irantzu epelde tesia - euskara.euskadi.net · hizkuntza kontaktuaren ondorioetan dudala. plazer...

Jakintza-arloa: Hizkuntzalaritza

Larresoroko euskara

Egilea: IRANTZU EPELDE ZENDOIA Urtea: 2004 Zuzendaria: KOLDO ZUAZO ZELAIETA Unibertsitatea: UPV-EHU ISBN: 978-84-8438-307-9

Hitzaurrea Orain dela hamar urte bukatu nituen doktorego ikastaroak Gasteizko gaurko Letren Fakultateko orduko Euskal Filologia Sailean. Gauzak aldatu egin dira geroztik Fakultatean ere, eta urak bere bidea egin du: doktorego ikastaroak Euskal Filologia Sailean egin banituen ere, geroztik bereizi egin zen sail hori, eta tesia gaurko Hizkuntzalaritza eta Euskal Ikasketak Sailean defenditu nuen, 2004ko maiatzaren 6an. Fakultateari berari ere izena aldatu diote: Letren Fakultatea da gaur egun, Filologia eta Historia-Geografia Fakultatea zen nik ikastaroak egin nitueneko hura. Fakultateak eta sailak bezalaxe, tesi egileak ere bere bidea egin du, eta esan behar dut halako kontraesan batean bezala ikusi dudala neure burua argitalpen hau prestatzerakoan. Hizkuntzazko kontuetan hain dira eztabaidagarriak gauzak, goitik behera aldatzeko gogoa etorri zait behin baino gehiagotan atalen bat edo beste. Lana bere horretan argitaratzea erabaki dut azkenean, orduko lekukotasunaren erakusgarri. Poliki begiratuz, eta hutsuneak hutsune, pentsatzen dut Uztaritzeko eskualdeko hizkeraren ezaugarri nagusiak hor bilduak direla. Lekukotasun horrek bere balio handiena horretan du edo hala behar luke, lekukotasun hori aztergai den hizkerari ahalbait hurbilen segitzen diona baldin bada. Horretan egin zen ahalegina uste dut agerian gelditzen dela, eta agerian geldituko ahal da, era berean, lana maitez egin zela, bai bakarkako lana eskatzen zuten parteetan, bai lapurtar berriemaile gogoangarri haiekin lan egitea eskatzen zutenetan. Kontraesaneko sentimendu hori sortu zait, oraingo ikuspegitik, lana lotuegi ikusten dudalako isoglosek norainoko geografia hedadura hartzen duten erabaki nahiari, eta bereziki hizkera hau gainerako hizkeren artean nonbait kokatzeko nahikeriari. Dialektologiak zer aldatzen den ikertzen du, eta beraz zer ez den aldatzen ere bai. Hori geografian nahiz historian zehar, besteak beste. Zeren historiaren arrastoak erakusten ditu nonahi hizkera batek, eta beraz aldaketa diatopikoak aldaketa kate luze baten katebegi bat besterik ez dira, aldaketa diakronikoen, diafasikoen eta bestelako aldaketen parean. Aldaketak zein norabidetan gertatzen diren ikusteko, ordea, beharrezkoa da erreferentzia bat hartzea. Nik orduan adineko hiztunetan bilatu nuen erreferentzia hori, eta gaur egun ere hala egin nezake aldaketak erkidego batean norantz gertatzen ari diren aztertu beharko banu, hots, hizkera baten bilakaera aztertu beharko banu. Ez da txikia belaunaldien arteko aldakortasuna, eta seguruenik tarte handiagoa emango nioke orain orduan eman niona baino, baina bestalde inportantea izaten da, honelako lanetan, hesolak ahalbait finkoen eta zurrunen jartzea, lanari dagozkion mugak ongi zehaztea, inoiz bururatuko bada lan hori. Hiztun baten baitako aldakortasuna ere ez da gutxiagokoa, eta segur asko enuntziazio baldintzen araberako aldaketari edo aldaketa diafasikoari tarte handiagoa eskainiko nioke orain orduan baino. Biziaren itzuliek eraman naute gai hauetan gehiago sakontzera eta lanean ibili nintzen eremuetan eta inguruko beste batzuetan berriz landa lana egitera, baina oraingoan bestelako helburu batzuekin, fokoa aldakortasunean eta

hizkuntza kontaktuaren ondorioetan dudala. Plazer izan dut eta dut gure berriemaile eskuzabal horiekin lanean aritzea. Lehengoak eta oraingoak, adin guztietakoak, bihotzez eskertzen ditut. Euskal Herriko Unibertsitatearen doktorego aurreko ikerketa beka bati esker egin ahal izan nuen lan hau. Eskerrak erakunde horri emandako diru-laguntzarengatik. Maila akademikoan, bi maisuren irakatsiak erabakigarriak izan dira eta izaten ari dira nire ibilbide honetan: ez dakit tesi hau posible izango ote zen harako doktorego ikastaro haietan, doktorego aurreko ikerketa aldian, Koldo Zuazo ezagutu izan ez banu, eta era berean segida hau ez dakit posible izango ote litzatekeen doktorego ondoko ikerketa aldi honetan Beñat Oyharçabal ondoan izango ez banu. Tesiaren zirriborroak irakurtzeko arta hartu izanagatik eta ohar ezin interesgarriagoak egiteagatik, zinez eskertzen ditut Patxi Salaberri Zaratiegi, Battittu Coyos, Pello Salaburu, Patxi Goenaga, Iñaki Camino, Koldo Zuazo, Orreaga Ibarra, Xarles Videgain, Beñat Oyharçabal, Arantxa Hirigoien, Estibalitz Montoya, Lourdes Oñederra eta Oroitz Jauregi lankideak. Nire eskerrik zintzoenak azaldu nahi dizkiet denei eman didaten laguntza handiarengatik eta irakatsi didaten guztiarengatik.

