D.I.MENDELEIEV-I OMENALDIA

(1834-1907) TAULA PERIODI-

KOAREN BILAKAERA. 11

P. ROMAN 1 eta M. OLAZAR2 1Kimika Ezorganikoko Departamentua eta

ZKimi ka Tekni koko Departamentua Zientzi Fakultatea, Euskal Herriko Unibertsitatea. P.K. 644. BILBO

LABURPENA

D. I. Mendeleieu-en jaiotzaren 150. urleurrena osparzeko (1834- -29071 errusiar kimikari genial honek Rimika arloari egin zion ~ k a r p e n garrantz i t sua ager tuko da l a n honetan: Lege Periodikoa eta Trrula Peridkoaren 6ariante biak, IR69 eta 1870ean argitaraluak. Modu h ~ r e o n , Werner, Maseley eta Seahorg

bezalako Zient t i las i na barmenen ernori eta aldaruzpenert berri emango da. Atkenez, American Chemical Society k 1983.go azaroan egindako Taula Periodikoaren oraintaueneko proposamena naharrnenduka da.

SARRERA

XIX. mendearen bigarren erdian, Ilimitri lvanovich Mendeleievek,

elementu kimikoak ordena berezian jartzen direnean, propietateen erre- pikapen periodikoa zutela aurkitu zuen, ordena horri gutxi gorabehera pisu atomiko gehikorra dagokiolarik. Izate hau (beste ikertzaile batou hurbildu ziren arrenl, Mendeleiev-ek aurkitu zuen, eta kimikaren gara- penean izugarrizko garrantzia izan zuen. Propietateen antzekotasuna erakusten duten elemen tu kimikoen ordenaketa desberdinei Tauh Peria- dihoa edo Sistema Periodikoa deritze.

XX. mendearen bigatren hamar- kadan, zenbaki atomiko gehikorraren arabera zeuden Sistema Periodikoak agertu ziren. Zenbaki hauek unitate elektronikotan adierazten di renean, nukleo atomikoko karga elektriko positiboarekin datoz bat. Ondorengo urteetan, lege periodikoa atomoa- rekin eta elementuen egitura etektro- nikoarekin erlazionatuz,aurrerapen handia egin zen. Ekarpen honek lege periodikoaren garrantzia handiagotu egin zuen.

Elementu kimikoen hiru orde- naera periodiko proposatu dira fun- tsean: laburra, luzea eta piramidala. Heuretatik gehien erabilia era luzea edo hedatua da. Taula honi agertu zaion araaorik larriena, taldeen izendapena da. Zalantza hau bazter- tzeko (A eta 8 azpitaldeak) pro- posarnen ugari egin da. Arnerican Chemical Society-sen menpeko ba- tzorde bik egindakoa dateke egokiena behar bada. 1983.aren azkenean proposatu denez, bere ukapena edo

onarpena ezagutzeko, urte batzutan itxaron beharko dugu.

MENDELEIEV-EN TAULA PE- RIODIKOA

J. L. Meyer, bere gata iko zientzilarietan inor baine hurbilaga egon zen lege periodikoasen aurki- kuntzatik. Hala ere, aurkikuntzaren ohorea Dimitr i Ivanrivich Mende- leiev-i zaio zor. 35 urte zituenean, ezagunak z iren h i ruroge i tah iru eIementuez osotutako TauIa Perio- dikoa eratu zuen, pisu atomiko gehikorrean ordenatuz eta eIernentu bakoitzaren ondoan balentzia nota- tuz. Lege Periodikoa ondoko eran fnrrnu1atu eiien Mendeleiev-ek:

Gorputz bakunen prap ie ta tek lbaita el~menluzko Ronposatuen propietaleak ela eilea ere), elemen- tuen pisu atornikoen araberakoak dira.

