu­ñón que non está completa e clausurada en sí mesma, serrón que forma

Page 170: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

noLOXÍA DA RESURRECC/CÍN .17.l

parte da gran comuñón de toda a humanidade, porque o proceso de ple­nitude e realización desta non será cumplido mentres non culmine en tó­dolos que a formamos.

Cristianismo, relixións e culturas

Esta esperanza -a cristiá- ten tamén simetrías ou continuidade en di­versas ansias doutras relixións e mesmo de expresións culturais da hu­manidade.

Diso escribe Torres na última parte da obra e mesmo o adianta no subtítulo: A diferencia cristiá na continuidade das relixións e da cultura.

O comentarista -García Vilariño- resumiu tal tratamento sinalando que no discurso teolóxico do autor admítese a existencia dunha comu­ñón ou continuidade na esperanza da vida que chamamos eterna en case tódalas relixións, "con matices que máis que abrir distancias sinalan to­nalidades das diferentes experiencias humanas respecto da vida e do des­tino final"; pero facendo notar a enorme aportación orixinal da teoloxía cristiá.

Un dos aspectos máis destacados desta orixinalidade é a luz que apor­ta ó problema do mal, tema tan seguido por Andrés Torres. Para él a re­surrección é a resposta de Deus; resposta trascendente, pero que com­promete a Deus na historia e nos padecementos temporais:"igual que a resurrección se afirma do crucificado, tamén a nosa resurrección será a plenificación da nosa propia entrega, fidelidade e amor".

Xesús e os defuntos

Para cerrar a exposición dos argumentos do libro -"Recuperar a Resu­rrección" - o conferenciante referíuse ó texto da páxina 360, no que se resu­me fermosamente a nosa relación con Cristo resucitado e cos defuntos, base dunha renovada liturxia das exequias: "a nosa maneira de axudar ós defun­tos será reparar o que poidese haber de defectuoso no seu existir e que o ben aínda pendente chegue a lograrse pola aportación do noso amor"

()texto da devandita páxina 360 di así: "A súa desaparición (a de Xesús) da visibilidade mundana pon esa relación -a nosa relación actual con Xesús­nunha situación peculiar. Non é como a que mantiñan os discípulos (co Xc­sús histórico), que podían velo, oilo e tocalo. Pero tampouco pode reducirse ú mero recordo dun personaxe histórico, nin a velo como unha figura imaxi­naria. A resurrección di que Cristo está vivo hoxe e que polo tanto a súa é unha presencia real, coa que só ten sentido unha revelación actual. Non o ve­mos, pero El venos; non o tocamos, pero sabémolo presente, afectando as nosas vidas e afectado por elas. Por iso podemos fa lar con El na oración eco­laborar con el no amor e o servicio:''a n1in 1110 facedes". Neste sentido, o re-

Page 171: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

374 ARG/M/RO Lónz RIVAS

cordo, coidando de que non quede reducido a mero recordo, pode axudar como mediación imaxinativa para a presencia. Segundo o tópico kantiano: a presencia "enche" o recordo, que sen El podería parecer "cega".

Luces novas

Finalizou a exposición do teólogo presentador agradecendo a preocu­pación pastoral <leste libro e de toda a obra de Andrés, que "tonifica de apelacións prácticas todo o seu servicio teolóxico", e felicitando ás co­munidades cristiás de Galicia por contar con él, "exercendo socrático oficio de parteira, mester que tanto lle gusta, porque ademais o exerce con tal arte que os lectores non estrañamos nada o que el nos di, pois non nos parecen pensamentos alleos nin chegados de fóra, senon familia­res, facilmente recoñecibles como moi nosos".

O acto foi un convite e incitación á lectura do libro -na edición gale­ga, de Galaxia, ou na castelá, de Trotta- que o presentador recomendou empezar polo último capítulo, que resume didacticamente o comido dos anteriores e convértese no mellor prólogo para a lectura completa.

Diálogo sobre a Resurrección

Esta presentación conformou así unha verdadeira sesión de teoloxía, coa exposición do mesmo teólogo Torres Queiruga sobre a trascendencia desta temática na nosa sociedade actual, antes de abrirse o interesante diálogo.

Un dos presentes no acto, Alvilares, escribiu de Repensar a Resurrección: "Libro riguroso, dialogante, admirablemente traballado e integrado na teolo­xía do seu autor, que forma un verdadeiro sistema. Un servicio á clarificación da fe para liberala dunha ampla trama de falsas imaxes espaciotemporais. Non hai tempo nin lugares na existencia resucitada, nin antes nin despois na eternidade. A mesma morte é xa a resurrección: vida xa actual en Deus, en­trada na salvación. Esta teoloxía obriga a ve-la morte cuns ollos ben distin­tos ós habituais, a cambia-la celebración cristiá da morte".

E, tal vez complemente o que se dixo na presentación en Lugo,o que con­clúe o teólogo catalán Rovira Belloso: "Este libro de Andrés Torres Queiruga hace pensar. Y yo he pensado que es difícil tratar de inculturar el misterio de la fe en un contexto cultural determinado, sin que ese contexto estreche la li­bertad de Dios. Pero el profesor Torres Queiruga ha dado con Repensar la Resurrección un paso serio, con honesta y amorosa profesionalidad"

Tódolos asistentes a tan grata sesión teolóxica, na acolledora galería "Sargadelos", sentimos que de verdade servíu (en palabras do mesmo li­bro, pax. 29) para "manter viva a experiencia cristiá no cambio da his­toria". Talé a verdadeira función da Teoloxía.

Page 172: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

SEMANA INTERNACIONAL DE CINE DE AUTOR DE LUGO

XXV EDICIONES QUE HACEN HISTORIA

···Y van 25

Por XUUO XIZ Presidente del Grupo

Fotocinematográfie<) Fonmiñá

Cuando confecciono este resumen(octubre de 2003), hemos cerra­do los puertas de lo edioón número XXV de la Semana de Cine de Lugo, Y no tenemos la segundad de que vaya a celebrarse la XXV/, M1 natural optimista me 1nd1ca que seguro que s( aún cuando la que he­mos clausurado reoentemente podría ser la última,

Prefiero pensar que fue la última de la primera etapa y que 2004 va a marcar el comienzo de un tiempo de mayor imp/icaoón ( económi­ca) de todas las instituciones colaboradoras, Pero vamos con la historia.

1 Semana de cine de Lugo

Mediados de 1979. Ante la posibilidad de conseguir una importante subvención -medio millón de pesetas de las de entonces- me puse en con­tacto con Manuel Curie] para ver si, con ese importe, era posible organi­zar algo importante en Lugo relacionado con el cine. Entusiasmado, me confirmó que sí. Y ahí comenzó todo,

La primera "Semana de cine de Lugo" se celebró del 24 al 28 de aquel septiembre, organizada por Fonmiñá, con la "colaboración del Ministe­rio de Cultura". En aquel primer Comité organizador estábamos Juan José Carballal, Manuel Curie!, José Luis Dávila, Magín López Lobeiras, Carlos Rodríguez Arias, y el que suscribe.

Con dos pases por película, figuraban en el programa "El a1nigo america­no", de Win Winders; "Las palabras de Max" de Emilio Martínez Lázaro;

Page 173: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

.176 XUUO XIZ

"Allonsanfan", de Paolo y Vittorio Taviani", "Annie Hall" de Woody Allen y "Z, anatomía de un asesinato", de c:osta-Gavras. Acon1pañaban a las pelí­culas los cortos "() pai de Migueliño", de Miguel C:astelo; "O Cadaleiro", de Enrique R. Baixeras; "Fendetestas", de Antonio F. Simón; y "O hcrdeiro", de Miguel c;ato.

Una Semana de cine infantil con motivo del "Año Internacional del Niño" daba comienzo a nuestra relación con los niños lucenses.

Los primeros problemas

Ante la segunda semana, primera crisis. No había dinero en efectivo para la organización. Todavía no sabíamos que eso nos iba a pasar ¡siempre!. Al ser la primera vez que surgía el problema, se solucionó soli­citando un crédito, avalado de forma personal. Y hubo II semana de cine, si bien en diciembre. Se convocó por primera vez un concurso de carteles para elegir el anunciador de la Semana; y con los trabajos pre­sentados se abrió una exposición en el vestíbulo del Gran Teatro, sede oficial de la Semana.

Comprobamos que septiembre era el mejor momento para la celebra­ción y -excepto en otra ocasión- este fue el mes elegido.

Manuel Curie! indicaba en la presentación del programa que esta II Semana no era "meta alguna" sino 11 un paso más hacia una próxima y más ambiciosa edición".

Las semanas crecen

En la III (1981 ), la semana era ya en realidad un conjunto de cuatro: Se­mana oficial, Semana Infantil, Cine de Nacionalidades y ciclo Luis Buñuel.

La semana infantil conquistaba a centenares de lucenses que hoy es­tán en la treintena con títulos como "Jacky, el oso de Tallac", "Miguel el travieso 11

, "Wickie, el vikingo", 11 La cabaña del fin del mundo", 11 Las aventuras de Topo Gigio" y "Mazinger Z".

En la siguiente (IV; septiembre, 1982), estrenábamos Presidente, Vi­cente Quiroga Rodríguez, que luego sería Alcalde de Lugo. Con él fui Vi­cepresidente.

