Kiijtiir Evreni-Umverse Culture-Mup Kvn&mvpbt I Ytl-Year-I'oo 2017 I Saw-N11mber-f./11cno 34

KfJLTfJR EVRENi UNIVERSE CULTURE -MHP KYJihTYPhl

Sonbabar/ Autumn/ na.AeFD1e 2017 • Y1I /Year I roA 9 • Sayi I Number/ lJHcno 34 U<;: A YDA BiR YA YIMLANAN ULUSLARARASI HAKEMLi DERGl

[balk bilimi-dil bilimi-milzik-edebiyat-Ttirkliik bilimi-mitoloji] QUARTERLY INTERNATIONAL PEER-REVIEWED JOURNAL

[folklore-linguistics- music-literature-Turco\ogy -mythology] PEcJ>EPllPYEMLili EKEKBAPT AJlbm.Ili JKYPHAJI

[ cponbKJJOpa- $13blKOBe,neHIDI-M)'3blKH-nHTepaTypbl- T!OpKOROrHH- MHcponorm-1 J ISSN: 1308-6197

Sa hi bi I Owner I XoJmm ---i:fayrettin IVGtN

Kultiir Ajans Tanlllm ve Organizasyon Ltd. Sti. - Konur Sokak 66n Bakanhklar-ANKARA Tel: 0090312 4259353 - kulturevreni@grriail.com

Sorumlu Yan isleri Md./ Associate Editor 0TBeTCTBCll llblii ce1'peTapb

Erhan IVGIN

Gene I Koordinntlir I Director/ llupeh'TOp Erhan IVGIN

Ed.itorler Kurulu/ Editorial Board PVhoso.anTeJtb pa60Tbt

Hayrettin IVGIN Prof. Or. Erdogan AL TrNKA YNAK

Redaktor/Redacteur/Pem.1K1111n Osman BAS - Ay~e iI<lz

Yavm Kurulu I Editorial Board I Pe111'onnenrn Prof. Or. Tuncer GOLENSOY •Dr. Ya~r KALAF AT • Prof. Dr. Mehman MUSAOCLU

Prof. Dr. Taciser ONUK • Prof. Dr. isrnaiJ PARLATIR • Prof. Dr. Saim SAKAOCLU Nail TAN • Prof. Dr. Fikret T0ru<MEN

Y:msma Adresi I Correspond ance Adres I Allpec nJJlaTeJtbCTsa Kiiltiir Ajans Ltd. Sci.

Konur Sokak No: .6617 Bakanl tklar/ AN KARA - TORKiYE Tel.: 0090.312 425 93 53 (PBX) - Fax: 0090.312 419 44 43

E-mail: kulturevrenidergisi@gmail.com www.kulturevreoi.com

fu@. / Price I CTOl!MOCTb

20 TL {Yurt i~i I Domestic)

CTonMOCTb no.am1c1'11 Abone Bedeli I Subsciption Price

80 TL (Yurt i~i I Domestic) 20 S I 15 Euro (Yun d1~1 / Abroad) 80 S / 60 Euro (Yurt dJ~1 / Abroad)

Bask.I Tarihi/ Press Date 25 Kas1m 2017

Bask.I I Pres I Tnnorya<bun Atalay Matbaas1

Kapak Rcsml: Azerbaycan el i~i Kucan Mubafazas1 ~antas1 iistii

I

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup Ky11b1nypb1 I Yzl-Year-I'oo 2017 I Sav1-Number-t/uCJ10 34

TasavvUFna MUSIQI: URFANI HA v ALARI HAQQINDA BaZI ARA~DIRMALAR

TASA VVUFDA MUSiKi: URFANI HA V ALARI HAKKINDA .

BAZI ARA~TIRMALAR

MUSIC IN SUFISM: SOME RESEARCH ABOUT URPHANI MELODIES

MY3LIKA B CY<l»H3ME : HEKOTOPLIE HCCJIE,ZI:OBAIIlUI 0 MEJIO,l(IUIX YP<I» AHH

Hafiz KaRi:Mov*

Xiilase ~1q musiqisinda sufi-d::irvi~ diinyasma· baglt olan bir srra havalar

movcuddur. Befa bavalardan biri da "0rfani" havas1drr. XVIII-XIX yiizillikda ya~amI~ ~1q Orfani tarnfmdan yaracbld1gi ehtimal olunan bu hava demak olar ki, biitiin a~1q miihitfarinda mil~ahida edilmakdadir.

Sozii gedan havanm alimizda olan bir nec;a not variantllll milqayisa etdikda variantlar arasmda ·milayyan farqli va ortaq cahatlarin oldugunu gori.iri.ik. Farqli cahatlar srrasmda tonal, metro-ritmik va s. kimi musiqi xilsusiyyatlarindan ba~qa, bazi variantm qadim, digarinin nisbatan yeni iislubda gerc;akla~diyi da oziinil btiruza . verir. Qeyd edak ki, mahz bu xilsusiyyatlari vurgulamaqla "Orfani" havasmm musiqi qurul~unda ba~ veran inki~af dinamikas1m va dayi~iklik prosesini milayyan qadar izlamak miimktindtir. Bununla yana~1, alda olan "Orfani" yalhsllllll da (not nilmunasinin) eyni adh a~1q havas1 ila milqayisasi zamaru nazara s:arpan ox~arhqlar bu nilmunalarin ortaq ma~ayindan xabar verir.