Irantzu Epelde Baiona, 2010eko urriaren 15a

1

Larresoroko euskara

Dialektologia azterketa

Hizkuntzalaritza eta Euskal Ikasketak Saila

Vitoria-Gasteiz, 2004ko maiatzaren 6a

Irantzu Epelde Cendoya

Zuzendaria: Koldo Zuazo Zelaieta

3

AURKIBIDEA

Hitzaurrea ...................................................................................................................................... 9 Esker hitzak ................................................................................................................................... 15 Berriemaileen zerrenda ................................................................................................................ 16 Herri izenen laburdurak .............................................................................................................. 18 I. Alor lanaren nondik norakoak: datu bilketa eta berriemaileen ezaugarriak ....... 19 II. Historia, geografia eta ondoko eremuekiko gizarte harremanak .......................... 22 III. Euskararen egoera lehen eta orain ................................................................................ 27 IV. Larresoroko hizkeraren sailkapenaz orain arte idatzi dena ................................... 37 V. Larresoroko hizkera: deskribapena ................................................................................. 49 5.1. Fonologia ............................................................................................................................... 49

5.1.1. Fonemen eta alofonoen zerrenda .................................................................... 49 5.1.2. Fonemen eta alofonoen azalpena .................................................................... 50

5.1.2.1. Bokalak eta glideak ............................................................................... 50 5.1.2.2. Herskariak ............................................................................................. 51 5.1.2.3. Afrikariak ............................................................................................... 52 5.1.2.4. Frikariak ................................................................................................. 53 5.1.2.5. Sudurkariak ........................................................................................... 58 5.1.2.6. Albokariak ............................................................................................. 58 5.1.2.7. Dardarkariak ......................................................................................... 58

5.1.3. Bokalei eragiten dieten bilakaera fonologiko nagusiak ................................. 59 5.1.3.1. U bokalaren palatizazioa ..................................................................... 59 5.1.3.2. o > u ixtea .............................................................................................. 61 5.1.3.3. Ekialdeko i-u > u-u asimilazioarik eza ............................................... 62 5.1.3.4. Bokal galtzeak eta metatesia ............................................................... 63 5.1.3.5. Hiatusa: hitz bukaerako erdiko bokalak mugatzailea hartzean ...... 63 5.1.3.6. Bilakaeraz sortutako diptongoak ........................................................ 65 5.1.3.7. Hasperenaren eragina diptongoetan .................................................. 67 5.1.3.8. ai > ei asimilazio atzerakaria ............................................................... 67 5.1.3.9. ei / oi aldaketa ....................................................................................... 67 5.1.3.10. au diptongoa ......................................................................................... 68 5.1.3.11. Monoptongazioa .................................................................................. 68 5.1.3.12. Bokal luzeak .......................................................................................... 68

5.1.4. Kontsonantei eragiten dieten bilakaera fonologiko nagusiak ..................... 69 5.1.4.1. -st- eta -rtz- kontsonante multzoen txandaketa ................................ 69 5.1.4.2. Asimilazio bustidurarik eza eta despalatizazioa ............................... 70 5.1.4.3. Bustidura adierazgarria ........................................................................ 71 5.1.4.4. Hitz hasierako herskariak .................................................................... 73 5.1.4.5. Bokal arteko herskarien galera ........................................................... 73 5.1.4.6. Herskariak egoera inplosiboan ........................................................... 74 5.1.4.7. l eta n ondoko herskari ahoskabeak ................................................... 74 5.1.4.8. Txistukari afrikarien sandhiak ............................................................ 74

4

5.1.4.9. Ez + adizki laguntzailea kontsonante multzoa ................................ 75 5.1.4.10. n eta r bokal artean .............................................................................. 76 5.1.4.11. n / r txandaketa ................................................................................... 76 5.1.4.12. -m- / -nb- lehia bokal artean ................................................................ 76 5.1.4.13. Aditz nagusiaren eta laguntzailearen elkarketak .............................. 77

5.1.5. Azentua ................................................................................................................ 78 5.1.6. Maileguen egokitzea .......................................................................................... 80

5.2. Izenaren morfologia .................................................................................................... 82

5.2.1. Deklinabidea ..................................................................................................... 82 5.2.1.1. Absolutiboa .......................................................................................... 82

5.2.1.1.1. Aldaera ........................................................................................... 82 5.2.1.1.2. Plural hurbila ................................................................................. 82 5.2.1.1.3. Erabilera ........................................................................................ 82

5.2.1.2. Partitiboa .............................................................................................. 83 5.2.1.3. Ergatiboa .............................................................................................. 85 5.2.1.4. Datiboa ................................................................................................. 85

5.2.1.4.1. Aldaera ........................................................................................... 85 5.2.1.4.2. Erabilera ........................................................................................ 86

