2007ko. MAIATZA-EKAINA29

ZENBAKIAK

6 Û KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

EEUSKALUSKAL HHERRIKOERRIKO Z ZUHAITZAKUHAITZAK

JJAPONIAKOAPONIAKO GGEREZIONDOAEREZIONDOA

MUNDUKOMUNDUKO APOARMAAPOARMATUAKTUAK

GGIGOTEAIGOTEA DDOROTEAOROTEA

MUNDUKO KROKODILOAK

KASKABELTZKROKODILOA

HHOONNTTZZAA HHAANNDDIIAA

MUNDUKO KROKODILOAK

KASKABELTZKROKODILOA

EUSKO JAURLARITZA

GOBIERNO VASCO

HHOONNTTZZAA HHAANNDDIIAA

MUNDUKO IGELAK

GASTROPHRYNE OLIVACEA

RHINOPHRYNUS DORSALIS

HYPOPACHUS VARIOLOSUS

RANA SYLVATICA

XENOPUS LAEVIS

GASTROPHRYNE CAROLINENSIS

ZOOLOGIA

AURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Kepa Zenarruzabeitia.Kolaboratzaileak: Jon Zubiri, Aitor Atxa, Ane Ariztondo, Barreiro, Oskar Azkona, Fidel Korta. Argazkiari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Cristina Urionabarrenetxea.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645Aleak: 4.000

Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.es

bost urtea - 29.zk - 2007ko MAIATZA-EKAINA

EUSKAL HERRIKO KOBAK

Mendukilo, Aralar mendien erraietan barna......................................................4

EUSKAL HERRIKO ZETAZEOAK

Katxalote txikia ...............................6

LEHENENGO ARRAINAK

Deltoptychius eta ischyodus ..........9

EUSKAL HERRIKO LUR HEGAZTIAK

Hontza handia ................................16

EUSKAL HERRIKO UGAZTUNAK

Milet txikia ......................................19

EUSKAL HERRIKO ITSASADARRAK

Butroeko itsasadarra ......................20

MUNDUKO ARRUBIOAK

Orban urdinetakko arribioa ............24

EUSKAL ARRAIN ABISALAK

Trachypterus Trachypterus.............25Aulopis filamentosus ......................25

EUSKAL HERRIKO ZUAITZAK

Arkazia ...........................................26Japoniako gereziondoa ..................26

EUSKAL HERRIKO ITSAS ARRAINAK

Kabuxa kataire ..............................27Kabuxa orbangorri..........................27

MUNDUKO TXAKURRAK

Kanitxea .........................................28

EUSKAL HERRIKO ZUHAIXKAK

Erratz-txilarra..................................30Ainarra arrunta ...............................30

EUSKAL HERRIKO PERREITXIKOAK

Boletus rhodopurpureus.................31Onddo purpura ...............................31

EUSKAL HERRIKO LANDARETZA

Itsas lilipa .......................................32Narcisus asturiensis .......................33

MUNDUKO APOARMATUAK

Gigotes dorotea ................................34

MUNDUKO MERUAK

Zakin meroa ......................................35Pinterna urdineko meroa ..................35

TROPIKAL LANDAREAK

Guzmania zingulata .......................39

MUNDUKO KOKODRILOAK

Kaskabeltz krokodiloa ....................42

EUSKAL HERRIKO TXIMELETAK

Mnemosine tximeleta .....................44Makaon...........................................45

KATUAK

Katu burmesa.................................46

NATURA 2000 SAREA

Ulia .................................................48

EUSKAL HERRIKO HONDARTZAK

Karaspio hondartza ........................50

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

CAJA LABORAL POPULAR: Entidad: 3035 Oficina: 0220 Control: 20 Núm. de cuenta: 220.0.00367.6

BILBAO BIZKAIA KUTXA: Entidad: 2095 Oficina: 0355 Control: 76 Núm. de cuenta: 38.3024282.7

Urteko kuota: amabi ale urtean: 36 euroARPIDETZAARPIDETZA BOLETINABOLETINA

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIA

“Kultura Sailak diruz lagundutako hedabidea”

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO

KULTURA SAILA

DEPARTAMENTO DE CULTURA

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO NATURA

Zure aldizkariaWeb: w.w.w. adeve.es

EUSKO JAURLARITZA

GOBIERNO VASCO

Lur azpia ikertu gabeko sei-garren kontinentea delaesan ohi da, ezezaguna etamisteriotsua. 2005eko udanjendearentzat zabaldu zene-tik, baina, Mendukilo leizezu-loak zirrarazko munduhorretan barneratzeko auke-ra ematen du; EuskalHerriko bihotza den Aralarbere sakonetik ezagutzeko,bere erraiak ikuskatzeko.

Nafarroa iparraldean,Plazaolako Partzuergo

Turistikoaren eremuetan etaAralarko mendilerroarenmagalean. Zehazkiago,Larraun bailaran, Astizko kon-tzejuaren herri lurretan dagoMendukilo.Leizezuloan tenperatura 8-10gradukoa da, eta hezetasunalatza -%98-100 artekoa-.Udazken eta neguan ur ugari izaten du, zonaldeko prezipitazio-

ak laster batean iristen baitira haitzulora. Udan, berriz, dezentelehortzen da. Kobazuloaren ahoa, gutxi gorabehera, 750 metro-ko altueran dago. Hain azalean egonik, euri jasa baten ondoren,ordubetera jada ura Mendukiloko barrunbeetara iritsi da.Punturik sakonenean kobazuloak 90 metroko gorabehera du.Ormazarretako simak, berriz, Aralarko sakonenetakoak, 575metroko gorabehera du. Ahoa, horrenbestez, zabala eta handiada. Berau zeharkatu ostean galtzada-harriz atondutako aldapabat jaitsiko du bisitariak eta hor hasiko da orain arte espeleolo-go gutxi batzuen eskura bakarrik zegoen bidaia. Megafonozlagundutako 50 minutuko bisita gidatua lur azpiko altxor biziaezagu-tzeko. Leizeak bost gela ditu 350 metro inguruko ibilbi-dean banatuta. Dena den, azkeneko bi gelak itxita daude jen-dearentzat, haitzuloaren kalitatea zaindu eta bertan bizi denfauna errespetatzearren.Artzainzulo da sartu eta bisitariak berehala topatuko duenaurreneko gela. Hantxe hartzen zuten aterpe mendian ibiltzenziren ardi eta artzainek, duela urte asko –Lehen Burdin Aroko(900-200 K.a.) aztarnak agertu dira-, eta hortik datorkioArtzainzulo izena. Areto berean, bestalde, bada horma berezibat, antza etxola baten arrastoa. Leizea ukuilu izateko baliatukozutela erakusten du horrek, azienda bertan gorde ei zuten.Leizearen izenak horretan du jatorria. Hots, Mendukilo mendiukuilu da. Horrez gainera, halako tokietan ohikoak diren estalak-tita eta estalagmitak beha daitezke. Hala eta guztiz ere, esanbeharra dago urak jadanik ez duela lanik egiten eta bertan dau-den estalaktita eta estalagmitak, nolabait, hilda daudela.Ibilbideari jarraiki, Laminoson gelan iritsiko da bigarren geldialdia.Formazio ekologikoak anitzak eta ugariak dira gelaune honetan.Hemen, oraindik, urak badu bizia eta “gours” edo pu-tzutxoak ikusdaitezke, eta horiekin batera estalaktita eta estalagmita festa ikus-garria.Azalera handikoa, 60 metro luze eta zenbait puntutan 20 metro-ko altuera, da bisitagai dagoen hirugarren gela, Herensugearena.Izena herensuge aho tankera duen gela delako hartzen du etabertan, besteak beste, San Migelgo Teodosioren eta dragoiarenistorioa entzuten da megafoniatik.Ibilbidetik kanpo utzi dituzten bi gelak Gerlarien Gotorlekua etaIntxixuen Gordelekua dira. Gerlariena 50 metro luze gorantz eta

4

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

KO

BAK

MENDUKILOMENDUKILO, , ARALAR MENDIEN ERRAIETARALAR MENDIEN ERRAIETAN BARNAAN BARNA

bolumen handiko gelaunea da; bigarre-na, berriz, beherantz doan tutu estu batda. Hauek ikusi ahal izateko leizea askozulatu eta hainbat egitura apurtu beharrazegoen eta horrek kaltea eragin ziezaio-keen. Horregatik geratu dira biak babes-tuta. Gainera, horietan bizi da haitzuloandagoen izakietako bat, troglobioa.Antropo bat da, intsektu txikitxo bat,kobazuloaren kondizioetara egokitutadagoena. Bi gela hauez gainera,Laminosin gelak ere badu bisitatzen ezden azken gelaune bat.

Atonketa, zuhurtziaz

Leizean egindako atontze lanetan nabar-mendu beharreko berezitasunik bada,zuhurtasuna da hori. Biziki arduratu diralur azpiko altxorrak ez hondatzeaz etahainbat neurri hartu dituzte. Esate bate-rako, sarreran zegoen adreiluzko hesiakentzea izan zen aurreneko lana. Leizeaaireztatzeko zulo bakar hori itxita zegoe-nez, arnasa hartzeko aukerarik ez zuen,eta argiak ere ez zuen bertan sar-tzerik.

Pareta eraitsi eta laster batean gauzatuziren aldaketak: zuri koloreko paretakberde izatera pasatu ziren. Horman bizidiren mikroorganismoek ematen diotekolore hori. Izan ere, haitzuloetakomikroorganismoek egokitzeko gaitasunhandia dute. Argirik gabe, kimiotrofoakdira, beste organismo ba-tzuk sortutakomateria organikoaz elika-tzen dira.Argia izanik, berriz, fotosintesia eginezlortzen dute energia, landareek bezala.Beste zenbait haitzulotan gauza beragertatu izan da, baina argi artifizialaerabiltzeagatik. Halakoetan, gaitz ber-dea deitzen zaio fenomenoari, eta argiartifiziala sartzeak haitzuloko bizidunakaldatzea eragin duela erakusten du.Bizidun horiek kalterik jaso ez dezaten,gaitz berdea ekiditeko alegia, argizta-pena arreta handiz zainduta dago leize-aren ibilbidean zehar. Bonbillak denbo-ra gutxian egoten dira piztuta. Argibakoitzak ez du lau minutu baino gehia-go ematen piztuta. Bisitariak aurrera

egin ahala, atzeko argiak itzali egiten diraeta aurrekoak piztu. Aldizkatze sistemada.Plataforma flotatzailea da zuhurtasunprintzipioaren beste erakusgarrietakobat. Ibilbidearen alboetan jarritako zuta-beek eusten diote pasabideari. Ez dagozoruaren gainean finkatuta eta, horriesker, urari bere lana egiten uzten zaio,egitura bitxiak sortzen. Tantaz tanta eror-tzen da ura zoruraino pasabidearenzulotxoetatik iraganez edo horiekin talkaeginez eta, pixkanaka, egitura zilindrikobat sortzen da, espeleotema. Sabaitikbeherantz eratzen den espeleotemariestalaktita deitzen zaio. Haitzuloarenzoruan, berriz, estalagmitak eratzen diraur-tantak erortzen diren lekuan.Estalaktitak eta estalagmitak elkartzenbadira, zutabeak sortzen dira. Eta, horiezgainera, urak beste hainbat egitura eresortzen ditu: koladak, banderak, gours-ak...Alderdi biologikoari dagokionez, aintzathartu dituzte haitzuloko bizidunak ere.Mendukiloko sarrerako metalezko hesiakbarra horizontalak ditu. Horri esker, ferra-saguzar handiak badu bere bizitokiansartu eta ateratzerik ere. Saguzar hori ezda gauza okertuta hegan egiteko, eta,hegoak horizontal dituela, ez da sartzenbarra bertikalen artean.Kalteak ekiditeari begira, bestalde, bisi-tak egiteko garaian taldeko kopurumugatua jarri dute, 25 pertsonakoa dagehienera 50 minutuko bisita egin deza-keen taldea. Bestetik, hiru estazio klima-tiko daude leizearen barruan, tenperatu-ra, hezetasuna, atmosferaren presioaeta beste hainbat ezaugarri neur-tzeko.Azpimarragarria da Astizko leize hauizan dela Estatu espainiarrean halakoekimen bat egiten aitzindaria.

5

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

KO

BAK

6

EH 29Zk.

EZAUGARRIAK: Kaxalote txikiak gor-putz sendoa du, grisa kolorekoa, nahizeta behekaldea zurixa edo larrosa argikolorekoa izan.Kaxalote nanoarekin nahasten ohi da,2,1 metroak gainditzen ez dituena eta135 kilo pisatzen duena. Gainera, gor-putzaren kolorea antzekoa dute.Kaxalote txikia 1996 urtera arte ez zenespezie gisa hartu.Berezitasunen artean, kokotsetik adben-tadorera gorputzaren luzeeraren ehune-ko hamarrena dagoela. Kaxalote nanoa,aldiz, ez da horretara heltzen.Kaxalote txikiak buru karratua du. Goitikikusita konikoa dirudi. Beheko masailatxikia eta atzeratua du.Bularreko hegalak zabalak eta laburrakdira berean, baina aurreratuak daudegorputzean. Bizkarreko hegala, aldiz,txikia da, gakodun formakoa eta atzekal-dean dago. Honen luzee-ra gorputzaren ehunekobostera heltzen da.Buruaren atzean, iladazuri bat du zakatz batengisa funtzionatzenduena.Gaztetxoek burua zorro-tzagoa dute helduekinalderatuta, gainera,gehienek orbain zuri batdute begiaren aurrean.TAMAINA: Helduek 2,8-3,4 metroko luzeera iza-

ten dute eta 315-400 kiloko pisua izatendute. Jaioberriek, ordea, 1,2 metrokoluzeera izaten dute eta 55 kiloko pisuaizaten dute.BIOLOGIA: Hiru eta sei kideko taldeetanbizi ohi da (Batzuetan 1-10 kideko talde-ak osatzen ditu). Baina, zaila da zerehau ikusi ahal izatea, izan ere kostalde-tik urrun ibiltzen da eta bizimodu bitxiadu.Deskantsatzen duenean baino ezin dai-teke ikusi. Orduan, azalean flotean ego-ten da, buruaren zati bat eta bizkarra

airean dituelarik eta izatza uretan zintzi-lik duelarik. Atsedena hartzen duenean,itsasontziak bere albotik igaro daitezkeisilik baldin badoaz.Gainontzeko zere txikiekin alderatuta,hau azalera irtetzen ohi da arnasa polikieta lasai hartzeko. Airea isurtzekomodua baxua da eta ez du arreta era-kartzen. Batzuetan, uretatik at saltoakegiten ditu, zuzen irtenda eta sabelarengainean jausten delarik.Izutzen denean, hesteetako likido gorribat botatzen du eta gero murgildu egiten

da ur hodei handi bat utzi-ta. Ikertzaileek uste dute,mekanismo hau abata batizan daitekeela etsaien-tzat, txipiroien tinta gisa.Zere hauen kumeak uda-berrian jaiotzen dira,hamaika hilabeteko ernal-diaren ostean. Arrek hel-dutasun sexuala lortzendute 2,7-2,8 metroko luze-era dutenean.E L I K A D U R A :Zefalopodoak, arrainaketa oskoldunak jaten ditu.BIZILEKUA: Kostaldetik

urrun dauden ur sakonetan bizi da,plataforma kontinentaletik at.HEDAPENA: Zabalera mugak urepelak, subtropikalak, eta tropikalakhartzen ditu barnean; Atlantiar, Indiareta Pazifikokoak, hain zuzen ere.Amerikako Estatu Batuetako hego-ekialdeko kostaldeetatik luzeerabatera komunak dira, baitaHegoafrikatik, HegoekialdekoAustraliatik eta Zelanda Berriatik hur-bil ere. Ez dago jakiterik isolaturik bizidiren.Bizkaiko Golkoan holako animaliakaurkitu daitezke, obserbazio anitzegin ez diren arren.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZE

TAZE

OAK

KAXALOTE TXIKIAKogia breviceps

7

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZE

TAZE

OAK

EZAUGARRIAK: Izurde muturzuriakgorputz mardula eta handia du. Azalarenkolorea beltza eta grisaren artekoa da,salbuespenak salbuespen, azal zurikoakere badaude.Behekaldea zuria izaten dute pedunkulukaudalera arte. Buztana gris aedo beltzakolorekoa dute. Berezitasun bat dutehauek, bi gune zuri izaten dituzte bizka-rrean, bata hegalaren atzean eta bestea saihets aldean.Musturra laburra eta lodia du. Izenak muturra zuria duelaadierazi, ez da beti hala izaten. Ekialdean bizi direnek mutu-rra zuria izaten dute eta mendebaldean bizi direnek ilunago-ak izaten dituzte eta talde handiagoetan bizi ohi dira.Eskarda, gorputzaren erdian kokatzen dena, beltza, garaiaeta falkatua izaten da, batez ere helduen kasuan.TAMAINA: Arrek 2-3-4 metroko luzeera izaten dute. Emeek2-3-4 metroko luzeera izaten dute. Jaiotzean, 1,2 metrokoluzeera izaten dute. Jaioberriek 40 kilo pisatzen dute,heduek, ostera, 175-180 kilo izaten dute.BIOLOGIA: Muturzuriko Izurdea 2-30 kideetako taldeetanegoten ohi da. Batzuetan, 50 kidekoetan ere. Salbuespenaksalbuespen, noizbait 1500 kideko taldeak aurkitu dira.Igerilari azkar eta bikaina da. Azkar igeri egiten duenean, gor-putz osoa igotzen du uretatik arnasa hartzeko. Sarri askotan,zere arruntekin eta orkekin nahasten da. Olatuekin jolastendu, batez ere itsasontzi handien alboan dagoenean, baina,supituki jarraitzearen grina albo batera uzten du.Hala ere, talde batzuk zailak dira ikusteko.Elikatzen denean, mogimentu akrobatikoak egiten ditu etasaihetsen edo bizkarraren gainean jausten da.

Kumeak ekainean eta irailean jaiotzen dira eta luzeera eta

pisu handiarekin (1, 2 metroko luzeera eta 40 kilo), ur hotze-tako erditzera egokitzeagatik. 2 metro neurtu arte ez dute hel-dutasun sexuala lortzen.ELIKADURA: Kostaldeko arrain-sardak, zefalopodoak etaoskoldunak jaten ditu.BIZILEKUA: Ur hotz, epel eta Ipar Atlantikoko ur subartikoe-tan bizi ohi da, Kantauriar itsasoraino. Plataforma kontinenta-lean erraz ikus daitezke, batez ere hortik hurbil.HEDAPENA: Lagenorhynchus generotik iparralderantza biziden espeziea da eta zabalera eremua oso zabala da.Iparralderantza bizi direnak Artiar Zirkulu Polarraren izotzeta-tik hurbil egoten dira. Cod lurmuturrean dago Atlantiar mende-

baldearen hegoaldeko muga.Portugal da Atlantiar mendebal-dearen muga, izan ere, ez diraoso komunak Britainia Handian.Gune batzuetan, izurde mutur-zuriak kostaldetik hurrun mugi-tzen dira edo ipar-hegora joatendira, sasoiaren arabera. Bestegune batzuetan, BritainiaHandian, adibidez, bertangeratzen dira.KOKALEKUA: Ipar Atlantikokour epel-hotz edo subartikoetan.

IZURDE MUTURZURIALagenorhynchus albirostris

8

EH 29Zk.

Lezeren sarrera eskergak gure begirada erakarriko duGasteiztik Iruñearako errepidetik joaterakoan. Mendia

aldenik alde zeharkatzen duela ematen du, tunel artifizialbaten modura. Ilarduia herrian jarrita dagoen iragarki batekpaseatzera gonbidatzen du eta kamino txiki batek eramangogaitu, minutu gutxi barru, harizti gozo baten erdian dagoenkobazuloaren sarrerara.

a) Erreka ondotik abiatuz, jarraitu eskubiko ertzekobideskatik. Zentral elektriko zahar baten atzetik igaro ondoren,Lezeren 70 metro dituen sarrerara iristen da. Uharrea leizea-ren hondotik jalgitzen da, garai bateko metalezko zaldainbatek harpean aurrerago joateko aukera emango digularik.

Uharrearen goiko partea 100 metro gorago dago, mendiarenbeste aldean, sakonune itzel baten hondoan, tunelak gutxigora behera 500 metro dituelarik.

Itzulera ezkerreko ertzetik egitea gomendatzen dugu, harkai-tzak eta sasiarteak inguratuz, harrobiko bidera eta abiatugaren zubira eramango gaituen xenda polit batetik.

Lezeko beheko partearen sarreraren bertikalean, 450 metrota-ko karaitzezko harresiak itsura nahasizko ataka bat ageri du.Bista ikusgarria eta, era berean, zorabiagarria eskeiniko diguLezeko goi sarrera inguratzen duen harresiaren isurialde ahu-rraren gain (txango nahiko zaila, 2or., desnibela 400 m).

Ur eroapen zahar batek zeharkatzen du mendia harresiarenaltura erditik; mendiaren beste aldean jasotako urak garraia-tzen ditu beheko sarreraren oinean kokatutako zentral elek-trikora. Eroapenaren mantenimendurako harrian tailatutakoxenda batek erasotzen dio malda burzorabiagarriari etaOlanoko gandorrera eramaten du, atakaren ingurura.

b) Zentral zaharraren gainetik, xenda bat doa harritzan gora,zementatutako eroapenaren azpitik pasa eta arraildura zuzeneta ilun batera eramanez. Harrian landutako igarobideakarrailduraren ondotik doan ertza eskalatu eta altura hartzendu, oso modu arriskutsuan, behe harresiaren gaikaldetik.