Mendeleiev-en Eehen Taula Perio- dikoa, estudiorik fidagarrienek azal- tzen dutenez. 1869.ean proposatu zen, J. L. Meyer-ek proposatutako diagra- mari urtebete ausreratu zi taaiolarik. Lehen ordenaketa hori,Elementuen pisu atomikoetan era antzekotasun kimikoan oinarritutako sisiematitazio saiakuntza izenaz eman zuen Men- deleiev-ek. 1 .Taulak, Mendeleiev-en Taula Periodikoaren lehen era jaso- tzen du.

Taula hau, hidrogenoan hasi eta berunean bukateen da, berauoi

T i = 50 2 r = 0 0 3 = 180. Y = 5 f riib=94 Ta-182.

C r - 5 2 Efo=98 W - 1 8 8 . aIn= 5 5 Rb= 104,4 Pt- 197,4 F r a 5 6 K ~ = t O 4 , 4 Ir==198.

Ni= CO= 59 PI- 1 0 6 , ~ OS- 1 ~ 9 . M- 1 C M = 63.4 Ag= 108 M $ = 200

%e- 9,4 M ñ t 24 Zn- 65.2 C d e J i 2 H a 11 A i = 2 7 , 4 ? = 6 8 C r = l i G A u = l 9 7 ? c= 12 SE= 28 T = 70 S n = tf8 M-í4 P -31 A s ~ 7 5 Sb=E22 8 1 = 2 1 0 ? 6-16 S = 3 2 S e = 7 9 , r T e = t 2 8 ? p-10 C I = 3 5 , 5 B r = 8 0 1 ~ 1 2 7

Lf-7 !?a= 23 K= 39 Itb- 85.4 CS= 133 TI= 204. Ca= 40 Sr= 87,s Ita- 537 I" b= 207.

?= 45 Ce= 92 7 EF= 56 La- 94 ? Y)= 60 D i = 95 ? I n = 75,sTb= 118 3

l . t&. Mendeleiev-en Taula Psrladikoaren tehen era I 1 8691

hurrenez hucren 1 eta 207 picu a tomi koak dagoekielarik. Elemen- tuak sei s e r i e bertikaIetan eta hemere tzi serie hcrizontaletan bil- tzen dira. Taula harretan, pisu ahmikoa asignatuta baina artean aurkitu gabe zeuden elementuen hutsunetan, gaIdera ikurrak ager- tzen dira. Elementu hauen pisu atornikoak 45, 60, 70 eta 180 disa. Caugarten zutabean n i k e l a e t a kobaltoa pisu atamika berdinaz agertzen dica. Etementu batzuk, Er, Y eta Ink adibidez, galdera ikurra daramate aurretik. Beste batzuk, Th, Te, Au eta Bik adibidez, galdera ikurra pisu atornikoaren ondoren daramate, pisu atornikoaren ziurta- sunik eza horrela adieraziz. Rlernen- tuen artean, 95 pisu atomikoaz, didimima (Di) sartu zuen. Elernentu hau, izatez, elementv biren nahastea da, hots, praseodimio eta neod i- mioarena, zein Carl Auer von Wetsbacb baraiak, kimikari aus- trjarrak, aurkitu bait zuen I885ean. Bigasren zutabean fluorra ere sartu zuen. Elernentu hau (bere existentzia askoz lehenagotik susrnatzen zen arren) , 1886an a u r k i zuen Ferdinand FrkdCric H e n r y Moissaaak. .

Mendeleiev-ek bere Taula Perio- dikoaren bigarren basiantean, alda- keta garrantzitsuak egin zituen, 1870ean argitaratu zen kimikaren oinarriak lanaren lehen argital- penean agertu zen lehen aldiz . Bigarren bariante honiJ3kmeniuen sistema naturala eta beraren ero- bilera, aurkitu gabeko elementu~n propietaleak adierarteko zeritzon. 2

Taulan erakusten da bigarren bariante han,

Taula bonen ordenaera, lehen bertsiaaren guztiz desberdiaa da. EIementuak zortzi zutabe bertika- letan eta zazpi periodotan ordenatu zituen: lehenengoan hidrogenoa kokatu zuen, bigarrenean elernentu tipikoak eta gaineratikoak bi serietan banatu z i tuen. Xutabe bert ikal bakoitzaren azpian, oxido gorena eta konposatu hidrogena tua daude.