5.2.1.5. Edute genitiboa ................................................................................... 88 5.2.1.5.1. Aldaera ........................................................................................... 88 5.2.1.5.2. Erabilera ........................................................................................ 88

5.2.1.6. Leku genitiboa ..................................................................................... 89 5.2.1.6.1. Aldaera ........................................................................................... 89 5.2.1.6.2. Erabilera ........................................................................................ 90 5.2.1.6.3. Adiera .............................................................................................. 90 5.2.1.6.4. Beste erabilera batzuk .................................................................. 91

5.2.1.7. Inesiboa ................................................................................................ 91 5.2.1.7.1. Aldaera ........................................................................................... 91 5.2.1.7.2. Erabilera .......................................................................................... 91 5.2.1.7.3. Adiera .............................................................................................. 93

5.2.1.8. Adlatiboa ............................................................................................... 94 5.2.1.8.1. Aldaera ............................................................................................ 94 5.2.1.8.2. Erabilera ......................................................................................... 95 5.2.1.8.3. Adiera .............................................................................................. 95

5.2.1.9. Hurbiltze adlatiboa .............................................................................. 96 5.2.1.9.1. Aldaera ............................................................................................ 96 5.2.1.9.2. Erabilera ......................................................................................... 97

5.2.1.10. Muga adlatiboa ..................................................................................... 97 5.2.1.10.1. Aldaera ............................................................................................ 97 5.2.1.10.2. Adiera .............................................................................................. 97

5.2.1.11. Ablatiboa ................................................................................................ 98 5.2.1.11.1. Aldaera ............................................................................................ 98 5.2.1.11.2. Erabilera ......................................................................................... 99

5.2.1.12. Soziatiboa ............................................................................................. 99 5.2.1.12.1. Aldaera .......................................................................................... 100 5.2.1.12.2. Erabilera ....................................................................................... 100

5.2.1.13. Instrumentala ...................................................................................... 101 5.2.1.13.1. Aldaera .......................................................................................... 101 5.2.1.13.2. Erabilera ........................................................................................ 101

5.2.1.14. Motibatiboa ......................................................................................... 102

5

5.2.1.15. Destinatiboa ........................................................................................ 103 5.2.1.15.1. Aldaera .......................................................................................... 103 5.2.1.15.2. Erabilera ........................................................................................ 103

5.2.1.16. Prolatiboa ............................................................................................ 104 5.2.2. Erakusleak ......................................................................................................... 104 5.2.3. Erakusleetatik eratorritako adizlagunak ........................................................ 105 5.2.4. Pertsona izenordainak ..................................................................................... 105 5.2.5. Pertsona izenordain indartuak ...................................................................... 108 5.2.6. Galdetzaileak .................................................................................................... 109 5.2.7. Izenordain zehaztugabeak .............................................................................. 109 5.2.8. Bat eta batzuk-en deklinabidea ....................................................................... 111 5.2.9. Modu aditzondoak ........................................................................................... 111 5.2.10. Aurrizkiak .......................................................................................................... 112 5.2.11. Atzizkiak ............................................................................................................ 112

5.3. Aditzaren morfologia ................................................................................................. 115

5.3.1. Adizki jokatu gabeak ....................................................................................... 115 5.3.1.1. Aditzoina ............................................................................................. 115 5.3.1.2. Partizipioa ............................................................................................ 117

5.3.1.2.1. Partizipio burutua ........................................................................ 117 5.3.1.2.2. Partizipio burutu gabea .............................................................. 118 5.3.1.2.3. Geroa ............................................................................................ 118

5.3.1.3. Aditz izena ........................................................................................... 119 5.3.1.4. Predikatuetako [partizipio burutua + -a, -rik] egitura ................... 119 5.3.1.5. -ki aditz atzizkia .................................................................................. 120

5.3.2. Adizki jokatuak ................................................................................................. 121 5.3.2.1. Aditz laguntzaileak ............................................................................. 121

I. Iragangaitza ............................................................................ 122 1. Nor (IZAN) eta nor (*EDIN) 2. Nor-nori (IZAN)

II. Iragankorra ............................................................................. 130 1. Nor-nork (*EDUN) eta nor-nork (*EZAN) 2. Nor-nori-nork (*EDUN) eta nor-nori nork (*EZAN) 3. *iro-

5.3.2.2. Hitano alokutiboetako hirugarren pertsona ................................... 167 5.3.2.3. Nor-nork eta nor-nori-nork aditzen arteko sail aldaketak ........... 168 5.3.2.4. tratamenduak Larresoron .................................................................. 169 5.3.2.5. Aditz trinkoak ..................................................................................... 171

Izan / egon ............................................................................. 171 *Edun / eduki ....................................................................... 173 Heldu ...................................................................................... 173 Ibili .......................................................................................... 173 Joan ......................................................................................... 173 Jario ......................................................................................... 173 Ekarri / eraman ..................................................................... 174 Erabili ...................................................................................... 174 Jakin ......................................................................................... 174 *Io ............................................................................................ 174 Laburpena .............................................................................. 175

5.3.3. Egitura perifrasikoak ....................................................................................... 175 5.3.3.1. Aditz modalez osatutakoak .............................................................. 175