Nolabaiteko ziurtasuna eskeintzen zuen kablea ez dago gauregun, eta zuhurtasun handiz joateko eskatu beharreangaude.

Xenda eroapenaren azpitik pasatzen da muino aereo bateraheldu aurretik. Bertatik Lezeko sarrera ikusiko dugu, sapaia-ren mailatik, ur ibilguaren irteeraren gainetik 70 metrotara.

Goraxeago xendak, betiere ondo markatua, malda belartsuhandian gora egiten du, Koloxkako ataka bitxiaren oinerainoeta eskubi aldera zuzentzen da sasiartean pasabide erosobaten bila. Behin 870 metrotako alturan, ezkerralderuntzbihurtzen da bapatean eta hegal erditik zeharkatzen du lapiazeta karaitzezko harxapalez osatutako ingurune bat (seinali-zazio gorria). Ibilbide akzidentatu samar baten ondoren (IIbehe), atakara iritsiko gara, modu harrigarrian tailatua 80metro alturako extraplomo baten gainean, Lezeko Balkoi

NA

TU

RA

GU

NE

PA

REGA

BEAK

LEZE

AAGGUURRAAIINN,, AARRAABBAA

9

EH 29Zk.

zoragarriaren bertikalean. Zabaldiarengaineko bista, kobazuloen sarreran, izu-garri burzorabiagarria da, zeren horma-ren ardatz bertikalari dagokionez atzera-tuta bait dago, eta mendia amildegiruntzerori behar duelaren ustea somatzenda.

Posible da Koloxkako Atakara zuzeneaniristea korridore handiaren hondotik,balizaketa gorriari segi ordez. Bainamalda oso gogorra da eta denbora guz-tian hain erosoak ez diren sasiartez etapasarte harritsuz hornituta dago.Atakatik, zenbait metro jaitsi behar ditu-gu korridore handiruntz eta jarraianeskubiko harkaitzei eraso (II), 985metrotako alturan dagoen mendiarentontorrera eramango gaituen balizaketa-ri jarraituz.

Itzulera HMruntz jaisten den maldahandi erregularretik egitea gomenda-tzen dugu, sastraka artetik lerratu etaharitz sendo batzuen gainetik 775metrotan estabilizatzen den bide ilunbatean barrena joanez. Ezkerretara bila-tu beharko dugu orduan piskanakanabatmentzen doan bide bat, isurialdeharritsutik 790 metrotako altueran sar-tuz. Erlaitzetik egiten den pasarte politbatek barrera batera eramango gaitu,bizkar handitik jaitsi aurretik, non igoera-ko bidearekin elkartzen bait da 770metrotan.

Bada ibilbide guztiz eder bat,Euskal Herrian burutu daitez-keen interesgarrienetakoa,Lezeko ingurua ezagutzekoaukera eskeiniko diguna.Sarritan bidetatik kanpo doaeta bertatik inguratzen dituamildegi burzorabiagarriak.Mendizale trebatuei zuzen-duak daude beraz, eta oineta-ko onekin eta burdinez perra-tutako makilaren laguntzazjoan beharko dugu ahal dela-rik (3or.30’ J-E, desnibela 700m).

c) 200 m Lezeko base-rriaren aurretik, jo ezkerralde-ra harrizko pista batetik lehen-dabiziko kurbaraino eta hartueskubitara zuzenki mendira joeta eskubiko ertzetik (ekial-dea) sakan harritsu nahikoestu batetik doan bide bat.Harkaitzetik pasarte polit batigaro ondoren, lehen adierazi-tako malda erregular handia-

ren oinera iritsiko gara. Ezker alderaetorri orduan, bide nabarmen horretatiksegituz igotzen den sakan aldera. Lastergaindituko dugu eskubitik 950 metroalturan dagoen lepo bat, bertatik 200metro sakoneko Lezeko sakonune itzeladeskubrituko dugularik. Oraingoanhondo hondoraino jaitsi behar dugu,garo artetik, ibilera EIEruntz mantenduz,ur eroapenaren sortzaile den lakurainoiritsi asmoz.

Behin sakonunearen hondora iritsiezgero, bideska bat doa eskubiko ertzetik,urjauzi eder baten gainetik pasa, etadesagertu egiten da ondoren galeriarensarreraren inguruan. Azken urjauzi bat,15 metro alturakoa, jauzten da zeruzabaletan sakonune ilun baten hondora,justu 30 m alturako Illaragorriko Portalhandiaren oinera (1 or. 30’). Urjauziarenondoan, muino aereo batek inguruaribegirada bat botatzeko aukera emangodigu jaitsierari eskubiko korridore mal-datsu eta guztiz irristakorretik ekin bainolehen (20 metrotako rappel bat egin dai-teke terrenoa oso bustia baldin badago).

NA

TU

RA

GU

NE

PA

REGA

BEAK

10

EH 29Zk.

NA

TU

RA

GU

NE

PA

REGA

BEAK

Hegoaldean 200 metrotako alturatik menderatzen gaituengandorrera igotzeko, ezkerretik, basoan zehar, inguratu behardugu harresi zorabiagarria. Horretarako, azken urjauziarengainera itzuli, uharrea zeharkatu eta ekialderuntz sakan arbo-latsu batetik sartu behar da. Ahal den lekutik eskubiko ertzerahurbildu, beste angulo batetik ikusten den galeriaren sarreraribegirada bat botatzeko (ikazgileen plataforma, harkaitzenoinean). Eragozpen berezirik gabe igo daiteke ertzetik (II mai-lako pasarte bakar batzu) 900 metrotako altura arte. Mailahonetan, artaldeek maiz erabilitako trabesiako xenda batekinelkartzen da, bertatik Olanoko Haitzera (1083) iritsiko garela-rik. Xenda bera eskubi alderuntz doa oso arriskutsuak bainaartaldeak pasatzeko ondo egokituta dauden biragune batzue-tatik, eta 10 minututan Lezeko Balkoi bitxira eramango gaitu.

Amildegiaren gain makurturik dagoen plaka baten igaroketak,bidearen hasieran, zenbait arazo sortu lezake zorabioberakdiren pertsonengan (I). Aurrerago modu harrigarrian egindakobideak, 80 metrotako uztai handiosoak osatzen duen harperaeramango gaitu lehenengo leizean. Honen bertikalean antze-mango dugu Koloxkako ataka bitxia, b)-en adierazi duguna.Balkoi harrigarri honetatik aurrera eginez, sakonaren hondoa-ren gainetik 125 metrotan, lurra ardien zimaurrez beteta duenharpe batera iristen da. Bestalde, egoitzaren hondarrak eresomatzen dira. Ez dirudi ingurune harrigarri honetaraino sar-tzeko aipatu dugun bideskaz gain beste biderik dagoenik.

Menderatzen gaituen gandorrera heltzeko, gure urratsetanatzera jo behar dugu eta artaldeen arrastoetatik jarraitu.Hainbat bide dago, oso maldatsuak baina ibilgaiak, arbolezta-tutako maldari erasotzen diotenak Olanoko Haitzaren eskubi-tara irtetzeko, 1000 metrotako alturan (II). Behin gandorrerahelduez gero, hegoaldeko isurialdera jaisten den seinalizaziogorrira iristen da. 770 metrotan, atakaren azpian, hartu bizka-rra zeharkatzen duen xenda horizontal bat, ondoren eroapenazeharkatu eta aurrekaldeko isurialde harritsuan gora egitendu. Langa bat iragan eta jarraitu erlaitz moduan tailatutakobidetik, zein 790 metrotan irtetzen den malda erregularrera.Honen bukaeran aurkitzen da igoeran erabili dugun bidea (740m).

Gasteizko Espeleologi Taldeak ekipatu du Lezeko Galeriarentrabesia, naturazko tunel bikain honen urjauzi ugariak gaindituahal izateko. Korrontearen indarrak zenbait puntutan ur hotze-tan igeri egitera behartzen duenez gero, jantzi isotermo batezjoan behar da eta egoera delikatutarako rappelaren teknikaondo ezagutu (espeleo nahiko zaila, 5or. J-E, desnibela 360m).

Ibilbideak hamar bat urjauzi garrantzitsu (12 m) gainditzeaeskatzen du, hala nola korronte desberdinetako putzuak ere,570 metrotako distantzian eta 110 metrotako desnibelaz (I).Jauzileku txiki ugari daude, uretara salto eginez gaindi daitez-keenak. Sapaia oso altutik doa trabesia guztian eta galeriarenzabalera berdintsu mantentzen da (3 edo 4 metro).

11

EH 29Zk.

KOKALEKUA: Presazelai Otxandiotik kilometro bateradago, herri hori Barazar mendatearekin lotzen duen errepi-dean. Barazar mendatetik bertara 4 kilometro daude.Presazelai gune biok elkarrekin lotzen dituen beherenekoaldean dago, Mekoleta auzoko saihesbidearen alboan.DESKRIBAPENA: Pagadi motz zabal batek babestutadagoen Presazelai atsedenlekua handia da eta Urkiolaibaiaren ertzetan dago. Ibai horretako urak Durangaldeko men-dietatik datoz. Ibaian zubitxo txikiak jarri dira, lekuari itxuraberezia ematen diotenak.Atsedenlekua itxuratzen duen pagadiarekin batera, haltzak,haritzak, sahatsak, hurrondoak eta astigarrak aipatu behar dira.Mahaiak daude bertan. Horrela bada, atsedenleku hau lasaieta goxoa da.IBILBIDEAK ETA INTERESGUNEAK: Otxandio uria:1254 eta1280 sortu zuen Diego Lopez de Haro jaunak, hots, Bizkaikohamazazpigarren jaunak. Otxandio uriak oso hirialde zainduadu. Honako eraikinok aipatu behar dira: -Udaletxea, zeinen fa-txadan nabarmentzen baitira hiru armarri barroko (bat,Espainiakoa; beste bat, Bizkaikoa; eta hirugarrena, urikoa (etaalbo bateko eguzki-erloju bat; Santa Marina parroki eliza, iazonako alde guztietatik ikus daitekeen dorre dotorea duena;bolatokia, hau ere plazan (bolatokiaren gainaldea harrizkozutabeetan bermatzen da, hiri-multzoaren estilo arkitektonikoagordez); eta Vulcano iturri neoklasikoa. Uriko irteeran,Urkiolaranzkoan, Paduako San Antonio Baseliza ikus dezake-gu, haritzek jagona. Kontrako norabidean, Barazarreranzkoan,San Martin baseliza ikus dezakegu, Santa Marina tenplua berri-ro eraikitzen zen bitartean zin-elizaren eta parrokiaren lagun-tzaren funtzioak betetzera heldu zena.San Bernabe elurzuloaBildutako elurra ustiatzen eta merkaturatzen XVII., mendearenhasieran hasi ziren bizkaitarrak. Bereziki arrazoi terapeutikoen-gatik erabiltzen zen. Arrazoi horiek garai hartako medikuntza-itunetan azalduak ziren. Era berean, edari izoztuak lantzekoerabilitzen ziren. San Bernabe elurzulo honek Otxandio urikobiztanleak hornitzen zituen. Erabilerarik gabe geratu zen hogei-ko urteetan, industri izotza Gasteiztik ekartzen hasi zirenean.Ibilaldia, gutxi gora-behera ordubetekoa, atsedenlekuan hasikodugu. Mekoletarako errepidera joango gara. Urkiola ibaiaren

gaineko zubia gaindituta, basabide batean gora egingo dugu.Basabide hori bizkarraren gainera doa pinudian zehar.Argiuneren batean Anboto mendia eta Arangioko haitzlerrobasotsua ikusi ahal izango ditugu. Gutxi barru helduko garapagadi-harizti batera. Leku hori XVIII., mendeko galtzada batpasatzen den pasabide zabal eta lau batean kokatuta dago.Aurrera jarraituko dugu, beti ere goiko aldetik, Astikurutzekotontor apala gaindituz. Bertatik basabide bat hartuko dugu, SanBernabe elurzulorakoa. Forma biribila eta harri-hormak dituenelurzulo hau sei metro sakon da. Beraren alboan geratzen diraputzuaren karelaren inguruan zegoen etxeñoaren hondakinak.Baso hostotsuaren pean behera egingo dugu aldats gogorrekoeta orbelez estalitako bide zahar batetik. Baso hezea bizilekuegokia da haritz-iratzearentzat. Izan ere, iratze bitxi hori zuhai-tzen enborretan hazten da. Otxandioko ingurabidearen ondokobasabide batera irtengo gara. Urkiola ibaiaren pareko bideasfaltoztatu lasai batekin bat egingo dugu. Eskuinetara jokobagenu, Otxandioko gunera helduko ginateke berehala.Guk ezkerretarantz egingo dugu, baserri baterantz, zubi bate-raino. Berau zeharkatuz gero, atsedenlekurako errepide baterairtengo ginateke. Hala ere, oraingo honetan ibai ondoko bidebatetik ibiliko gara, haritzen eta pagoen itzal hostotsuaren peanmurgildurik. Ibilbidean zehar ikusi ahalko dugu nola doan taxu-tzen ibaia lurrean markatutako meandroak. Bideko txabolabatek adieraziko digu errepidetik bereizten gaituen apurra.Mekoletaranzko zubira irtengo gara.

Barazar mendietako ibilbide botanikoaIbilbide hau basabide batean zehar egingo dugu, ZeanurikoZubizabala eta Dimako Lapurrerreka mendien ingurunean. Hirukilometro ibilbide ederra da, zeinetan zuhaitz-landaketa ezber-dinak ikus baitaitezke: Lawson altzifrea, haltza, larizio pinua,izei gorria, pagoa eta abar. Lurzati bakoitzaren aurrean zuhaitz

bakoitzaren izena, ezaugarriak eta erabilerakazaltzen dituen kartela aurkituko dugu.Ibilaldian zehar, mendi antolatu eta basoaribegirra kudeatuaren abantaila somatu ahalizango dugu.Ibilbidea basabide leunetan zehar bizikletazegiteak zona hobeto ezagutzea eta inguruarengaineko ikuspegi zabalagoa izatea ahalbidetu-ko du. Izan ere, Altungana- rantz eta Zumeltzaatsedenlekurantz hurbildu ahalko ginateke,Presazelai atsedenlekura erosokiro heltzeko.

PPRREESSAAZZEELLAAIIPPRREESSAAZZEELLAAII

OOTTXXAANNDD IIOOOOTTXXAANNDD IIOO

JO

LA

SA

LD

EA

K B

IZK

AIK

OM

EN

DIE

TA

N

12

EH 29Zk.

ITSAS KATUEN HELDUERA

(HOLOZEFALOAK)

EZAUGARRIAK: Ischyodus delakoa-ren ezaugarri nagusia zen bere gorpu-tza luzanga zela, eta lodieraz murriztenzihoala isa-tsera hurbiltzen zihoan hei-nean, zigor moduko punta fin bateanamaitzeko. Bere begiak handiak zireneta ezpainak kurbatuak. Bizkar-hegatshandi bat ere bazuen, aurrealdeanezten batekin. Bestalde, abaniko-for-mako bi bular-hegats zituen. 150 milioi urte iragan badira ere,Ischyodus delakoa egun Atlantikokoeta Mediterraneoko ur sakonetan, baitaBizkaiko Golkokoetan ere, bizi den chi-maera munstrosa delakoaren berdinazen, bai itxurari, bai formari eta baitatamainari dagokionez ere. Chimaeramunstrosa delakoan, bizkar-hegatsekoeztena guruin pozoitsuetara lotua dago, Ischyodus delakoanez bezala.TAMAINA: 1,5 metroko luzera.ELIKADURA: moluskuak eta krustazeoak jaten zituen. Berehortz-xaflei esker horien oskol eta maskor gogorrak txikitu zi-tzakeen.

NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Jurasikoaren erdialdetikPaleozenora arte bizi izan zen, egun Europa eta ZeelandaBerria kokatzen direneko horretan zeuden itsasoetan. Bereaztarna fosilduak Frantzian, Ingalaterran, Alemanian etaZeelanda Berrian aurkitu dira.

Itsas katuak, arrain kartilaginosoen bigarren talde garrantzitsuko kideizanik (Kondriktieen klasekoak), Karboniferoaren hasieran azalduziren. Garai hartan, jadanik egun bizi diren itsas katu modernoen itxu-ra bera zuten. Egun 25 espezie desberdin daude, Holozefaloen azpi-klasean bilduak. Horiek guztiak ur sakonetan bizi dira.

LEHE

NEN

GOAR

RAIN

AKAR

RAIN

EN E

BOLU

ZIOA

ISCHYODUS

DELTOPTYCHIUS

EZAUGARRIAK: Deltoptychius izan zen Karboniferoaren hasie-ran eboluzionatu zuen lehendabiziko itsas katuetako bat. Beregorputzak ondorengo modernoen ezaugarri guztiak zituen.

Bere gorputz kartilaginosoa luzanga zen, etazigor baten antza duen itsas oso fin bateanamaitzen zen. Bere begiak handiak ziren, etahoriei esker itsas hondoetan ikusi zezakeen.Ahoan hortz-xafla handiak zituen, banakakohortzak izan ordez.Igeri egiteko gorputza flexionatu eta itsas luzeaaldeetara mugitzen zuen, bere bular-hegatsluzeak zabaltzen zituen bitartean.Paleontologoen iritziz, arrautzak kapsulatanipiniz ugaltzen zen, egun bizirik dauden ahai-deek egiten duten bezala.TAMAINA: 45 zentrimetroko luzera.ELIKADURA: moluskuak eta krustazeoakjaten zituen. Bere hortz-xaflei esker horienoskol eta maskor gogorrak txikitu zitzakeen.

NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Jurasikoaren erdialdetikPaleozenora arte bizi izan zen, egun Europa eta Zeelanda Berriakokatzen direneko horretan zeuden itsasoetan.

13

EH 29Zk.

LEHE

NEN

GOAN

FIBI

OAK

ANFI

BIOE

N E

BOLU

ZIOA

EZAUGARRIAK: Eogyrinusa uretakoehiztari trebea zen, gorpu luzekoa,agian kaimanak bezala bizi ziren, baideltetan eta Harrikatzaldiko aintzira etabasoetan. Arrainak jarraitzen zituenbere buztan luze eta indartsua mugituz,gorpua eskardak orekatzen zuen,arrain bat izango balitz bezala. TAMAINA: 4,6 metroko luzaera zuen.

NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?:Europan bizi zen Harrikatzaldi amaie-ran. Bere lehenengo fosil aztarnakIngalaterran aurkituak izan dira.

EZAUGARRIAK: Triasiko eran binarrasti multzo, ugaztun antza zutenak,dizinodontoak eta zinodontoak, lurramenperatzen zuten.Paracyclotosaurusa eta kapitosaurio-sen familiako beste anfibio batzuk, ure-tara itzultzeko behartuak izan ziren.Triasiko garaiko izaki hauen egokitasunorokor hura adierazten zen bere gorpu-tzaren estutasunaren bidez.Paracyclotosaurus sendoaren buruhandia, goi aldea launa zuen eta ia 60zentimetroko luzaera lortzen zuen.Estutasunaren eraginez, lepoarekiko zuen artikulazio uneamasail hezurren orpoen ia mail berberan aurkitzen zen.Horrek emaitz moduan zuen, ahoa burua igotzen zueneanoso errez zabaltzen zena.

TAMAINA: 2,3 metroko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Australian bizi zen Triasikoamaieran. Bere lehenengo fosil aztarnak Queensland-en aur-kituak izan dira.

PARACYCLOTOSAURUSPARACYCLOTOSAURUS ORDENA: TEMNOSPONDILOAK

ORDENA: ANTROKOSAURIOAK

EZAUGARRIAK: Gorpuaren estutasunaren bidea plagio-sauriosen artean, Gerrothorax moduan, eduki zuen berearrakasta handiena. Anfibio handi hau, denbora ugari geldigeldi igarotzen zuen erreka edo aintzira bazterrean, honda-rrarekin bildurik, arrainen zain, begiak gorantz edukita.

Agian, bere biktimak erakarriko zituen kolo-re argiko haragizko amuzkiak erabiliz, bereaho zabaletik zintzilik egongo zena.Biktima hurbil egotean Gerrothoraxa beremasail hezurrak aguro bizi itxi eta honelaharrapatzen zituen. Gerrothorax uretik irtengabe bizi zitekeen, lumazko zibotak kon-tserbatzen zituelako, eltxarren zeneanzituen hiru pareak, zehazki. Hala edohala, aintzinako animali hau egiaztatzendu anfibio fosilak, baita bere gaur egungokideak ere, eltxar zirenean uran zeundelagarai baten, zibotak bidez arnasa hartuz,heldua bihurtu aurretik, lau hankekin etabirikietatik arnastu arte.

TAMAINA: Metro bateko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Europan bizi zenTriasiko amaieran. Bere lehenengo fosil aztarnak Suezianaurkituak izan dira.

ORDENA: TEMNOSPONDILOAK

EOGYRINUSEOGYRINUS

GERROTHORAXGERROTHORAX

14

EH 29Zk.