Gehen barianteko moduan (eta bigarrenean) Mendeleiev-ek, eka -Bu- m, eka-aluminio eta eka-silizio deitu zituen eIementuentzako hutsuneak agertzen dira. EIementu hauen izena, iika aurrizkiaren bidez (sanskritoz Lehena) e ta zutabe berean aurie- -aurrean dagoen elernentuaren izenaz eratu zuen. 1870-71 denboraldian, hiru elementu hauen propietateak atera eta aurtesan egin zituen. Bere Elementu kimikoen legezkatasun periodikaa lanean argi taratu zituen 1871n. Mendeleiev, hiru elernentu kimiko teorikoki auskitu zituen Lehena dela, Lontsidera dezakegu.

Meadeleiev-ek, zortzi elementu beirjk egon behar zutela intuituz, beste horrenbeste hu tsuna utzi zituen. Hamar elementuren pisu ato- mikoa aldatu zuen eta beste hamarre - M berrukitu. Zortzi elementuk antze- kotasun kimikoak zituztelaka, Iekuz aldatu egin zituen, bere sasoiko kimikari guztien eri tziaren kontra. Mendebaldeko nazioetan, M ende - leiev-en Ianek oihartzun txikia izan zuten, sartu zituen berrikuntzengati k

eta zientzilaria errusiarra zclako batez ere. Sasoi horretan, Errusiako ikerkuntzak, ez zuten estimaxio han- dirik edukitzen naziorik aurrcra- tuenetako zientzilariengan.

1875ean, Paul Emile Lecoq de Boisbaudran ikertzaile fran txia- rrak, Pirinioetako mineral batetan topatu zituen espektro-lerro berrien bidez gaIion aurk i tu zuenean, zientzitariek kontutan hartu behas izan zituzten Mendeleiev-en lanak. Galioaren aurkikuntza , Paris-cko Zientzi Akademiako Aldixkar ian argitaratu zen, bese dentsi tateari 4.7g cm-3 balioa eman zitzniolarik. Mendeleiev-ek asgitalpe n honen berri izan ziienean, galina here eka-alurninioa zenaz ohartu zen. Lecoq de Boisbaudran-ek criden zuen balioa atzera bota ondoren 5 3 eta 6ren sr tean egon behar zuela baieztatzen zuen argibiden bialdu zuen aldizkari horretara. Zientilari frantxjarrak, berriro kontu handiagoz dentsitatca determinatu zuenean 5,9 balio berria topatu cuen. Burrulca zientifiko honek, Mendeleiev-en la- nen ezagutza eman zuen ondoiiotzat.

1879an, elemenLu bersi baC aurki tu zucn Lar& Fredrick N i l - sonek, zcini Eskandinaoiaren ohorez eshandio izena cman bait zion. Beste kimikari ~ u e d i a r hat, Fer Teodor Cleve, elementu berriaren propie- tuteak eta Mendeleiev-ek eka-boroa- rentzat emandakonk bnt zetozenaz kon tura tu zen.

Clernens Alexander Win kler kimikari alemanak, elementu bersi

bat aurkitu zuen t886an, zeini Aberria ahoratzeko germanio izena eman baiteion. Winkler-ek eta beste ikertzaile batzuk 1886.etik aurrera topatvtako balioak, Mendeleiev-ek eko-boroarentaat aurresandakoekin konparatzen direnean, ia guztiz bat datazela ikus daiteke. 3 . Taulan Mendeleiev-ek aurresandako balioak cta esperirnentalki eridendakoak erakusten dira.