Acrar Sozfar: Orfani, a~1q, saz havas1, yalh, ifa varianti.

oz ~tk musikisinde sofi-dervi~ diinyasrna bagh olan bir srra havalar vardrr.

Boyle havalardan biri de "Urfani" havas1drr. XVIII.-XIX. yiizy1llarda ya~amI~ olan

• Azerbaycan Milli Dimler Akademisi (AMEA) Mimarltk ve incesanat Enstitilsil doktarantt. Bakii/AZERBAYCAN

(hafiz. v@live.com)

107

Kiilh"ir Evreni-Umverse Cu/ture-Mup Kvn&mvp&z I Y1l-Year-I'oo 2017 I Sav1-Number-t./11CJ10 34

~tk Urfani taraftndan ortaya i;tkanld1gma ihtimal verilen bu havarun, biitiln a9tk 9evrelerinde kulla01ld1gi gozlemlenmektedir.

Soz koousu havamn elinizde bulunan ¢ok <;~itli varyantlannr mukayese edince varyantlar arasmda ·muayyen farkh ve ortak taraflar oldugunu gormekteyiz. Farklt taraflannda tonal, metro-ritmik vb. musi.ki ozelliklerinden ba9ka, baz1 var­yantm e:ski, digerinin nispeten yeni uslupla geri;ekle9tigi de kendini ortaya,i;tkanr. Soylemek isteriz ki · yalruz bu hususlar1 vurgulamakla "Urfani" havasJrun musi.ki kurulu~mnda ortaya i;tkan geli9menin dinamikligini ve degi9il<ligini yeteri kadar i9lemek mi.imkiindiir.

Bunun yamnda, elde olan "Urfani" yalbs1run mevcut notunun, aym ad1 ta91-yan a9lk havas1 ile kar9ila9tmlmas1 srrasmda goze i;arpan benzerligin bu omeklerin ortak kokeninden haberdar etmektedir. ·

Aoabtar Kelimeler: Urfani, a9tk, saz havas1, yalh, icra i;~itlemesi.

Abstract There are several tunes melodies related to sufi-dervish world in the folk

minstrel music. One of these melodies is an "Urphani" melody. It was considered that kind of melody was composed by a folk-singer named Urpbani lived in the XVIII-XIX centuries. Now this melody is almost observed in all folk music spheres.

While comparing some note variants of the aforesaid melody we can see ob­serve some various and common features among them. Besides tonal and rhythmic musica 1 features it was shown that some of the variants were based on the ancient style, the others were based on the new one among different features. By mention­ing these features it is possible to follow observe the developing and <,:banging process happened in the musical structure of "Urphani" melody. In addition, while comparing "Urphani" maned with the same named folk song there appeared some certain similarities. All of these show that they have the same ·origin.

Keywords: uiphani, minstrel, saz tunes, maned, performing variant

PeJIOMe B allll>ITCKOH M)'3bIKe c~eCTB)'lOT eeK0Top.&1e Meno.mm, CB'13aHH.b1e c

cyqm:.HcKo-.neps11mcKHM MHpOM. Meno,nl1'1 «Ypcpamm .si:Bfl'1erC'1 O.AHOH 113 HHX.

Mo)KHO CKaJaT.&, qro :na Meno,nl1'1 ea6mo.naercR BO Bcex am.&rrcKKx ·cpe.n;ax H npe.nnonaralOT, qro OHa 6.&ma COJ)J;aHa )l(KBDIHM B XVIlI -XIX CTOfleTHH aIII.bITOM YpcpaHH.

CpaBHHBa.SI HMeIOII.(HeCR y Hae BapHaHTbl MeJIO.u;HH «Yp<}laHH» Mb! BH,ZJ;HM OTJIWIBTeJI.bHI>Ie H cxo)l(He o6II.(He qepT.bI. KpoMe ornH'lliTen.&HI:.IX M)'3.&II<an.&mrx. oco6eHHOCTeH, cpe.n;H KOTOpI:.IX HMeIOTCR TOHanbHbie H MerpO-pHTMHqecKHe qepT.bI, o6Hap}')KeH.bI TaIOKe H .npeBHHH BapHaHT H BapHaHT 6onee HOB.bIM cnoco6oM HanHcaHH.&rn. OTMeTHM, qTQ no.u;qepKHBaR 3TH oco6eHHOCTH MeJIOAHH «Yp<l>aHH», Ha6mo.naeM ra!OKe B MYJbIKanl>HOM nocrpoeHHH ee .rornaMHKY

108 '

Kiiltiir Evreni-Umverse C11/t11re-Mup KvnbmVpb1IYil-Year-I'oo2017 I Savr-Number_tfucrio 34

pa3BHTIDI H npouecc H3MeHemur. BMeCTe c TeM, rrpH cpasHeHHH HMewm;eroc.!I y Hae HOTHOro o6pa3ua .sIJIJThl , «Yp<l>aHH» c 0.f(liOHMeHHOH MeJIO,l(HeH 6poca10m;Hec.i1 CXO>Kecrn rosop.SIT 06 o6m;eM HX IIpOHCXO>K,lleHHH.