EZAUGARRIAK: Hau da aurkitu-riko ostruka dinosauru handiena.Bere ahaidetik, Ornithomimus yStruthiomimus, bi ezaugarritanezberdintzen da: mutur luzeazuen, punta motzean bukatua,eta aurreko gorputzadarren ha-tzak ebatzeko ez ziruditen ego-kiak. Ziurrenik bere elikaduraespezializatua zen. Agian, eskuakendai moduan erabiliko zituenbeste dinosauru batzuen arraul-tzak lurpetik ateratzeko eta eurenmoko indartsuarekin koskolaapurtuko zuten. 1965-ean aurki-kuntza interesgarri bat egon zen,Kretazeo amaierako aztarnategibatzuetan, Gobiko basamortuan(Mongolian); honen ondorio, pale-ontologoek uste izan duteGallimimus ostruka dinosauruakbaino askoz ere handiagoak egonzirela, eta era berean gainera,aurkitu zuten fosila bi omoplato

eta aurreko hezur batzukosatzen zuen, beraz animaliizugarri handia izango ziteke-en. beso bakoitza 2,5 metrokoluzaera zuen. Erpeko hezurbakoitza 25 zentimetrokoakziren eta ziurrenik bere azaz-kalak ondio luzeagoak ziren.Eskeletoko beste alderik ez daaurkitu, horregatik ezin duguziurtatu animalia ornitomimidobat izatea, baina argi dagoenazera da, dinosauru teropodoizugarri bat zela. Momentuz, Deinocheirus izena du, "eskuikaragarria" esanahi duenaeta famili baten sailkatua izanda, bere kide bakarra dena,hain zuzen ere. TAMAINA: 4 metroko luzaerazuen.NOIZ ETA NON BIZI IZANZEN?: Kretazeo amaieranAsian (Mongolian) bizi zen.

DIN

OS

AU

RU

EN

HE

LD

UE

RA

FAMILIA: ZELURIDOAK

EZAUGARRIAK: "Arraultz lapur" hau, familiari izenaeman diona, oso garezur bitxia zuen, beste dinosau-ruetatik guztiz ezberdina zena. Burua loro batenabezala zen: motza eta biribildua, moko sendoaz etahagin gabekoa. Gihar indartsuek masail makurrak

mugitzen zituen eta bere mokoari indar nahikoaematen zioten gauza gogorrak, hezurrak bezala,apurtzeko. Gainera, mutur gainean galdor txikiazuen, gorputz bat bezalakoa. Oviraptor-aren gor-pua, zelurosaurio haragijale txiki eta tipiko batmodukoa zen. Esku bakoitzean hiru hatz harrapa-tzaile zituen, azazkal luze eta makurrekin (8 zenti-metrokoak bakoitza). Tente ibiltzen zen atzekohanken gainean, luzeak eta ederrak zirenak,bakoitzak hiru hatz eta beste horrenbeste erpezituen. Gorpuak oreka mantentzen zuen bere buz-tan luzea hedatua zeramalako. Ziurrenik,

Oviraptorra arraultzez elikatzenzen. Lehenengo animalia,Protoceratops dinosauru adar-dunaren arraultz habi batenondoan aurkitu zen, 1924. urte-an. Aurkikuntza honetatik ateraden ondorioa da "arraultz lapu-rra"-ri kabian zihoanean honda-rrezko ekaitz batek ezusteanhartu zuena. TAMAINA: 1,8 metroko luzaerazuen.NOIZ ETA NON BIZI IZANZEN?: Kretazeo amaieranAsian (Mongolian) bizi zen.

OOVVIIRRAAPPTTOORR

GGAALLLLIIMMIIMMUUSS

15

EH 29Zk.

HIST

ORIA

URRE

KO

UGAZ

TUN

EAKNahiz eta dermopteroak lemur hegalariak izan, ez dira lemurrak ez dira hegalariak ere. Bakarrik bi mota bizirik daude:

Kolugoak (cynocephalus) Asiako hegokialdetik belar jale hutsak dira. Animalia hauek 30 zentimetroko luzera bainogutxiago daukate. Nahiz eta arbolaz arbol distantzia handia egon, haien membranei ezker planeatzeko gai dira. Nahiz etafroga zuzena ez egon, ematen du Paleozenoren erdialdean eta Eozenoren hasieran zeuden dermopteroak, gauza beraegin zenezakeela. Dirudienez, saguzar, satitsu, eta primateekin badaukate zerbait ikusirik, baina ez dago segurtasun han-dirik, argi dagoena da, eboluzioa dela erruduna.

DERMOPTEROAK ORDENA

EZAUGARRIAK: Haien aztarnak meatokitan aurkitu dira. Kolugoenbezala ebakorrak zatituak egon ziren, eta hortzerro bakoitzean bosthagin zeuden, bainaez dakigu zertarakobalio zuten.TAMAINA: 25 zenti-metroko luzera.NOIZ ETA NONBIZI IZAN ZEN?:P a l e o z e n o a r e namaieran bizi izanzen, Iparamerikan(Montana).

PPLLAANNEETTEETTHHEERRIIUUMM

iEZAUGARRIAK: Egungo mikro-saguzarrak bezalakoak izan ziren,baina momentuz seinale primitiboak kontserbatzen dituzte: baina hego-ak, laburrak eta zabalak ziren. Ahoan hagin asko zeukaten, beren bana-keta intsektujaleen bezalakoa izan zen. Bere gorputza ez zen hain tente,gaurko saguzar bezala. Buztan luzea zeukan eta atzeko hankekinkonektatu gabe. Erpuruan eta lehenengo hatzamarrean erpe bat zego-en. Edozein hormatatik zintzilikatzeko buruz behera jartzen da.Ikaronycterisa gaurko mikro-saguzarrak bezala bizi izan zen, zer esanikez. Arratsaldean, uraren ondoan zegoenean eta hegaz egiten zuenbitartean,hegalen bidez intsektuak harrapatu ohi zituen, hegazti gutxibazeuden hantxe. Messeleko petroliolekuetan batzuk aurkitu zituzten(Frankfurt-am-Meinen ondoan) Oso ondo kontserbatuta zeuden: sabelbatean janariaren aztarnak aurkitu zituzten, halaber hegaleen membra-nak ikus daitezke. haien membranak eta janariaren aztarna ikusiz gerointsektujalea zela esan daiteke.TAMAINA: 14 zentimetroko luzera eta 37 zentimetroko hegal-zabalera.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Eozenoaren hasieran bizi izan zen,Iparamerikan (Wyoming).

Hemen saguzarrak daude, hegalaldi propultsatua erabiltzen dute. Horretarako aurreko gorputzadarrak modifikatuak izanziren hegaz egiteko. Modifikazio hau patagioa da. Egungo saguzar gehienek ultrasonidoak, gauzak, janaria, etabar

aurkitzeko erabiltzen dituzte. Ultrasonidoak objetuen kontra errebotatzen direnean, haien belarriek kontuan hartzen dituz-te eta animaliak egin behar duena egiten du. Radarra hau lortzeko, sudurra ez ezik, laringe, belardiak eta burmuina ere,aldatu behar izan zituen, baina ez dakigu nola. Egun bi azpi ordena dago: alde batetik mikrokiropteroak, asko direnak: 780mota bizirik daude. Munduan zehar, Polon izan ezik, ibiltzen dira .Begi txikiak, belar handiak, gauko ohiturak dauzkate etaoso sentiberak dira. Gehienak intsektujaleak dira, intsektuak, hegalez bidez hartzen dituzte. Oso gutxi dira haraginjaleak.Beste aldetik Megakiropteroak 170 mota inguruan bizirik daude. Tropiko lekutan bizi dira eta fruita jan ohi. Handiak dira,belar txikiak eta sudur arrunta dauzkate. Haien aurpegia eta azeriarenak antzekoak dira, horregatik azeri hegalariak esa-ten diete.

KIROPTEROAK ORDENA

IICCAARROONNYYCCTTEERRIISS

16

EH 29Zk.

NOLA EZAGUTU?: Harrapari honek hiru kilogra-mo eta erdiko pisua har dezake, eta hirurogeitahamar zentimetroko altuerara eta ia bi metrokohego-luzerara iritsi, ezaugarri anatomiko horiekEuropako iparraldean bizi diren hegaztien berez-koak direla. Gure mendietan, ordea, arraroak dirabi kilogramoko pisua gainditzen duten hegaztiak.Izatez, kilogramo eta erdiko pisua izan ohi dute.Nahastezina gertatzen dela bere tamaina handia-gatik, bere gorputza estaltzen duen lumaje okrea-gatik, aurpegian bere begi laranja handitzarren gai-nean dituen luma-moto luze tentekorrengatik etabere atzapar indartsuengatik, gauari loturiko bereedertasun arraroa berehala nabarmentzen zaiohegaztia adarren batean pausaturik ikusteko para-da duen behatzaileari.Egunez nekez ikus daiteke, bere lumajea, kamu-flajeko arma boteretsua, nahasi egiten delakoezkutu eta lo-kuluxkan dagoeneko haitzekin edozuhaitzen azalarekin. Oraindik nahasgarriago ger-tatzeko eta zuhaitz edo haitzaren parte dela ema-teko, lumak batzen dizkio gorputzari eta belarrieta-ko motoak jaisten ditu. Atsedenaldian dagoenean,hontza handiak txilotzen ditu begiak eta lozorroarin batean erortzen da, hotsik txikienarekin esna-tzen dela. Une horretan, luma-motoak altxatzenditu eta burua biratzen du bere begirada hots-alde-ra zuzentzeko.BIOLOGIA: Hontza handiak iluntasunari izugarrimoldaturiko ikusmena du. Bere begi handitzarrakargiaz ohartzeko gauza dira, are ilargirik gabekogauetan ere, beren erretina bereziari esker.Begiaren egitura bereziak, koloreaz ohartzekozelula konikoak barik, argia hartzeko zelula zilindri-koez horniturik baitago, gau-ikuspen paregabeaematen dio. Zelula zilindriko horiei esker, informa-zio osoa lortzen du ikusitako lurraldearen erliebea-ri buruz, usteko harrapakin baten mugimenduariburuz eta beragandik dagoen aldeari buruz. Esanliteke hontza handiek, gauean, zuri-beltzez ikusten dutela, xehe-tasunik txikiena ere galdu gabe baina.Ikusmen bikaina edukirik ere, entzumenari esker atzematen ditubere harrapakin gehientsuak.

Organo horrek aurpegi-diskoa du kanpoaldeko apaingarri, luma-txo finez osatua. Disko horren eginkizuna da soinuak jaso etakanpo-belarrira zuzentzea, belarri hori larruazalaren zenbait toles-duraz osaturik dagoela. Belarri bakoitzak kanpoko soinuak anali-

zatzen ditu bere aldetik. Era horretan, hon-tza handiak biktimaren jarreraren informa-zio zehatza lortzen du.Esperimentu ornitologikoek frogatu dute-nez, entzumena ikusmena baino garran-tzitsuago zaie hontza handiei, ehizarakoorduan. Izatez, hegazti batek, begiak esta-lirik dituela, ez du inola arazorik harrapakinbat atzemateko. Aitzitik, entzumenik gabe,hontza handiaren erasoek huts egiten duteia beti.

Ugalketa

Hontza handia dugu araldian aurrenik sar-tzen diren gaueko harraparietakoa.Abenduaren amaiera aldera edo urtarrila-ren hasieran, negua hasi berria dagoela,jaulkitzen dute arrek beren ulu indartsua,gau luze hotzetan. Maitasunaren deiekburrunbatzen dute oihartzun ahaltsuaren

HHOONNTTZZAA HHAANNDDIIAABubo bubo

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

L

UR

HE

GA

ZTI

AK

17

EH 29Zk.

antzean hainbat kilometrotara dauden labarretan. Bere kantumonotonoa gelditu egiten da erantzunaren zain, mezuak oihar-tzunik duen egiaztatzeko. Erantzuna jasotzekotan, gau-isiltasunaurratu egingo da dei-erantzun etengabeen trukaketa batez.Baina bikotea egitea ez da soinu-trukaketa horretan soilik oina-rritzen, baizik eta, eguneko harraparien kasuan bezala, bikoteakhainbat goranzko hegada eta planeo anitz egiten dituela negukogau betean. Zeremonia hori arraren dantzarekin amaitzen da:arra, luze-luze eginda eta lumak gorputzari batuta, emeari hurre-ratzen zaio, jarraian, estaldura egiteko. Bikoteak, dagoenekosendotuta, leku hurbilgaitza eta behar bezala babestua bilatzendu errutea egiteko. Leku hobetsienen artean ditu hainbat hama-rreko metrotara dauden harkaitz-labarretako haitzulo eta erlai-tzak, eta beti gain-bisera batez estaliak edo, batzuetan, landa-rezko estaldura usu batez ezkutatuak.Emeak lurrean zuzenean erruten ditu 3 edo 4 arrautza -batzue-tan bost-, bi egunetik lautarako bitarteak gordetzen dituela bate-tik bestera, eta inkubazioari ekiten dio lehenengo erruten duene-tik. 35 egun inguru igarota jaiotzen dira txitoak, eta emeak, osoarduratsua, arrak dakarren janaria hartzeko baino ez du habiauzten. Elikagaia jaten du etzalekutik urrutiratu samar daudenpausalekuetan, biktimen hondakinetan dagoen ile, luma edohezur kantitate handiak agerian jar diezaiekeelako habiarenkokalekua beste harrapari batzuei. Hala eta guztiz ere, gurasoakhain dira fidagaitzak, ezen, beren "etxearen" segurtasuna guztizbermaturik ez badago, beste leku batera eramaten dutela.Txitoek, batzuen eta besteen artean denbora-tarte garrantzitsuakdirela, jaiotzen direnek, tamainako diferentzia handiak agertzendituzte beren bizitzaren hasieran. Zer hori dela bide, txito txikie-nak hilik gerta daitezke, gainerako kumeek edo gurasoek eurekmokokadez hilik, aldean ehizaki urri egon edo eskasiako urteaizanez gero, oso egoera latzetan indartsuenek biziraun dezaten.Ikusia da, aitzitik, hontza handi helduek atxikimendu handia dute-la beren kumeekiko, eta jaten ematera joaten dira haiek kenduaketa kaiolatuak izan badira ere.

Txitoek, beren gurasoen aldetik hain ongi zainduta daudela, osohazkunde azkarra lortzen dute. Gainera, oso kume zoli eta ongi

irakatsiak dira, eta edozein arrisku egonez gero, uxatzekotaktika bat erabiltzen dute ustezko harrapariaren aurrean:hanpatu eta harrotu egiten dituzte beren gorputzeko lumaguztiak, hegoak ere erdirekitzen dituztela.Era horretan, hirukoiztu egiten dute beren tamaina, eta, aldiberean, kaskadak eta kriskitin-hotsak egiten dituzte mokoa-rekin, beldurtu egiten dutela, sarri askotan, sudurluze ausar-ta, hain etsai eskergaren aurrean alde egiten duena. Eta era-sotzera ausartzen denetan, hain denbora luzea hartzen dupentsatzeko, ezen, bitartean, txitoek ihes egitea dutela.Txito argitsuak saltoko ibilkatzeko gai dira labarren artean,jaio eta ozta-ozta hiru aste igarota. Hilabete bat geroago has-ten dituzte beren lehenengo hegada-ikasketak, eta, hilabetegutxitan, badira ugaltzeko gauza.ELIKADURA: Eguna igarotzen bada gorabeherarik gabe,ilunabarrean esnatzen da hontza handia, eta janari bila joa-ten da.Bere janaria oso anitza da, itzelezko harraparia baita, motaguztietako ornodunak jaten dituela: ugaztunak, hala nola,karraskariak, urtxintxak, untxiak edo erbiak, mustelidoak,hegaztiak –horien artean, korbidoak, ahatekideak, usoak–,narrastiak, urlehortarrak, arrainak edo intsektuak. Dena dela,saguzarrak edo beraren familiako espezie txikiagoak, esate-rako, mozoloak, apo-hontzak, edo zapelatzen tamainakoeguneko harrapariak ere izaten dira hontza handiaren joeraharrapatzaile erasokorren gai. Ia ez dago atzera egiterabehartzen duenik, ezta kirikinoen orratz babesgarriek ere.Harrapakinak ezustean hartzeko helburuz, hontza handiakeguneko harraparien berezko taktikak erabiltzen ditu asko-tan; izan ere, lurretik altuera txikian hegan egiten du saguakedo untxiak, basoko agerruneetan, ezustean harrapatzeko.Ehiza-aldiak ikusi dira, untxiak sasitza artean ezkutaturik etahontza handiek beren hegoez adaxkak kolpaturik haiek ika-ratzeko eta irtenarazteko.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

L

UR

HE

GA

ZTI

AK

Dena dela, gainerako gaueko harraparien kasuan bezala, zelataneta adi egotea da taktikarik erabiliena, gero harrapakinari isil-isilhurreratzeko. Beraren hego zetatsuen konfigurazioak –ertzetantxirbilik gabe– hegada isila ematen diote, eta biktimek ez dakitenoiz izango dira erasoaren gai. Gainera azkar asko mugitzen daeta, harrapakinak nekez itzurtzen zaizkie haren atzaparrei, osoanimalia bizkorrak izanda ere.HABITATA: Izaera geldikorra du bere banaketa-alde Palearktikoosoan. Fideltasuna gordetzen die haitzarte malkartsuak dituztenbaso eta mendialdeei, bertan bizi daitekeela are mila metro altitu-detik gora. Leku horietan erraz aurkitzen ditu bere jardueran arituahal izateko behar dituen gordelekuak. Dena dela ez ohi da altue-ra handietara bizi. Araban, esaterako, behe-altitudeko alde malkareta menditsuetan, hau da, mendizerra inguruetako haitzarte etasakanetan.Landaretza artean ezkutaturik eta, oro har, harkaitz-horma hurbil-gaitzetako haitzulo basatietan kokaturik duen gordelekua, ehizanaritzeko, uzten duenean, hegaketa gutxi batzuk baino ez ditu egi-ten, eta badoa planeo-hegadan bere ehiza-lurralde zabalerantz.Ehiza-lurralde horrek 15 eta 25 kilometro karratuko azalera izandezake, baina bere jarduerarik handiena gordelekuaren ingurue-tan burutzen du, hiru kilometro karratu hartzen dituen eragin-aldebatean. Ehiza-esparruaren azalera aldakorra izaten da beti, lurral-dean harrapakinak zein ugari diren.HEDAPENA: Euskadiko baso guztietan, Bizkaiko mendebalekomuturretik Jaizkibeleraino, bizi izan zen, antzina, Europako gaue-ko harraparirik handien eta itzaltsuena. Gaur egun, ordea, gurezuhaitz-gordeleku zarratuetan, gure landaretza berdean, ia ezdago gaueko jaunaren presentziarik. Egiaztatu denez, 17 bikotehabiagile daude gaur egun, horietako bat Bizkaia eta Kantabriarenarteko mugan, Bizkaian, nonbait, habia egiten duena.Gainerakoek Araban egiten dute habia. Bizkaian beste hiru bikotedetektatu dira, baina ez da jakiten habia non egiten duten. Ez daarraroa espezie hau Bizkaian ikustea, eta, seguraski, hegaztiheldu gabeak izango dira, ezartzeko lurralde bila daudenak.Nafarroan espeziearen nolabaiteko suspertze bat gertatu da, un-txiaren mixomatosiak gertarazi zuen populazioaren beherakada

alarmagarriaren ondoren, untxia baita bere harraparirik arruntena.Populazioen ezusteko hobekuntza horri esker, itxaropenerakoargia piztu da. Itxaropen hori animatzen da, berebat, hegazti ba-tzuek Aralar mendizerratik gipuzkoar lurraldean, eta beste igarobi-de batzuetatik arabar lurraldean sartzea dutelako.Alabaina, harrapari hau bere populazio-kopuruan jasaten ari dengalzoria eta atzerakada etengabea, gure basoetan ez ezik,Europa osoko basoetan ere gertatzen ari den zerbait da.Salbuespenez, kopuru ugarikoa da oraindik Iberiar penintsulakomendialde batzuetan. Bertan bizi dira, kalkulatzen denez, 2.000bikote inguru; Europan, berriz, 4.500 eta 6.500 bitartean dagobikote-kopurua.Ehiza ilegala, hegaztien salmenta klandestinoa dela-eta habiekjasaten duten arpilaketa, ibilgailuek gertarazten dituzten kolpake-tak, kable elektrikoak eta basoen urripena dira espeziea bakan-tzera eraman duten arrazoiak.

18

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

L

UR

HE

GA

ZTI

AK

19

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

UG

AZ

TUN

AK

EZAUGARRIAK: kolorazioa berezisamarra da, ilaia hirukolorekoa baita,tonu ilunagoak izanik. Bizkarran marroioso iluna da, txokolatea bezalakoa; sabe-la zuriska eta aldeetan sabel eta bizka-rraren bitarteko kolorea du, arre-horiskadena. Buztana koadrangularra da, alde-etatik konprimatua, luzera burua eta gor-putzaren 2/3-eko luzera edota handia-goa daiteke. Belarriak ilaien dexenteestalita daude.TAMAINA: gorputza eta burua: 5,5-8,7cm. Buztana: 3,2-5,6 cm. Pisua: 5-15 gr.BIOLOGIA: oso espezie emankorra da,ugalketa garaian 5 kumaldi izateraino heldaitekeena, bakoitzean 5 kume izanik,1-10 artean tarteka daitekeelarik.Ugalketa garaia neguan bertan hastenda, otsailaren amaieran eta udazkenerahedatzen delarik. Bizitza laburra du, ezda urte osora heltzen, eta gazteak ez dirasexu-umotasunera heltzen hurrengo

negua arte, neguarenetorrerarekin helduakbiltzen diren heine-ankumaldiak murri-tzen omen dira.ELIKADURA: orno-gabe, zizare, barras-kilo eta intsektu motaugariz elikatzen dira.Metabolismo altuadutenez gero egunosoan janaria bila-tzeari eman behardiote, orduko bainairregularki une etenakizanik.HABITATA: oihan-ingurua eta giro hezeak gustoko ditu. Mediterranearaldean oso urria da, banaketa pagaki,amezti eta heze inguruetara mugatzenda, zitu larreetan satitsurik eza izanik.