Comenzamos entonces a solicitar a los lucenses su opinión, votando so­bre las mejores películas. Entendíamos que era el paso previo a una Sema­na de carácter competitivo, "con la presencia de directores o artistas de fama, con coloquios o seminarios cinematográficos, con repercusión na­cional y aún internacional". Hasta ahora, fue una entelequia este deseo.

Page 174: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

SFMANA /NffRNAC/ONAI. DF CJNF DE AUTOR O~ LUGO 377

Durante aquel septiembre funcionó en Lugo un rodillo especial, con­cedido por Correos, conmemorativo de la Semana. Y el día 16, en Fon­miñá, una oficina con un matasellos especial. Se expusieron los carteles presentados al concurso. El autor premiado recibía ya 50.000 pts.

En la V(1983), Ayuntamiento de Lugo y Diputación Provincial figu­ran por primera vez como colaboradores de la Semana. Comenzaba Vi­cente Quiroga su etapa como Alcalde, y Francisco Cacharro como Presi­dente de la Diputación. Estrenábamos Presidente: Manrique Villafranca y Díaz de Rábago.

Perdíamos el apoyo del Ministerio de Cultura, que se replegaba en sus competencias. Y arrastrábamos un importante déficit que marcó fuertemente nuestra trayectoria de aquellos tiempos.

VI Semana (Septiembre, 1984).

¡Sexta semana!. Entraba en escena la Xunta de Galicia. Era Director General de Cultura Luís Álvarez Pousa y Conselleiro de Educación e Cultura el lucense Victor Manuel Vázquez Portomeñe. La Consellería de Cultura corrió con la edición del programa (De lujo¡). Fue la única vez.

El programa llegó a duras penas para el comienzo de las proyeccio­nes, chorreando todavía la tinta negra que lo impregnaba. Pero fuimos felices ante aquel despliegue.

Nuestra iniciativa se llamó desde entonces "Semana internacional de cine de autor" por el propósito de la Consellería de Cultura de potenciar el cine no comercial y esta manifestación en concreto.

Escuela de cine

Aquel viejo Gran Teatro fue para los niños lucenses una verdadera es­cuela de cine. Especialmente en los años ochenta, las semanas infantiles eran auténticos acontecimientos. Llenos absolutos en todas las sesiones, apasionantes proyecciones con miles de gritos, y afición al cine que se iba acrecentando película a película, Semana a Semana.

Aquellos niños de los ochenta son los jóvenes -y los jóvenes padres­de comienzos del siglo XXI. Es innegable que la afición cinematográfica en Lugo se revitalizó en estos veinticinco años. Mucho tendrían que ver aquellas sesiones "escolares", en las que todos -ellos y nosotros- lo pasa­mos tan bien.

Cine para todos

En todas las semanas hay dos ciclos inamovibles: infantil y oficial. Tam­bién, en diversas ocasiones, ciclos de Cortometrajes, de Video, 11 Nuevos

Page 175: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

- ' , \

~ '

A'XV s~~

llrlllllll llll 1111

/

(

'

..... ,,

Policía Municipal en traje de gala ante el desaparecido Gran Teatro

Proyecciones simultáneas en otras salas, en este caso

el recordado Cine Victoria

Programa de la última edición de la Semana

Page 176: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

8FMAl\i;\ INTFRNACH>NAJ_ DI'. ClNE DE 1\UTOR DL LUC(J J79

realizadores" ( 1986 y 1987) ... Pero huho y hay otras derivadas del mo­mento, de celebraciones o de la colaboración con diversas instituciones.

fruto de la colaboración con la Asociación lucense de lnforn1aciún y Ayuda al Drogodependiente (Aliad), fue el ciclo "Mirar la droga" ( 1992); con Cadena 100 ( 1994) el <le "Música a 100"; con Auxilia ( 1995) "Entre el terror y la soledad: Minusválidos en el cine"; con Alumc (Asociación lucense de axuda ós enfermos mcntais"(1998), el titulado "Cinc y locura, la fragil frontera", y con A1nnistía internacional{ 1999) el de "Los derechos hu1nanos en el fin del nlilenio".

Se proyectaron retrospectivas o ciclos de Hitchcot ( 1982), c;utiérrez Ara­gón (1985), Fernando Colomo (1986), Akira Kurosawa (1986), Fernando Trueba (1987), Eisenstein (1989), José Luis Borau (1989), Charlot (1989), Pedro Almodovar ( 1990), Pilar Miró (1991 ), Alfredo Landa ( 1992), Bigas Luna ( 1993 ), Billy Wilder( 1999), Stanley Kubrick( 1999), Brad Pitt( 1997), Luis Buñuel(2000), Los Bardém (2001 ), Billy Wilder (2002) ... hasta llegar en el 2003 al hon1enaje cine1natográfico al lucense Luis Tosar.

En cuanto a ciclos dedicados a celebraciones, hay que destacar: "Re­cordando los cien años"(1995), "100 años de cine español"(l996), Imá­genes para un centenario ( 1997) -conmemorando el centenario del cine en Lugo, que se inició en 1897 con un equipo ambulante que hizo histo­ria en el verano lucense-; "1898: La pérdida de un imperio" ( 1998) y "Homenaje 50 Aniversario de la Filarmónica lucense" (1998).

Amar el cine ( 1988, 1989, 1990, 1991, 1992, 1993, 1994 ), y "Lo mejor <le ... ", referido al año anterior (1987, 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 2000, 2001, 2002) fueron ciclos de gran impacto y <le casi obligada progra1nación.

Y fruto de la oportunidad o de las disponibilidades, ciclos de "Lo n1ejor de lo n1cjor" (1986), "fondo de oro de la Urss" {1986), "Nuevo cine de la Urss"(1987), "Cenizas y diamantes" (1987), "Ciclo de cine cubano"(1988), "Año europeo del cinc"(J988), "Temblar antes de dormir" (1989), "Música­Ballet" (1990), "Western"(1990), "Cine <le autonomías" (1990), "Cine y medios de comunicación"(1993), "Lugo y el cine"(1993,1997), "La cosecha del año" (1995, 1996), "Cortometrajes rodados en Lugo"(1997, "Domingo fantástico" ( 1996, 1998), "Clásicos recuperados" ( 1998), "Homenaje al cine gallego" (1998), "Cine y música" (2000), "Maratón" (1993,2000), "Que pa­sada de domingo" (2001) y "Mujeres detrás de la cámara" (2002).

Del Gran Teatro al Auditorio

El Gran Teatro fue el "Palacio del Festival", dicho así pomposamente, mientras duró ... desde el comienzo hasta 1993. En 1994 comenzamos en el Auditorio Gustavo freire. Junto con el Gran Teatro se habían utiliza­do Cine Victoria, Cinc Paz, Cine Castelao y los Multicines Dumas. Lue­go los Cines Yelmo, y en los últimos años el magnífico auditorio de Cai­xa Galicia. Hasta en la sede de Fonmiñá se proyectó un ciclo de video.

Page 177: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

380 XUUO XIZ

Lamentamos la desaparición del Gran Teatro, donde la Policía muni­cipal formaba en traje de gala para la jornada inaugural. Nos refugiamos en el Auditorio que, afortunadamente, mejoró las butacas y en el que se van a efectuar diversas obras. Seguimos esperando por el gran Auditorio y en tanto disfrutamos de las instalaciones que ponen a nuestra disposi­ción Concello de Lugo y Caixa Galicia.

Imprescindibles apoyos

Si al comienzo el motor económico fue el Ministerio de Cultura, muy pronto fueron Ayuntamiento de Lugo y Diputación Provincial, junto con la Xunta de Galicia (Consellería de Cultura) quienes hicieron posible la celebración de las Semanas. A la colaboración de la Consellería de Cul­tura hay que unir la del Centro Galego de Artes da lmaxe, dependiente de este organismo. En 1993, entra a colaborar Caixa Galicia, a través de su Aula de Cultura. Y en 1994, se suma al proyecto el Vicerectorado de la Universidad-Campus de Lugo.

Colaboraciones todas ellas destacables, continuadas, y para las que tenemos nuestro más entrañable agradecimiento. Porque si ahora quere­mos replantear la Semana de cara al futuro no es por problemas cualita­tivos sino cuantitativos. Creemos que las 25 semanas celebradas nos obligan a conseguir una situación de consolidación de la organización de cara al futuro. Para que la Semana funcione con garantía de futuro, por el bien del cine y de Lugo.

Entre las colaboraciones, es destacable la del grupo de teatro Acháde­go que en varias ocasiones efectuó montajes y caracterizaciones, de ma­nera que plasmaron teatralmente el espíritu cinematográfico que quería­mos potenciar, y la de la Banda Municipal de Lugo, que ofreció en diver­sas Semanas conciertos de música de cine en la Praza Maior.

Y, en fin, Galicia Dixital, conectando a Fonmiñá y la Semana de Cine con todo el mundo a través de Internet, es la más reciente entidad cola­boradora con la Semana ..

De carne y hueso

La visita de destacadas personalidades del mundo del cine es -eso esti­mamos- vital para las Semanas, pero la realidad económica nos obligó a renunciar a su presencia.

Quede constancia de que, en las primeras semanas, con motivo de es­tas manifestaciones cinematográficas, estuvieron en Lugo -entre muchos otros - Fernando Colomo, José Sacristán, Chano Piñeiro, José Luis Gue-

Page 178: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

SEMANA INTERNACIONAL DE CINC. !JI-: AUTOR DE LUGO .l81

rín, Gutiérrez Aragón, Maru Valdivielso, Teo Escamilla, Jorge Ozores, José Luis García, Ovidi Montllor, Pilar Miró ...