6

5.3.3.1.1. Ahal izan ....................................................................................... 175 5.3.3.1.2. Nahi izan eta behar izan ................................................................ 176 5.3.3.1.3. Ukan eta izan aditz modalekin ................................................... 177

5.3.3.2. Ari izan aditzaz osatutakoak ............................................................. 178 5.3.3.3. Hasi aditzaz osatutakoak ................................................................... 178

5.3.4. Gosaldu, bazkaldu eta afaldu aditzen jokamoldea .......................................... 178 5.3.5. Adizki burutuetako aldia ................................................................................. 178

5.4. Joskera ............................................................................................................................ 180

5.4.1. Sarrera ................................................................................................................ 189 5.4.2. Juntadura ........................................................................................................... 180

5.4.2.1. Emendiozko perpausak ..................................................................... 180 5.4.2.2. Perpaus hautakariak ........................................................................... 181 5.4.2.3. Aurkaritzako perpausak .................................................................... 182

5.4.3. Mendeko perpausak ........................................................................................ 184 5.4.3.1. Perpaus osagarriak ............................................................................. 184

5.4.3.1.1. Adierazpen-prepaus osagarriak ................................................. 184 5.4.3.1.2. Galde-perpaus osagarriak edo zehargalderak .......................... 186 5.4.3.1.3. Subjuntiboko perpaus osagarriak .............................................. 187 5.4.3.1.4. Perpaus osagarri izenlagunak ..................................................... 188

5.4.3.2. Perpaus erlatiboak .............................................................................. 188 5.4.3.2.1. Perpaur erlatibo jokatuak ........................................................... 188

a. Perpaus erlatibo arruntak ..................................................... 188 b. Izenordain erlatiboez eratutako perpaus erlatiboak ......... 189 c. Bait- menderagailuaz osatutako perpaus erlatiboak ......... 190 d. Korrelazioz moldaturiko perpaus erlatiboak ..................... 190

5.4.3.2.2. Perpaus erlatibo jokatu gabeak ................................................... 191 5.4.3.2.3. Atzizki eta adizki laguntzaile gabeko erlatibozko perpausak . 191

5.4.3.3. Kausa perpausak ................................................................................ 191 5.4.3.4. Ondorio perpausak ............................................................................. 193 5.4.3.5. Konparazio perpausak ....................................................................... 194

5.4.3.5.1. Berdintasunezko konparazioa .................................................... 194 5.4.3.5.2. Desberdintasunezko konparazioa .............................................. 195 5.4.3.5.3. Eredu erromanikoz eratutakoak ................................................. 196

5.4.3.6. Denpora perpausak ............................................................................. 196 5.4.3.7. Modu perpausak .................................................................................. 197 5.4.3.8. Helburu perpausak .............................................................................. 198 5.4.3.9. Perpaus kontzesiboak ......................................................................... 199 5.4.3.10. Baldintza perpausak ............................................................................ 199 5.4.3.11. Harridura perpausak ........................................................................... 200

5.4.4. TO-GEN araua eta extraposizioa .................................................................. 201 5.4.5. AL+AN hurrenkera ......................................................................................... 202 5.4.6. Perpaus markatu gabeetako ba aurrizkia ........................................................ 203 5.4.7. Sintagma datiboarekiko komunztadura ......................................................... 204 5.4.8. Galde perpausako -a atzizkirik eza ................................................................. 205 5.4.9. Jarduera kasuetan aditz izena .......................................................................... 205 5.4.10. Egitura pasiboak ................................................................................................ 206 5.4.11. Mugatzailerik gabeko egiturak ......................................................................... 206 5.4.12. Zenbatzaile zehaztugabeak .............................................................................. 212

7

5.5. Lexikoa ........................................................................................................................... 208 5.5.1. Sarrera ................................................................................................................ 208 5.5.2. Hiztegiaren egitura ........................................................................................... 212 5.5.3. Hiztegia biltzeko metodologia ....................................................................... 214 5.5.4. Laburdurak ........................................................................................................ 216 5.5.5. Hiztegia .............................................................................................................. 217

VI. Larresoroko hizkera / Hazparneko hizkera: alderaketa ....................................... 277 6.1. Sarrera .............................................................................................................................. 277 6.2. Fonologia ........................................................................................................................ 278

6.2.1. Bokalak .............................................................................................................. 279 6.2.2. Kontsonanteak ................................................................................................. 283 6.2.3 Azentua ............................................................................................................. 285

6.3. Izenaren morfologia ...................................................................................................... 286 6.4. Aditzaren morfologia .................................................................................................... 294 6.5. Joskera ............................................................................................................................. 300 6.6. Lexikoa ............................................................................................................................ 302 VII. Ondorioak .......................................................................................................................... 305 7.1. Sarrera .................................................................................................................................... 305 7.2. Larresoro-Uztaritze-Milafranga-Jatsu-Haltsu-Kanbo-Itsasu-Ezpeleta-Zuraide: hizkera bat bera? ........................................................................................................................................ 307 7.3. Larresoroko hizkera / Hazparnekoa: bi hizkera? ........................................................... 313 7.3.1. Sarrera ................................................................................................................... 313 7.3.2. Bi eremuen arteko ezaugarri markatzaileak ..................................................... 314 7.4. Azken ondorioak ................................................................................................................... 316 VIII. Hiztunen jardunak: ahozko testuen erakusgarri bat .......................................... 321 8.1. Larresoro ......................................................................................................................... 322 8.2. Uztaritze .......................................................................................................................... 325 8.3. Jatsu .................................................................................................................................. 327 8.4. Haltsu ............................................................................................................................... 328 8.5. Kanbo .............................................................................................................................. 329 8.6. Itsasu ................................................................................................................................ 330 8.7. Ezpeleta ........................................................................................................................... 331 8.8. Zuraide ............................................................................................................................ 332 8.9. Milafranga ....................................................................................................................... 334 Bibliografia ................................................................................................................................... 335 Liburu eta aldizkarien izenen laburdurak ................................................................................ 349