GaEiaarentzat, eskandioarentzat eta germanioarentzat aurresandako balioak kontuan edukiz gero, Men- deleiev-ek Cbat ere desmerezimen- durik gabe), heuron eriteitzea kon- pasti lezake.

Mendeleiev-ek gas nobleen aurkikuntzaren proba gainditu behar izan zuen. Heuren existentzia aurri- kusi cz zuenez, ez zien hutsunerik gorde Taula Periodikoan. Hala ere, Mendeleiev-ek diferentzia hartdiak sucmatu zituen halogenoen eta ondo- ko alkalinoen artean. Seraien artean elementu kirnikoak egon behar luketeenaz ohartu zen, baina ez zuen erabat lortu beraien portaera kirníkoa aurresatea.

Gas nobleak, William Ramsay kimikari eskoziarrak aurkituak dira. I894.ean, Rayleigh lord-arekin bate- ra lan egin zuenean, argona autkitri xuen eta 1895ean helioa. Ramsay-k, O taldeaz izendatu zuen talde bersi bat gehitu zion Mendelciev-en TnuIo Periodikoari, eta Mendeleier-en lege periodikoa egia bal i t z talde horren barruan bestc elementu batzu egan behar luketeela ere berak atera tuen.

Mendeleiev-ek aurresanakeka-si- lizioarentzat (1871)

Winker-ek eta beste ikertzaileek germanioarentzat (1086)

1. Pisu atornikoa 72 izango da. 2. PPsu espezifi koa 5,s izango da. 3. Rolurnen atomikoa 13 izango da. 4. Kolorea gris iluna izango da.

3. ta~la: Eka-cilizioarentzat aurresandako balioen eta german ioarentza t aurkitutakoencn arteka kanparaketa.

1, Pisu atornikoa 72 da. 2. Pisu espeaifikaa 5,35 da. 3. B'olumen atomikoa 13,4 da. 4. Kolorea zuri griseska da.

17. Es(C2H5)4 kanpcisatuak, 160°C- -tan irakingo du eta beraren pisu espezifikoa 0,96 izango da.

17. Ge(C2H5I4-a 90°C-tan urtzen da e b 163,5"C-tan bihurtzen lurrin. Beraren pisu espezifikoa 0,991 da.

5. Matcrial urgarsia izango da.

6. Oxidoaren pisu espezifikoa 4,7 izango da.

J. Oxidoa metalera erreduzituko da. 8. 14 idroxidoa basikoa e ta azidotan

disolbagarria izango da. 9. Ur-luriina aail tasunez deskon-

posatuko du.

5. 960°C-tan urtzen da. Tenpcratura alkuagotan hegaxkortu egi ten da.

6. Oxidoaren pisu espctifikoa 4,7 da.

7. Oxidoa metalera erreduzitzen da. 8. Hidroxidaa basikoa da. Asidoek cz

dute hauspeatzen. 9. Elernentuak e2 du deskonposatzen

ura. 10. Elernentua, azidoek leunki ata-

katuko dute.

11. Elemcntua, alkaliek ez dute atakatuko.

12. Sodioak Esoz-a edo Kz(Esfs)-a. atakatuz elernentua emango da.

13. Oxidoa, Eso2-a, erregogorra eta base ahuIa izango da.

14. Kloruroa, Eccl4-a, Iikidoa izango daetaF1.P. f0OoC)eta 1,9 pisu espezifikduna 0°C-tan.

15- Fluoruroa,EsF4-a,gasa iaango da.

16. Konposatu hidrogenatua, CeHc -a gas ezegonkorra baina SnIIta bain0 cgonkarragoa izango da.

10. Elementua, aqua regiak ataka- txen du, baina ez azido klorhidri- koak.

11 . Elernentua, potasa kaustiko di- soluzioak ez $U atakatzen, alkali urtuak ox idatu effiten du.