Kantauriko kostaldean haltzadi eta basomistoetan, hala nola pinadietan bizi da,otadi zein txilardegietan agerrera murrit-zagoa izanik.

EZAUGARRIAK: udalerrian bizi diren gainerako satitsuenantzekoa da baina tamaina txikiagokoa. Kolorazioa arrasa-goa du tonu argiagoetan aldamenetaraino hedatzen dena,sabela urdin-horiska izanik. Koloreaz aparte, inoiz hirukolo-rekoa ez dena, buztana ere luzeagoa da, gorputz eta burua-ren 4/5 –eko luzera dauka. Orokorrean altuagoa da eta hagi-nak ikustekotan, gorune gorriak dituela behatuko dugu, Mille-ta sasitsuak bezalaxe.Hatzek ere hanka guztienta bost gatzmar erakusten dituz-te, hauen neurria 6-7 mm-koa izanik. Buruhezurrak Sorexjenerokoen ezaugarria du: hagin gorriak. Sasitsu txikiarenburuhezurra txikiagoa da, luzera 17 mm-koa delarik (Milletsatsisuena baino handiagoa) eta gainera goiko hirugarrengorune gainera bakarrekoa Millet sasitsuren bigarren eta behekoarena bezalakoa edota handiagoa da.TAMAINA: burua eta gorputza: 4,3-6,4 cm. Buztana: 3,1-4,6 cm. Pisua: 2,5-7,5 gr.BIOLOGIA: ugalketa garaian udaberriaren hasieratik udaz-kenaren hasiera arte hedatzen da, 2 kumaldi ditu, bakoi--tzean 5-6 kume izan ohi ditu. Klima hezeak gustoko ditu,banaketan eragina handia dauka ur jausteak 77 mm-ko isoietabanaketa murrizten duena izanik.ELIKADURA: gainerako satitsuen metabolismo antzekoa du, eli-kagaia bilatzera behartzen duena, eten gabe. Ornogabekoak,batez ere araknidoak, kakarraldoa, jaten ditu.

HABITATA: basoak eta belartzez estaliriko eremuak nahiago ditu,basoak baino. Zuhaixka dagoen lekuak, are gehiago gustazenzaizkio, errekastoak inguratzen dituzten eremuak eta gune heze-ak, landazabala heea ibaibideetatik gertu gustoko ditu beti erehesi eta belartze egokia denean.

MILLET SATITSUASorex coronatus

SATITSU TXIKIASorex minutus

20

EH 29Zk.

Mendigana eta Bizkargi mendietandaude Nutroe ibaiaren iturburuak.

Ibai horri, Morga herria zeharkatu etaOlabarrin Errigoitiko urak jaso ondoren,ur-emaria gehituz doakio Sollubetikdatozen errekastoen ekarpenez. Arrohorrek, iparmendebalde norabidea du,

175,15 Km2-ko azalera eta 152 km-ko

luzera.Fruiztik aurrera ibaia nahikoa haranzabalean zehar doa. Haran horretakoherri nagusia Mungia da. Butroe ibaiaizen bereko gaztelutik gertu igarotzenda, Plantzian itsasoratu baino lehen.

Zuhaitz-landaredia koniferen birlandake-tek osatzen dute ia soilik, baina badaabeltzaintza-erabileretako bazka-larreugari ere. Orohar, urbazterretan ez daikusten ibaiertz ondo artatu batean egonohi haltzadirik.Ibai arro horrek jasaten duen kutsadurametalurgia eta kimmika industriek eragi-ten dute batipat; zenbait lekutan, baina,abeltzaintza-ustiategien hondakin direngai organikoek sortzen dituzte kutsadura-guneak.Mungian arrantzarako ibai barrupeadago, Soietxeko zubiaren eta Haizenekourtegiaren artean.Itsasadarraren ibaier-tzean bertan kokatzen da Plentzia etabertatik nahiz Elortzara daraman errepi-detik haren zati bat ikus daiteke.Bestalde, Butron Gaztelutik abiatuta,bide estu bat ekuinaldeko ibaiertzarenzati batetik igarotzen da, itsasadarretikgora. Espazioak Butron ibaia eta horrenibaiertzak biltzen ditu, izen berezko gaz-teluaren eta Plentziaren artean, ibaiakGorlizko baldian duen bokalea bainolehentxoago. Itsasadarraren ezkerralde-an dagoen Txipioko padura barne har-tzen du eta errepide-tarte batek banatzenditu biak.

Ibaibidea marearen gora-beheren menpedago, gaztelutik gertu dagoen zatia sal-buestia, eta ibaia motel doa eta mean-droak egiten ditu. Lur guztiakKoaternarioko alubioi-deposituak dira.Paisajearen ikuspegitik bi zati zeharodesberdin bereiz daitezke. Haranarenatzealdean oso estua da, baso-erabilera-ko lurretan ahokatuta, eta bazterretan

zati handi batean zuhaitz-estaldura gor-deletzen da. Ondoren ibaia ireki eta ibai-bidea zabaldu egiten da. Bertan limoaknagusi dira eta bazterretako eta itsasa-darreko padura-ingurunea nekazaritzaeta hiri-lurretan zehar zabaltzen da. Plentziako itsasadarraren alboko lurrenzati bat zeharo aldatuta dago jatorrizkoegoeari dagokionez. Amaierako tarteanurbanizazioek eta errepideek itsasadarramugatzen dute eta padura-landaredikoluzatirik nabarienetakoa (Txipio) errepidebatek banatzen di itsasadarretik.Itsasoaren goraldi eta beheraldirakohorrek dakarren oztopoa habitat-motahau arian-arian narriatzera darama, itsa-sadarreko ura behar adina sartu eta ate-ratzea ahalbidetzen ez bada behintzat.

Butroe ibaiaren estuariokokanpoaldea

Estuario-inguru hau ondo kontserbatutadago; badia batera zabaltzen da,Barrikaondo eta Astondo muturren arte-an mendebaldean bata eta ekialdea bes-tea. Itsasadarra modu asimetrikoanzabaltzen zen, mendebalderantz,Barrikondo labarren eta Busterriko muturtxiki eta arrokatsuaren artean; Busterrin“erietxe txikia” dago, lehenago gotorlekubat egon zen leku berean, hain justu.Eskuinaldean Plentziako muinoa ukitzenzuen; kostaldean zeuden hareatza labu-rretako batean untziola bat eraiki zen, etabazter batean, ur geza eskura baitzuen,portu txikia eraiki zen. Egindako lurperat-zeei esker, lehorrak lekua kendu zionitsasoari, baina eraldaketa handienaestuarioaren eta itsasoaren arteko kaiaeraikitzearen ondorioa izan zen.Harrezkero, kaiek harearen dinamikaasaldatu dute, orain eskuinera metatzenbaita, Plentzia aldean. Izan ere,Plentziako hondartzak 170 m-raino duzabalera du, eta 350 m luzera, baina kos-

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

IT

SA

SA

DA

RR

AK

BUTROEKO ITSASADARRA

21

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

IT

SA

SA

DA

RR

AK

tak badiarantz egiten duen arkuarenerdian, aldiz, harea urriagoa da:Gorlizko hondartzak, du luzera eta 45zabalera. Erietxea eta errepidea eraikiaurretik, hondartzaren atzealdean dunasail bat zegoen (geroago aztertuko da).Ondorioz, itsasbeheran bi hondartzakelkarturik geratzen dira, baina mareakgora egiten duenean alde banatangeratzen dira, Busterriko muturra bitar-te.Beste ibarrean, Barrikatik Plentzia ondo-ra doan errepidea eraikitzeko lurpera-tze-lanen ondorioz, itsasadarraren ubi-dea Txipiosko paduratik bereizita geratuzen, eta bien arteko ur-lotura murriztuta.

Orain, mareak gora egiten duenean urpe-ratzen da padura. Gainera, bertako zatibat ere lurperatu zuten kirol-instalazioaketa bestelakoak eraikitzeko. Hala ere,beste tarte handi bat egoera onean dago.Gorlizen kasuan, batez ere Astondokoduna-mordoa geratu da ukituta. Lehenikitsasaldeko ospitalea (1919an bukatua)

hareatzean eraiki ondoren, herritik berta-raino egindako errepideak eten ezin zuenharearen berezko ibilia. Hortaz, haizeakezin berriturik, eta gainera bertako hareakantitate handiak kendurik, agerian gera-tu da haizeak ordura arte metatutakoharea zementatua (“duna fosilak”).Estuario honek behatoki asko ditu ingu-

rua aztertzeko. Hondartzetara sarritanheltzen dira algak eta planktoneko ani-malia aldrak, marmokak eta sifoidunak,kasu. Padura itsasadarrean etaTxipiosen zabaltzen da, eta Gorlizekohondartzan, Astondon, substratu arro-katsuko komunitateak hazten dira.Pilotaleku ondoan itsasadarreko boluzaharra zegoen, baina gaur egun erro-tarria baino ez dago. Leku berean,lokazti hareatsuetako komunitateakditugu: Nereis diversicolor-Scrobicularia eta berberetxoak(Cerastodema edule). Hortik kanpora-go, itsasbeherarekin, hareaz inguratu-tako haitzak azaleratzen dira, gero etalokatz gutxiagorekin; haietan ostradago (Ostrea edulis eta Crassostreaangulata), eta izkirak (Palaemon serra-tus) erruz ageri dira marearteko putzue-tan. Lapa bat edo beste ere ikusten da.Ez dago aktiniarik ordea, ezta anemo-narik eta ekinodermaturik ere,Venerupis decussata eta Anomiaephyppium motetako kusku bikoakdaude. Biarteko aldean Mercierellaenigmatica poliketo serpulidoen tutumultzoak azaltzen dira, eta

Pachygrapsus marmoratus karramarroaere ugari da.Hondartzaren ondoko dikearen bestealdean, haitzen inguruan ale larriagokoharea dago lokatzaren ordez. Lapak,karramarroak eta aktimiaren bat daudehan, ez ordea Mercierellarik, itsasadarre-koa izanik ez omen baitu itsas ura berez-ko ingurua, hartara moldatzeko gai denarren. Areago, zizare mota hau ezin dagazitasun handiko uretan ugaldu.Astondoko aldea labarretatik jausitakohaitz handiek eta azaleratutako arroka-geruzek osatuta dago. Laginak bil daitez-ke harkaiztian eta portuko diketik harata-go agerian geratzen den lautadatan.Itsasbeheran lautadan agertzen denkomunitatea anitza eta oparoa da,Muñakotzen antzera, eta ikusten direnespeziek adierazten dute Plentziako itsa-sadarraren eragina, ondoan dauka eta.Adibidez, bertako ostrekin batera lapakdaude. Beste espezie batzuk ere bizi dirahor (zulogileak, poliketo lepidonotidoaketa nereidoak).Era berean, badia leku egokia da plank-tona biltzeko; bertan, Bilboko Abranbezala, itsasadaldeko fitoplanktoneko etazooplanktoneko espezieen multzoak kan-poaldean baino sarriagoak dira, Butroeibaiaren ongarritze-efektua dela eta.Fitoplanktonaren urtaroko zikloa oso an-tzerakoa da badian eta kostaldean: uda-berrian eta udazkenean diatomeoak diranagusi, eta neguan plankton kantitate txi-kiena biltzen da. Udan ere, elikagaiaknahikoak badira, diatomeoak erruz ager-tzen dira badian, baina orain fitoplankto-na ez da kostaldekoa bezalakoa, oligo-trofia-sasoia denez, kostaldean flagelofu-nak baitira ugarienak.

Interes bereziko landaredia

Itsasadarraren zati batek giza presioa etaondoko bideena jasaten badu ere, padu-rako landaredi-azalera aski handiak gor-detzen dira eta hainbat komunitaterenerakusgarri bikainak aurki daitezke.Spartina maritima-ko populazioetatik hasi

22

EH 29Zk.

eta lezkadietara iritsi arte, Salicorniaramosissima-ko multzoak,Sarcocornia fruticosa eta Halimioneportulacoides-eko sastraka haliofilo-ak, Juncus maritimus-eko ihitokiak,tamarindo-multzoak, etab. barnedirela. Bertako espezieen artean,adierazitakoez gain, besteak besteondoko hauek aipa ditzakegu:Limonium vulgare, serotinum subes-peziea, Cochlearia aestuaria,Saueda maritima, Frankenia laevis,Scirpus lacustris, tabernaemontanisubespeziea, Oenanthe lachenaliieta Trfolium squamosum.Ibaitik gora, goranzko marea iristenez den tartean, landare akuatikoenpopulazioak aurki ditzakegu, halanola, Potamogeton perfoliatus, P.pectinatus, P. crispus, Alisma planta-go-aquatica eta Lemna gibba. Ibaiertzetan sakabanatuta dago-en Myosoton aquaticum espeziea ere bertan bizi da. Tartehorrek, estadio gutxi-asko aldatuetan, ekologiaren ikuspegitikbatiere garrantzitsua den ibaiertzeko galeri basoa gordeletzendu. Bertan. Flora zurkara nahiz herbazeoa denetarikoa da.

Interes bereziko fauna

Plentziako itsasadarra, habitat-zati bat gorde duten guztiakbezalaxe, ingurune akuatikoari lotutako hegazti migratzaileen-tzat geraleku eta atsedenlekua da. Batzuentzat negupasakogunea ere bada.Hegazti limozaleak (Calidris sp., Charadrius sp. Numenius sp,Tringa sp. Pluvialis sp., etab.), zenbait anatido, erralido, ardeido(lertxun hauskara eta zertzeta), ibai honetan hazten den martinarrantzalea (Alcedo athis), laridoak, ubarroi handia, etab; itsa-sadarrari lotutako denetariko populazio ornitologikoan biltzendira (bazterretako limoak eta belar-unadak, lezkadiak, kanalintermarealak fitozenosi halofiloen artean… eta ibaibidea bera).

Astondoko dunak

Bizkaiko Golkoko itsasoaren indarrak eta aiparraldeko hazienagusiek, Astondo “duna herrestariak” sortzen lagundo zuten,hau da, hareak bere hondartzako nitxoa utzi eta muinoan etaalboko zelaietan gora egin zuen harik eta gaur egun ikus dai-

tezkeen mendixkak sortu arte.Astondoko duna eremua, azaletik, euskal kostaldeko handiene-takoa dugu. Horren bidez kostaldeko ekosistemak eta barrual-deko sega-belardiak eta sastrakadiak harremanetan jartzendira. Eta horrela, dunetako landaredi aniztasuna esponentzialkihazten da.Hala ere, gaur egun, hareak hainbat barrera zeharkatu beharditu dunari hazten lagundu ahal izateko: hesi bat, errepide bat…Ondorioz, ekarpena asko gutxi da eta duna aldean erosio-pro-zesu larriak ikus ditzakegu: metaketa erdifinkatuetan daudenebaki bertikalek agerian utzi dituzte sedimentu-geruzak.Dena eremuaren baitan bi egoera desberdintzen dira. Bata,itsasotik hurbilen dagoen zonari dagokio, tradizioz aisiarako era-bilera intentsibokoa zena. Bertan ikus daitezke lehen aipatutakoerosio-prozesuak eta gaur egun barrura sartzera galaraztekohesi bat dago. Babes hori garrantzitsua da, izan ere, herriakduen hondartza eder eta zabala dela-eta, udan bizilagun kopu-rua bikoiztu egiten da.Bigarren egoera, berriz, itsas pinuaren (Pinus pinaster) oin uga-riz estalitako duna eremuari dagokio. Aurreko zonaren alboandago baina oraingoan barrualdean. Pinu espezie horiFrantziako hego-ekialdeko duna egonkorretakoa dela uste daeta Gorlizen ere hala izan liteke, nahiz eta espezie hori bestegure Erkidegoko hareatza batean naturalki agertu ote den ezjakin. Pinudia apurka-apurka zabalduz joango da eta ohikoakdira ale berauek gazteak eta dunan birsortzea.

Astondoko hareatzako ekialdean ikusdaitekeenez, pinudien itzalpean, indarhandia hartu du gramineo inbaditzailebatek: Stenotaphrum secundatum.Landare horrek tapiz trinkoak osatzenditu eta horrela beste espezieen bizi-raupen aukera itotzen du; beraz,mehatxu handia da dunako gainerakolandarediarentzat.Landaredi horrek balio handia du, izanere, espezie arraro eta galtzeko arris-kuan dauden espezie asko bizi dira ber-tan. Luzoru hareatsura, haizera etagazitasunera ondo moldatzen direnez,oso bereziak dira. Besteak beste, aipa-tzekoak dira Herniara ciliolata robusta,Asperula cynanchica occidentalis ,Koeleria albescens eta Festula arena-ria.Nahiz eta jasaten ari den degradazioanabarmena izan, dunako ekosistemahau Euskal Herrianko dunako habitatengotorleku nagusietako bat da.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZU

HA

ITZ

AK

23

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

AL

GA

K

DESKRIBAPENA: orri handi bat eta honen azpianoin zililndrikoa. Atzapar antzeko luzakin zilindrikoenbidez finkatzen da substratuan. Kolore arre argia du.Urte osoan dirau. Orriak zintetan banaturik daude.Oina ba-tzuetan horiska da.NEURRIAK: gehienez 1,5 m luze izan daitekeHABITATA: gehienetan mareez beheragoko aldeanaurkitzen da. Espezie hau eta antzeko beste batzukurri samarrak dira Bizkaiko kostaldean, ur hotzagoe-tan hobeto bizi direlako.

DESKRIBAPENA: alga hau ez da aurkitzen Euskal kostaldean, bainaegon daitezke haizeberan datozten errezeptakuluen (zati emankorrak)pusketak. Algaren zati begetatiboa enbutu txiki moduko batetara murriz-ten da, altueran 3 edo 4 cm. Gainditzen ez duela, bertatik, erdigunetik,irtetzen da erreprodukzio zatia, 2 metro luzera eta 0’5 edo cm. Batekozabalera soilik hartzera hel daitezkeen uhal zanpatu luzeetan.Errezeptakuluen gainazal zimurtua da.Oinalde koniko batetarik irtendako hede luze eta zimurtsu formako hai-zeberako algak.NEURRIAK: 3-4 cm.HABITATA: litoral behe mailan bizi da, non zinturoi zehatzak osatzerahel bait daitekeen.

DESKRIBAPENA: noiznahi bi metro meditzera hel daitekeenneurri haundiko alga bat da. Oinarrian duen erraboila tzarraren-gatik nahastu ezinezko itxura du. Erraboila hutsik dago eta anitzprotuberantzia agertzen da. Konkor lodi bat oinarrian (erraboila)eta orri zatiturik.Espezimen gazteak direnean, estipe edo “zurtoina” zilindrikoada, baina gero zanpatu egiten da eta ertzak uhintsuak ditu. Askizurruna da.Estipearen muturretik aurrerantz lamina zabaldu egiten babapatean eta xingoletan zatitzen da. Algaren kolorea arre argiada, eta sendotasun gogorrekoa da.HABITATA: litoral behe mailan eta behe lotoralean bizi da.Euskal kostaldeko mendebaldar sektorean aurkitzen da, ekial-dekoan murgildutako sublitoral egonkor .

LAMINARIA OCHROLEUCA

SACCORHIZA POLYSCHOIDES

DESKRIBAPENA: espezie hau bere jas txiki eta tin-kotasun urguriarengatik bereizten da: luzeran ez ditu 3edo 4 cm. Gainditzen eta bere itxurarengatik luma txikibat oroiterazten du. Planu bakar batean adarkatzenda, adarkadura pinatu aurkakoa izanik, ardatz nagusi-tik aurkako adarrak irtetzen direnez, nondik eta berrirobigarren adarrak irtetzen diren, hauek ere aurkakoak.NEURRIAK: 3-4 cm.HABITATA: litoral behe mailan bizi da.

SPHACELARIA CIRROSA

HIMANTALIA ELONGATA

24

EH 29Zk.

MU

ND

UK

O A

RR

UB

IOA

K EZAUGARRIAK: Aurretiko arrubioek ez bezala, gorputzluzea eta argala dauka, kolore arre ilunekoa, ia beltza, etahainbat orban gris argiekin. Orbanak ugariagoak dira gor-putz-adarretan, gainetariko gorputza baino argiagoakbilakatuz.Alboetan 12 saihetseko zimur ditu.Gainera, buru zabala dauka, begi irtenak, azal leuna etadirdiratsua. Buztana alboetatik batzen da.TAMAINA: 8-13 zentimetro luze da. BIOLOGIA: Lehorreko animalia da, are gehiago, lur hezeetanegindako zuloetan bizi da eta ugalketa garaian baino ez doauretara, hau da, udaberrian. Horren harira, arrubio-ale hel-duak, euri zaparrada handiko gauetan zuloetatik ateratzen dirajanariaren bila. Udaberrian tenperaturak gora egiten du etaeuriak epelak dira, horren ondorioz, arrubio orbainduak erru-naldiko urmaeletara joaten dira. Askotan gertatzen da urmaelberberean arrubio asko batzen direla.Ugalketa baino lehen sexu biek igeriketan egiten dute elkar.