9

HITZAURREA Larresoroko euskara izenburuaren azpian bildu dudan lan honek herri

horretako hizkeraren deskribapen sakona eta osoa ekarri nahi du lehen-lehenik. Baina, Ipar Euskal Herriko dialektologia lanak dauden bezala egonda, ez neukan herri bakar bateko hizkeraren deskribapen hutsean gelditzerik. Horregatik, ardatza izan dut Larresoro, baina iker-esparrua zabaldu eta Lapurdiko barrualdeko hainbat herritan ibi l i naiz. Larresoroko eta Uztaritzeko hiztunak elkarrizketatu ditut gehien, haien hizkera aztertu dut xehekien, baina Jatsun, Haltsun, Kanbon, Itsasun, Ezpeletan, Zuraiden eta Milafrangan bi ldutako hizkuntza ezaugarriak ere oso aintzat hartu ditut. Azken batean, Larresoro inguratzen duten herri guztiak hartu ditut kontuan.

Argi dezadan zer dela-eta sartu ditudan herri horiek iker-esparruan,

inguruko beste eskualde batzuk kanpo utziz. Bi arrazoi nagusirengatik: lehenik, lanari eremu bat f inkatzea behar-beharrezkoa zelako (egokiena Larresororen gertuko geografia ingurua bal iatzea dela uste izan dut)1. Bigarrenik, horixe delako orain arteko Euskal Dialektologian Larresororekin batera ezarri izan den hizkuntza eremua. Zehazki, Bonapartek markatu zuen 1869an, nonbait konbergentzia eremua iruditu zitzaiolako, eta behe-nafarreraren barruan kokatu zuen, ekialdera dituen herriekin batera. Uztaritze eta Lekorne hartu zituen berak eremu oso horretako hizkeraren eredu, eta «Lapurdiko mendebaleko behe-nafarrera» esan zion azpieuskalkiar i (Bonaparteren ekarpenaz, ik. 4.1. azpiatala) .

Kanpo utzi ditut i tsasertza, Aturrialdea eta hego-mendebala —Senpere,

Sara eta Ainhoa, nahiz lehena konparaketarako kontuan hartu dudan—. Hauek dira baztertzearen arrazoiak: i tsasbazterreko eta Aturrialdeko hizkerak bereziak direla dirudi, Lapurdiko hego-ekialdekoak ez bezalakoak. Kostatarra delakoaz esan behar dugu euskalkien sai lkapenaren inguruan ikuspegi desberdina izan duten ikerleak ere bat etorri direla, gutxi gorabehera, kostatarraren eta honen hegoaldera dauden hizkeren artean muga ezartzean, horien artean Bonaparte (1869), Vinson (1907), Gimet (1950) eta Zuazo (1998). Badirudi Euskal Herri erdialdeko euskalkiaren eragina nabarmena dela kostaldean.

Lapurdiko ipar-ekialdean dago Aturrialdea esaten zaion eskualdea, eta

hangoa ere hizkera berezitzat jo izan dute ikerleek, Nafarroa Behereko iparraldeari lotua. Eskualde horretako euskararen berezitasuna nabarmendu dutenen artean daude, adibidez, Bonaparte (1869), Guiter (1973) eta Zuazo (1998).

1 Aipatu behar da Lapurdin ez dagoela Nafarroa Beherean edo Zuberoan bezalako tradiziorik lurraldea bailara edo ibarretan banatzeko (ik. Orpustan 1984: 138). Horregatik, aurrerantzean aipamenak herrika egitea hobetsi da.

10

Bi hizkera horien gainean, ikerketa sakonen zain gelditzen garela besterik ez daukagu esaterik. Lanok heldu artean, hizkera horien ezaugarri dialektal bereizgarriak nik jasotakoekin alderatzeak zer ekarriko lukeen jakin gabe gelditzen gara. Zorionez, Lapurdiko hego-mendebala ukitzen du dialektologia ikerlan berri batek: Zugarramurdiko eta Urdazubiko hizkera aztertu du Estibal itz Montoyak bere tesian (2002), eta alderaketarako erabil i ditu Lapurdiko hego-mendebaleko hizkerak eta baztanera. Muga inguruko hizkeren egoeraren berri gehiago dakigu lan horri esker, eta, bistan dena, gure lanarekin harreman estua izango du.