12, &O2-a ikataez eta KzlGeFd-a so- dior. erreduzitzen dira, eltrmen- h a .

13. Ceoz-a erregogorra da. Rase oso nhula da.

14. CeC14-alikidoa d a ([.P.= =83,loC) ela 1,879 pisu espezi- fikoduna 20°C-tan.

15. CeF4-a gasa da 16. CeH4-a gas ezegonkorra baina

SnHd-a baino egon korragoa da.

1898a0, Morris WiFIiam Traverse- kin lanean asi zenean, hiru gas noble berri aurkitu zituen; neona, kriptona eta xenona. Talde honen crancteak ez zion ka l ter ik egin Taula Periodi- koaren egitusari eta Ramsay-k bere ikerketetan Meadeleiev-ek irakatsi- takoari jarsaitu ziola argi azaldu zuen.

TAULA PERIODIKOAREN AL- DAKETAK

Elementu kirnikoen ordenaketa modernaak aztertzen direnean, Men- deleiev-ek proposatutako Taula Pe- riodikoen egiturari dagokionez , aldakuntzak ikusten dira.

Lehen ekarpen garrantzitsua Alfred Werneri zor izan zitzaion. 1905ean, lur arraroak sartzeko Taula Periodikoa Iuzatu egin zuen eta hogeitamahiru talde kontsideratu zituen Tosioa e t a u r a n i o a l u r arraroen seriearen barruan sartu zituen eta talde berean kokatu zituen beraz. Werner-en Taula Periodi- koan,lau elementu bikote (argodpo- tasioa, kobaltolnikela, teluroJidoa e ta neodimiolpraceodimioa~ marra zabalagodun gelaskatan sartuak daude, elernentuen kokapena pisu atomi ko gehikorrari baino propiehte kirnikoci garrantzi handiagoa eman- da egin zela adierazteko.

Bigarren ekarpen in teresgarria, Menry Gwing Jeffreys Moseley fisikari britaniar gazteari zor zaio. Grnest Rutherfarden laborategian lan egin zuenez, honek proposatutako eredu atomikoa ezagutzeko aukera

izan zrien. Alfa zat ikiek xaf la metalikoen kontra erasotzen dute- nean Hans Ge iger eta Ernest Marsdenek aurkitu zituzten desber- dintasunei buruzko esperirnentuetan oinarrituta dago becori. N i e l s Rhoren hidrogenoaren atomoar i bu- ruzko lanak ere ezagutu zituen, non Balmeren formula nola ateratzen den eta H y d berdgen konstantearen kalkulakcta erakutsi bai tz i tuen. Charles Glaver Barla r is ikari britaniarrak, eIernentu bakoitzak X izpien menpean jartzen denean, espcrtro berezia ematen zueIa hauteman auen. Restalde, van der Rroek fisikari holandartak, alfa zati kicn desbidcsaketari buruzko espcriment irctan, hauek telemcntuari Mcndeleiev-en Taulan asignatutako mnbakiari karga nuklearra egokituz) ulertaiax daitezkeela proposatu zuen.

Mose leyk , aparailw egokian egin eta van der Kroeken hipotesiak esperirnentalki frogntzeko teknika diseidatu egin zuen. 1iorsetara ko, elementu decbesdinen X izpien ernisio-espektroa ikcrtu zuen. Igorri- tako uhin-luzerak, zenbaki atomi- koaren menpckotasuna baino pisu atomikoarcna handiago dcnez ohartu zen. Rere heriotza 1191 5eko abur- tuaren EOean, Uardaneloeta kn GalEipoli kanpainan, Sari Rair-en) g e r t a t u haino le henago, hogei- tamazortziren bat elementuren X izpien espektroa estudiatu zuen eta here lege gamatua frogatu ahal izan zuen, non X izpicn espektroko marraren maiztasunn, Mendeleiev-en Taula Periadikoko elcmt?ntuaren

ordena-zenbakiari proportzionala baiia eta Z-ren bidez adierazten da.