Uretan daudela gorteiatze dantzaldi konplexua egin eta arrakespermatozoideak kanporatzen ditu, horren harira, emeak klo-akekin hartu eta arrautzen barne ernalketa hasten da.Geroago arrautzak arroken artean eta ur azpiko landareetanuzten ditu. Arrautzek ez dute oskola, baina animalia babestenduten hainbat gelatinazko azal dute.Uraren tenperaturaren arabera, larben eklosioa gertatzekohilabete edo hilabete eta erdi itxaron behar da. Hasieran ure-tako animaliak dira, denborarekin, ordea, hankak eta birikiakgaratzen dituzte lehorreko animaliak bilakatu arte, orduan

urmaela alde batera utziko dute. Hala ere, heldutasunsexuala lortzen dutenean, ugalketarako, uretara buelta-tuko dira.ELIKADURA: Zizareak, intsektuak eta moluskuak jatendituzte.BIZI TOKIA: Lur azpiko iluntasunean bizi da; ura hurbilduten hostogalkorreko basoetan, harri eta eroritakoenborren azpian.HEDAPENA: Ambystoma laterale Ipar Amerikakoa da,Quebecetik New Jerseyera hedatzen da, IparAmerikako ozeano Atlantikoko kostaldetik. Nagusi dalaku handien erregioan.

EZAUGARRIAK: Animalia sendoa da, bizkarralde beltzarane-koa eta hainbat orban beltz dituen sabel gris argikoa. Gorputzadarrak ere, beltzak dira eta orban grisak dituzte. Ambystomamabeeik begi irtenak ditu eta alboetan 13 saihetseko zimurdauka.TAMAINA: 7,6-10 zentimetro luze da. BIOLOGIA: Lehorreko animalia da, are gehiago, lur hezeetanegindako zuloetan bizi da eta ugalketa garaian baino ez doauretara, hau da, udaberrian. Horren harira, arrubio-ale hel-duak, euri zaparrada handiko gauetan zuloetatik ateratzen dira

janariaren bila.Udaberrian tenperaturak gora egitendu eta euriak epelak dira, horren ondo-rioz, arrubio orbainduak errunaldikourmaeletara joaten dira. Askotan ger-tatzen da urmael berberean arrubioasko batzen direla.Ugalketa baino lehen sexu biek igeri-

ketan egiten dute elkar. Uretan daudela gorteiatze dantzaldikonplexua egin eta arrak espermatozoideak kanporatzen ditu,horren harira, emeak kloakekin hartu eta arrautzen barneernalketa hasten da. Geroago arrautzak arroken artean eta urazpiko landareetan uzten ditu. ELIKADURA: Zizareak, intsektuak eta moluskuak jaten dituzte.BIZI TOKIA: Lur azpiko iluntasunean bizi da; ura hurbil dutenhostogalkorreko basoetan, harri eta eroritako enborren azpian.HEDAPENA: Ipar Amerikakoa da eta ipar eta hegoaldekoKarolinako estatuetan baino ez dago.

ORBAN URDINETAKO ARRUBIOAAmbystoma laterale

AMBYOSTOMA MABEEI

25

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

AR

RA

INA

BIS

AL

Ak

DESKRIBAPENA: ahoa, hortzarik gabekoa. Zurikolorekoa.Itxura ikusgarria duten arrainak dira hauek ere, zintaitxurako gorputz luzea dutenak. Trachipterus articusespezieak zilar kolorekoa du gorputza bizkarraldean,lerrotan kokatutako narrio ilunak dituelarik ere. Horrieta hegats gorri biziei esker nahastezina zaigu.Isolaturik, 600 m. baino sakonagoko uretan bizi daarrain eta zefalopodoak jaten dituen espezie bitxi hau.TAMAINA: 3 m. neur dezake. ELIKADURA: arrain eta zefalopodoak jaten dituenespezie bitxi hau.HABITATA: Bizkaiko Golkoko bizi da, 100-500 metrobitarteko sakoneratan.HEDAPENA: Atlantikoa.

DESKRIBAPENA: begi itzelak ditu eta kolorearre iluna. Gorputz fusiformea. Gantz bizkar-hegatsduna. Bizkar , uzki eta sabel-hegatsen erradioenbukaerak aske daude, horrela hariak dirudite-larik. Hortik datorkio izen zientifikoa.Arrain honek erradio brankiostego ugari azal-tzen ditu, bular-hegatsak sahietsaldeetan osoaltu kokatzen dira eta sabel-hegatsak guztizbularraldean.TAMAINA: 45 cm. neur dezake. ELIKADURA: haragijalea da. Hondoko arrai-nez, moluskuez eta krustazeoz elikatzen da.HABITATA: Bizkaiko Golkoko bizi da, 1000m.tako sakoneraraino bizi ohi dena. HEDAPENA: Atlantikoa.

TETRAGONURUS CUVIERI DESKRIBAPENA: gorputz fusiformea. Arrekolorekoa, Itsas-txortena, bi karinaduna sahietsaldebakoitzean. 83-95 ezkata albo-lerroan.TAMAINA: 35 cm. neur dezake. ELIKADURA: elikatzeko, tunikatu pelagiko-ak eta marmokak jaten dituzte.HABITATA: Bizkaiko Golkoko bizi da, 100-300 m.tako sakoneraraino bizi ohi dena. HEDAPENA: Atlantikoa eta Mediterraneoa.

AULOPIS FILAMENTOSUS

TRACHYPTERUS TRACHYPTERUS

26

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZU

HA

ITZ

AK IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: hosto

iraunkorreko eta hazkunde ezkarreko zuhaitza,eite biribildukoa. Hogei metroko garaiera iristendu berezko habitatean, baina ez da hamar metro-tik gora hazten espezimen kiltibatuetan.Enbor-azala leuna eta berdea izaten du hasieran,eta beltzu egiten zaio adinarekin. Hosto bipina-tuak ditu, ilupa zilarkara delikatukoak, luma-itxu-rakoak eta kolore berde urdinxkakoak.Zuhaitz honetan, lore horiak nabarmentzen dira,oso txikiak eta perfumatuak, luku edo mordoetanmultzokatuakAcacia izen generikoa grekozko akis "punta" hitzetik datorkio, eta harenhosto arantzatsuei egiten die erreferentzia. Izen espezifikoak, dealbata“zurixka”, ilupari egiten dio erreferentzia, halako tonu zilarkara bat ematenbaitio hostotzari.LOTATZE: urtarriletik martxora loratzen da eta lekak uztailetik irailerabitartean heltzen dira; dena dela, gurea bezalako latitudeetan zenbait urte-tan ez du ia batere fruiturik ematen.HABITATA: espeziea, jatorriz, Australiakoa eta Tasmaniakoa da. Hangoibai-erreketako erriberetan hazten da, eta zura ustiatzeko landatu ohi da.Landarezaintzan, espezie apaingarri moduan erabiltzen da, oso loraketaikusgarria izaten baitu udazkenean eta neguan. HEDAPENA: Euskal Herrian ongi moldatzen da kostaldeko zirrindakoklima suabera eta basati bihurtzen da heskari eta sastrakadietan, pujaugari emanez.

ARKAZIAACACIA DEALBATA

JAPONIAKO GEREZIONDOAPRUNUS SERRELATA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAU-GARRIAK: hosto galkorrekoarbola, tamaina ertainekoa etaeite hedatukoa. Loraketa apain-garria du, eta hogei metrokogaraiera irits dezake berezkohabitatean.Azala gris purpura du, eta hosto-ak, obobatuak eta dentatuak,puntan bukatuak, gainaldeberde bizikoak eta azpialde grisurdinxkoak, tonu hori eta gorrie-tara mudatzen dira udazkenean.Loraketa nabarmena du etaudaberriaren erdialdean gerta-tzen da, hostoak ernetzen direnune berean. Lore txikiak ematenditu, arrosa-kolore oso argikoak,infloreszentzietan paratuak.

Fruitua gereziaren tankerako baia bat da, kolore gorri purpu-ra bizikoa.Izen espezifikoak, Serrulata, hosto denatu edo zerratuei egi-ten die erreferentzia.HEDAPENA ETA HABITATA: egoera naturalean, Txinan,Korean eta Japoniank aurkitzen ditu garaiera txikiko mendie-tan.

27

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ITS

AS

AR

RA

INA

KDESKRIBAPENA: gorputz luzanga dauka, arrexka edomarroi-grisaxka kolorekoa, tita urdin eta zuri mordoaageri dituena. Banda bertikal ilun batzuk izan ohi ditu.Hegatsak, berriz, tonu horixkadunak ditu.TAMAINA: 7-10 cm. bitartekoa.BIOLOGIA: udaberrian du ugalketa garaia. Oso ondo

jasaten du emertsio edo urgaineratzea, baldin eta lekuhezean badago.ELIKADURA: moluskuak, algak eta anelidoak. HABITATA: itsasertzetik hasi eta 5 metro bitarteko sako-neratan bizi da, hondo arrokatsuetan; itsasertzeandagoenean eta itsasgorak dirauen bitartean, uretatikkanpo geratu ohi da maiz. HEDAPENA: Atlantikoa, hasi Marokotik eta BritainiaHandiraino, eta Mediterraneoa. Oso ugaria.

DESKRIBAPENA: gorputz luzanga dauka, alboetatik konprimatua. Marroi-gorrixka kolorekoa da, mukosaz estalitakoa, eta zeharkako zazpi orbanilun ditu trabeska. Buru gogorra du eta mutur motzekoa.TAMAINA: 30 cm. bitarteko tamaina izan ohi du.BIOLOGIA: udaberrian du ugalketa garaia. Urari dagokionean, tenperatu-ra-aldaketa handiak jasateko gai da.ELIKADURA: moluskuak, algak eta anelidoak.HABITATA: hondo algatsu edo arrokatsuetan bizi da, hasi itsasertzetikbertatik -non marearteko putzuetan harrapatuta geratzen baita- eta 20metrora bitarteko sakoneratan. Oso ugaria.HEDAPENA: Atlantikoa, hasi Marokotik eta Eskoziaraino, etaMediterraneoa.

DESKRIBAPENA: gorputza, lodia duaurrealdean, eta konprimatua atzealde-an. Kolore grisa du; batzuetan, oliba-kolorekoa izan daiteke, edo jaspeztatua.

Beldurtzen denetan, tonalitate arre-horixka hartu ohi du.Apendize dermikoak dauzka begi bakoitzaren gainean.TAMAINA: 15-20 cm. bitartekoa.BIOLOGIA: udaberrian du ugalketa garaia. Urari dagokionean,

tenperatura-aldaketa handiak jasate-ko gai da.ELIKADURA: moluskuak, algak etaanelidoak.HABITATA: hondo algatsu edo arro-katsuetan bizi da, hasi itsasertzetikbertatik eta 5 metro bitarteko sakone-ratan. HEDAPENA: Atlantikoa, Loira ibaia-ren estuarioraino, eta Mediterraneoa.

KABUXA KATAIREBlenniun gattorugine

MONTAGE KABUXACoriphoblennius galerita

KABUXA ORBANGORRIBlanniussan guinolentus

28

EH 29Zk.

MU

ND

UK

O T

XA

KU

RR

AK DESKRIBAPENA: masNahiz eta pertso-

na askok animalia apaintzekoa eta komi-ko samarra dela pentsatu, adimentsua-goa, mantsoagoa eta sinpatikoagoa biziden takurretariko bat da, Canichea.Ideia oker hau, bere izaera jostalariagatikedo ile mozteko itxuragatik -batzuetan bi-txia- datorkigu. Hasieran ehiztaria izan zen txakur honek,ezaugarri psikikoak, aparteko erreflexuaketa trebetasun ona ditu. Egia esan, talen-to apartekoa da, izan ere, trebetasun guz-tiak: bai artistikoak bai erabilgarriak, baitakomikoak ere ikasteko gai da. Hau delakausa, zirkuetan txakur jakintsua bezalalan egiten zuen emanaldirik harrigarrie-nak egiteko.Bere usainmen zorrotza dela medio,Europan, Frantzian eta Inglaterran hainzuzen ere boilur-txakurtzat erabiltzen da.Honi gaineratu behar diogu itsuaurreko-txakur ona dela eta dotoretasun-lehiake-tetan izugarrizko lehiakidea dela.Konpainia animalia bezala, izaera atsegi-na du, jolastea asko gustatzen zaio etabeste txakurrekin eta umeekin oso otzanada.

Arrazaren motak

Canichearen ilajea kiribilez, dentso etabilotsua da, bere ehundura eta luzera uni-formea da. Bere kolorea zuria, beltza edogris-errautsa da. Animalia honi aukerake-

ta genetiko bat egin zioten bere jatorriz-ko tamaina pizkanaka-pizkanaka murriz-teko. Horrela gaur egun, mota desberdinbatzuk ikus ditzakegu: Caniche handiakedo Royal-ak: 45cm-tik 55 cm-ra bitarte-

an neurtzen du; erdipurdi-koak : 35 cm-tik 45 cm-rabitartean neurtzen du, etananoa 35 cm-ra arte aile-ga daitekeela. Halaber,ezagutzen da ere, bestemota bat: Toy Canichea,honek, nanismoarenezaugarriak ditu, eta 20cm-tik 30 cm-ra bitartekotamaina du.Bere ilajearen izaerarenarabera bi mota Canichedaude: ile kizkurra duena -oso arrunta- eta ilea loka-rri-itxurakoa duena, nor-malean Royal-a izan ohida. Dena den, aditu askokesaten dute, desberdinta-suna ileari ematen dioten

tratamenduan datzala, orduan Canichebaten ilea denbora zehaztugabez hazte-ari uzten badiogu, eskuilatu eta moztugabe, pizkanaka-pizkanaka nahastendoa, kiribil luzeak erazten. OrduanCaniche kizkurra izateagatik, Canichelokarritsua izatera pasa ohi da.Lehenengoak bigarrenak baino ugariago-ak dira, izan ere estetikoki, ilea lokarri-tsua mantentzea oso zaila da, eta gaine-ra denbora gutxi barru lokatzaren etazikinkeriaren gordetegi bihurtzen da ila-jea.

Bainua eta elikadura

Canichearen bainua ohituratzat hartubehar dugu, nahiz bere higienea man-tentzeko nahiz ilea mozteko. Kumeakbost hilabete baino gutxiago badauzkateinoiz ez dute bainurik hartu behar.Honekin arazo asko saihestu ahal izangoditugu, katarroaren konplikazioak, etalehortze akastunetatik etortzen diren ara-zoak hain zuzen ere.

KANITXEA

29

EH 29Zk.

MU

ND

UK

O T

XA

KU

RR

AK

Txakurra bainatzeko, jan ondoren bi ordu pasatu behar diradigestioa ez mozteko, dena den, uretan sartu baino lehen,leunki atzeko hankak, burua eta bizkarra zizprinditu behardizkiogu. Bere ilea oso zikina dagoenean, derrigorrez xanpudetergente bat erabiltzea beharrezkoa izango da. Orduan txa-kurrentzako xanpu berezi bat erabiliko dugu, izan ere, gure-ak, alergiak, ilearen erorketa eta negala sor diezazkioke. Belarriak tapoi baten bidez babestu behar ditugu. Eta bainuabukatu bezain laster, lehorgailu elektriko baten bidez, ilajea,lehortu behar diogu.Caniche askok, sudurraren albo bietan pare bi ildo aurkeztendituzte, hementxe,larruan eta ilean negar-jario bat agertu ohida, honek esan nahi du, begiko-konjuntiban infekzio txikiakdagoela. Hau saihesteko, ur epelez garbituko dizkiogu, bainakasu larrioagoa bada haur-kolirio ematea gomendagarria izan-go da. Halaber, aldizka, entzumen-pabilioiaren ileak ur epelezeta belaki txiki baten bidez garbituko dizkiogu.Elikadurari dagokionez esan dezakegu, oso garrantzitsua dagozokiak ez ematea, izan ere, honek pankreasa gehiegi laneragin ohi du. 7kg-tik10 kg-ra bitartean pisatzen duen Canichebaterako dieta orekatuak, 350 gr haragi, zereal, hezuririn, etaanimali-koipe puska bat osatu behar ditu. Osagarri bezala,kaltzio-tableta ematea oso garrantzitsua da, baita fruita fres-koa ere. Esnea txakurrentzat izan behar da eta gainera esne-hautsa. Horrela intolerantziazko arazoak ekidingo ditugu, hauda, behi-esneak eta txakur-esneak ez dituzte garraztasun ber-berarik ez da materia koipetsurik ere.

Luxozko ikurra

Karlintxakurtzat, eta Frantziako nazio-txakurtzat hartuta izanda. Bere izena, ahateak ehiztatzeko trebetasunatik datorkio.Hau dela kausa, frantziarrek “chien a cannard” esaten diote (ahatearen txakurra). Baina bere benetako jatorria ez dago

Frantzian, bere arbasoak aurkeratzeko aintzinean begiratubehar dugu.Ipar Afrikako Tribu nomadek eta berbereek ehiza eta artzain-tza egiteko, txakur bilotsua, erdipurdiko tamainez, belarri ero-riekin eta buztana luzearekin erabili izan ohi zuten -Barbetizendakoa, artzain-txakurren eta ehiza-txakurren arbasoa. IparAfrikako txakur hau Penintsula Iberiarra ailegatu zenean, men-peratze musulmana zegoenean, Portugaleko arrantzaleenur-txakurrekin gurutzatze batzuk jasan zituen. Gero VIII . men-dearen inguruan, animalia hauek, Frantziara arte ailegatuziren, eta Loira, Rodano eta Aquitania haranetan ospe handialotu zuten, oinordetza nolakotasunagatik, alde batetik apartekoehiztariak ziren eta beste aldetik igerilari onak ziren. Txakurhoni ile luze eta kizkurra mozten hasi zioten, bere mugimen-duak, uretan, errazteko. Herriko ohitura honek, hain zuzen ere,aristokraziaren aretoetako ate guztiak irekitzen zituen.XVII.mendetatik aurrera, Canichea luxozko eta fintasunezkoikur bihurtu zen. Goiko txakur-ileapandegietako aretoak agertuziren, txakur hauetako edertasuna areagotzeko, -kide bereiz-tezinak damarik dotoreenak-. Canichearen ikusmen berrihonen ondorioz, hazle batzuek Canichearen tamaina gutxitunahi izan zuten. Luis XVII-ren gortean, Ehiza-Canichearenlekuan Nano-Canichea geratu zen,izan ere damek nahiagozuten.Europan konpainia-txakurra bezala agertu izan zen, oso herri-koia gainera, eta esan daiteke bere lehiakide bakarraDalmaziarra zela.

30

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZU

HA

IXK

AK

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: zuhaixka, altueran 2,5m artekoa, oso adar-tsua, adaska tenteak, meheak, ilegabeak

eta hauskarrak dituena. Hostoak 3-4eko bertiziloetan, erekto-patenteak, linearrak, 4-7 mm, ilegabeak eta pixka bat lustredu-nak, ertz errebolutuek azpialdearen 2/3 estaliz.Lore oso ugariak, 1-3ko sortetan hostoen galtzarbean, eratuzluku terminal estuak, sarritan desjarraiak, eta hauek, beren alde-tik, batzuetan panikula lasetan elkartuak; pedizeloak 2 mm-koak,ilegabeak, edukiz 3 brakteola txiki erdialdean; sepaloak 0,5-1,5 mm-koak, obatuak eta ilegabeak; korola 1,5-3 mm-koa,biribildu-akanpanatua, eta haren gingilak tenteak, hodiabezain luzeak, berdeska edo berde-horiskak; anterak inklu-soak, apendize gabekoak; obulutegia eta kapsula ilegabe-ak, estiloa pixka bat irtena eta estigma kapitatua, kolore pur-purakoa.LORATZE: maiatzetik uztailera bitartean loratzen da, baina lore-bipilak urtarril-otsailetik hasita eratzen dira.HABIATATA: Mediterraneoa-ren erdiz mendebaldea inguratzenduten herrialdeetan dago banatuta, eta arraza sendoen batzuk,zuhaitz-eitekoak, Azoreak, Madeira eta Kanarietaraino iristendira. Zoru hareatsuen gainean bizi ohi da, hainbat sastrakadiheliofiloren osagai. Euskal Herrian, ekialdetik mendebalderaerdialdean zehar doan zirrinda zabal batean aurkitzen da,karraskal menditarren nagusigoan, ipar-isurialdeko leku babesbatzuetan ere azalduz.ERABILERA: espezie hau da txilar-erra-tzak egiteko gehienerabiltzen dena.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: mulua edo zuhaixka, altue-ran 1 m edo gehixeago hazten dena, urte osoan berdea; zepa zurez-koa eta bihurria, adaska ugari, horiska edo gorriskak botatzen dituena;hauek ilegabeak izaten dira edo ile griseskaz estalita egoten dira.Hostoak aurikulatuak, oinaldean 2 esproi txikiz hornituak, 2,5-3,5 mm-koak, zurtoinari estuki erantsiak, luzanga-lantzeolatuak, konkaboakgainaldetik eta gilatuak azpildetik; adar antzuetan trinkoki inbrikatutaantolatzen dira 4 ilaratan.Loreak luku meheak eratuz, eta hauek, ba-tzuetan, panikuletan elkar-tuta; pedizeloak laburrak eta haien bukaeran 6-8 braktea, elkar estalizeta 4 gorenekoak sepalo-itxurakoak; kalizak 4 sepalo luzanga, 3-4mm-koak, arrosatu-lilazinoak, batzuetan zuriak, korola bilduz; haulaburragoa da eta sepaloen antzeko 4 gingiletan dagosakonki ebakita; anterak inklusoak, oinean 2 apendizeedukiz; estiloa luzea eta mehea; kapsula biribildua, ile-luzea, 4 kuskutan irekitzen dena.LORATZE: ekainetik urrira bitartean lora-tzen da nor-malean, baina inoiz urte osoan zehar ikus daiteke lora-tan.HABITATA: Europako parterik gehienetan, Asiako men-debaldean, Afrikako iparraldean eta Ipar Amerikakoekialdean bizi da. Zoru azido, oligotrofoen gaineanazaltzen da, hainbat baso-mota ordezten dituzten txilar-dien parte osatuz. Euskal Herrian hedadura dauka, itsasmailatik hasi eta mendi garaienetaraino, eta eskualdehertsiki mediterraneoan bakarrik falta da.