¿Podremos volver a contar con retazos así de "cine vivo"?

Homenajes

Coincidiendo con la correspondiente Semana, en 1985 se homenajeó a Radio Lugo, con motivo del 50º aniversario de su fundación, y al Breo­gán, por sus triunfos en la división nacional de baloncesto.

En 1986 se rindió homenaje a Cosme Iglesias Trevín, entonces residen­te en Ribadeo, pionero en la provincia de Lugo en la creación y explota­ción de cines: Ribadeo, A Pontenova, Vilalba, Guitiriz, Rábade, A Fonsa­grada y, en Lugo, el cine Victoria.

En otras semanas fueron objeto de reconocimiento la Filarmónica Lu­cense, El Progreso, Ramón Polo y Emilio Baños.

Poderoso caballero

Para el primer año, ya se dijo, el presupuesto fue de 500.000 pts. En el segundo, de un millón y medio y el tercero de 3.000.000. Ello hizo que, con la euforia, en la cuarta Semana se pensase en la posibilidad de ir a un festival competitivo. Pero en la V Semana seguíamos con los tres millones.

Si en la VIII semana se llegó a los 5 .000.000 pts. de presupuesto, en la siguiente ( 1987) volvimos a bajar a los 3.000.000. Y en 1988 el déficit existente era de 3.000.000, por fallarnos algunos apoyos.

El entonces Delegado de Cultura, J.López Orozco, consiguió que la Consellería aportase 3.500.000 pts., con lo que se saneó una economía maltrecha que no permitía tamaño desfase.

Desde entonces hemos ido resistiendo, llegando en los últimos años a un presupuesto de gastos equivalente a 7.000.000 pts. Nada que ver con las decenas de millones que manejan otros festivales cercanos, más re­cientes, que han gozado de una alegría inversora envidiable. Y con el pe­ligro de que, estabilizándonos en un presupuesto notoriamente modesto, la Semana vaya languideciendo hasta desaparecer.

Nosotros ponemos el entusiasmo. Pero "Don Dinero 11 impone supo­der y su necesidad.

Nombres, hombres ...

Vinculados a la Semana de Cine, Vicente Quiroga aparece como Pre­sidente de Fonmiñá y como Alcalde; y José López. Orozco como organi­zador, Delegado Provincial de Cultura(1988-1989) y como Alcalde.

Page 179: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

182 XUUO XIL

Quede constancia de los nombres que han trabajado en la organiza­ción de las Semanas y el número de estas celebraciones en las que intervi­nieron: Manuel Curie!, Director de la Semana (25), Juan José Carballal (2), José Luis Davila(5), Xulio Xiz (6 como organizador y 13 como Presi­dente), Magín López Lobeiras (3), Carlos Rodríguez Arias (9), Eduardo Rodríguez Ochoa(24), Miguel Calvo(22), José Manuel Guisasola (22), Manuel Fernández Santos (3), José Reigosa(8), José López Orozco(6), Juan José Arias García (18), Hipólito Galán(4) y Alfredo Bongiani(l).

De cara al futuro, suspiramos por una renovación juvenil (y femenina).

El futuro

Lo dijimos en el programa de la XXV Semana: Este es momento de que Lugo decida si quiere seguir teniendo una Semana de Cine.

Está claro que el Lugo cinéfilo, el Lugo asistente a las proyecciones, el Lugo popular, ya se pronunció hace mucho tiempo. Ahora tiene que pro­nunciarse el Lugo oficial, el Lugo institucional, el Lugo de la empresa, para saber si ese Lugo que decide, el Lugo que puede, quiere seguir te­niendo una Semana de cine.

Fonmiñá está dispuesta a seguir. Pero no puede hacerlo en las condi­ciones actuales, arriesgando trabajo, organización e inversiones para no saber cual es el presente, ya no el futuro, de la Semana.

Esta puede haber sido la última de las Semanas de Cine de Lugo, ya que con la XXV redondeamos el cumplimiento con una idea, con la ilu­sión y esperanza con las que iniciamos esta tarea en 1979. Lugo tiene ahora la palabra".

Los cinéfilos lucenses, de nuevo, respondieron con entusiasmo a nues­tra llamada. Esta última semana fue la mejor en cuanto a asistencia. Si en 2002 la cifra de espectadores superó los 12.000, cálculos provisiona­les de ésta de 2003 superan los 15.000.

Una próxima reunión de la organización con las entidades colahora­doras marcará el futuro de la Semana de Cinc de Lugo. Por lo que a no­sotros respecta, me remito a lo dicho en el programa de la XXI Semana de 1999, actualizándolo: Llevamos veinticuatro años "sembrando vien­tos" de cinc, y desde hace tiempo notamos que se recogen -sino tempes­tades- sí monzones de simpatía hacia el cinc, que nos alegran y nos pro­vocan a que sigan1os insistiendo en ser campanas que tocan a cine en los idus de septiembre.

Page 180: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TEXTO

ANTEPROYECTOS DE ABASTECIMIENTO DE AGUAS Y DE ESTACIÓN DEPURADORA

DE LAS RESIDUALES PARA LUGO

"Poner la naturaleza al servicio de la humanidad" es la definición más general e indiscutihle del concepto de cultura. De aquí que abaste­cer de agua (naturaleza) a una población determinada (humanidad) sea en sí mismo un hecho cultural. Y otro tanto se diga del tratamiento de esa naturaleza-agua corrompida, para que siga prestando servicio a la comunidad.

En su condición de revista de cultura, LVCENSIA reproduce aquí la memoria del anteproyecto de "Traída de aguas para el abastecimiento de las poblaciones de Lugo, Rábade y Outeiro de Rei", facilitado por la em­presa estatal Aguas del Norte de España y copia de la información perio­dística del diario EL PROGRESO de Lugo sobre la "Estación depurado­ra de aguas residuales de Lugo".

Transcripción esclusivamentc informativa, sin carácter analítico ni in­tención valorativa alguna de ambos proyectos. Sencillamente una infor­mación de los estudios realizados y el deseo de que se concrete -en este caso y siempre- lo mejor para la Comunidad lucense.

La Carta Europea del Agua, que transcribimos aquí, sintetiza con sa­biduría los aspectos más destacados del tema general, en doce principios de indudable interés y urgencia. Transcendencia que ya enfatizó John F. Kennedy en frase lapidaria: "Quien fuere capaz de resolver los proble­mas del agua, será merecedor de dos premios Nobel, uno por la Paz y otro por la Ciencia,,.

Page 181: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

CARTA EUROPEA DA AUGA

Principios:

l. Non hai vida sen auga. É un ben valioso, indispensable para tódalas actividades humanas.

11. Os recursos de auga doce non son inesgotables É im­prescindible preservalos, controlalos e, se é posible, acrecentalos.

111. Altera-la calidade da auga, significa prexudica-la vida do home e dos demais seres vivos que dependen dela.

IV. A calidade da auga debe preservarse en niveis adapta­dos á utilización á que estea destinada e debe satisfa­ce-las esixencias da saúde pública.

V. Cando a auga, tras ser utilizada, sexa devolta ó seu medio natural, non debe poñer en perigo os ulteriores usos, sexan públicos ou privados, ós que se destine.

VI. A conservación da cuberta vexetal adecuada, preferen­temente de tipo forestal é esencial para a conservación dos recursos da auga.

VII. Os recursos de auga deben ser obxecto de inventario. VIII. A xestión correcta da auga debe ser obxecto dun pro­

grama deseñado polas autoridades competentes. IX. A conservación da auga implica un esforzo crecente de

investigación científica, de formación de especialistas e de información pública.

X. A auga é un patrimonio común cun valor que debe ser recoñecido por todos. Todo o mundo ten o deber de economizala e de utilízala con coidado.

XI. A xestión dos recursos da auga deberíase inscribir no marco da cunea natural máis ca no das fronteiras ad­ministrativas e políticas.

XII. A auga non ten fronteiras. É un recurso común que re­quire dunha cooperación internacional.

Page 182: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TEXTO

- 1 -

DESCRIPCIÓN DE LA ACTUACIÓN "ABASTECIMIENTO DE AGUA A LUGO"

1. Antecedentes

~"'-AGUAS DE LA CUENCA

DEL NORTE

385

La actuación "Abastecimiento de agua a Lugo" está incluída en el Anejo 11, Listado de Inversiones, de la Ley 10/2001, de 5 de julio, del Plan Hidrológico Nacional y, de acuerdo con el artículo 36 de dicha Ley, declarada obra de interés general.

La ejecución de esta actuación ha sido encomendada mediante Conve­nio de Gestión Directa a la Sociedad Estatal "Aguas de la Cuenca del Norte S.A.".

El abastecimiento se desarrolla acorde con lo dispuesto en el Plan Hi­drológico de Cuenca, Plan Hidrológico Norte 1, que asigna los recursos del río Narla a la demanda de la ciudad de Lugo.

La actuación consiste en la ejecución de un nuevo sistema de Abasteci­miento a Lugo, Outeiro de Rei y Rábade, que permita, mediante una ex­plotación sostenible de los recursos hídricos disponibles, asegurar el esta­blecimiento de una garantía de cantidad y calidad adecuada al consumo humano.

2. Situación actual

Actualmente Lugo se abastece directamente de las aguas fluyentes del río Miño con una toma en la margen izquierda a su paso junto a la ciudad.