Lapurdi osorik hartuta, hego-ekialdea gelditzen zaigu i lunen

dialektologia kokapenaren aldetik. Horren aurrean, uste dut horko euskara aztertzeak baduela interesa; azken batean, esan dugu berezia ematen duela kostatarrak, berezia ematen duela Aturrialdeko euskarak ere, baina ez dakigu gauza handirik gainerako herrietako hizkeraz, hau da, Uztaritze aldeaz eta Hazparne aldeaz. Dakiguna da Bonapartek ez zituela guztiz batera sai lkatu bi horiek, Lapurdiko azpieuskalkiaren barruan Uztari tzeko aldakia —Uztaritze, Larresoro, Jatsu, Haltsu, Ezpeleta, Zuraide, Kanbo, Itsasu eta Milafranga— eta Lekorneko aldakia —Hazparne, Lekorne, Makea, Luhuso eta Lekuine— bereizi zituenez gero ( ik. eremu hauen hedadura 1. eta 2. mapetan).

Iturria: Irizar, P., 1999, ,Euskaltzaindia & EHU, Iruñea, 231. or.

Morfología del verbo auxiliar bajo navarro occidental

11

2. MAPA. “LEKORNEKO HIZKERAREN”EREMUA BONAPARTEREN ARABERA (LEKUINE KENDUTA)

Iturria: Irizar, P., 1999, ,Euskaltzaindia & EHU, Iruñea, 419. or.

Morfología del verbo auxiliar bajo navarro occidental

Aipatu dugu Bonapartek ez zituela guztiz batera sai lkatu eremu zabal

horretako hizkerak. Baina ba ote da aski ezaugarri bereizle Lapurdiko sortaldea ikuspegi geolinguist ikotik bitan banatzeko? Jakina da Printzeak aditzaren morfologian oinarritu zuela gehienbat bere banaketa, baina kontua da geroztik eremu horretaz jardun duten ikertzai le gehienek erabi l i dutela haren sai lkapena, eta gutxi batzuek besterik ez dutela zalantzan jarri ( ik. IV. atala) . Hain zuzen, horixe da lan honen beste helburuetako bat: eremu oso horretan hizkera homogeneoa den ala ez ikustea, eta, gero, azpieuskalki osoari buruzko interpretazio bat ematea. Jaso ditudan datuek erakutsiko dute herri horiek guztiak batera sai lkatzekoak diren ala ez, eta horien arabera baizik ezingo dugu jardun hizkera honen dialekto kokapenaz.

Hasieratik garbi izan dut Larresorok eta honekin muga egiten duten

herriek osatu behar zutela nire iker-eremua, baina gauzak ez neuzkan horren garbi eremu hori beste zein eremurekin alderatu behar nuen erabakitzerakoan. Azken batean, zabaldi batean dago Larresoro, probintziaren erdi-erdian, ez da ibar bakartu batean izango genukeen egoera bera. Iparraldera jo nezakeen, eta Aturrialdeko hizkerekin alderatu, edo Kantauri ertzera, eta kostatarrarekin alderatu, baina ematen du hizkera horiei aitortu dietela nolabaiteko berezitasuna, eta hain zuzen Lapurdiko gainerako hizkerak direla kokapenaren aldetik i lunen agertzen zaizkigunak. Horregatik, hauxe iruditu zait egokiena: alde batetik, Hazparne aldea hautatzea, hots, Larresororekin batera agertzen den eremua eta Nafarroa Behereko muga bitarteko eskualdea, (zehazkiago Hazparne, Lekorneko Gerezieta, Makea eta Luhuso, hain zuzen ekialdera nire iker-eremuarekin muga egiten dutelako). Eta, bestetik, nire iker-eremuarekin mendebalera muga egiten duten bi herriak —Arrangoitze eta Senpere— hautatzea, horrela, nik aztertu beharreko hizkera ezker-eskuin gelditzen zaizkion

12

herrietako hizkerekin alderatzeagatik, Lapurdiko hego-ekialde osoko ikuspegia ekarri nahian.

Aitortu beharra dago aztertu dudan hizkera geolinguistikoki kokatzea ez

dela batere egiteko erraza. Alde batetik, lapurteraren eta behe-nafarreraren gaineko ezagutza apalak, saioren bat edo beste gora-behera2, ez duelako laguntzen horretan. Bestetik, pisuzko arazo teoriko baten edo batzuen aurrean gaudelako: ez dago garbi zertan bereizten diren lapurtera eta behe-nafarrera, oraindik ez bait ira zehaztu bakoitzaren ezaugarri definitzai leak. Ondorioz, ez da ikusten zenbateraino garen gai Bonapartek Lapurdin (eta Nafarroa Beherean) bereizi zituen hiru euskalkiak —lapurtera, mendebaleko behe-nafarrera eta ekialdeko behe-nafarrera— desberdintzeko. Gainera, oraindik ez da eman bi behe-nafarreren estatusa bermatzeko gauza den ezaugarri multzo erabatekorik. Are gehiago, hor daude, batetik, nafar- lapurtera l i terarioa, eta, bestetik, fo lk behe-nafarrera edo fo lk lapurtera dei ditzakegunak, eta ez dakigu justu zertan bereizten diren.3

Gainera, baditugu bestelako ir itzi batzuk Lapurdiko euskararen gainean:

Pierre Broussain hazpandarraren ustetan, Hazparnen ez da behe-nafarrera egiten, lapurtera baizik (Ir izar 1997: 7-8). Broussain ez zetorren bat Bonapartek lapurterari eman zion eremuarekin: i tsasbazterreko hizkeran gipuzkeraren eragin nabarmena dagoela zioen, eta Hazparnen eta inguruetan egiten dela “benetako lapurtera”. Broussainek baieztatzen zuenaz, guztiz bat nator Irizarrek dioenarekin (1981-2, II. l ib. , 330. or.) : «En cuanto al problema planteado por la afirmación de Broussain, sólo podemos decir ( . . . ) que únicamente se podría pretender el dar una contestación, tras un estudio más profundo y a la vista del mayor número posible de datos. Una cuestión previa de decisiva importancia sería la de definir qué se ha de entender por “verdadero labortano”».