AAIINNAARRRRAA AARRRRUUNNTTAACALLUNGA VULGARIS

EERRRRAATTZZ --TTXXIILLAARRRRAAERICA SCOPARIA

31

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PE

RR

ETX

IKO

AK

DESKRIBAPENA: txapelarendiametroa 5-16 cm-koa izandaiteke, hasieran globo-forma-koa da eta ertza biribilkatua etahankari itsatsia du, gero hemis-ferikoa eta ganbila, ertza pixka-naka-pixkanaka zabaldu egi-ten zaio. Azala likatsu samarrada eguraldi hezea denean etaberria denean ilaunduna izatenda, baina berehala galtzen duilaun hori eta leun geratzen da;hasieran eta denbora dexentezgorrixka iluna da, gero pupuraeta ardo kolorekoa. Hodiakezti-hori kolorekoak dira etazapaltzean urdin bihurtzen diragero gorrixka eta, azkenik,beltzaxka. Poroak biribilkatuaketa txikiak dira, txapelaren er-tzean gorri-laranjak eta hanka-ren inguruan odol gorriaren eta purpura kolorearen artekoak,zapaltzean berehala urdinska ilun bihurtzen dira eta azkeneanbeltzaxka-zikin gelditzen dira. Hanka 5-12x2-6 cm-koa da, sabel-duna eta motza, batez ere ale berrietan, eta helduetan luzatu egi-ten da, oinaldean erraboila mantenduz, hankaren luzerak ia inoizez du gainditzen txapelaren diametroa; hanka berez horia da etahondoa ikusten uzten ez duen maila gorriko sare trinko batez

estalia. HABITATA: espezie hau udatik udazken erdira arte ateratzen dahostozabalen basoetan, batez ere pagadi, harizti eta artadietanJANGARRITASUNA: mamia lodia da eta hori-bizi kolorekoa,baina azalaren azpian eta hankaren oinaldeko zati txiki bateankolore gorrixkak ditu, airearen eraginez urdin-ilun bihurtuz; fruta-ren antzeko usaina du eta zapore azido samarra.

DESKRIBAPENA: txapelaren diametroa 8-15(25) cm-koa izan daiteke, hasieran globo-formakoa da eta ertza lodia eta gainezkakoadu, biribilkatua eta hankari itsatsia, gerohemisferikoa eta ganbil-lautua da eta ertzazabaldu egiten zaio, inguru ondulatu-gingil-dua auekeztuz. Azala banagarria da ertze-an, lehorra da baina likatsu eta distiratsu-

bihurtzen da eguraldi hezea denean, aleberriak ilaundunak dira, baina berehala gal-tzen dute ilaun hori eta leun geratzen dira;hasieran kromo-hori eta okre-hori kolorekoada, gero isla arrosaxkak izaten ditu eta beis-ilunerako joera izan ohi du, ukitzean urdin-ilun bihurtzen da, gero margudi-arrosa kolo-rea hartuko du eta azkenean kolore beltzax-

ka izan ohi du. Hodiak horiak dira etadenborarekin berdexka bihurtzendira eta zapaltzean urdin. Poroak biri-bilkatuak eta txikiak dira, arrosa-laranja kolorekoak ale berrietan etagorrixkak helduetan, zapaltzeanberehala urdin-turkesa bihurtzendira. Hanka 8-25x2-7 cm-koa da,sabelduna eta zilindriko-klabiformeada, txapelaren kolore berekoa, bainatonu horixkak ditu punta aldean etagorri-laranjak oinaldean, angeludunmaila gorriko sareak estaltzen du;ukitzerakoan urdindu egiten da. HABITATA: espezie hau da-udazke-nean azaltzen da hostozabalen

basoetan, batez ere pagadi eta hariztietan,eta lur azidoetanJANGARRITASUNA: mamia lodia da, urre-hori kolorekoa, baina hankaren azalekofranja mehe batean gorri-karmin kolorea du,airearen eraginez urdin bihurtzen dena; frutaantzeko usaina du eta zaporea azido sama-rra.

BBOOLLEETTUUSS RRHHOODDOOPPUURRPPUURREEUUSS

OONNDDDDOO PPUURRPPUURRAABoletus purpureus

32

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

LAN

DARE

MON

OKOT

ILED

ONEO

AK AAMMAARR IILLLL IIDDAAZZEEOOAAKK FFAAMMIILL IIAA

Europan 6 gene-roz dago ordez-katurik soilik

familia hau, horietan batzu zabalkilanduak beren edertasun bitxia-rengatik, azpimarra daitezke narki-soak eta txilinbelarrak.Amarillidazeoak familia tropikaladira batez ere, jatorriz Afrikakoaketa Hegoamerikakoak nagusiki,nondik bait datorren hazkuntzalandare asko.

Oro har landare erraboiladunak,iraunkorrak dira, eskapilo hostoga-beekin. Hostoak oinaldekoak,lerro-formakoak, xingola-formako-ak, haragi-tsuak, loretan direneanager daitezkeenak ala berdin ez.Loreak bakartiak izan daitezkeedo ginbail batean bil daitezke,zeinaren azpian lore begiakbabesten dituzten braktea papiro-kara bat edo bi garatzen diren.Obulutegiaren gainetik jaiotzen diren sei tepalo dituzte, obu-lutegi infero bat sortuaz, bere ahaidekoetatik, liliazeoak,bereizten dituen ezaugarria hau. Euskal Herrian bi generoditugu ondo ordezkatuak: Narcissus eta Pancratium, tepalo-ek utziriko zuloaren barruan tronpeta-formako koroa batdutelarik. Tepaloekin aurrez aurre kokaturiko 6 lorezil dituzte,Pancratium-ean koroaren ertzetik sortzen direlarik. Estigmabakartia apize loditu edo hiru lobuluko batez. Fruitua barne-

an hazi mintzaireak dituen kapsula hirukusku batek osatzendu.

Gure herriko bi generoak honela bereiztuko ditugu:Pancratium (Loreak koroarekin, txuriak, lorezilak koroarenertzera soldatuak) eta Narcissus (loreak koroarekin,horiak, krema kolorekoak edo txuriak, lorezilak koroarenbarruan).

DESKRIBAPENA: 60 cm.takogoiera har dezakeen landare bat da.Zabalera 5 etik 20 ra mm.ko hostoak.Lore oso usaindunak, txuriak luzetara10 etik 15 era cm.rekin; tepalo lerro-formako lantza-formakoak, luzetara20 tik 35 era mm.ko koroa, ertzeanhortz txikiekin. LORALDIA: uztailatik irailera lora-tzen da. Erraboil ugari du.HABITATAK: areatzak, hondar-tzak...BANAKETA: Pancratium generokoordezkari bakarra da Euskal Herrian;kostaldeko giroetako tipikoa, Bizkaiaeta Gipuzkoako kostaldeko harea-tzetan poblazio haundiak eraiki ditza-ke.

ITSAS LILIPAPancratium maritimum

33

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

LAN

DARE

MON

OKOT

ILED

ONEO

AK

NNAARRCC IISSUUSS GGEENNEERROOAA

DESKRIBAPENA: 5-15 cm-ko landa-re txiki erraboilakara, hosto estu etaluzangak dituena. Lore bakarra du,kolorez horia, itxuira zilindrikoduna etaaho ondulatuduna. Lorea beherantzokertuta egon ohi da.HABITATA: mendiko larreak eta har-kaiztietako erlaitz belartsuak.Landare bakana denez, “EuskalAutonomi Erkidegoko Flora Mehatxatuaren Katalogoan”,“Interes Berezikoa” kategorian sartuta dago.LORALDIA: otsailetik apirilera loratzen da.

HABITATA: sastrakak, harkaitzak, mendialdeko larreak.BANAKETA: Iberiar Penintsula iparraldeko endemis-moa.

DESKRIBAPENA: lore bakarti,handizkoa, enbutu modukokoroa zabalekin eta tepalo txikie-kin, hostoak ihi-formakoak, pen-tzetan, harritzatan, txilardietan,lur heze eta azidoen gainean(silizezkoak) toipa dezakegu. Zurtoinak: 15 cm-rainokogaraiera.Hostoak: Erraboil bakoitzak 3-4hosto lerro-formako, zuriska edoarre, 15-20 mm-luzekoak.Loreak: Hori zurbilak, horizontal-ki egoteko joerarekin, tepaloakia lerro-formakoak eta puntazo-

rrotzak; koroa konikoa, 25 bat mm-rainokoa; lorezilak ez dira ertzetikkanporatzen.LORALDIA: otsailetik apirilera lora-tzen da.HABITATA: sastrakak, harkaitzak,mendialdeko larreak.

NARCISUS BULBOCODIUM

Narcissus generoa da again herri osoan lorazainen artean hobeen eza-gutzen diren landare erraboiladunak biltzen dituena. Hazkuntzako espe-zieez gain, Europa guztian 40ren bat espezie agertzen da banaturik,

baina batez ere iberiar penintsula. Zenbait piriniar eta prepiriniar zelaietan bene-tan alfonbra horiak osatzera hel daiteke.Klasifikapen zaileko generoa da, joan den mendean sarritan errebisatu zena;gaur egun ere konplexua gertatzen da espezieak mugatzea. Bere hazkuntzarenerraztunak eta gizonak saiatu dituen txertakuntzek nahaspilatu egin dute bereklasifikapena. Guztietarik espezie guztietan gutxi gora behera bat datoztenezaugarri orokor sorta bat lor genezake. Landare erraboiladunak dira, iraunko-rrak, taldeka edo bakarka; oinaldeko hosto xingola-formakoekin, launak, aka-nalatuak edo biribilduak. Lore bakartiak edo aldebakarreko infloreszentziataneskapo afiloekin eta lorea agertzen irekitzen den leka berdeska papirokarabatez inguraturiko lore begiekin. Sei tepalo berdinak ditu, koroa batean buka-tzen den hodi tepalinoa osatuaz oinaldean elkarturik. Hodi tepalinoaren goikal-dean soldaturiko sei lorezil, koroaren barnean sarturik. Fruitua hirukuskua da. Euskal Herrian 8 ren bat narkiso espezie agertzen dira, guztiak udaberriko lora-penezkoak.

NARCISUS ASTURIENSIS

34

EH 29Zk.

MU

ND

UK

OA

PO

AR

MA

TUA

K

EZAUGARRIAK: Gigotea dotorearen oskola nabar kolore ilu-nekoa, urkilatu zamarra eta obal itxuraz da, zehar-orban bat-zuekin eta helduen kasuan erretikulatu horixka dute, aitzitik,dortokakumeen oskola berdexka-koloretakoa da.

Burua, lepoa eta gorputzadarrak oliba-koloretakoak dira, gai-nera ildaska hori deigarriak dituzte ertz ilunekin .Buruaren aldebietan marra gorria, laranja edo horia oso nabarmena du.Bere larru berdexkak marra horiak ditu.Bular-oskola nahiko zabala da eta generalki kolorazio horixkazenbait ñabardura ilunekin.Tachemysaren generoan sartuta eta bere ahizpekin konpara-tuz (Pseudemys-en generoenak) dortoka hau besteak bainooldarkorragoa eta haragijaleagoa da.Hamasei azpi-espezie deskribatu dira, hauexek dira:Trachemys scripta scripta: Virginiako Hego-mendebaldeanIpar Floridara arte bizi da. 27 cm-ko luzera izatera irits daite-ke. Bere plastroia, aurreko ezkatetan , ozeloekin apaindutadago.Trachemys scripta callirostris:Cariben, Colombian eta Venezuelanbizi da. 25 cm-ko luzera izatera iritsdaiteke. Bere plastroia marra ilunezestalita dago ( ia-ia plastroia osoa).Trachemys scripta catapsila:Mexikoko kostaldeko lautadetan bizida. 22 cm-ko luzera izatera ailega

daiteke. Bere marra supratenporala horia oso luzea da.Trachemys scripta chchiriviche: Venezuelako Iparaldetik(Tocuyo eta Moron Ibaietan) bizi da. 32 cm-ko luzera izaterairits daiteke. Kokotsaren gainean ozeloak eta marra supraten-

porala gorria ditu ezaugarria. Trachemys scripta elegans:Mississippiko Haranan,Illinoisen, Mexikoko Golkora artebizi da. 28 cm-ko luzera izaterairits daiteke.Badago luze-marra gorri batbegiaren atzeko bazterretik lepo-aren amaierara arte, joatendena. Plastroiaren marrazkiakere, ezkata banatan ozelo batdauka.Trachemys scripta emolli: Costa

Ricanen eta Nicaraguan bizi da.Trachemys scripta gaigeae: Texasen eta Mexiko Berrianbizi da.. 22 cm-ko luzera izatera irits daiteke.Trachemys scripta grayi: Mexikoko kostaldeko lautadan,Pazifikoko kostaldean, Guatemalako Hego-mendebalde-ra arte bizi da. 60 cm-ko luzera irits daiteke. Bere pleuraeta bazterreko-ezkaten gainean ozelo ilunak ditu. Bereplastroiaren marrazkia zehaztugabekoa da.Trachemys scripta hartwegi: Mexikoko Nazas Ibaietan bizida.Trachemys scripta hiltoni: Mexikoko Fuerte Ibaian bizi da.28 cm-ko luzera izatera ailega daiteke. Bere plastroianitzal- bibiribil zentral bat du ezaugarria.

GIGOTEA DOTOREATrachemys scripta

35

EH 29Zk.

Trachemys scripta nebulosa: CaliforniakoHegoaldetik bizi da. 37 cm-ko luzera izarera iritsdaiteke. Bere marra supratenporala laranja edohoria begien gainean obalatu itxuraz bukatzen da.Trachemys scripta ornata: Mexikoko Pazifikokokostaldeko lautadan ,Colombiara arte bizi da.. 38cm-ko luzera izatera irits daiteke. Trachemys scripta taylori: Cohhuilako MexitarProbintzian, eta 22 cm-ko luzera izatera irits daite-ke. Marra posorbitaria gorria oso luzea du ezauga-rria, bestalde, bere oskolaren gainean itzal-puntutxikiak ditu.Trachemys scripta troostii: KentuckykoIparramerikar Estatuko Hego-mendebaldetik etaAlabamako Ipar-mendebaldetik bizi da. 21 cm-koluzera izatera irits daiteke. Begi bakoitzearen atze-tik marra hori batzuk ditu.Trachemys scripta venusta: Veracruzetik (Mexiko)Panamara arte bizi da 48 cm-ko luzera izatera iritsdaiteke.Trachemys scripta yaquia: Sonoran (Mexiko) bizida. 31 cm-ko luzera izatera irits daiteke. Bereezaugarria garrantzitsuena da: orban posorbital

bat hori-laranja koloretakoa, gutxi hedaturik, duela.TAMAINA: Bere oskola , espezien arabera 20 cm-tik 60 cm-ra bitarteko neur daiteke.BIOLOGIA: Dortoka hau, urmaeletako urbazterren hondolohitsuetara sarri joan ohi da non landaredi ugariez ingura-turik dauden.Bere ekintzaren denboraldia egunekoa da, egunaren partehandi bat, harrien gainean edo ur-gaineko landaretan eguz-kitan geratzen da.Estalketak Apirilaren etaUztailaren artean gertatzen dira.Emeak 15 arrautza oboiderenbat lurrean zulaturik daudenhabietan ezartzen ditu.Inkubazioak 70 egun irauten duHandik aurera dortoka txikiakjaiotzen dira, haien koloreak osobiziagoak dira.

Nahiz eta espezie hau bere natur-inguruneanmehatxaturik ez egon, animalien bilketa ugariakberen bidalketarako Europako eta Asiako mer-katuetara adigarriki aspaldiko populazioak gu-txitxen du. Baina Eropako eta Asiako lekuhezeetan arriskugarriak badira, sartuta etagero, herriko faunarentzat (bai narrastientzatbai arrainentzat) benetako mehatza dira, izanere oso moldagarriak dira eta beren garapenaoso erraza da.ELIKADURA: Dortokakumeak haragikaleak

dira. Zapaburuak, eta krustazeoak jaten dituzte, helduak,ordea orojale bihurtzen dira eta beren dietan landare motaasko jaten dituzte.HABITATA: Paduretan, urmaeletan, lakuetan eta ibaien bidegeldoetan bizi da. BANAKETA: Bere banaketa-aldeak AEB-etako erdialdea,Hego AEB, eta Ertamerika, Mexiko, eta VenezuelakoIparraldea, osatzen ditu.

MU

ND

UK

OA

PO

AR

MA

TUA

K

36

EH 29Zk.

MU

ND

UK

O K

OR

AL

UG

AR

RIE

TAK

O M

ER

UA

K

NOLA EZAGUTU?: Zikin meroa (Epinephelustaeniops) gorputz ardatz erakoa eta laranjadunadu, baina begitxo ugari eta urdin argiak banan-duak ditu, bere gorputz osotik, mutur puntatikbuztaneraino. Bere hegal guztiak, eskarda,azpila, kaudala eta ipurdikoapintarna urdinak dituzte.Gazteak, ilunak dira eta izpilurdinak dute ere. Espeziehau koral meroarekin antzaizugarria du (Cephalopholis

miniata), Indiako eta ozeano Nausian bizi dena eta berekolorea, gorri edo laranja da eta pintarna urdinak ditu ere. TAMAINA: 70 zentimetroak eta zazpi kiloak lortu ditza-ke, baina ohizkoa izaten da 40 zentimetro eta bi kilobitartean daudenak. BIOLOGIA: Hermafroditak dira, beraz bere bizitzaren

zehar sexua aldatzen dute, aldez aurretik denak emeak jaiotzendira eta gero, arretan bihurtzen dira. Umatze orduan, gabean tal-deak biltzen dira bai arrak, bai emeak. Emeak milaka arraultzjartzen dituzte eta arrak bere saltoa batera, orduen arraultzaknarotu egiten dituzte. Arraultzak ur gainera dijoazte, noraezean,korronteen menpean daude eta plaktonarekin biltzen dira zabal-du arte. Eltxarrak bere lehen uneak gainean igarotzen dute gu-txiagoko sakonetara joan arte.BIZI TOKIA: Sakon harkaitztuetan bizi da baina hondar zabale-ko tarteak aurki dezaketen tokiak gogoko dute, 10-200 metrobitarteko sakontasunean, hain zuzen ere. Kobazuloak eta har-kaitzeko zartadurak, urpeko korronteen menpean geratzen dire-nak bilatzen ditu. Bizi geldoa darama eta bakarrik bere kubilausten du iluntzean, elikagaia aurkitzeko, arrain, oskoldun etamaskordunetaz osatzen dena. Egunean zehar bere kubilarensarreran egoten da. BANAKETA: Zikin meroa Ozeano Atlantikoan aurki dezakegu,Marruecostik Cameruneraino.

NOLA EZAGUTU? Pintarna urdineko meroa(Cephalopholis cyanostigma) gorputz altua etaindartsua du, nabar argi kolorekoa pintarna urdinugariekin, bere buruan eta bizkarrean oso ageriakdira, baita ere marroi iluneko erretikulu ugari ditu,bere aldamenetan eta sabelean batez ere.Gazteak direnean euren kolorea ezberdina da,bere gorpu osoa iluna bait da eta bere kaudal, biz-kar eta azpil hegalak hori bizikoak dira. Hori delaeta beste espezie batekin nahastu dezakegu.Helduek, bere hegal guztietan, pintarna ugari dituz-te. TAMAINA: Luzaeran 30-35 zentimetro bitartean ditu eta bi kilo-ak lortu ditzake. BIOLOGIA: Geldia eta muga babeslea da. Bere umatzea uda-berria izaten da. ELIKADURA: Oskoldun eta arrain txikiaz gain, eraztundunak eta

maskordunak jaten ditu ere. BIZI TOKIA: Maldako ugarrietan bizi dira, 3-50 metro bitartekosakontasunean. BANAKETA: Nagusi Ozeanoaren zehar banandua dago, osougaria da bereziki Koral Itsasoan.