El agua, que se mantiene a una altura constante gracias a un pequeño azud aguas abajo de la misma, es tratada en la ETAP y bombeada hasta un conjunto de cuatro depósitos desde los que se distribuye a la red de la ciu-

Page 183: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

PRESA DEL NARLA

- Tipología: Escollera con pantalla de hormigón

-Altura: 38 m. - Volumen embalsado: 9,5 Hm 3

.

- Longitud de coronación: 420 m.

- Volumen cuerpo de presa:

•Escollera: 170.000 m'.

•filtra: 25.000 m'.

•Hormigón: 8.000 m3•

CONDUCCIONES

CONDUCCION A LUGO

•Longitud: 8.913 m.

• Diámetro: 800 mm.

• Material: Acero soldado helicoidalmente.

• Revestimiento interior: epoxi alimentario.

• Revestimiento exterior: polietileno extrui-

do. • Obras especiales: Cruce bajo el río

Miño.

CONDUCCION A OUTEIRO DE REI Y RABADE

ETAP

• longitud 4.900 m. • Diámetro; 300 mm.

• Material: Fundición dúctil.

• Revestimiento interior:

mortero centrifugado

• Revestimiento exterior: anticorrosivo

- Coudol: 650 l/s. - Línea de tratamiento:

• Desbaste y tamizado.

• Remineralización.

• Preoxidación con Ozono.

• Floculación.

• Decantación.

• Filtración.

• Desinfección y esterilización.

- Tratamiento de fangos.

COHDUCCIONA OUEllODERB

YIMMDE

1~~r POTMLE

·~ ~

Page 184: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

ADE

~~ .\

... • •

NUEVO ABASTECIMIENTO ALUGO

RÁBADE Y OUTEIRO DE REI

•• •• • •

WGO

Page 185: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

388 TEXTO

dad. En estos depósitos ha y una segunda impulsión hasta el depósito de O Ceao que sirve a las zonas más altas y al polígono del mismo nombre.

El caudal normal de funcionamiento del sistema es de unos 400 lis aunque tiene capacidad para llegar a los 600 lis.

Rábade y Outeiro de Rei tienen captaciones similares en el río Ladra.

3. Problemática

La utilización de los caudales fluyentes del río Miño plantea proble­mas de diversa índole:

-De calidad

Por aumento de los sólidos en suspensión asociados a las creci­das del río Miño.

- De cantidad y ambientales

El abastecimiento en épocas de estiajes se realiza aprovechando los caudales necesarios para la conservación ambiental del río Miño, por lo que se plantea un problema de cantidad.

- De riesgo por inundaciones

La Estación de tratamiento existente ha sufrido varias inunda­ciones, de graves consecuencias para la calidad del agua y la ga­rantía de suministro.

- De riesgo de contaminación accidental

Durante los últimos años las administraciones relacionadas con la calidad de las aguas han realizado grandes esfuerzos tanto en el ámbito de la ejecución de infraestructuras de saneamiento como en el de vigilancia, control y prevención de la contamina­ción por vertidos industriales.

A pesar de todo ello, siempre existirá un riesgo incontrolable de contaminación accidental incompatible con el principio de má­xima protección de la salud pública.

Por ello, tratándose de abastecimiento a poblaciones, es aconse­jable la utilización de recursos de riesgo mínimo.

4. Dotación

- Consumo actual de Lugo: 13,16 Hm'/año (año 2000)

- Consumo actual de Outeiro de Rei y Rábade: 0,28 Hm '/año

- Capacidad de suministro del sistema: 20,5 Hm'/año

Page 186: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TEXTO

5. Descripción de las obras

El sistema estará compuesto por:

- Presa de San Paio en el río Narla

- Estación de tratamiento de agua potable (ETAP)

- Depósito de agua tratada

- Estación de bombeo a Lugo y a Outeiro de Rei y Rábade

- Conducción hasta los depósitos actuales de Lugo

189

- Conducción hasta los depósitos actuales de Outeiro de Rei y Ráhade.

- Minicentral a pie de presa

5.1. Presa de San Paio en el río Narla

La tipología que se ha seleccionado estudiando las características de la cerrada, la resistencia del macizo rocoso, la disponibilidad de material para la construcción y la economía de la misma, es la de escollera con pantalla de hormigón.

Las principales características de la presa son:

- Cota de coronación: 4 21

- Altura sobre el cauce: 38 m.

- Longitud de coronación: 4 20 m.

- Volumen de escollera: 195.000 m'

- Volumen de hormigón: 8.000 m'

Por otra parte, las características del embalse y de la cuenca son:

- Volumen útil del embalse: 9,5 Hm'

- Superficie de la cuenca: 195 Km'

- Aportaciún media anual: 110,03 Hm'

- Aportación mínima en el mes de máximo estiaje: 0,2 7 Hm'

5.2. Estación de tratamiento de agua potable (ETAP)

Ubicada junto a la presa, a la cota 400, constará de los siguientes pro­cesos:

- Desbaste y tamizado

- Preoxidación con ozono

Page 187: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

-----· --· . ·-

SECCION DE LA PRESA

\ \

PLANTA DE LA ETAP (Estación de tratamiento de aguas potables)

- Coagulacic'in - Floculación

- Decantación

- Filtración

- Postoxidación

- Desinfección

- Tratamiento de Fangos

La planta tiene un caudal máximo de 650 l/s y está diseñada en dos líneas y con reserva de espacio para una tercera.

Page 188: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TEXTO 191

S.3. Depósito de agua tratada

Para poder hacer frente a las paradas necesarias en los grupos de bombeo y a posibles paradas de la ETAP, se construye un depósito con capacidad para 9.000 m' previo a la estación de bombeo.

La regulación diaria necesaria para pasar de producción de agua en continuo de la ETAP al consumo discontinuo que se produce en la red de Lugo, se realiza ya en los actuales depósitos municipales.

5.4. Estación de bombeo a Lugo y a Outeiro de Rei y Rábade

La impulsión de agua a Lugo se realiza con tres bombas (de las cuales una está siempre como reserva), dos de 450 kW. capaces de elevar un caudal de 250 l/s cada una y una de 550 kW. capaz de elevar un caudal de 400 l/s. De esta manera, se cubre un rango muy amplio de posibilida­des de funcionamiento.

La impulsión de agua a Outeiro de Rei y Rábade se realiza con otras tres bombas (de las cuales una está siempre como reserva), dos de 90 kW. capaces de elevar un caudal de 40 l/s cada una y una de 110 kW ca­paz de elevar un caudal de 60 l/s. Esta distribución permite igualmente un amplio rango de caudales a bombear.

5.5. Conducción hasta los depósitos actuales de Lugo

- Material: Acero soldado belicoi<lalmente

- Unión entre tubos: soldada

- Revestimiento interior: epoxi alimentario

- Revestimiento exterior: polietileno extruído

- Diámetro: 800 mm.

- Longitud: 8.913 m.

- Trazado: La conducción parte del bombeo en la estación de trata-miento junto a la ETAP y discurre por el margen derecho de los ríos Narla y luego Miño hasta un cruce por debajo de éste.

- Cruce del río Miño: Se ha dispuesto aguas abajo de la toma de la actual ETAP para no interferir con ella durante la obra y hasta que el sis­tema esté completo y deje de estar en servicio.

Page 189: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

392 TEXTO

5.6. Conducción hasta los depósitos actuales de Outeiro de Rei y Rábade

- Material: Fundición dúctil

- Unión entre tubos: Junta elástica

- Revestimiento interior: Mortero centrifugado

- Revestimiento exterior: Anticorrosivo

- Diámetro: 200 y 300 mm.

- Longitud: 4.800 m.

- Trazado: Parte de la ETAP y cruza el Narla por la coronación de la presa.

5.7. Minicentral a pie de presa

Para aprovechar la energía residual del sistema, que en cualquier otro caso se perdería, y poder así abaratar la tarifa final que tiene que sopor­tar el usuario, se instalará una turbina a pié de presa.

- Tipo: Ka plan de eje vertical

- Caudal máximo: 8 m;/s

- Potencia instalada: 2.450 kW

- Producción anual estimada: 6.000.000 k W

6. Presupuesto

El presupuesto, de acuerdo con lo establecido en el Convenio de Ges­tión Directa suscrito entre el Ministerio de Medio Ambiente y la Socie­dad Estatal Aguas de la Cuenca del norte asciende a 30.050.605,22 €.

7. Plazos

- Proyecto de construcción: actualmente en fase de revisión final.

- Duración de la ejecución de las obras: dos años.

- Firmado el Convenio con la Xunta de Galicia y la Diputación de Lugo el 20 de mayo de 2003.

8. Planos

- Situación, planta general, presa y ETAP.

Page 190: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

TFXTO 393

11

EL FUTURO MEDIOAMBIENTAL DE LUGO (Información de «El Progreso», domingo 31 de agosto de 2003)

El Ayuntamiento de Lugo recibió la semana pasada el anteproyecto de la Confederación Hidrográfica del Norte (CHN) para la ampliación de la depuradora de aguas residuales, cuya principal novedad es que contempla la creación de una nueva estación en vez de la remodelación de la actual. La planta se ubicará unos kilómetros antes de la actual, aproximadamente a la altura del matadero municipal, en San Xoán do Campo, y está presu­puestada en 36,3 millones de euros. El anteproyecto se encuentra en fase de exposición pública. Asimismo, el Ayuntamiento ya lo informó favora­blemente, aunque todavía no remitió el documento a la CHN. Según las previsiones del concejal de Medio Ambiente, Lino González-Dopeso, la nueva EDAR podría entrar en funcionamiento en un plazo de dos a dos años y medio.