Km-0'leBL1e Cnoea: Yp<l>aHH, amI>rr, ca3osa.s1 MeJIO.l(H.Sl, .srJIJII>I, sapHaHT HCilOJIHeHH.sl

Giri~ Azarbaycan Dovlat Madaniyyat va incasanat Universitetinin

"Musiqi~iinashq" kafedrasmm miidiri, amakdar incasanat xadimi Kamita· xarum Dada~zada mani davat edib bildirdi ki, A.MBA Folklor institundan folklor~iinas 8li $amil ~1q irfaninin ~eirlarini na~ra hazrrlayrr. 0 milsiqi~iinas deyil. Mandan xahi~ edir ki, "Urfani" saz bavalarlillil va yalhlann miiqayisasini yaz1m. Maslahat goriiram ki, bu sahanin ganc miitaxassisi kimi 8li $amila siz yardim edasiniz. Man da 8li $amilla alaqa saxlad1m. 0 mana fikirlarini izah etdi, a~1qlarm yaldtg1 yeni "Urfani" ila kohna "Urfani" havalannm, elaca da eyni adh yallmm eyni kokda oldugunu va bunun miiqayisali elmi tahlila ehtiyaci oldugunu soyladi va "Urfani" yalhs1nm, elaca da "Urfani" havalannrn miixtalif sanat~iinaslarm nota koyiirdiiyii sahifal~rini mana gondardi. Man da bu movzuda axtan~lan davam etdirdim. Belalikla, "0rfani" yalhs1 ila yana~1 eyni adh be~ a~1q havaslill tahlila calb etmi~Llc.

1.ilqar imamverdiyevin ifas1 - ifa i.imamverdiyev tarafindan nota koyiiriiliib 2.Kamandar 8fandiyevin ifas1 - ifa N .Bagrrov tarafindan no ta koc;ilriiliib 3.Hiiseyn Sarachmn ifas1 - ifa T.Mammadov tarafiodan nota koyilriiliib 4.isgandar Agbabaltnm ifas1 - ifa bu satirlarin miiallifi tarafinqan nota

koyiiriilub 5."Tiitak sasi" filmindan "Uffani" bavas1 - ifa bu satirlarin miiallifi

tara:findan nota koyiiriiliib

"Urfani" havas1 samayi musiqi niimunasi kimi Diinya haqqmda az-yox malumatlara yiyalandikca goriiriik ki, planetimizin

digar ya~ayi~ yerlari ila miiqayisada $arq alaininda insarun rubi-manavi yiiksali~ina xidmat edan dini-falsafi dayarlar daba giiclii olmu~dllr. Ara~drrmalardan malum oldugu kimi, erkan orta asrl;rda tasavviif diinyagorii~ii Vahdati-Viicuda yetmak -Allaha qovu~maq kimi .uca amallan qar~1s10a maqsad qoyan boyiik bir manavi­iirfani sistem olaraq ortaya yDm11~drr. 8sas maqsada gedan yolda ekstaz hala -vacda galmak ilyiin sufi-darvi~lar takka · ocaqlarmda ta~kil etdt)ri tariqat ayinlarinda musiqi va raqsdan geni~ ~akilda istifada edirdilar. Oz ta~akkiil marhalasinda a~1qltgm h.am da "a~iqlik" ideyalarmdan, sufi:darvi~ iqlimindan qaynaqland1gi bir yOX tadqiqatyllar tara:findan diqqata yatdmlm1~drr. Bu bax1mdan a~1q musiqisinda "samayi" bavalar kateqoriyasma aid eda bilacayimiz bir srra niimunalar movcuddur. Bela samayi bavalardan biri da "Urfani" bavas1drr. Prof. M.Qasunh yazrr ki, "Uffaru" sozii bavamn iirfani alama - sufi diinyasma bagland1gma ni~an verir" (Qas1mh; 2011:127). XVIII-XIX y'iizillikda ya~arru~ ~1q Urfani tarafindan

109

Kiilliir Evreni-Umverse Culture-Mup Kv11bmvpbl I Yil-Year-I'oo 2017 I Sav1-Number-T.fuCJ10 34

yarad1ld1g1 ehtimal olunan bu hava demak olar k.i, biitiln a~1q miihitlarinda mii~ahida edilmakdadir. Folklor~ilnas 8.$amil "~1q Urfaninin omilr yolu va ~eirlari" adh maqalasinda Urfaninin hayat va yaradic1hgma <lair bir 9ox matlablarn aydmllq gatirir. Tilrkiyada 9ap olunmu~ 9oxsayh tadqiqatlan it).calay,ib oz miinasibatini bildiran ali~ Urfani haqqmda iinlii a~1qlardan toplad1gi materiallar arasmdaki ox~ar va farqli masalalari da diqqata 9atchrffil~drr. Ara~chrmamn sonunda 6.$amil yazrr: "8lda eda bildiyimiz materiallar gostarir ki, irfani laqabi ila ~eirlar qo§IDU§ Siileyman 18-19-cu yiizillikda ya~affil§, yaratd1gi musiqi va ~eirlarla 9agda~1 olan, i:iziindan sonra ya§ayan a~1qlara giiclii tasir gostarmi~dir. Hatta onun yaratdig1 saz havas1 zurna9Ilar tarnfindan aranjiman edilarak raqs havasma 9evrilmi~dir. Geni~ yayilIDl§ "irfani" yalbs1 da buna gozal nilmunadir" ($amil, 2006:91).

"Urfani" variantlanmn bazi ortaq va farqli musiqi xilsusiyyatlari Ilk onca qeyd edak ki, haqqmda daru~digtIIllZ havahm "Ruhani"

adlanmasmm dogru olmadig1 aksar miltaxassislar tarnfindan vurgula~chr. Bununla · yana~1, elmi asarlarda havamn adma "Urfaru", "Urfani", "Urfaru", "Urfani", "irfani" va s. kimi milxtalif ~ak.illarda rast galmak milmkiindilr. Dila va qulagayat1mhhglill nazarn alaraq biz da hazrrkl maqalada niahz "Urfani" admdan istifada edacayik.