Hortaz, arazo teoriko horietatik abiatu beste biderik ez zaigu gelditzen.

Nolanahi ere, lan honen xedea ez da korapilo horiek denak askatzea. Gainera, Lapurdiko nahiz Nafarroa Behereko hizkeren gaineko monografia lanak falta ditugula, ezina gertatzen da hori . Nire lanaren mugak garbiki aitortu beharrean nago: xehetasunez azaltzen saiatu naiz Larresoroko hizkerak zein ezaugarri berezi dituen eta nolako lotura duen aldameneko herrietako hizkerekin. Horrez gain, hizkera honen interpretazio bat ematen ahalegindu naiz; bestela esan, hizkera honen kokapen geolinguist ikoa egiten.

Lehenbiziko begiratuan, uste dut hizkuntzaren aldetik banaketa edo eten

erabatekorik gabeko lurraldea dela azterketarako aukeratu dudana, nik elkarrizketatu ditudan berriemaileen arabera behintzat. Eten falta hori hogeigarren mendearen bigarren erdian Lafitteren gramatikaren eta Herria astekariaren inguruan sortu zen mugimenduarekin lotu du berriki Koldo

2 Bi behintzat badira: bata Beskoitzeko hizkeraz (Duhau 1993) eta bestea Baigorrikoaz (Zuazo 1999). 3 Ezaugarri hauek ditu folk hizkerak, Cassidy-ren arabera (1988: 329): “Folk usage is that which is learned in the home and in the community, from relatives and friends, not from schooling, books, or other outside forms of communication. It is traditional and largely oral.”

13

Zuazok (2000: 55). Lapurdiko eta Nafarroa Behereko idazle, apaiz eta gainerako jende ikasiarentzat eredua izan da Lafittek 1944an argitaratu zuen “nafar-lapurteraren” gramatika, eta Zuazok dio horren eraginez pixkana bi probintzia horietako hizkerak elkarren antzekoago bihurtzen joan direla. Uste dut ezin dela ukatu hizkuntza l i terarioak izan duen eragina hizkeron bateratzean, baina arrazoi gehiago ere izango dira tartean segur asko. Lafittek (1964: 147) arrazoi geografikoak aipatu zituen Uztaritzeko euskarak “nafar kutsua” duela argudiatzeko: «La viei l le capitale du Labourd a jusqu’ici f idèlement conservé l ’eskuara, même si sa position sur les bords de la Nive lui a valu de le “navarriser” quelque peu, sauf au quartier d’Arraunx où le labourdin continental t ient bon». Faktore horiei gainera daiteke beste bat, soziologikoa: jende mugimendua. Ez dago alderatzerik ere orain urte batzuetatik hona honetan izan den aldaketa.

Bestela zeharo bat nator Zuazok dioenarekin, eta, nire azter-eremuari

dagokionez, zera gehitu nahiko nuke: Lafittek oso ondo ezagutzen zituen bere garaia arteko idazle eta itzultzai leak, eta konturatu zen delako nafar-lapurtera horretan, edo, nahiago bada, lapurteratik eta behe-nafarreratik, nahaska, daukan molde horretan idazten zutela Jul ien Hegik, Mixel Ir iartek eta beste garaikide batzuek. Bazekien nolako isla zuen horrek euskalkian, eta zerbaitengatik zioen Uztaritzeko euskarak “nafar kutsua” duela.

Kontuan izan behar da erl i j io komunitatea askoz ere handiagoa zela

lehen, eta seminarioetan nahiz parrokietan bateko eta besteko apaizak elkartzen zirela. Herritik atera orduko beste hizkera batzuekin egiten zuten topo, eta ez da zai la ikusten gero hori beren jardunean (ahozkoan zein idatzian) is latzen zela. Iratzederrek badu apailaturik Belokeko fraide aihertar baten eskutitzez osatutako l iburu bat, eta hor esaten du, hitzez hitz, “haren eskuara beti xuxen eta garbi . Aiherrakoa derabila, artetan bertze fraiden eskuararekin nahastekaturik” (Muskarditz 1975: 12). Uste dut edozein el izgizonen ibi lbidea hartuta ere, antzeko zerbait ikusiko genukeela: adibidez, arestian aipatu Mixel Ir iart larresoroarra zen, Lafitteren garaikidea, Azkueren eta Lacomberen berriemaile izandakoa. Alabaina, apaiz lanak ez zituen jaioterrian egin: Donapaleun egon zen bikario, eta Gabadin eta Alduden apaiz. Berriki argitaratua da Emile Larreren autobiografia (2001), eta honen ibi lbidea ere parekoa da: Baigorrin jaio zen, baina apaiz lanak Hazparnen, Urruñan, Aiherran eta Irisarrin egin ditu, eta orain Donibane-Garazin ari da.