El Cancel/o informó favorablemente el anteproyecto de la CHN y espero tener lrsta lo planto en unos dos años ..

La nueva depuradora costará 36 millones y se ubicará un trecho antes de la actual

Se había hablado de la posibilidad de que se construyese una nueva es­tación depuradora en vez de ampliar la actual, pero lo cierto es que pesaba más esta última opción. Sin embargo, finalmente, la CHN decidió cons­truir otra.

La futura EDAR costará unos 36,3 millones de euros, según el antepro­yecto de la CHN, y se ubicará aproximadamente a la altura del matadero municipal, unos dos o tres kilómetros antes de donde está la actual esta­ción.

La construcción de una nueva EDAR está justificada por la limitada capacidad de la actual. Así, la CHN diseña una estación para una ciudad que llegará a los 120.000 habitantes en el año 2027 y que su población in­dustrial rondará los 80.000 habitantes, cifra que, a falta de un censo de

Page 191: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

394 Tr:XTO

Futura planta depuradora de Lugo

1. Aliviadero de emergencia 1 O. Decantador secundario 2. Edificio pretratamiento 11. Arqueta de reparto 3. Desarenador 12. Espesador de gravedad 4. Decantador primario 13. Espesador de flotac1ón 5. Arqueta de reparto 14. Edificio de tamizado de fangos 6. Reactor biológico 15. Digestro anaeróbico 7. Edif1c10 de control 16. Ed1f1cio de deshidratación 8. Talleres de fangos y gogeneración 9. Edificio de soplantes 17. Area de secado térmico

vertidos industriales, calculó indirectamente a partir de los datos de cargas contaminantes a la entrada de la depuradora.

También la complejidad técnica de la nueva estación será mayor, según avanzó el concejal delegado de de Medio Ambiente, Lino González-Dope­so, que manifestó su esperanza de que entre en funcionan1iento en un pla­zo de entre dos y dos años y medio.

Lo que no cambiará, previsiblemente, será el uso de los fangos genera­dos en la EDAR, ya que se estima que los contaminantes industriales no diferirán en gran medida de los actuales, por lo que los lodos serán aptos para el campo. No obstante, tendrán que cumplir los parámetros de seque­dad y materia volátil determinados en la directiva europea.

Page 192: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LIBROS

POLÍN, Ricardo; Camiño a Lugo. Guía históricca e cartográfica do Camiño Primitiuo de Santiago e señorío lucenses, 30 x 22 cms.; 239 páxs. Excmo. Concello de Lugo. Área de benestar social. Concellería de Cultura e Educación. 1. ª edición: abril 2003.

Con moito agrado e gratitude teño recibido este atractivo libro, que me adica o profesor Polín, escrito e ilustrado por el con especial gusto literario e estético, e pri­morosamente editado polo Concello de Lugo.

No seu limiar, a concellcira Branca Rodríguez Pazos escribe que "este traballo de decorrer do camiño primitivo polo Concello de Lugo é o documento histórico máis importatnte no día de hoxe; que ao mesmo tempo de ter un gran valor para o estu­dioso, é unha guía importante e de doada comprensión para o peregrino ou para todo aquel que desexa saber algo sobre a historia deste Concello".

Pola miña parte suliñaría ademais dous aspectos: o seu fondo historiográfico e a forma descritiva e gráfica da presentación.

O primeiro refírese ó carácter orixinario (primitivo) do camiño que dende Oviedo pasaba por Lugo a Compostela. Antes xa existía a vía romana de Lucus Asturum ata Lucus Augusti e Iria Flavia. Pero o selo da primeira peregrinaxe xacobea por esta vía púxoa oficialmente o rei Alfonso II no ano 829.

Este tema primordial, coma nas sinfonías musicais, é recorrente con modificacións persoais e colectivas na verea de posteriores peregrinos. Pero de feito a esencia do ca­miño primitivo perdurou a penas sen estragos ambientais ata os anos máis recentes.

Estes pasos foron os que percorreu paciente e gozosamente R. Polín. E con ritmo acompasado resoan agora nota a nota, respetando mesmo os silencios das distintas e respectivas partituras históricas.

O seu belo e vello canto da ultreia iníciase no extremo oriental do concello de Lugo e remata no occidental. Entran na danza da súa n1úsica en prirneiro lugar as parroquias de Gondar e de Romeán. Seguen a de Bascuas, (~arballido e Santiago de Fóra (Castelo). Repenica moito máis allegro, máis persistente e máis engaiolante na cidade de Lugo e nos seus arredores (Saamasas, Meilán, Piúgos), como se o peregri­no de Santiago (léase R. Polín) intentase quedarse aquí no scu Tabor. Pero segue re­soando despois por San Lázaro da Ponte, polo Santo Marías, por Soane do Alto, O Burgo de San Vicente, Santiago de Prógalo, Poitomillos, Bacurín (a carón da monu­mental Santa Eulalia de Bóveda). E pón un caldeirón final ós compases da súa ópera en San Pedro de Mera.

T ódalas notas des ta viaxe soan a historia dos lugares, costumes, len das, datos pin­torescos (relixiosos ou non), que o autor vai contando e cantando cun son moi afina­do ó longo de 38 suxestivos títulos, non dirci que asépticos capítulos.

Page 193: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

3% LIBROS

Mcsturadas coas letras ou relatos da película, aparecen boas fotografías en cor, imaxcs de santos (especialmente as de Santiago con vieiras e báculo de peregrino), igrexas románicas e modernas, muíños e pontes, hórreos, casetos rurais de pozos e pichos de fontes, sartegos, valados, corredoiras e calzadas, cruceiros, escudos herál­dicos, pazos, e n1apas (1noitos n1apas ilustrativos). Todo elo encamiñado a visualizar e facer atractivo o que de calqucra xeito poida ser interesante para os lectores ou tu­ristas ou peregrinos.

Finaliza o libro cunha bela estampa adicada á iconografía xabobca lucense do Concello. Lástima que non figuren nela dous exemplares que hai no Museo da Catedral.

A continuaciún segucn seis páxinas de bibliografía e dous índices (o descritivo e o cartográfico). E xa fóra de texto, un anexo solto e pregado de 4 páxinas, no que fi­gura un panorama cartográfico do Camiño Primitivo polo Concello de Lugo.

Eu non teño ruáis que parabéns p<ira o autor e o desexo de que os lectores disfru­ten con este valioso libro ruáis ca coa pobre recensión que do mesmo Hes estou a ofrecer.

Nicandro Ares

ÁLVAREZ ASOREY, Rubén; CARREÑO GASCÓN, Covadonga y GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Enrique; AQUA URBI. Historia do abastecemento de auga á cidade de Lugo (época romana-século XX}, 27x20, 106 páginas, Lugo, 2003.

Interesa iniciar esta recensión resaltando que éste es el Vol. 1 de la nueva sene TRABALLOS DE ARQUEOLOXÍA. Así lo anuncia el Señor Alcalde, Don José López Orozco en la presentación del libro. Y también en la Introducción la coautora y arqueóloga municipal, Covadonga Carreño Gascón, con estas palabras así lo con­firma: "Pretendemos, ademais, que sexa este o primeiro volume dunha serie que que­remos denon1inar T raballos de Arqueoloxía do Concello de Lugo, na que o número O correspondería a reedición do Catálogo da exposición de 1996: Lucus Augusti, Urbs Romana".

Dos partes muy definidas abarca este estudio, el del acueducto romano y el del ()bispo Fray Francisco Izquierdo. Surtieron ambos de agua a la amurallada urbe ro­mana hasta el siglo V, y al Lugo de los siglos XVIII-XIX.

Es de justicia afirmar la seria y profunda investigación que hacen los autores de este libro. Son un buen exponente de ello las 144 notas a pie de página, y las 107 fi­guras. Estas notas y figuras componen un muy rico aparato crítico que acentúa el ri­gor científico de la obra.

Son las notas una curiosa y entretenida exposición de los datos históricos conser­vados sobre aquel devenir de estos acueductos. Pero una parte de ellas reseñan los es­tudios arqueológicos en que se basa este libro, estudios hechos precisamente por los 1nisn1os autores y por los componentes del equipo arqueológico de Lugo.

Aparecen en las figuras los planos y diseil.os ya antes existentes. Pero interesan es­pecialmente las fotografías de los elen1entos arqueológicos de ambos acueductos des­cubiertos en las dos últimas décadas.

Page 194: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LIBROS 397

Resulta a la vez gratificante el realce que aquí se hace del tan insigne prelado lu­cense Fray F. Izquierdo, al estudiar su acueducto. Junto con esta extraordinaria obra social, también con su propio dinero, otras varias realizó en servicio y engrandcci-1niento de la ciudad.

Digamos además que, como un recuerdo inolvidable de él, de sus nueve fuentes ar­tísticas, levantadas siete en monumentos religiosos y dos en plazas públicas, nos que­dan todavía dos. Es una la hermosamente monumental de la Plaza do Campo y es la otra, aunque poco conocida no menos religiosamente idílica, la del jardín del Pazo Episcopal.