"Urfani" havasmID alimizda olan bir ne9a not variantlill milqayisa etdikda variantlar arasmda miiayyan ortaq va farqli xilsusiyyatlarin oldugunu goriiriik. ~1q bavalannda 9ox tez-tez ha~ veran hallardan biri metrik dayi~k~mlikdir va bu manada "Urfani" havas1 da istisnahq ta§kil etmir. Lakin bu hava melodik

. qurulu§una gora asas etibarila 2/4 ol9iisii iizarinda qurulub mar~vari xarakter da~1yrr. Bu xiisusiyyat alimizda olan biltiin not niimunalarina ~amildir. Milliilm ortaq cahatlardan biri da havarun intonasiya-maqam asas1 ila baghchr. SaZlll "Orta p;:>rda koldi"nd;:> ifa olunan "Urfani" havasmm maqam asas1 tabii k.i, biittin variantlar ii9iin xarakterikdir. ~1q Kamandar 8fandiyevin ifasmda N. Bagrrovun nota k59ilrdiiyii· "Urfani" bavasm1 tahlil edan musiqi~ilnas N. Rahimbayli yazrr: "Urfaru", "Rast" lad1 asasmdadrr. Havacat "Rast" ladi asasmda olsa da, onun melodik qurulu~u "Mahur-Hindi" mugaIIllrun lad-intonasiyalan asasmda yaradili:ru§drr. ... Ladm major xarakterli olmas1 havacatm melodik dilinin intonasiyal~nrun oynaq, bir qadar ~an ahval-ruhiyyada olmasma geni~ imkan ay!Dl~drr" (Rahimbayli, 2009: 126). HavaDlll ifas1 gedi~inda . ani ke9idfarin, otari modulyasiyalarID ha~ vermasi miimkiindiir. Prof. T. Mammadov nota ko9iirdiiyil (Hiiseyn Sarachmn ifasrnda) "Urfarn" havas1Illn "Rast" ila ba~layib, "$ur" maqarmnda tamamlandigirn bildirmi~dir (Mammadov, 2011 :98).

Qeyd ·olundugu kimi asas ortaq xilsusiyyatlarla yana~1 variantlar arasmda miiayyan ozalliklar da mii~ahida edilmakdadir. Masalan, farqli cahatlardan ·biri variantlann ayn-ayn tonalhqda ifa edilmasidir. 8gar sazrn I qrup alt simlari i. imamverdiyevin nota . ko9ilrdiiyii ifada va "Tiitak sasi" filmindak.i "Urfani" havasmda birinci oktavaDlll "do" sasina uygun galirsa, Kamandar 8fandiyevin va Hiiseyn Sarachnm ifa etdiyi "Urfani"da ki9ik oktavarnn "si", isgandar Agbabahrun

110 '

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup Ky11bmyp&1 I Y1/-Year-I'oo 2017 I Sqy1-Number-tfuC110 34

ifa etdiyi "Urfani"da isa ki9ik oktavamn "Iya" sasina uygun galir. Har bir ifa91 I qrup alt simfori oz zovqilna va sas imkanlanna gora nizamlad1gmdan aslinda bu va ya digar bavarun miixtalif tonalbqda ifa edilmasi a§1q musiqisi il9iln tabii baldrr. Bununla bela, ayn-ayn a§1q tarafindan miixtalif yilksaklikda ifa olunan masalan "Urfani" havasIIDn saslanma etibarila kifayat qadar farqli variantlan ortaya 9ixrr.

"Urfani" variantlanmn qadim va yeni ifa ozaUiklari Qeyd edak ki, alda olan variantlann musiqi materiahna istinadan bar bir

ifanm bir 9ox ozal keyfiyyatlarindan, ozilnamaxsus taraflarindan bahs etmak olar. Lakin farqli cabatlar srrasmda bir milbilm masalanin iizarinda daba atrafu §akilda dayanmaq istardik. Bela ki, yuxanda qeyd olunan b~ "Urfani" bavaslillD melodik strukturuna diqqat yetirdikda bazi variantm bir qadar qadim, digarinin nisbatan yeni iislubda ger9akla§diyi da ozilnii bilruza verir. Fikrimizca, mahz bu cabatlari vurgulamaqla sozil gedan bavamn musiqi qurulu§unda (asasan XX yiizillikda) ba§ veran inki§af dinamikaslill va dayi§iklik prosesini miiayyan daracada izlamak milmkiindilr. Masalan, prof. i.imamverdiyev tarafindan nota ko9ilrilfon "Urfani" qadim ilslubda ifa olunmas1 ila diqqat 9akir. Bas bu ifamn ananavi ilslubunu §artlandiran amillar bans1lardrr? Hamin ifamn iki motivdan ibarat birinci melodik ibarasina nazar salaq:

Nilmuna .M~ I

J=85" y s . ~~· ·t l;p] Bu nilmuna "Urfani" bavasIIDn an milhilm melodik par9as1drr desak

yamlmanq. Nilmunanin abamiyyati ondan ibaratdir ki, demak olar biltiln musiqi cilmlalari refren rolunu oynayan bu ibaraya qovu§maqla oz yekunla§IDI§ ifadasini tapir. Umumiyyatla, biltiln a§1q bavalarmda bela apanc1 (bavam tamdan, tasdiq edan) musiqi ozayi movcuddur. N.Bagrrovun nota ko9ilrdilyii "Urfaru" bavasmdaki bamin asas movzu ila bagh N.Rahimbaylinin a§agidaki sozlari a§1q musiqisi ti9iln olduqca saciyyavidir: "Bu intonasiyalar asas movzunun leytintonasiyas1 kimi da xiisusi ahamiyyat da§lYlf. Bu ritmik formulun yaratdigi leytintonasiyamn motivi o qadar ifa9tlar arasmda ma§hur olmu§dur ki, onlar "Urfam"nm melodiyaslDl mahz bu iki xananin ifas1 ila milayyan eda bilirlar" (Rahimbayli, 2009:129). Yuxandakl. niimunanin ananavi ilslub gostaricisi, fikrimizca, ikinci motivda gordilyiimilz 9arak notla alaqadardrr. Bela ki, ifamn bamin maqammda ritmik nizam pozulmasa da, melodiyada bir an11q dayanma ha§ verir. Bu da oz novbasind°a ifamn tempina tasir gostararak bavamn agrr-agrr, tamkinla, ustadlann yolu ifo ger9akla§masina gatirib 9ixardrr. Niimuna gostardiyimiz "Urfani" variant! ela bir tarzda ifa olunmu§dur ki, onu silratla 9almaq sadaca olaraq mum.kiln deyil. Bununla yana§1, Hiiseyn Saracli va isgandar Agbabahmn ifasmda da asas musiqi ozayinin yuxandaki niimuna ila eynilik ta§kil etdiyi mii§ahida olumir:

Niimuna N2. 2

111

Kiiltiir Evre11i-U111verse Culture-Mup Kvn&mvp&i I Yil-Year-I'oiJ 2017 I Saw-Number-lfucno 34

Huseyn Saracbnm ifas1 isgandar 'Agbabalmm ifas1

,_ 13 ff I njJJj 1i Pi: ~ . ~

~I W1n4fJlh4-1t Gortindtiyti k.imi bu ifalann da qadim tislub keyfiyyatlari movcuddur. Lakin

bu ifa tarzi birinci variantda axrra qadar gozlanildiyi halda, Hi.iseyn Saracltmn va isgandar Agbabalmm ifasmda dayi~ik maqamlar da ba~ verir. 8sas ozayin Huseyn - 1· • S Id .. 4 .£Jfilj:p;;._Jj l•1""' /J,.., arac 1 a " • • "' ""· v ', ·"''i'1q • • •

igandarda

t¥o.--pffP~~ • • ;;; ~; , elaca da ••rmak sasi" filmindaki "0rfani"da va A~1q Kamandann ifasmda mtixtalif ~akilfarda oztinti btiruza vermasi, takrarlanan asas . ritmik. fiqurun zamanla dayi~iklikarn maruz qalc1Jgm1 gostarir. Mu~ahidalarimiz

onu demaya . asas verir. k.i, i;o ritmik fiquru ila birla~ib musiqi motivi amala

gatiran melofiqur qadim uslubda c;arak notla (f__...- ), nisbat:m yeni Oslubda

punktir saciyyali ritmla ( £#1 ), daha somalar isa an mtixtalif ~akillarda (

:I &a1':1;$ i w ;qJ. _,. . .. . . .. .. . - - , , -:;;. · ) tazahur etm1~drr. Muasrr solo saz ifac;1lanmizm,

o cumladan 8dalat Dalidaghnm ifalannda asas musiqi ozayinin a~agidala ~aklina tez-tez rast galirik:

Ntimuna N!~ 3

Qeyd etmak laz1mdtr ki, agar ananavi qadim uslubda c;arnk not vasitasila melodiyada bir dayanma hall ba~ verirdisa, leytintonasiyanm fadrican farqli c;alarlar kasb etmasi havamn umumi ahangina bir ~uxluq, oynaqhq gatirmi~dir. Tabii ki, bu da yena ifamn tempina tasirsiz otii~a bilmazdi. Umamverdiyev bu masala ild bagh ela "0rfani" havas101 misal gostararnk yazrr: "~1q islam Yusifovun sazda c;ald1gi "Ruhani" a~1q havas1 ila ~1q 8dalat Nasibovun sazda ifa etdiyi "Ruhani" temp, ~fuat baxnnmdan eyni bavanm mtixtalif variantlandrr. ~1q islam bu havam agrr, salgarlI, langarli, andante tempinda ifa etdiyi halda, ~1q 8dalat Nasibov eyni havaru oziintin ahval-ruhiyyasina ovqatma milnasib orta bir sfuatla, moderato tempinda c;almt~drr" (imamverdiyev, 2004:56). Belalikla, haqqmda dam~d1guruz hava qadim uslubda agrr tempda, yeni tislubda iSa orta tempda ifa olunmaga ba~la1D1~dtr. i.imamverdiyevin nota korytirdtiyti ifanm qadim tislubda c;ahndJ.g1ru

112 '

Kiiliqr Evreni-Umverse C11/t11re-M11p Kynbmypb1 I Yzl-Year-I'oo 2017 I Say1-M1mber-t/ucno 34

havarun musiqi matnindaki digar movzulardan da mii~ahida etmak miimkiindiir. Hamin ifadan "Urfani"nin miihiim musiqi ciimfalarindan birina diqqat yetirak:

Ni.imun~N24

.,~.J llR 1ll t M1f;J t h 1

J1i f1f :H1 ) .J

Olduqca sada iislubda gerc;:akfa~an bu musiqi movzusu 8dafat Nasibovun ifasmda tamarnifa miirakkab .~akilda tazahiir edir:

Ni.imunaN!! 5

. 4~\·iJfifr;IJWfrJ¥1 tN¥1trrr1rrrr1rrr1rf1

. 8dalat Nasibov gostarilan ni.imunada miiasir c;:alg1 texnikasmdan istifada edarak ikinci va iic;:i.inci.i barmag1 biiti.in simfarn eyni vaxtda toxundurmaqla melodiyada kic;:ik fasilalar yaratrru~dtr. Sazda maxsusi saslanma veran bu ifa iisulunun miiasir dovrda daha ifrat formalanna rast galinir. :

Qadim variant kimi xarakteriza etdiyimiz ifada sozii gedan havanm ba~qa bir ahamiyyatli hissasi da son daraca lokanik ~akilda gerc;:akla~mi~dir:

Ni.imunaN2 6 ·

~4Hft1i: t I Rit: t I R1

f, A A1FfH~ I; J; t1

Saciyyavidir ki, "Tiitak sasi" filmindaki ifada da ham.in hissa niimuoada oldugu kimi qisa-konkretdir. Sazm orta registrinda, "Urfani"nin tonikasmdan kvinta yuxan tonlarda ifa olunan bu niimunanin gi.iniimiizda a~1qlar tarafindan bazao qadarindan art1q improvizasiyaya maruz qald1giru goriiriik. Ela manim oziim gorii~larimizin birinda marhum ustad A§iq M~hammad Sadaxhmn evinda "Urfani"nio bu hissasini uzun-uzadi c;:ald1qda ifami dayaodmb de.di: "Bala,

113

Kii.ltiir Evreni-Umverse Culture-Mup Kyn&mvp&1 I Y1l-Year-I'oo 2017 I Sqy1-Number-t/11cno 34

uzun9uluq laz1m deyil, ustadlammz bunu y1gcam 9alardt;· san da ela 9al''. Dogurdan da, ifa91hq sanatinda edihm improvizasiyalar, badii-texniki artm:nalar na . qadar ol9iilii-bi9ili olsa, o qadar dayarli olar. 8ks taqdirda, musiqi oz istiqamatini dayi9ib asas movzudan kanara 9txa bilar ki, bu da havamn falsafi mahiyyatinin, tarixi-semantik tutumunun kolgada qalmas1 demakdir. Neca ki, bayagi giillarin, xallann alava edilmasi "Yaruq Karami" kimi zannc1 bir havam tadrican oyun havasma 9evirdi. . ·

Belalikla, alda olan variantlann ifa tarzi ila bagh . qeyd ed~ bilarik ki, Limamverdiyevin nota yazd1g1 "Urfani" qadim iislubda ifa edildiyl halda, digar ifalann musiqi matninda qadim ozalliklarla yana91, miiayyan maqamlarda nisbatan yeni keyfiyyatlar da mil9ahida olunur. Bu keyfiyyat dayi9malari zamanla "Urfani" havasmm daba silratli va improvizasiyah miiasir variantlarma gatirib 9txarIP19drr.

Hfiseyn Sarach ''Tutak sasi" filmindaki "Urfani" havas1mn ifa~1s1 kimi Yeri galmi9kan bu maqamda bir masalaya da miinasibat bildirmak istardik.

Bilanlar bilir, bilmayanlar da srravi mil9ahida yolu ila anlaya bilar ki, "Tiitak sasf' . filmindaki "Orfani" ifas1 mahz ~1q Hilseyn Sarachya maxsusdur. Lakin taassiif k:i, bu masala bu giln da birmanah 9ak:ilda yozumlanmrr. Bazan bilarakdan, bazan da masalaya tam balad olmadan sozil gedan havarun ifa91s1 kimi ba9qa-ba9qa a91qlann adt hallandmlrr. Buna gora da hazrrkt maqalada T.Mammadovun nota ko9i.irdiiyil Hilseyn Saraclmm ifas1 ila "Tiitak sasi" filmindaki "Urfani" arasmda miiayyan paralellar aparmagi garakli hesab edirik. Har iki ifamn musiqi matnina diqqat yetirdikda maxsusi 9algi ilslubu, fardi artikulyasiyl:!- prinsipi, hatta mazmun va forrna uygunlugu ozilnii a91q-a9kar bi.iruza verir. Masalan, Hiiseyn SaraclI 9ox vaxt

. "Urfani" havasllllil ba9langic pozisiyas1Dda asas movzunu ba9 barmaqdan va sllllq mizrabdan az istifada edarak ozilnamaxsus hazinlikla bir neya xana ifa edir k:i, buna har iki niimunada tasadiif olunur:

NiimunaN'!l7 Hiiseyn Sarachrun ifasmdan bir par9a

'it I PE !pl• IJJJldpJmJ!jj I

!Jaqapn•!eanu P1i nlf-' t"P' "Tiltak sasi" filmindaki "Urfani"dan bir par9a

~ .