Maseley-ren Panen arabera, Werner-en taulan nabarmendutako lau elementu-bikoteen ordenaren aldarazketa azal zitckeen. 191 5 eta 1945aren bi tartean, Werner-ek proposatutako tnula erabili zen, nahiz eta laburtu eta lur arraroak serle gehigarri gisa bcraren azpian aurkeztu. Toriouren ondoren zetozen elemenluak, beraren ondoren ordena- tzen ziren, honela uranioa wolfra- mioaren azpian agesteen zelnrik.

Hirugarren ekarpen garrantzi- tsua Gten T. Seaborgi zor xaio. 1930aren ingiiruan, Enrico Ferrni italiarrak, Otto Hahn e l a Fritz Strassman alemunak, bonbarda- z a t i k i gisa ncutroiak e r a b i l i z , elernentu transuranidoak ekoizten ahalegindu ziren. Hala erc, bigarren Mundu-Gerran aurkitu ziren Iehen lau elementu transuranidoak ( n ~ p l u - nioa, plutonios, amerizioa eta kurioal. A z k e n hiruren a u r k i k u n t z a n , esabakikorra izan zen Seaborg-en partaidetasuna. Honek, E 945ean, aktinioan hasiko aen serie berria proposatu zuen. Aktinioaren serie h a u , 5f geruza e l e k t r o n i k o a betetzeagatik nabarrnentzen da, lantanidoen 4f geruzarekin gertatzen zen moduan. Seaborg-en proposn- mena zazena izan zen eta elernen- tu-serie hau, 103 zenbaki atornikodun laur@ntzioa aurkitu arte jarrnitu zcn Ielementu hau, nahiz eta zenbait taulak Cw-ez aurkezten duen, Lr-en bidez sinbolizatzen da. Monen ostean,

&1 geruza bete behar litzateke. Orain arte, 109 elementu lrimiko ezagutzen dira beraz, LO8 zenbaki atornikridrin elementu kimikoa oraintsu erants i ondoren.

Gaur egun, Taula Periodikoa hiru formatutan agertzen da: a) laburra edo Aondentsatua b) luzea edo hedatua c ) piramidala. Era laburra, Men- deleiev-ek bere bigarren bertsioan argitaratu zuenaren antzekoa da. Era luzea naharoena da. Rertan hama- zortzi talde agertzen dira; S blokeko talde bi, p blokeko sei eta d blokeko hamar. Taularen azpian, lantanidoen seriea agertzen da eta honen azpian aktinidoena. Era honek, taldeen izandapenean problemak ditu. FA eta IIA deribe beti S bIokeko talde biei. Reste taldeetan nahasteborraste han- dia dago, zeren egile ibatzuk ta lde baburi A deitzen diete, beste hatziik alderantziz, talde berberak, B letraz aurkezten d i t u z t e . A r a z o h a u , Fernetius eta %welek piantealtua zulten 2 981ean eta beraien ondorioak Journal Of Chernical Education-en argitaratu ziren, 1982an.

1983.go azaroaren Idean, Ameri- can C hemical Society Commitee of Nomencfaturek eta Nomenclature of the American Chemical Society Diwision of Inorganic Chemistry k, 4. Taulan agertzen den Sistema Periodikoa onartu zuten. Azken ordenaketa hau, ACS Commitee on Nomcnclnture-ren huru den K. L. Loeningek, Journal of Chemical Eklucation-en argitaratu zuen, 1984ko otsailcnn.

1 2 3d 4d 5d 6d 76 8d 9d H Li Be Na Mg K Ca Sc Ti V Cr Mn F e Co Rh Sr Y Zr Nb Me Tc Ru Rh Cs Ba La* H f Ta W Re Os Ir Fr Ra Ac**

10d l l d 12d 13 14 15 16 17 18 He

B C N O F Ne Al Si P S CI Ar

Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Pb Ag Cd In Sn Sb Te F Xe Pt Au EIg T1 Pb Bi Po At Rn

4 . u : American Chemical Socie ty- k proposatutako era 11 983).