Dignos de todo elogio son, pues, los autores de este "AQUA URBI" por tan pre­cioso, preciso y documentado estudio. Y obligada es también nuestra felicitación al Concello por su efectiva sensibilidad al patrocinar esta serie de "TRABALLOS DE ARQUEOLOXÍA", todo tan en consonancia con los tesoros históricos, artísticos y arqueológicos que guarda nuestra "MURALLA ROMANA, PATRIMONIO DE LA HUMANIDAD".

Jaime Delgado Gómez

Guía do Museo provincial de l.ugo, Museo Provincial e Depuración de Lugo. 2003, 100 páxs.

O Museo Provincial de Lugo e a Depuración Provincial, veñen de sacar á luz unha guía n1oi completa do Museo.

Partindo dunha breve historia do edificio, pasa a describir pormcnorizadamente cada unha das plantas e as distintas salas. Así, na planta baixa descríbesc a recep­ción, o refectorio (coas maquetas de vivendas típicas), e o vestíbulo. Destaca espe­cialmente a cociña do século XVIII cos distintos elementos que a configuraban. É nioi significativo o claustro do edificio onde a presencia de reloxos de sol, aras, escu­dos sartegos ... nos sumerxen nunha curiosa epigrafía. No mesmo piso atópase a sala de arte sacra con diferentes imaxes, cadros ... Finalmente resáltanse os amplos mosaicos atopados no ano 1986, nos que se poden ver pasaxes mitolóxicos e figuras xcométricas.

Á primeira planta accédesc por unha fermosa escaleira de granito ata o vestíbulo presidido pala famosa imaxe que simboliza a ofrenda a San Ramón de F. Asorey. A partír de aquí adentrámonos no fascinante n1undo da historia, onde se destaca a va­liosa sala de orivería, os restos da Prehistoria e de arqueoloxía de diferentes etapas (castrexa, romana ... ), as importantes coleccións de numismática e medallística.

Saíndo desta temática, as diferentes salas amasan importantes coleccións pictóri­cas e escultóricas de distintas correntes e xeracións. Finalmente cómpre salientar as mostras de cerámica, vidro, abanos, reloxos ...

Remata a obra facendo unha reseña final ó Museo Nelson Zú1nel.

Nas últimas páxinas ternos unha interesante inforn1ación referente á posta en práctica da visita ó Museo, como pode ser a bibliografía, as direccións de diferentes departamentos ou os horarios.

Marisol López Rodríguez

Page 195: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

.198 LIBROS

GUERRA MOSQUERA, Jesús; Tras las huellas del amado: vida y escritos de la M. Margarita M.' del C.F. de Jesús, fundadora del Carmelo de Lugo, Lúgo, 2003.

Edición de 136 poesías de la religiosa carmelita Margarita M.ª del Corazón Eucarístico de Jesús, precedida de una extensa biografía y un breve epílogo, texto este tomado de una cana de Dña. María López, religiosa en el Carmelo durante quince años.

Providencial fue que esos papeles y notas espirituales y un ramillete amplio de poe­sías en las que la fundadora del Carmelo de Lugo expresó sus vivencias y sentimien­tos, llegaran a manos del sacerdote lucense D. Jesús Guerra Mosquera y así se salva­ran de perderse en un cajón en una celda del Carmelo de Paredes, Muxa, de esta dió­cesis de Lugo.

D. Jesús, rescató estos bellos y sugerentes escritos y los revisó para hacer posible su publicación. Escribió una introducción a los escritos de la M. Margarita con biogra­fía de la misma, hecha con admiración hacia los signos de santidad de que dio mues­tras durante su vida y estancia entre nosotros.

La publicación de este libro contribuirá a dar a conocer a una religiosa que flore­ció en las virtudes cristianas y respondió a las exigencias y compromisos de su voca­ción en el Carmelo. Además, significará una llamada de atención para tomar concien­cia y no olvidar que en nuestra diócesis de Lugo, en Paredes, hay un Carmelo, en donde unas hijas de Santa Teresa fecundan con su oración y sacrificio la vida cristia­na de la Iglesia y, en especial, la de los lucenses.

Daniel Rodríguez Rodríguez

ALFÓLDI, Ceza; Provincia Hispania Superior. Versión española {por] Víctor Alonso, Universidade da Coruña. Servicio de publicacións 2002. 27xl 7 cms., 11 O páxs.

O catedrático emérito da Universidade de Heildelberg, epigrafista de primeira ca­tegoría e moi bo coñecedor do mundo romano, impartiu en 2000 na Coruña un cur­so de doutorado sobre temas da Hispania romana e da antiga Gallaecia. O 4 de abril do mesmo ano pronunciou en Lugo unha conferencia sobre estas cuestións. E agora, como resumo daquela temática, a Universidade da Coruña (UDC) dá a coñecer neste volume tres estudios do eminente científico, relacionados coa historia da Gallaecia romana.

O primeiro capítulo, que leva o mesmo título desta publicación, alude a unha re­fonna administrativa feita polo emperador Caracalla, que dividiu a Hispania citerior en dúas provincias. Fundándose nun epígrafe aparecido hai pouco en Lavinium cerca de Ron1a, no que se lee o termo Hispania superior, o profesor Alfüldi ere que se trata dunha cuarta provincia, esgazada da citerior, entre 212 e 217 (p. 63), e referida con­cretamente a Gallaecia. Desenrola este tema en 6 apartados, en1pezando polo acháde­go in1previsto do devantito epígrafe, que contén o cursus honorum dun cabaleiro ro­mano, no que consta que foi procurador ducenario das provincias de Hispania cite­rior e superior. Esfórzase o profesor en de1nostrar que superior non equivale a ulte­rior da Bética, senón que estaba por riba da Lusitania, é dicir, na Gallaecia. Analiza

Page 196: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LIBROS 399

dcspois as razóns políticas, militares, económicas e mesmo xeográficas, que tería Caracalla para esta reforma administrativa, as consecuencias da mesma, e o destino ulterior da nova provincia, quizabes pouco duradeiro, e con prohable capital en Lucus.

O capítulo segundo está destinado a restemuños de procuradores de Augusto no Noroeste de Hispania, que figuran en epígrafes de Astorga e León.

Finalmente está o terceiro capítulo, adicado a unha "clarissima femina" en /,ucus Augusti, "probable esposa dun procurador presidia!" (p. 61 ). A lápida fu­neraria, que se conserva no Museo Provincial de Lugo, está adicada polos compa­ñeiros de servidume ós Deuses Manes dunha moza chamada con nome grego Filtate (= queridísima), que era ornatrix (peiteadora, adobiadora, enfeitadora) dunha dona "de rango senatorial" (p. 88), á que posteriormente condenaron ó os­tracismo, borrándolle na lápida o seu nome xentilicio e o apelido e o mcs1no título de ilustrísima muller. Alfüldi trata aquí de recuperar as letras das tres liñas raspa­das, concluíndo que a dama "C ... Cattullina", horrada pola damnatio memoriae, era natural de Turín.

Remata o libro coas ilustracións epigráficas comentadas no texto e cos índices 1) de autores modernos, 2) de fontes antigas, e 3) o xeral topoantroponímico.

Coido que foi unha feliz idea da UDC a publicación en castelán <leste estudio, que afonda científicamente nos aliccrces históricos do nacionalismo galega, pero sen faná­ticos fundamentalismos idiosincrásicos, reivindicadores dun idioma e territorio ocu­pado (e mesmo estudiado) por persoas estrañas.

Nicandro Ares

CELEIRO ÁLV AREZ, Luis; Fiz Vergara Vilariño, poeta nos eidas da Bremanza. Fundación Caixa Galicia. Luego 2003, 207. Páxs.

Este traballo foi o gañador do 16.º Premio Literario "Anxel Fole".

Seguramente nunca un ser tan entusiasta nos deu versos tan radicalmente pesimis­tas. Porque Fiz Vergara Vilariño, na súa curta pero escintilante existencia, deixou de­mostrado o inmenso valor de manter a maior esperanza posible dentro da febleza, o máis grande optimismo para a loita <liante da desgracia.

É posible que tampouco un declarado agnóstico fose nunca tan tocado polo divi­no.

Media <lucia de oracións deixou espalladas entre a súa obra, ese ó que algúns des­pedían co apelativo de San Fiz. E non era un místico, nin tampouco quixo sentirse mártir. A el gustáballe ser solidario cos seus antecesores para definirse como labrador da palabra. Dese xeito quedará como o poeta que arando fixo ourivería, que pregun­tado labrou sementeiras de existencialismo, que soñando amou o que ninguén, que artellando un universo propio chcgou a ser símbolo non só dunha comarca que o de­clarou ''poeta nacional de Lóuzara" e o seguirá tendo como referente, serrón tamén de toda unha terra que pola sinxeleza e harmonía da súa palabra, acabará por descu­brir nel a autenticidade dun clásico, dun aldeán senlleiro, dun lírico humilde, dun re­ferente intemporal nos antípodas do finximento, a imaxe sobranceira de qucn soubo

Page 197: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

400 URROS

vivir poétican1ente coa grandeza que só pode dar esa dor que mancou a súa corta existencia.

Neste libro de Lois Ccleiro que recolle canto papel inédito deixara o escritor, ade­mais de texto éditos só coñecidos por 1noi poucas pcrsoas, o libro é rico en noticias e datos que fan <leste traballo unha peza coa que terán que contar os estudiosos do fu­turo.