ZAKIN MEROACephalopholis taeniopis

PINTARNA URDINEKO MEROACephalopholis cyanostigma

37

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

INTS

EK

TUA

KEZAUGARRIAK: arren zerkoide eta parazerkoakabdomeneko hamargarren segmentua bainoluzeagoak eta hiru hortzdun kurrika bat eratuz. Ezdago irtenunerik emeetan.Buru handia dute, begi konposatu pare batek iaosorik betetzen dutena; begi hauek oso garatuakdaude (30.000 omatidio baino gehiago dituzte)eta haiei eskerrak ikaragarrizko doitasunez haienharrapakinak.Haien mintzezko hegal zabalak Zigopteroenakbezalakoak dira, baina atzekoak zabalagoakdituzte benetako burduntziek (Anisopteroek).Kurioski, hegaldian zain bere aldetik higitzen dute(hau nahiko aparta da intsektuen munduan, bila-kaeraren ondorioz hegaz-aparatuaren sinkroniza-pen ezin hobea erdietsi dutenez) eta hamaikaakrobazia egiten dituzte: maniobra azkarrak,norabidea aldatu, eta, baita ere, atzerantz hegal-datu.TAMAINA: 4,5-5 zentimetro luze da.ELIKADURA: benetan ase ezinak dira, baina osoonuragarriak intsektu kaltegarrien populazioa heinegokien artean gordearatzen bait dute. Euliak eta eltxoak hegaldia bitartean haien gainera oldarturik,haien hanka zorrotzen artean harrapoatzen dituzte.

HABITATA: ohiz gure ibai eta hidoetako inguruetan hegaz egi-ten topa ditzakegunak.

EZAUGARRIAK: Chortippus albomarginatus buru etabular berdea eta hegal eta sabel zuriduna edukitzeagatikbereizten da. Tamaina ertain izaten dira, eta atzeko han-kak oso haziak dituzte jauzi egiteko.Bere burua babesteko hainbat sistima erabiltzen ditu:atzeko hanken giltz bat nahita galdu, bere bizi-inguruariegokituriko kolorapena.Animalia jauzkariak dira, eta hegalez baliatzen dira pla-neatuz jauzia luzeagotzeko. Arrak eta emeak bereiztekoazken hauek sabelaren atzekaldean duten obiskapto

luze.TAMAINA: 2,1 zentimetro luze da.BIOLOGIA: oropteroek sexu bereiztuakdituzte. Emearen ugalketa-aparatuak bi oba-rio ditu eta arrarenak bi testikulu.Akoplamenduan arrak zuzenean sartzen dituespermatozoideak emearen bide genitaletaneta bigarrenak arrautza handi eta luzeak jar-tzen ditu zoruan. Larbak jaiotzeko korionapuskatzen dute eta jaiotzen diren unean,indibiduo helduen itxura dute.ELIKADURA: belarrak edo bestelako landa-reak jaten dituzte.HABITATA: belardi eta basoen bizi da.

KIRKIRRAK, MATXINSALTOAK ETA TXITXIBURDUNTXIAK

ONYCHOGOMPHUS UNCATUS

CHORTHIPPUS ALBOMARGINATUS

38

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

LO

RE

GA

BE

KO

LA

ND

AR

EA

K

EZAUGARRIAK: zurtoinak 20-70 zenti-metro-ko luzera.

HOSTOAK: txorten hori arreska.Pinatuak, lantza-formako ingerada; hos-toskak, lakain pinatuekin, iledunak.Lerro-formako soroak.TAMAINA: 20-70 zentimetro-ko luzera.HABITATA: haran eta ezponda hezeak.

STEGNOGRAMNA POZOI

EZAUGARRIAK: zurtoinak 40-50 zentimetro-ko garaiera.Bakunak eta tenteak.HOSTOAK: bitan zatituak. Esporangioak daramatzaten goial-deko hostoskak galburuak dirudite. Kolore berde argia.TAMAINA: 40-50 centimetro-ko garaiera.HABITATA: erreka-ertzak, zuhaizti laiotz eta hezeak.

DRYOPTERIS AEMULA SAN JOAN IRATZEA Osmunda regalis

EZAUGARRIAK: zurtoinak 40-170 zentimetro-ko garaiera.Bakunak eta tenteak.HOSTOAK: bitan zatituak. Esporangioak daramatzatengoialdeko hostoskak galburuak dirudite. Kolore berde argia.TAMAINA: 40-170 zentimetro-ko garaiera.HABITATA: erreka-ertzak, zuhaizti laiotz eta hezeak.

OREOPTERIS LIMBOSPERMA

EZAUGARRIAK: zurtoinak 20-110 zentimetro-kogaraiera.

HOSTOAK: txortena, orriaren ? luzean; ezkatadu-na; lantza-formako ingerada duten hostoak, pina-tuak, behealdeko hostoskak ondokoak baino askoztxikiagoak. Azpialde horiska, ileduna eta guruidu-na. Limoi-usainekoa. Soro biribilak, hostoskarenertzean.

TAMAINA:20-110 zentimetro-ko garaiera.

HABITATA: baso hezeak, erreka-ertzak.

39

EH 29Zk.

DESKRIBAPENA: Bromeliazeofamiliako guztiek bezala, oso sustraiahulak ditu eta zurtoinik ez du. Uztai-formako hosto luzeak (45 cm luze, 3cm zabal) oin baten inguruan haztendira eta berde metalikoak dira.Hostailaren erdiko zuloan 18-30 cmluzeko lore-multzoa garatzen da,braktea gorrien artean loratxo txuriakdituelarik.Loraldiaren ondoren landarea urte

bat edo bi bizi daiteke baina hil egingo da.Barietateak: guzmania generoa oso zabala da, denak tankeraberdinekoak, infloreszentziaren forma eta kolorea aldatzendelarik. Hibrido mordo bat ere ezagutzen eta sortzen ari dira.LORALDIA: apiriletik azarora loratzen da. Loratu ondoren hilegiten da.JATORRIA: Brasil. Guzmania izena, Anastasio Guzman XVIII., mendeko espainiar naturalistari zorzaio.ZAINKETA: Argia: erdiitzalean gustura bizi da, argi askorekinere bai baina sekula ez eguzkitan zuzenean.TENPERATURA: 16-24ºC artean. 22-24ºC behar ditu loreagaratzeko.UREZTAKETA: hosto arteko zuloa urez bete eta 2-3 astetikbehin berritu.Lurra lehor antzean mantendu.Ongarriketa: ez da beharrezkoa.Ugalketa: landarea loratu ondoren ipurdian altsuma berriaksortu ohi dira.Horietako bakoitza, zokaitza, goroldioa eta orbela nahastuzbetetako lorapotean landatu.GAITZAK ETA IZURRITEAK: Zorria: hostopean izerdia zurrupatuz bizi ohi den intsektua da.Banaka kendu.Onddoak: botritisa edo antzeko onddo baten eraginez hostoenoina, azpitik usteltzen hasten da. Lorapoteko lurra lehor man-tendu.Kukurutxa: hostoan itsatsita, izerdia zurrupatuz bizi ohi den lapaantzeko intsektua da. Alkoholez bustitako kotoi batez, banaka-banaka kendu.SEKRETUAK ETA KOKAPENA:

Inguruan aire hezea maite du, erradiadoreetatik eta berotikurrundu.Ura erdiko zuloan behar du, gelako tenperaturan dagoena etaeuri-ura bada hobe.Lorea behin bakarrik ematen du eta ondoren hil egiten da (urtebat edo bi bizi daiteke), beraz loraldiaren ondoren ipurdian sor-tzen zaizkion altsumak landatuz ugaldu.Guzmania, bromeliazeo gehienak bezala beste landareen arbaeta enborretan itsatsirik bizi ohi da. Beraz bere elikaduran sus-traiak baino garrantzitsuagoak dira hostoak. Euri edo ihintzahostailaren erdiko zuloan biltzeko eran garatzen ditu hostoak.Neguan toki hotzean badago (13ºC-tik behera) ez ureztatu.

TR

OP

IKA

LL

AN

DA

RE

AK

GUZMANIA ZINGULATA

40

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

UR

HE

GA

ZTI

AK

EZAUGARRIAK: kontrasteko tonuak ditugabai honek: gainaldea nabar iluna etaazpialdea marroi argia. Horrek bereiztendu antzekoa den Gabai Arruntaren disei-nu zuri-beltzetik.Bizkarreko kolorea uni-formea da, baina azpian lerro axilarra,uzki aldea eta hegoen puntak marroi ilu-nekoak ditu. Hegazti lerdena da, urarenmailan hegada indartsuak eta planeatzelaburrak txandakatuz hegan egitenduena, aldi berean, bizkarra eta sabelal-

dea ere txandaka erakus-ten dituela. MediterraneokoGabaiaren oso antzekoadelako bi espezieak bereiz-tea zaila da, bainaBaleareetakoa txikixeagoada eta beheko aldea argia-goa du. Gabai aeeuntarenantza ere badu (Puffinuspuffinus), baina heganazkarrago egiten du eta

kolore-kontraste handiagoa da.TAMAINA: 32-38 cm.BIOLOGIA: Baleareetan besterik ez duhabia egiten. Bizkaiko Golkoan maizikusten da, negua Ozeano Atlantikoan(Britainiar Irletatik Mauritaniaraino) iga-rotzeko joera duelako. Erabat hegaztipelagikoa da ugalketa-garaitik kanpo.Gabaietan ugariena da. Gure lurralderaazaltzen ekainean hasten da, ugalketaamaitu ondoren, eta apirila arte irautendu, baina ugariena udazkenean etaneguan izaten da. ELIKADURA: arrain txikiak eta txibiakmurgilketa laburrez bereganatu eta jandaelikatzen da.

EZAUGARRIAK: lumajeko koloreen kontrasteaknabarmentzen du, goiko aldea nabar-gris ezka-tatsua eta behekoa zurixka duelako. Ertz guztiaketa hegoen puntak marroi ilunez azpialduak ditu,Itsas beltzak gutxitan izaten du zerrenda zuriaitsatsaren eta bizkarraren artean. Buru grisaxkadu eta moko indartsu horia, hurbiletik baizik ikus-ten ez zaiona. Astiro eta motel hegan egiten duuraren mailan. Hegada indartsua eta planetatzeluzea du, eta gainerako gabaiek bezala, txanda-

ka bizkarra eta sabelaldea erakusten ditu.

Gabai handia (Puffinus gravis) tamainaz antzekoa da, bainahegaz azkarrago egiten du eta sabel argian orban marroia, isa-tsaren oinarrian zerrenda zuria eta txano ilum bereizgarria ditu.

TAMAINA: 45-56 cm. Europan ibili ohi den gabaietan handiena da.

BIOLOGIA: ugalketa-garaitik kanpo pelagikoak dira eta ia

Ozeano Atlantiko osoan ibiltzen dira.

Euskal Herrian itsasertzetik baino ezin da ikusi, beren izaerapelagikoa dela eta.

Uztailaz gero egoten dira ustez ugalketarako ez diren aleak,baina iraila eta azaroa bitartean izaten da Mendebalderakomigrazio-fluxu handiena. Urteko gainerako hilabeteetandezentez bakanagoak dira.

Gehien sumatzen diren aleak Ozeano Atlantiko artxipelagoe-tan (kanarietan, Madeiran, Berlengan edo Azoreetan habia egitenduen subespeziekoak dira.

Dauden hiru subespezieek Mediteraneo itsasoko hainbat artxipe-lagotan eta Makaronesiako zenbait irlatan egiten dute habia.

ELIKADURA: arrainak, zefalopodoak eta beste ornogabe txikiakjaten dituzte eta batzuetan arrantza-ontzien atzetik ere ibiltzendira, bazterkin bila.

GABI ARREACalonectris diomea

BALEARETAKO GABAIA Puffinus mauretanicus

NOLA EZAGUTU?: Itsas suge horia,aingira erako gorputz hori laranjadunbizia eta distiratsua edukitzeagatikbereizten da, guztiz homogenoa eta izpilgabekoa, horregatik Indiako Ozeanokoitsas suge ederrenetarikoa da. Bere azal likina ez du ezkatarik, bainamukitasun ugari baten bitartez babestuadago. Mukintasuna poro mukin batzuksortzen dute, buruan eduki arren oso ikusezinak dira, bi masail hezurretan banan-

duak daude. Hauek,aho oso handia, irte-na eta arraila, ez dumingainik eta haginindartsuak ditu,euren punta zorro-tzak atzerantz dituz-te eta ez daudebakarrik masail

hezurretan bomerrean aurki ditzakegubaita ere. Euren begiak eta orkatz zabal-guneak txikiak dira, azken hauek obaleran eta ia sumaezinak, azalaren maku-lak estaltzen bait dituzte.TAMAINA: Itsas suge espezie arraroaeta txikia da, ez bait du izaten 50 zenti-metro baino gehiago. BIOLOGIA: Espezie hau bere aktibitate-ak gauen aurrera eramaten ditu, kolorezazkar aldatzeko ahalmena du. Geldoa

da, hondar azpianbizi da edota sakonean eroritako koralbazterren artean. Itsas suge hau herma-frodita proterandrika da, hau da, jaiotze-an denak arrak dira baina hazten direnneurrian eme bihurtzen dira. BIZI TOKIA: Badiatan bizi da, bere kolo-re berdineko koral eta belakiekin, honelaoso errez ezkutatu daiteke eta ikus ezinabihurtu ere. Iktiologoek uste dute eurenkolore bizia ornodun gabekoekiko molda-kuntza bat dela (poriferoak eta antozooakbereziki), itsas suge “gorridunak” bizidiren zartaduratik hurbil aurkitzen baitdira eta. 3-50 metro bitarteko sakontasu-nean aurkitu litezke. BANAKETA: Bere banaketa uneaIndiako Ozeanoa da, Itsas Gorria aldebatera utzirik, bertan oso leku zehatzetandaude eta.

41

EH 29Zk.

NOLA EZAGUTU?: Itsas suge petraltua, aingiraerako gorputza eta kolore aldagarria edukitzeagatikbereizten da, zuritik horiraino, hain zuzen ere. Animaligehienetan burua horiduna izaten ohi da eta masailhezurrak nabar ilunak. Bere azal likina ez du ezkatarik, baina mukitasunugari baten bitartez babestua dago. Mukintasunaporo mukin batzuk sortzen dute, buruan eduki arrenoso ikus ezinak dira, bi masail hezurretan bananduakdaude. Hauek, aho oso handia, irtena eta arraila, ezdu mingainik eta hagin indartsuak ditu, euren puntazorrotzak atzerantz dituzte eta ez daude bakarrik masail hezu-rretan bomerrean aurki ditzakegu baita ere. Euren begiak etaorkatz zabalguneak txikiak dira, azken hauek obal eran eta iasumaezinak, azalaren makulak estaltzen bait dituzte.TAMAINA: Itsas suge hau tamain erdikoa da, 80 zentimetro-ko luzaera lortu ditzake eta. BIOLOGIA: Espezie hau bere aktibitateak gauen aurrera era-maten ditu, kolorez azkaraldatzeko ahalmena du.Geldoa da, hondar azpianbizi da edota sakonean ero-ritako koral bazterren arte-an. Itsas suge hau herma-frodita proterandrika da, hauda, jaiotzean denak arrakdira baina hazten diren neu-rrian eme bihurtzen dira.

Euren koskadak zauri oso mingarriak eragiten dute, ez baka-rrik bere hagin zorrotzak azalean sartu eta oso erraz ebatzendutelako, substantzia pozointsu bat dutelako baizik eta, berazberehala zauriak infektatu egiten dira. Haginak bi glandulapozointsuekin harremanetan daude, beraz bere jariatzeahagin guztiak busti egiten ditu. BIZI TOKIA: Ezponda harkaitztuetan, irtengune isolatuak

dutenetan bizi da eta 10-60 metrobitarteko sakontasunean daude. BANAKETA: Bere banaketa uneaIndiako Ozeanoa da (Madagascar,Chagosko, Andamarko etaNicobarko ugartediak, Seychelles,Mascareñas, Mentawai, Java,Sumatra etabar) eta baita ItsasNausian ere, Koraleko itsasoanoso ugaria bait da eta.

MU

ND

UK

O I

TSA

SS

UG

EA

K

ITSAS SUGEPETRALTUAGymnothorax fimbrietus

ITSAS SUGE HORIAGymnothorax meletremus

42

EH 29Zk.

MU

ND

UK

O K

RO

KO

DIL

OA

K

Kaskabeltz kokordiloa(Crocodylus palustris), osi-

neko edo Indiako kokordiloaizendatzen da ere, tamainahandiko kokordilo bat da, laumetroko luzaera lortu dezakeeta. Animali helduak marroiedo urdinabar kolorea dute,gazteek, berriz, gorri arginabarrak dira, buztanean etaenborrean lerro batzuk zehar-katzen dituzte, baina hauekhezitzean lausotu egiten dira.

Bere bizia ur gozoan igarotzen dute, erre-kak, aintzirak eta ur biltegietan, abereen-dako urrasketan edo ur bideetan, esatebaterako. Batzuetan, animali batzuk ibaiondoko ur gatzatuetan ikusi dira ere. Indiako kontinentearen zehar banandutadago, Iraneko ekialdetik Pakistaneiraino,India eta Nepaleko iparretik (Himalayatikhego aldera), Bangladesh eta Sri Lanka-ko hegoaraino. Bere elikadura bizitzaren zehar aldatzenda. Gazteak, mamuetaz eta onordun txi-kietaz elikatzen dira; handiak elikadurahau ahazten dute eta igelak, sugeak etadordokak ehizatzen dituzte. Guztietatikhandienetarikoak bakarrik, basa idiak etaoreinak jan ditzakete, eta batzuetanarrantzaleen sareetan harrapatuak geldi-tzen diren arrainak ere.

Umatzea

Kaskabeltz kokordilo arrak euren heldu-tasun sexuala hamar urterekin lortzendute, 2,5 metroak neurtzen duenean.Abenduan, ekintza batzuen bitartez,arrak euren mugak ezartzen dituzte: adi-bidez, bere mugaren ingurunea arakatuegiten dute, bularra eta buztana uretikaterata, hori bere unea dela guztiei argieta garbi adierazteko, ar gazteren batbere muga barnean sartzen bada. Bereargibide nabarmenena, masail hezurra-rekin edo buruarekin ematen duen kol-pea da, beste arrak urruntzeko balio zaio,baina bere oinarrizko nahia emeen arretajasotzea izan liteke. Eme bat umatzerako gertu dagoenean(Indian, urtarrilean edo otsailean), arbatekin limurkeria hasten du bere inguru-nean zirkuluak emanda igeri eginez etaburua tente edukirik. Noizbehinka arraren

gainean jartzen da ere. Noiz edo noiz,arra limurkeriarekin hasten da, etaorduan emearen inguruan igeri egiten duzirkuluak eginez, muturra berearekinigurtzi egiten dio, urperatu eta sarritanemearen azpian gurguilak egiten ditu.Bere bikotea onartzen badu arra beregainean ipintzen da. Kasu honetan, biko-tea ur gainean estalkia hasten du, arragainean egonda, eta gero bost eta hama-bost minutu bitartean urperatu egiten da.Guguilak eta iraultzen duten lokatza ger-takizunaren aztarna bakarrik dira.Berrogei egun estalketaren ondoren,emea ibai bazterreko leku bat arbitzekoaukeratu du eta bere egoera berbereandauden beste emeetatik babesten du. Babesa arrakasta lortzeko, bere tamaina,bere aztura, eta “ausardia” izendatudezakegun jarreragatik baliatzen da.Gaba batzuk arbitu aurretik, emeak, saiomoduan habi batzuk egiten ditu, agian

KASKABELTZ KROKODILOACrocodylus palustris

43

EH 29Zk.

bertako tenperaturabaldintzak egiaztatze-ko izan liteke.Lurrean egiten dutenekintza hau, agianarbipena eragintekobalio liteke. Azkenik,tenperatura 27-28gradu bitartean dago-enean, emea Lmoduko zulo bat egi-ten du, bere atzeko hankak bezalakosakontasuna duena. Bertan, 25 eta 35arraultz bitarteko lagatzen dute, bakoitza85 gramo ditu, gutxi gora behera.Arbiaren ostean, habia harea edo lurrare-kin estali eta ezkutatu egiten du, ekintzahonetarako ordu bete edo gehiago erabi-li dezake. Jarraiko bi hilabeteetan habia-tik gertu dago: kaskabeltz kokordiloenartean, “ama bikain” batek, bere kabiaezezagunen aurrean eraso ikaragarriekinbabesten du. (Aitzinean, jarrera hauxeespeziaren bizi irauina ziurtatu bazuenere, gizakien helduerarekin babes porta-era hau bere heriotza baieztatzen zuen,uretik kanpo dagoen kokordilo bat osoerrez ehizatu daiteke ehiztari trebebatek). Euren umatze biologia beste espezie ba-tzuen antzerakoa izanda ere, hala erebereiztasun bitxi bat dute, MadrásCrocodile Bank umatze menpekotasunkolonian aurkitzen direnen artean ikusia

izan dena. Han umatze adinean aurki-tzen diren %80 emeak, bolada bakoitze-an bi txitaldi zaintzen dituzte. Orain arte,bi txitaldi egiten duten beste muskertza-rrik ez daude, edo behintzat daturik ezditugu, (okerkuntza moduan ez bada,

bederen). Dirudienez, emaitz hau, urteanbi umatze era edukitzearen ondorioa da,abendu eta apiril bitartean ematen dira,hain zuzen ere. Agian, Madrás-eko ten-peraturak, beti beroak, eta elikagai ugariegotea, bi txitaldi hauek egotera eragindezake. Bi gurasoak habiak zabaltzen dituztekumeak koskoilotik irten behar direnunean, eta egiten dute lurperatutak dau-den arraultz barnetik datozen oihuak en-tzutean. Bai arra, bai emea, arraultzakba-tzen dituzte eta ahoarekin zabalduere, gero uretaraino eramateko. Behinikbehin, ar batek kabia bera bakarrikzabaltzeko eskubidea hartzen du etabeste heldu guztiak aldentzen ditu, etaeuren artean, ama. Kumeak bi gurasoen artean zaintzendituzte eta urte bat edo bi zehar, semeakeurengandik hurbil egon daitezke.Badirudi, menpekotasunean behintzat,kumeak gertu edukitzeak, hurrengo ten-peraturetan, umatze jarrera galeraztenduela. Gehienetan, kaskabeltz kokordi-loa, animali lagunkoia da eta heldu etagazte ugari, elkar bizi daitezke arazolarririk izan gabe, nahiz eta biztanlekopuru handia izan. Hala ere, kumeen-tzako ziurragoa da bere gurasoen muge-tatik ez irtetea, euren bizitzako lehenurteetan bereziki.