E T ~ piramidala ezezagunena izango da seguru asko. Formatu honek, Mendeleiev-ek argi taratu zuen lehen Taula gogora erazten du. 5. Taulan, orain arte ezagutzen diren 109 elementu kimikoz eratu den era piramidala erakusten da. Postaera kímikoan antzekotasunak aurkezten dituzten elernentu kirnikoak, marra jarraien bidez elkartuta daude.

6 . Taulan, elernenturik astune- nak bi1tzen dira . Mendeleiev-ek proposatutako izenez, eta, baita ameriketarrek eta sovietarrek erabi- ltzen dutenez ere. Berton, 102, 103, 104 eta 105 zenbaki atomikcdun elementu kimikoen izen desberdinnk ikus ditzakegu.

1 Mendeleicv-ena Ametikarra Errusiarra

Eka-tulio

Eka-iterbio

Eka-lutezio

Eka-hafnio

Eka-tantalo

Eka-wolframio

Eka-senio

E ka-osmio

Eka-iridio

Mendelebio

Nobelio

Lawren tzío

RutherFordio

Hahnio

Unnil hexium

Mendelebio

Joliotio

Rutherfordio

Kurchatobio

Nielsbohrio

6. taula: Elementurik astunenen izendapena

ESKERRONAK

Egileek, Emil jano Apasicio Bernardo eta Xabier Bilbao Elosriaga ira kasIe jaunak eskertu na h i lituzkete; lehenengoa bere errusierazko testuak itzul iaz eskaini tako laguntza ezin hobeagatik, eta bigarrena bere irazkin eta iradokizur~ guztiz baIiotsuengatik. Halabes, Reverte S.A. argitaletxeari eta isiovosti Pcntsa-Agentziari ere eman nahi dizkiogu eskerrak, lan honetako irudi gehienak argitaratzekoan emandako erraztasunengatik.

Elhuyar, 10,4,84

ERREFERENTZIAK

1.- AGAFOSHIN, N. P., Ley Periddica y Sistema Periódico de los Elementos ¿e Mendeleieu, Editorial Reverté, S.A., Barcelona, 1974.

2.- ASIMOV, I. , Breue Historia de la Quimica, 3a ed., Alianza Editorial, Madrid. 1979.

3.- ASIMOV, I . , Los Gases Nobles, Plaza & Janbs, S.A., Esplugues de Llobregat (Rarcelona), 1982.

4.- ASIMOV, I . , La Busqueda de los Elementos, Plaza & Jan& S.A., Esplugues de Llobregat (Barcelona), 1983.

5. - BABOR, J.A. e Ibarz Aznárez, J . , Quimica General Moderna, 7a ed., Manuel Marin y Cia, Barcelona, 1965.

7.- ENCYCLOPAEDIA BRPTANNICA Encyclopaedia Britannica h., Chicago, 14, Alea, 75-81 orr.; 15 Alea, 515-527 orr., 1974.

8.- LOENINC, K.L . , J. Chern. Educ. ,61,136 (1984).

9.- RUBY, L.,Am. J . Phys., 52,14(1984).

10.- SI-ICHUKAREV S.A., Kinika E~organikw, Argitatetxea, Mosku, 11 Alea, 1974 (errusieraz).

1 1 . - VVEDENSKY, B.A. (Arduraduna), GntziRlopedia Souietar l iaundia, 2. arg., Entziklopedia s v i e t a r Haundiaren Zientzi Argi tale txe Estatala, Mosku, 27 Alea, 1954 (errusieraz).

12 - WEAST, R. C. (Arduraduna), CRC Iiandbook of Chemistry and Physics, 59th ed., CRC Press Inc., Boca Ratón, Florida, 1979.