~ @ __ .qjJJjl JntnJ1JJI J;JJJjJJJI

t:iJJJiplQiJJm' ]h;1JJkTp1 Bununla yana91, ustadm sozil gedan havada tez-tez milraciat etdiyi digar

musiqi ciimlalari da har iki ifada eynilik ta9kir edir: NilmunaN'!l 8

· Hilseyn Saraclmm ifasmdan bir par9a

114

'

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup Ky11&mvp&1IY1l-Year-I'oo2017 I Saw-Number-lfuCJ10 34

"Tiitak sasi" filmindaki "Urfani" dan bir par9a

1;.nnlfJDll:~-·'ftjJIJRJflljfo.:JWJljJI ~

jjfqj:ifJ:ll Hiiseyn Sarachmn ifa91hgma xas o.Ian alamatlardan biri da ustadm bir 9ox

a§1q havalanrun miiayya!l hissalarinda rnahmm dayandmb "<;oban bayat1" 9ahb­oxumas1drr. Masalan, "Diibeyti", "Goy9agiilii" va s. · havalarda 9ald1gi "<;oban bayat1", "Tiitak sasi" filmindaki "Urfani"nin giri§i ila iist-iista dii§makdadir. Sozti gedan filmdaki ifarun Hiiseyn Sarachya maxsus olduguriu tasdiq edan miihiim amillardan biri da sazm koklanma prinsipi il;;, baghdrr. M;;,lumdur ki, Bon;ali a§1qlan "Orta pard;;, kokii"nda sazm orta siml;;,rini bir-birila dig;;,r miihitl;;,rd;;, oldugu kimi unison v;;, ya oktava devizi olmaqla yox, kvinta intervah nisbatinda riizamlayrrlar. Bela olan halda sazm s;;,slani§ind;;, maxsusi harmonik 9alarlar meydana 9ixrr ki, bu da sozli ged;;,n "Urfani" havasmda ay1q-aydm hiss olunur. Ramin ifadan a§agidakI ciiml;;,y;;, diqqat yetirnk:

Niimuna N2 9

Bu niimun;;,n~ ifas1 zamam a§1qlar ikinci barmaqla II qrup orta simlari bayat1 v;;, kok p;;,rd;;,lari arasmdakI ;;,lav;;, p;;,rdada sixaraq oztin;;,maxsus akkord ;;,Ida edirlar. Saz anan;;,vi "Orta parda. kokii"nda 9ahnd1gi zaman bu akkord si bemol-do-si bemol-do saslarindan ibarnt olur. Yuxandalo niimunada isa saz qeyd edilan kokiin Bor9ab ·variantmda oldugundan dolay1 si bemol-fa-si bemol-do sasl;;,rindan ibarnt farqli bir akkord meydana 91Xml§drr. <;iinki orta simlarin biri va ya ikisi Bor9ah ;;,nanasina uygun olaraq ki9ik oktavamn lya bemol s;;,sina nizamlandig1 taqdirda, niimunadaki movzunun ger9;;,kla§masi zamam h;;,min saslar mahz fa sasini verir. Bel;;,likla, bizim musiqi§iinasliq noqteyi-naz;;,rind;;,n izah etmay;;, 9ah§<ligimIZ bu · mas;;,lalar bir daha siibut edir ki, "Tiitak s;;,si" filmindaki "Urfani" havas1m takrarolunmaz sanatkanmIZ Hiiseyn Sarach s;;,slandirmi~dir. •

"Urfani" a~1q bavas1mn eyni adh yalh niimunasi ila miiqayisasi Maraqhdrr ki, Azarbaycarun qadim gu§alarindan biri olan Nax91vanda geni§

yay1lmt§ yalhlardan biri d;;, "Urfam" ad1 da§1yrr. Bu yalh ila ilgili N.8zizaliyev yazrr: "$arur yalhlarmm §alu sayilan "Urfam" yalhs1 isa azamat, viiqar, mardlik 'va qahrnmanhq harnkatl;;,ri ila z;;,ngin · olan yalhlardandrr. Adi "ruh" soztindan gotiiriilan bu yalh ifa edilarkan yalh iizvlarinin biitiin badan azalan harakat edir.

115

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup Kvm,mvpbl I Y1l-Year-I'oo 2017 I SaV1-Number-tfucno 34

Cald va 9evik harnkatlarla ifa oluna.n yallida yalmz ki§ilar i§tirak· edirlar. Miirnkkab ifa harnkatlari ila zangin olan "Urfaru" yalhsma qadmlar va qizlar qo§ula bilmirlar. Bu yallmm aski 9aglarda varh, imkanh adamlar tarnfindan ifa edildiyi manbafarda · gostarilir. ifa xarakteri ifa seyifan "Urfaru"ru cavanlar toy §anlikfarinda oz maharnt, qabiliyyat, istedad va bacanqlanru niimayi§ etdirmak maqsadifa sifari§ vernrnk ifa edirmi§lar. Yallmm iki ifa variantl bu giiniimiiza qadar galib · 9atm1§dtr" (8zizaliyev, "$arq qaplSI" qaz. 2014, 24 aprel). Eyni ad1 da§1salar da, t~bii ki, a§1q_ bavas1 ifa yall1 tamamila farqli musiqi niimunafaridir. Yalhmn 2/4 ol9ilsii ilz;;irinda qurulan I hissasinin birinci variant! ifa "Urfani" havas1 arasmda musiqi-sintaksisi saviyyasind;;i da olsa ciizi OX§arbqlar hiss olunur. Lakin I hiss;;inin ikinci variantmda isa "Urfani" havas1 ifa uygunluq daha 9ox nazar;;i 9arpir. Masalan, sozii gedan variantm bir ciimfasini prinsip etibarifa ~1q Kamandarm ifa etdiyi "Urfani"nin a§agtdakt melodik par9as1 ila miiqayisa etmak olar:

Niimuna NQ IO Yall1dan bir par9a

Bundan ba§qa, hamin variantm digar bir ciimlasi isa i.imamverdiyevin nota koyiirdiiyii ·"Urfani"nin a§agtdakt hissasina uygun galir:

Numuna NQ 11 Yallidan bir pariya ~1q havasmdan bir par9a

ll ~ ll Y 11 V 11 \1 ~l 1 11 ' ~fffi . ,,.,.,., ~~\Jll:~~lf}J(DJl~:!I

Gostarilan · bu niimuna "Urfani" havas1 il;;i olduqca 9ox sasfo§ir. Omumiyyatfo, I hissanin ikinci variant1m 1 ton a§agt transponiza etm;;ikla "Urfani" bavas1 9alman p;;irdalarcfa yalhm ifa etdikda sozii gedan havamn intonasiyalan a91q §akilda oziinii biiruz;;i verir. "Urfam" yalhsmm II hiss;;isi 6/8 ol9iisiin;;i asaslamb tamamil::> farqli bir istiqamatda inki§af etmi§dir ki, bu, yalh tipina xas olan alamatlardan biridir. II hissanin hey bir variantmda "Urfani" havas1 ila h;;ir hans1 bir uygunluq gormiiriik. Belalikla, I hiss;;inin birinci variantmda sozii ged;;in hava ila kiyik i§artdar s;;iviyyasinda movcud olan ox§arl1qlar, ikinci variantda ciddi uyguri.luqlara gatirib <;:ixardrr. Yallimn II hissasinda isa yeni movzularm i§lanmasi ila musiqi tam farqli axarda inki§af edir. Har balda, bizim mii§ahida eda bildiyio;J.iz va bilmadiyimiz uygunluqlar bu nilmunalarin ortaq mall§ayindan xab;;ir verir.

SONUC . "Orfani" saz havas1 haqqmda ara§drrmanm yekun naticasi kimi qeyd ed;;i

bilarik ki, melodik dilinin xiisusiyyatlari, semantik yalarlar1 havamn bilavasit;;i

116 '

Kiiltiir Evreni-Umverse Culture-Mup Kvn1,myp&1IYil-Year-I'oo2017 I Savi-Number-f.f11CJ10 34

"samayi" musiqi nilmunalarindan oldugunu gostarir. 8vvallar agrr-agrr, yava§ tempda, sada-lokanik §akilda ifa olunan "Urfani", sonrala donamlarda solo saz ifa91hgmm inki§afi ila bir qadar tez tempda, daha ritrnik tarzda va improvizasiyah balda taqdim olunmaga ba§lami§d.Ir. Bundan ba§qa, geI).i§ yayllrm§ "Urfaru" yall1s1 oz. janr keyfiyyatlarina uygun olaraq farqli bir istiqamatda inki§af etsa da1 9ox giiman ki, ilkin marbalada adlID da§1digi saz bavasllllil intonasiyalanndan qaynaqlanrm§dlf. Bu eyni zamanda xasiyyat etibarila "Urfani" havasmm melodik strukturunda ham da raqs elementlarinin oldugunu gostarir. Tasadiifi deyil ki, bir srra bOlgalarimizda giioil bu giin da qara zurnada agrr-agrr 9ahnan kobna "Urfani" ila ya§h ki§ilar tempa uygun §akilda raqs edirlar. Belalikla, "Urfani" bavas1 qara zurnada va bazi ifa9tlann repertuannda agrr tempda, qadim variantda, aksar a§1qlar tarafindan isa bir qadar tez tempda, yeni variantda ifa olunmaqdad!f. Hans1 foq:nada ifa edilmasindan as1h olmayaraq bu hava an populyar a§1q musiqi nilmunalarindan biri olub saz havalafllllll §ah1 sayihr.

iSTIFADa EDILMI~ aDaBIYYAT

1. Bagrrov N. Azarbaycan klassik a§iq havalan. Baki-Trabzon, 2011, 192 s. 2.8zizgliyev N. Yaranmas1 Nax91van grazisi ilg bagh olan yal!Jlar xalq

ruhunu ox§ayan milxtglif 9alarlarla zangindir. "$grq qaplSl" qgz., Nax91van, 2014, 24 aprel

3.imamverdiyev i. Azgrbaycan a§1q ifa911Igi sgngtlillll saciyygvi xilsusiyygt}gri (Qgrb bolggsi ilzrg). Bala, "$irvanna§r", 2004, 138 s.

4.imamverdiyev i. Azgrbaycanm 20 saz bavas1 (III kitab). Baki, "$irvanng§r'', 2006, 94 s.

5.Qasimh M. Ozan-a§iq sgoati. Baki, "Ugur", 2011, 304 s. 6.Mammadov T. Azarbaycan a§lq yaradic1hg1. Baki, "Apostrof', 2011, 650

s. 7 .Rahimbayli N. "Urfani" a§tq bavasmm elmi-ogzari masaldlari. "Dgda

qorqud" top., Baki, 2009, 1(30) 8.$amil a . .A.§1q Orfaninin omilr yolu V;;) §eirlari. "Ortaq tiirk ke9mi§indan

ortaq tiirk galacayina". IV Uluslararas1 Folklor Konfransmm materiallan. AMEA Folklor instituµi, Bala, 2006, 1-3 noyabr

117