Camilo González Rodríguez

LÓPEZ POMB(), Luis: O Incio. Paisaje, historia y patrimonio. Depuración Provincial de Lugo. 2003. 399 páxs.

A presente obra, redactada xa en 1994 sae agora á luz da man de D. Luis López Pombo, célebre estudioso de diferentes comarcas. Está especialmente adicada a D. Xosé Trapero Pardo, quen participou na súa elaboración.

Empeza faccndo unha análise xeográfica da zona destacando un estudio do varia­do sustrato xeolóxico, do relevo, dos ríos (Mao, Cabe, Antigua, Noceda), dos facto­res que afectan ós solos (climático, topográfico, petrográfico ... ), da vexetación for­mada por grandes superficies arbóreas, e do clima partindo dun clima común e de va­riados microclimas.

A segunda parte céntrase no estudio histórico dende a Prehistoria, facendo un per­corrido polo megalitismo (medorras, petrogrifos ... ), a cultura castrexa (alomenos tre­ce castros reseñados), as presencias romana, sueva, musulmana, a época da Idadc Media, a actuación da Ordc de San Xoan de Xerusalén, a influencia do condado de Lemos e do (~abildo catedralicio de Lugo, a Idade Moderna, a Contemporánea e as últimas décadas dos vellos sistemas. Faise unha reseña sobre a creación dos actuais municipios, e en canto á de1nografía amósanse unha serie de táboas signóticas de po­boación.

En toda a zona do lncio destaca a abundancia de femosas igrexas románicas. Faise unha mención especial a San Eufrasio: Así descríbense diferentes miragres e feitos so­brenaturais atribuidos ó santo, así como o seu sepulcro situado na igrexa parroquial de Santa M.' de O Mao.

Seguindo co tema histórico e lexendario faise unha análise pormenorizada de pa­zos ou casa señoriais do lncio e das lendas máis coñecidas do municipio.

Finalmente o autor aporta un estudio documental onde se fai unha relación dos soldados do Incio que faleceron na guerra civil de 1936-1939, unha descripción do tumbo de San Julián de Samos, o mapa xurisdiccional da zona no século XVIII, unha relación de fidalgos que figuran empadroados no Padrón de Calle - Heita correspon­dente ó ano 1762.

Por último, finaliza a obra cun apéndice con documento de libros eclesiásticos, un índice alfabético das poboacións e unha reseña toponímica dalgunhas aldeas do lncio.

Marisol López Rodríguez

Page 198: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

LIBROS 401

GALICIA-f!NLANDIA: Modos de pensar, Actas do Congreso. Consello da Cultura Gallega, (~olección Base. 2002. 235 páxs.

Atopámonos ante as actas das xornadas celebradas os días 9, 10 e 11 de novc1n­bro de 2000 en Santiago de Compostela dirixidas por Margarita Ledo Andión e Tapio Varis.

Trátasc dunha serie de ponencias sobre o tema da comunicación editadas polo Consello da Cultura Galega na Colección Base.

Empeza o volu1ne cunha maxistral exposición de Isaac Díaz Pardo sobre "() labo­ratorio de Formas". En segundo lugar, Xosé Luis Barreiro Barrciro fai un profundo repaso sobre o ensaio filosófico, amenizando a intervención cunha serie de pasaxcs li­terarios que veñen a colación co tema tratado. A visión do futuro das comunicación apórtaa Juana Fernández Silva de Nokia España, S.A., faccndo un balance da evolu­ción da empresa de móbiles dende a súa orixe. () estudio máis actual de "Televisión e violencia" proporciónao Antía López Gómez, quen analiza a n1anifestación textual televisiva facendo unha análise no campo lúdico e escrito e no suxeito ó que se adica a enunciación da mensaxe. "A comunicación en (;alicia no século XXI é un te1na ex­posto por varios autores interesados en salienta-los valores da prensa , a radio, o au­diovisual e os novos medios. fanse asimcsmo algúns apuntes do pasado partindo do artigo "As raíces do xornalismo galcgo", de diversa autoría, e "Reflexións sobre a producción cinematográfica en Galicia na década dos noventa" de (~annen Ciller Tenreiro, da Escola de lmaxe e Son. Abórdase o tema da ficción coa particiapación de Xavier Lama, da información sobre as diferencias entre o nacionalismo finlandés e o galego, gracias a M.ª Antonia Pérez Rodríguez ... e así se poderían seguir enume­rando os 17 artigos perfectamente concisos e amenos.

C:on isto faise un balance final sobre as xornadas xa comentadas sohrc a tecnolo­xía, a música, o cinc, a fotografía e a utopía dende os ámbitos culturais do arte, a teo­ría e os profesionais que participaron nos encontros.

Marisol López Rodríguez

ABEL VILEI.A, Adolfo de: CAMPOY VAZQUEZ, !.aura; LAMAS PARDO, Julio César: As casas da Praza do (~ampo. Proceso de rehabilitación. Fxcn10. C~oncello de Lugo. Lugo 2003. 151 páxinas.

C:o gallo da rehabilitación dos edificios n" 10 e 11 da Praza do Can1po sae a rúa este libro, a través do cal se pretende infonnar do proceso levado a cabo na súa res­tauración, así coma do itinerario histórico do nlarco no que están situados.

A obra está dividida en oito partes. A primeira delas ocúpaa a presentación e as dúas últimas ocúpanas a cronoloxía e os apéndices ( nos que se recollen dende as 1ne­morias descritivas e constructivas; a explicación do convenio no que se ampara este proceso de rehabilitación; os proxectos presentados para este obxetivo ... ).

Dende a segunda ata a quinta parte Adolfo de Abe! Vi\ela fai un recorrido históri­co polo entorno. Subliña o significado que tivo a Praza do Campo nas distintas épo­cas, relacionado con outras construccións coetáneas. Así recordanos datos sohre a súa situación entre a Rúa da c:ruz e a Rúa Nova, quizáis en pleno barrio xudeu, onde

Page 199: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

402 LIBROS

Santo Vicente Ferrer predicou; novas sobre a fonte, que ten aquel santo co dedo er­gueiro, unha das fontes que rnandou facer o bispo Izquierdo para abastecer de auga á cidade~ notas sobre os soporcais que respiran certa medievalidade. Podemos dicir que era o máis urbano de toda a cidade, cando todo Lugo aínda era un pobo con pa­lacio episcopal. Logo <leste encadre preséntanos os edificios así coma os distintos in­quilinos que neles habitaron. Por último fai unha descripción das distintas patoloxías, que se observaban e que houbo que corrixir.

Na sexta parte os autores Vázqucz Campoy e Lamas Pardo achégannos ó proceso <le rehabilitación.

O conxunto no que xorden estas actuacións é na adecuación e recuperación do casco antigo da cidade ante a recente declaración da muralla como patrimonio da hu­manidade. Este libro, por outro lado, aínda que non sexa plenamente divulgativo, é un paso adiante para a revalorización de distintos aspectos da cidade, sobre todo no seu aspecto físico.

Óscar (;onzález Murado

INFORMES DE LITERATURA (1995-2001), Ed. en CD-ROM do Centro Ramón Piñeiro, Xunta de Galicia, 2003

Este informe, dirixido e coordinado pola profesora Blanca-Ana Roig Rechou, rese­ña, ano por ano (sete en total), todo o publicado no campo da literatura galega.

Cada un deses sete capítulos ou informes está subdividido nos seguintes apartados: gráficas, narrativa, poesía, teatro, Día das Letras galegas, ensaio, clásicos greco-lati­nos traducidos, literatura infantil e xuvenil, literatura de transmisión oral, revistas, premios, publicacións de literatura medieval, novidades editoriais, etc.

Para o acceso a tan copioso material, complétase este conxunto de informes anuais con dous índices: un onomástico e outro temático.

Como pode verse, unha publicación -en soporte informático- ben útil para os estu­diosos e interesados na nosa literatura. Xa se advirte ó comezo, na presentación da directora e coordinadora, que os comentarios do CD son meramente descriptivos, non valorativos nin críticos.

M" Teresa Gonzá/ez Rodríguez

Page 200: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

ÍNDICE DE TEMAS

Arquelogía Javier Gómez Vita: Un pondus romano en Castro de Amarante (Antas de U/la, l.ugo) 26 163-168. Rubén Alvarez Asorey e outros: Abaste­ceniento de auga a Lugo en época mo­derna 27 213-238; Felipe Arias Vila: A Mariña lucense na época Galaico­Romana 27 239- 260.

Arte Adolfo de Abe! Vilela: Remates ou "im­properios" do coro da catedral de Lugo 26 9-20; Jaime Delgado Gómez: El te­tramorfo de San julián de Labios 26 152-162; /.a piedad de San Pedro de Monforte 27 277-286.

Bibligrafía José Méndez Pérez: Libros de la cate­dral de Lugo en el A.H.N. 26 179-192; Manuel Rodríguez Sánchez: Obras de Covarruhias en la biblioteca del Semi­nario 27 327-340; Argimiro López Ri­vas: Teuloxía da Resurrección 27 269-374.

Biografía Begoña González Fernández: Don José de Arxeriz, Larsa e Tablicia 26 169-178; Javier Diéguez Diéguez: Francisco Vales faí/de 27 341-352.

Comunicación José Manuel Castro Alba: Secretariodo diocesano de M CS do hispa do de Lugo 27 353-362; Xulio Xiz: Semana Inter­nacional de Cine de Autor de I.ugo 27 375-382.