MU

ND

UK

O K

RO

KO

DIL

OA

K

44

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

TX

IMEL

ETAK

PAPILLONIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU?: Apolo tximeleta-ren antzekoa da, baina atzeko hegoe-tan ez du ozelo gorririk. Mnemosynetximeletak dimorfismo sexual arinadu. Arren kasuan, aurreko hegoengoiko aldea zuria da eta bi orban beltzditu. Halaber, ertz marjinal gris zabalaikus daiteke. Atzeko hegoak, berriz,zuriak dira eta ez dute orban marjina-lik, barruko ertzean izan ezik. Emeaketa arrak oso antzekoak dira.Desberdintasunak honakoak lirateke:normalean, hegoak gris ilunak direlaeta atzeko hegoen goiko aldeak orbanbeltzak dituela, batzuetan kanporago.Abdomenaren atzealdea beltza da.Hegoak ez dira apolo tximeletanbezain biribilak. Banaketa-eremuansubespezie ugari deskribatu dira, halanola Parnassius mnemosyne batavus -Ratisdbonan bizi da-, Parnassius mne-mosyne ariovistus -Würtembergen hegoaldean eta

Suabieko mendietan bizi da- edoParnassius mnemosyne hercyana -Alpeetako ibarretan bizi da-.TAMAINA: aurreko hegoek 26-31 mili-metro bitartean neurtzen dituzte etahego-luzera 52 eta 63 mm bitartean

aldatzen da.BIOLOGIA: mnemosi-ne tximeletak belau-naldi bakarra du urte-an. Indibiduo helduakhegan ikus daitezkemaiatzetik uztailerabitartean.Estali ostean, emeekarrautzak Corydalisgeneroko landareetanjartzen dituzte eta,ondoren, beldarrak

landare horiek eli-katzeko erabilikoditu. Jaio bezainpronto ez diotehostoez elikatzeari uzten negua iritsiarte. Orduan, zoruan hibernatzen duteeta udaberrira arte ez dira berriz elika-tuko. Beldar-estadioan garapena osatuostean, gutxi gorabehera udarenamaieran krisalida eratuko dute elika-dura-landareetako hosto eta sustraienartean.Lepidopteroak kolore ikusgarria du eta,gainera, tamaina handikoa da. Horriesker oso preziatua da bildumagileenartean eta populazioak murriztu dituzte.HABITATA: larre hezeetan eta mendi-ko baso hostotsu mistoetan bizi da, 300metrotik 1.500 metroraino.

BANAKETA: Pirinioetatik etaFrantziaren erdialdetik abiatutaEuroparen erdialdean eta iparraldeanzehar gutxi iparraldetik 64 gradurainohedatzen da. Halaber, ekialderantzzabaltzen da Iraneraino,Kaukasoraino eta Asiaren erdialderai-no.Urria denez, populazio-guneakbabestuak daude eta askotan isilpeanmantentzen dira.Mnemosina tximeleta Euskal Herrianbitxienetarikoena eta urrienetarikoenada eta iraungitze-bidean dago.Nafarroaren iparraldean (Iratiko oiha-nean) oso toki zehatzetan aurki daite-ke eta Pirinioetan bitxitzat jo daiteke.

MNEMOSINE TXIMELETAParnasius mnemosyne

BANAKETA

45

EH 29Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

TX

IMEL

ETAK

PAPILLONIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU?: eguneko lepidop-tero guztiek bezala, makaon tximeletakgorputz mehea eta buru txikia du.Antenak bola lodian (“mazo” izeneko-an) amaitzen dira eta aurreko hegoeta-ko ile luzeak orrazi-modura erabiltzendira. Atzeko hanketan betiere zurda-parea ikus daiteke, horrek bereiztenbaitu Papilionidae familia.Atzeko hegoetan zain-pare bakarra du,horregatik betiere pixka bat ahurrakdirudite. Aurreko hegoek orban beltzak eta belt-zez inguratutako zainak dituzte; bienbitartean, atzekoek barruko ertzeanozelo-pare gorria dute. Atzeko hegoakbuztan-itxurako apendizean luzatzendira.Tximeletaren aldakortasuna urria da.Oso kasu bitxietan aurkitu ziren indibi-duo beltzak eraztun urdinekin atzekohegoetan. Lehenengo belaunaldiaargiagoa den bitartean, udako tximeletahori iluna da. TAMAINA: aurreko hegoek 32-38 mili-metro bitartean neurtzen dituzte etahego-luzera 65 eta 85 mm bitartean

aldatzen da.BIOLOGIA: makaon tximeletak bibelaunaldi ditu urtean. Lehenengobelaunaldiko indibiduo helduak heganikus daitezke apirilean eta maiatzean;bigarrenekoek, berriz, uztailean etaabuztuan egiten dute.Imagoak jaio ondoren, aste gutxi batzukbizi dira. Denbora hori ugaltzeko nahi-koa da, elikadurak ez baitu hainbestegarrantzia. Nektar- eta ihintz-tanto bat-zuk besterik ez dituzte behar. Sarritan,toki gatzatuetan edo gorozkietatik hurbil

aurkitzen dira, bertatik mineral etakonposatu nitrogenatuak hartzenbaitituzte.Ugaldu ostean, emeek arrautzaklandareetako hostoen artean jartzendituzte eta, ondoren, beldarrak lan-dare horiek berak elikatzeko erabili-

ko ditu.Beldarrak lehe-nengo estadioetan beltzak dira etaorban gorriak dituzte, baita orban zuriabizkarrean ere. Dena den, lehenengomudak igaro ostean, berde bihurtzen daeta, orduan, eraztun beltzak eta puntuhori gorrixkak ditu.Beldarrari eragozten zaionean, organoharagitsu gorrixka (osmeterioa) proiek-tatzen du. Hori buruaren atzean dagoeta usain ezatsegina botatzen du.Organoa tentetu egiten da eta defentsa-mekanismoa da intsektua urduri dagoe-nean.Krisalida eratzeko, beldarrak elikadura-landareetako zurtoinetara joaten diraeta bertan kremasterretik zintzilikatzendira hariaren bidez. Hala igarotzen dutenegua hurrengo udaberrian jaiotzendirenera arte.ELIKADURA: unbelifero basatiak jatendituzte, batez ere, azenario basatiak etalaboratuak, mihilua (Foeniculum vulga-re), Daucus carota eta bortusaina (Rutagraveolens). HABITATA: zelai, baso eta baratzeetan(batez ere, azenarioa izanez gero) bizida, itsas mailatik 2.500 metroraino. Altitude handietan migratzen ari denbitartean ikus daiteke, gustuko baitumendien gailurretan pausatzea.BANAKETA: banaketa-eremua osozabala da; ildo horri jarraiki, baiEuropan, bai Asian, bai Amerikan aurkidaiteke. Europako arraza guztiakAfrikaren iparraldetik Europaren iparral-deraino bizi dira. Euskal Herrian gerozeta espezie urriagoa da, nahiz eta orain-dik lurralde guztietan agertu. Arabanugariagoa da.

MAKAONPapi l io machaon

BANAKETA

46

EH 29Zk.

Katu burmesa, gorenagoa, trebeagoa eta soziablea-goa, katuenetariko bat da. Zainketak , eta gorespenak

asko gustatzen zaizkio, halaber, kotzez edo trenez joateaedo lehiatilatik , beldurtu gabe, ikustea asko gustatzen zaiz-kio. Arraza honen aleak atletikoak, ausartak eta bihurriakdira oso. Batzuk kanporakoiak dira, beste batzuk ordea,etxerakoiak, baina katu guztiak maitakorrak, seduzitzaileak,eta oso atseginak dira. Bai ezagunen ferekak bai deseza-gunen ferekak asko gustatzen zaizkio, baina benetan beharduena, jabe amultsu bat jolasteko da.Oso moldagarria denez, bai edozein apartamentutan, terra-za landarekin badauka batez ere, bai edozein basetxetan,bizi daiteke. Karraskari handiak harrapatzeko eta jateko gaidira. Bere ugalketari dagokio, goiztiarrak direla oso esandaiteke. Emeak bost hilabeterekin araldian egoten dira, etaemeek arrak estaltzea nahi badute, bost kumez, , erditzendira, batez besteko bezala. Kumeen mantoaren koloreakafesnea da, gero pizkanaka-pizkanaka mantua iluntzendoa.Katuen andur batzuek eskeleto-anormaltasun-genetikoaksortarazi dituzte, dirudienez arraza goratzen zenean odo-lekotasuna mantentzen zihoan, dena den burmes askohamazortzi urte baino gehiago bizi dira. Eztariaren azpitik orban zurien agerpena da, garrantzi txikiaduen akats bat da, halaber mantoaren orbanak edo marrakagertzen direnak, edo koloreak ilunagoak, begi grisak edobuztana makurtua edukitzea.

Arrazaren barietateak

Arraza burmesa inoiz ez da arraza arrunta bat, izan ere, betida-nik oso askaturik izan da. Pedigri-a eduki zuen lehenengo arra-za EEBB-etan izan zen, eta genetiko-ikasketa sakon bat pai-ratu zuen lehenegoetariko bat izan zen.Burmes arruntak, batzuetan birmaniarra deiturik, mantu marroi-iluna du. Ipar Amerikan kolor bakarra aintzatetsia da. Aitzitik,Inglaterran kolore edo barietate asko onarturik daude: urdina,xanpaina-kolorekoa, platino-kolorekoa, gorria, beixa, dortokaren

ezkata urdina, marroia eta lila.Ale urdinen mantua grisa eta zilar-kolorekoa da, buztanaren etabizkarraldearen gainean ilun samarra da. Belarriak, muturra etaoinak grisak dira.Xanpaina-koloretako barietatearen mantua, txokolate-koloretakoargia da. Aitzitik, gorri barietarearen mantua, mandarina-kolore-takoa da belarri ilunekin.Platino-koloretako barietatean, kumeen ilajea lila da, baina hel-duengan, ilajea, grisa arrosa tonuekin agertzen da.Barietate guztietan bereizgarria bera aurkitzen da: ilajea motza,

fina, dentsoa eta disditatsua da (Tiffany baritateanizan ezik, izan ere ile luzea du. EEBB-etan arrazaaparta bezala ezaguna dago). Bere ezaugarririkgarrantzituena da bere mantu marroia ederra etazetatsua. Kumeei beren behin betiko aspektua lor-tzea kostatzen zaie.Erdipurdiko tamaina du, nahiz eta argala eta dotoreaizan, gihartsua da. Ia-Ia ez dauka gantzik eta indarsusmagaitza du. Bere buruak triangeluaren itxura du,gainera motza, estua eta zorrotza da. Bere begiradabizia da eta beren begi handiak eta adierazgarriak,ekialdeko berizgarri nabari bat dute.

Zainketak eta elikadura

Felido hau oso iraunkorra denez ez ditu behar zain-keta berezirik. Bakarrik bere mantua garbi-garbiaegon behar da , horretarako linozko ehundura edoeskularru bat ozpinan eta uretan bustita erabil dai-

ZO

OL

OG

IAK

ATU

AK

KATU BURMESA

tezke. Dena den, osobihurria denez, etxekoistripua sahiestekokontu batzuk edukibehar ditugu, adibidezez dugu utziko edo-zein objetu zorrotzedozein lekutan.Adibidez oso arrisku-garria izan daitekeaulki batean ganibetaedo artaziak uztea,aurkitzen bada…Lurzorura erortzendiren orratzak osoarriskugarriak dira,behar bada arriskuga-rriena direla esandezake, izan erehanka batean edoahosabaian iltzadakiokete eta gainerairents ditzake.Produktu higienikoguztiak eta medizinakkatuaren eskuetatik ategon behar dira.Lursorura edozeinpilula erortzekotan,katuaren kuriositateaesnatu baino lehen, hartu behar dugu.Intsektuzidekin, ihintza izateko ordua, kontu handia eduki beharda, nahiz eta etiketan etxeko animalientzat ez dela arrizkugarriaipini.Burnesa animalia oso txukuna da eta ez zaizkio batere gusta-tzen zikinkeria,edo usain txarrak. Gehien gustatzen zaizkionleku garbiak direnez, plastikozko edo metalezko kutxa higieni-koa bere behartasunak asetzeko eman behar diogu. Kutxarenondoan zerrakinaren , harearen edo kartoiaren ordez produktuabsorbatzaileak erabili behar da, adibidez hare bereziak, osolodiak, zeinek bere barruan dauden materialek usain txarrak etalikidoak xurgatzen dituzte. Bere elikadurari dagokionez esandezakegu , egunero 100 gr haragi, beste 100 gr arroza, lekak etabarazkiak emen behar dizkiogula. Hazkundean zehar edozeinkonplexu bitaminiko ematea komenigarria izaten da.

Birmaniatik EEBB-etara

Birmaniako Monasterioetan arraza burmesa jainkotzat hartzenzuten. 1930. urtean Birmaniatik (Rangunetik) EEBB-etara arrazahonen eme bat –Wong-Mau zuen izena- inportatua izan zen. Joseph Thomson doktorea katu honen jabea zen, katuaren kolo-re bakarra asko gustatu zitzaionez, hazleen talde batekin etagenetistekin, programa berezi bat kumeak kontrolatzeko etaWong-Mau-ren genotipoa ikertzeko egin zuten. Oso goiz arazobat agertu zen, ar bat Wong-Maurentzat behar zuten eta azke-nean ez zeukatenez, katu siamdarrak erabili zituzten.Gurutzatze asko egin ondoren, hiru mota katu lortu zituzten:Gorputza zurbila eta hankak ilunak dituzten katuak (zeharosiamdarrak), beste batzuk Wong-Mau bezala, ilunagoak, etabukatzeko, tonu nabar-iluna duten katuak. Benetako burmesak

jaiotzen ziren eta gene burmesa ezarrizen.1936. Urtean, Tomsonek eta beste “gatofi-lo” amerrikarrak ofizialki katu burmesaripedigri-aren titulua ematea lortu zioten.Nahiz eta Birmaniatik ale batzuk inportatu,oso gutxi izan zirenez, gurutzatze exoga-miko batzuk siamdarrekin egon beharizan zituzten. Ondorioz arrazak garbitasu-na galtzen zuen, eta 1947 urtetik 1954urtera arte erregistroa uzten zen. Handikaurrera, katu burmes batzuk Europaraesportaturik izan ziren eta Inglaterran,1952. Urtean nabar-kolorekoa dituztenkatuak onartu zituzten. Eta 1960. Urteanurdinak.

ZO

OL

OG

IAK

ATU

AK

47

EH 29Zk.

48

EH 29Zk.

Donostian, Monpas Gainetik, UliaMendiko itsaslabarrak ekialde-

rantz abiatzen dira, Pasai SanPedroko La Plata itsasargiraino;honen azpian (163 m) ia bertikaladen horma bat, 100 metrokoa, Kan-tauri itsasora erortzen da.

Uliako paisaiaren edertasun etaikusgarritasunak itzalgune bakarradauka: Urumea ibaiaren kolektore-ak, Plantxetako labarren inguruetanhondakin-urak isurtzen dituztelako.

Ulia mendiko multzoa “Jaizkibel for-mazioa” izenekoaren parte da.

Behe-Eozenoko materialek osatu zuten:hareharri, masibo horiek, hain zuzen, tar-tekatutako lutiten geruza meheekin. Geru-zak oso oker daude eta, ondorioz, itsas-labar eta erliebe estrukturalak osatzendituzte.

La Plata itsasargiaren labarretan, urra-dura-plataforma zaharren arrastakinakikusten dira, itsas maila gaurkoa bainoaltuagoa zen antzinako garaietakoak.

Espazioko landaredia ametz arruntaren(Quercus pyrenaica) basoen etapa seria-lei dagokie; behin eta berriz izandakosuteen ondorioz, baso horiek iratze, ota-

Kaio Iluna.

ULIAIzendapena: Ulia

Azalera: 43 hektarea.

Lurralde Historikoa: Gipuzkoa.

Interes komunitarioko habitatak: 3(lehentasunezko bakar bat ere ez), espa-zioaren %90 betetzen ditenak. Bertanazaltzen diren habitatak 1230, 1170 eta1110 dira.

Garrantzizko elementuak: Itsaslabarikusgarriak eta interes geologikoa dutenformazioak. Espezie interesgarrien arten,ekaitz-txori arrunta, belatz handia etaArmeria euskadiensis eta Iris latifolia lan-dareak daude.

Kaio Hankahoria.

49

EH 29Zk.

ka eta txilarrek Erica vagansekin osatzen duten sastra-kadiari utzi diote tokia eta landaredi potentzialaren arras-to gutxi geratzen dira. Sastrakadi horren atzetik Festucarubra subsp. pruinosa espezieko soropilal daude, laba-rraren ertzeraino. Bertan aurkako baldintzei-itsasoarenzipriztinek sortutako gazitasunari, lur-eskasiari eta haizeetengabeari- moldatutako landare komunitateak ager-tzen dira. Enklabe hauetako espezierik karakteristikoe-nak itsas mihilua (Crithmum marinum) eta itsas plantai-na (Plantago maritima) dira. Arrailik izkutuen eta fresko-enak, oso iratze tipiko baten gordelekuak dira: Aspleniummarinum. Aipatzekoa da harkaitz hauetan Armeria eus-kadiensisen garrantzizko populazioa dagoela, EAEkoespezie endemikoa delako eta “Galzorian” dagoen espe-zie gisa katalogatuta baitago, baina berezitasun batekin:

ondoan dagoen UrgullMendian bildutako aleak,botanikoek erabili zituzte-la lehenengo aldiz des-kribatzeko. Gainera, bes-te landare bat, Festucaspadicea subsp. longiglu-mis gramineoa ere, UliaMendian hartutako alee-kin deskribatu zutela,Larrunen, Lapurdin, bil-dutako beste batzuekinbatera.

Hegaztiei dagokienez,interesgarriak dira kaiohanka horien (Laruscachinnans) koloniak,kaio ilunen (Larus fuscus)bikote batzuk eta ekaitz-txori txikiaren (Hydroba-tes pelagicus) eta belatzhandiaren (Falco peregri-nus) habiagintza.

NAT

URAG

UNE

PARE

GABE

AKN

AT

UR

A2

00

0 S

AR

EA

Zitori horia.

Ekaitz txori horia

Ferra-saguzar txikia (R. hiposideros).

Ainarra burusoila

Itsas krabelina.

50

EH 29Zk.

Nahiz eta Mendexako udalerriarena izan, KarraspioIsuntzako hondartzatik oso gertu dago, Lea ibaiarenbeste ertzean. Itsasgoran eta itsasbeheran azalerak

duen alde handia Learen bokaleak sortutako estuario zabaleta sakonera txikikoak eragiten du. Hondoan harea eta mate-rial ugari pilatu du, hondartza sortuz. Ale fineko harea duKarraspiok, kolore horikoa.Malda txikikoa izateak uretan astiro sartzea ahalbidetzen diobainu-hartzaileari, bat-bateko sakonunerik igarri gabe etaurak nola gorputzean gora poliki-poliki egiten duen kontrola-tuz. Olatu handirik ez du izaten, eta ur lasaiak dira hondartza honetakoak. Baina kontu handia behar da ezkerraldean, errioa-

ren ondoan, sortzen diren itsaslasterrekin. Itsasgora hasitakoan,itsaslaster indartsu batek egi-ten dio bultza bainu-hartzaile-ari bazterretik estuariobarrualderantz. Beste horren-beste gertatzen da itsasbehe-ra hasten denean. Baina kasuhonetan are arriskutsuagoada itsaslasterra, erriotik dato-rren urak berak itsasalderaeramaten baitu bainua har-tzen ari den laguna.Jende asko joaten daKarraspiora, batez ere jaiegu-netan. Astegunetako bainularikopurua bikoiztu egiten daasteburuetan.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

HO

ND

AR

TZA

K

MUNDUKO ORTARRAINAK

HONDARTZAKKAARRRRAASSPPIIOO* Udalerria: Mendexa.

Luzera: 462 m.Azalera: Itsasbeheran, 140.380 m2.Itsasgoran, 28.380 m2.

PALINURUS VERSICOLOR PALINURUS FEMORISTRIGA

PALINURUS PENICILATUS PALINURUS HOMARUS

PALINURUS JAPONICUS PALINURUS LONGIPES

MUNDUKO ORTARRAINAKZOOLOGIA

ADEVEKO ARGITARAPENEN KATALOGOAe-mail: adeve.2@euskalnet.net www.adeve.es Tlf.. 94 475 28 83

PAPER EKOLOGIKOAN IMPRIMATUA

KOLABORATZAILEAK