Epigrafía Nicandro Ares Vázquez: Un epígrafe singular en Pacios (Begonte, Lugo) 26 147-152

Heráldica José Manuel Abel Expósito: Heráldica do Concel/o de Guntín 26 67-80; Mostras heráldicas do (~once/lo de Poi 27 287-294.

Historia Gonzalo Fra~a Vázquez: O arciprestado de U/loa-Repostería 26 35-50; José García Oro: El señorío de Castroverde y Luaces 26 81-94; Manuel Alberro: Viajes marítimos de (~e/tas Britones a Gallaecia en el s. V. 27 239-260.

Medio ambiente Celia Bcstciro: A meiofauna das praias de A Rapaduira e Altar (Ría de Foz, Lugo) 26 51-66.

Poesía Hipólito Sánchez Rangel (Fray): Pasto­ral en "verso sencillo" "6 125-146; Santiago González-Redondo: De la flor y del fuego 27 363-368.

Teoloxía Argimiro López Rivas: A relixión e a fe no século XXI 26 111-124; Teoloxía da Resurrección 27 369-374.

Toponímia Nicandro Ares Vázquez: Toponimia do Cunee/lo de Becerreá 26 95-110; To­ponínzia do Concello de Palas de Rei 27 295-326.

Urbanismo Santiago Puentes Colorado: Evolución urbanística del entorno del Senlinario 26 21-34; Varios: Ante/1royectos de abastecinziento y depuradora de aguas ¡iara la ciudad de Lugo 27 383-.194.

Page 201: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

ÍNDICE POR AUTORES

ABEL EXPÓSITO, José Manuel -Heráldica do Cancel/o de Guntín 26 67-80; Mostras heráldicas do Concello de Poi 27 287-294

ABEL VILELA, Adolfo de - Remates uu "in1properios" do coro da catedral de Lugo 26 9-20

ALBERRO, Manuel - Viajes marítimos de Celtas Britones a Gal/aecia en el s. V 27 239-260

ÁLVAREZ ASOREY, Rubén - Abastecemento de auga a Lugo en épo­ca moderna 27 213-2.18

ARES V ÁZQUEZ, Nicandro - Toponimia do Concello de Becerreá 26 95-110; Un epígrafe singular en Pacios (Begonte} 26 147-152; Toponimia do concello de Palas de Reí 27 295-326; Po­lín, R: Camiño a Lugo. Guía histórica e cartográfica do CAlmiño Primitivo de San­tiago e señorío lucenses (Recensión) 27 395-396; Alfiildi, Ceza, Provincia Hispa­nia Superior (Recensión) 27 398-399

ARIAS VILAS, Felipe - A Mariña lucense na época Galaico-Ro­mana 27 261-276

BESTEIRO RODRIGUEZ, Celia - A meiofauna de a Rapadoira e Altar (Foz. Lugn} 26 51-66

CARVALHO, L.H. - A nzeiofauna de a Rapadoira e Altar (Foz, Lugo} 26 51-66

CARMONA ALVAREZ, M'. Dolores - Avellaneda Vázquez, Fermín: Monforte y el ferrocarril (Recensión) 26 200-201

CARREÑO GASCÓN, Covadonga - Abastecemento de auga a Lugo en épo­ca moderna 27 213-238

CASTRO ALBA, José Manuel - Secretariado Diocesano de M CS do bis­pado de Lugo 27 353-362

DELGADO GÓMEZ, Jaime - Tetramorfo de San juan de Labios 26 153-162; La Piedad de San Pedro de Monforte 27 277-286; Álvarez Asorey, Rubén: AQUA URBI (Recensión) 27 396-397

DIEGUEZ DIEGUEZ,Javier - Francisco Javier Vales Faílde 27 341-352

EUGENIO, W. - A meiofauna de a Rapadoira e Altar (foz, Lugo) 26 51-66

FRAGA V ÁZQUEZ, Gonzalo - O arciprestado de Ulloa-Repostería 26 35-50

GARCÍA ORO, José - El seF1orío de Castroverde y Luaces 26 81-94

Page 202: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

!NDICL !'OR AUTORLS 40S

GÓMEZ VILA, Javier - Pondus ronzano de Castro de Antaran­te 26 163-168

GONZÁLEZ RODRIGUEZ, M". Teresa - López Pombo, Luís: f'idalgos e casas se­ñoriais da provincia de Lugo (Recensión) 26 199; Informes de Literatura ]995-2001 (Recensión) 27 402 GONZÁLEZ RODRÍGUEZ, Camilo - Martínez Martínez, Faustino: O estado moderno e os señoríos na América His­pana (Recensión) 26 199-200; Celeiro Álvarez, Luís: Fiz Vergara Vilariño, poe­ta nos eidos da Bremanza (Recensión) 2 7 399-400

GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Begoña - Don José de Arxeriz, Larsa e Tablicia 26 169-178

GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Enrique - Abastecemento de auga a Lugo en épo­ca moderna 27 213-238

GONZÁLEZ MURADO, Osear - Rodríguez Bieito, Rosina: Ferias y fies­tas de San Froilán (Recensión) 26 193-194: Fernández Díaz, María del (~ar­men: Cultura e ideología francesa en Lugo durante la ilustración y la época isabelina (Recensión) 26 195-196; Gar­cía Porra[, Xoán (~arios: Goiás, vida dunha parroquia rural galega (Recen­sión) 26 196-197; Abe/ Vi/e/a, Adolfo y otros: As casas da Praza do Can1po (Recensión) 27 401-402

GONZÁLEZ-REDONDO, Santiago - De la flor y del fuego 27 363-368

LÓPEZ RODRÍGUEZ, Marisol - Vázquez García, Carlos: Toponinúa de Monterroso (Recensión) 26 195; Guía do Museo Prouincial de Lugo (Recen-

siún) 27 397; Lcípez Pomho, Luís:() In­cio (Recensión) 27 400; Galicia-Finlan­dia: Modos de pensar, Actas do Congre­so (Recensión) 27 401

LÓPEZ RIV AS, Argimiro - A relixión e a fe no século XXI 26 111-124; Teoloxía da Resurrección 27 369-374 POR TELA SILVA, María J. - El Señorío de c:astroverde y Luaces 26 81-94

PUENTES COLORADO, Santiago - f.uolución urbanística del entorno del Seminario de Lugo 26 21-34

RODRIGUEZ RODRIGUEZ, Daniel - Guerra Mosquera, jesús: Tras las hue­llas del amado (Recensión) 27 398

RODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Manuel - Arribas Arias, F., Blanco Prado, j.M. e Saavedra Pérez M.: Catálogo de crucei­ros da Terra Cha (Recensión) 26 197-198; López Ponzbo, Luís: La encomien­da de Quiroga y sus docunzentos (1186-1831) (Recensión) 26 198-199; Obras de (;ovarrubias en la Biblioteca del Se­minario 27 327-340

RUBAL,M. - A nzeiofauna na praia de A Rapadoira eA/tar(Foz, Lugo) 26 51-66

SANCHEZ RANGEL, Hipólito - Pastoral en "verso sencillo" 26 125-146

VEIGA, P. - A n1eiofauna na praia de a Rapadoira e Altar (foz, Lugo) 26 51-66

XIZ, Xulio - Sernana Internacional de Cinc de Au­tor de Lugo 27 375-382

Page 203: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias
Page 204: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

COLABORARON

JOSt M. ABEL EXPÓSITO

MANUEL ALBERRO

RUBÉN Ál.VAREZ ASOREY

NICANDRO ARES VÁZQUEZ

FELIPE ARIAS VILAS

JOSÉ MANUEL CASTRO ALBA

JAIME DELGADO GÓMEZ

JAVIER D!ÉGUEZ DIÉGUEZ

SANTIAGO GONZÁLEZ REDONDO

ARGIMIRO L(lPEZ RIVAS

MANUEL RODRÍCUEZ SÁNCHF.Z

XULIO XIZ

RECENSIÓN DE LIBROS

lºopógrafo; Investigador

Profesor da universidade de Exeter, c;.B.

Lic. en Xeografía e Historia (Arqucolo­

xía); Arqueólogo municipal de Lugo

Lic. en Filosofía; investigador

Director do Museo Arqueolóxico do Cas­

tro de Viladonga

Director do S. D. M.C. S. de Lugo

Profesor; Lic. en Arqueoloxía; Asesor do

Patrimonio Histórico-Artístico de Lugo

Profesor Lic. en Filosofía

Poeta

Lic. en T eoloxía

Catedrático; Dr. en Fil. Clásica

Presidente do c;rupo Fotocinematográfico

Fonmiñá

Nicandro Ares, Jain1e Delgado C;ómez,

()scar González Murado, Can1ilo Gonzá­

lcz Rodríguez, M." Teresa (jonz:ílez Ro­

dríguez, !vtarisol Lópcz Rodríguez e [)a­

niel Rodríguez Rodríguez

Page 205: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias
Page 206: LVCENSIA - Seminario Menor Diocesano de Lugo. · Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACI()N ... resume a súa in ... Obras de Covarrubias

Edición patrocinada por:

UNTA CONSELLERÍA de educaciónDE GALICIA E ORDENACIÓN UNIVERSITARIADirección Xeral de Política Lingüística

Ig EXCMA. DIPUTACIÓN PROVINCIAL DE LUGO

EXCMO. CONCELLO DE LUGO

¿FUNDACÍOIM CAÍXAqAlICIA