Bestalde, kontuan hartu behar da ikerketarako aukeratu dudan lurraldea

gehienbat zabaldia dela, eta orografia ez dela traba izan komunikaziorako. Horrez gain, kokapen geografikoa oso aintzat hartu behar da honelako lanetan, lotuta dagoelako azter-eremuak inguruko eskualdeekin izan duen komunikazio mailarekin. Ez da ahaztu behar, bestalde, Uztaritze izan zela Lapurdiko hir iburua 1790 arte, eta garrantzi sozioekonomiko eta kultural handia izan zuela: “Ustaritz, desde tiempo inmemorial , era la sede del Bil tzar. La elección de esta vi l la para tal objeto obedeció, según opinión general , al hecho de ser centro geográfico de la región. Esta consideración que, s i bien se mira, ha sido observada asimismo por los otros estados vascos, debió de pesar mucho en aquellos remotos t iempos en que los caminos eran escasos y malos y los medios de locomoción deficientes y primitivos” (Fagoaga 1951: 23).

14

Baina, historian zehar, bideen egoera txarra nahiz mendiak ez dira traba

gertatu etengabe mugitu izan diren gizataldeentzat, eta ibarrik bakartuenak ere harremanak izan ditu ingurukoekin. Ondorioz, edozein hizkerak du, gehiago edo gutxiago, nolabaiteko lotura aldamenekoekin:

Le pato is d ’un v i l l age ne v i t pas enfermé sur lu i -même, i l es t l ié p lus ou moins int imement à ses vois ins , à leur tour l iés à d ’autres vois ins . Ces inter-re la t ions rée l les const i tuent une réa l i té l ingu ist ique : l ’espace d ia lecta l (Tuai l lon 1976: 37) .

Tuai l lonek aipatzen duen espace dialec tal hori ( l inguis t i c area ere esan izan

zaiona) zenbait ezaugarri l inguist ikoren bilgunea den eremua besterik ez da. Kontua da hizkuntza ezaugarri horiek batzuetan modu konplexuan azaltzen direla, isoglosak zein bere bidetik joango bal ira bezala. Menéndez Pidalen hitzetan (1962: 45-46), “un dialecto no t iene un único l ímite f i jo como el de una provincia o un partido judicial ; los muy varios caracteres que dist inguen ese dialecto de los vecinos, no t ienen todos en masa una misma extensión, sino que cada uno de el los alcanza por lo común un l ímite distinto del de los demás, s iguiendo cada uno de el los direcciones muy diversas”. Horrek, bistan da, zai ldu egiten du eremu dialektala mugatzea. Hain zuzen horretan pentsatuz, lan honetan ikusmira pixka bat altxatu nahi izan da, eta ahal zen guztietan ezaugarrien hedadura zehaztea hobetsi da.

Badakigu dialektoen mugak, berez, nekez izaten direla erabatekoak eta

f inkoak. Dialektoaren kontzeptua bera baztertzea proposatu duenik ere izan da hizkuntzalarien artean (Gil l iéron, Schuchardt eta Hudson, batzuk aipatzearren). Gu ez gara sartuko dialektoaren definizioaz izan diren eztabaidetan4, baina, Euskal Dialektologiaren azken joeren i ldotik, dialektoa baden ustea daukat, eta nik neuk ez dut ikusten aurrerantzean eraikuntza teoriko modura ez bal iatzeko arrazoirik. Horrek ez du esan nahi cont inua lektalaren ideia erabat auzitan jartzen dudanik. Onartzen badugu Lapurdiko mendebalet ik Nafarroa Behereko ekialdera mailaz maila aldatzen dela hizkera, cont inua lektal aski graduala dela eremu horretakoa, orduan zera argitu beharko dugu: non hasten den eta non bukatzen den hizkuntza ezaugarri bakoitza; bereizgarriaren beraren muga da ardura diguna. Funtsean, dena delako hizkuntza egoera hori irudikatzen lagundu nahiko luke Lapurdiko hizkera honen azterketak.

4 Gai horretaz, ikus Ibarra 1995 eta Camino 1997 tesi lanak.

15

ESKER HITZAK Aldez edo moldez zorretan nago jende askorekin. Lehen-lehenik,

berriemaile izan ditudan hiztunekin, inoiz kopetarik zimurtu gabe etxean hartu nautelako. Adineko lapurtarren euskara ederraz gozatzeko aukera izan dut lan honen bitartez, eta pribi legio handia izan da lanerako behar nuen corpusa halako jardun zoragarriak entzunez osatu ahal izatea. Ezbairik gabe, haiekiko harremana izan da lan honen alderdirik onena.

Euskal Herriko Unibertsitatearen doktorego aurreko ikerketa beka baten

babesean egin da lan hau, eta erakunde horri eman nahi dizkiot eskerrak hurrena.

Bereziki eskertu behar dut Gasteizko Filologia eta Geografia-Historia

Fakultateko irakasle Koldo Zuazo, besteren artean lanaren gidaritza bere gain hartzeagatik eta funts handiko oharren bitartez erakutsi didanagatik.

Emandako aholku, datu eta bibl iografia erreferentziengatik, zorretan

gelditzen naiz bidelagun izan dudan Estibal itz Montoya adiskidearekin. Ez nago ahaztuta Arantxa Hirigoien ikaskide eta adiskideak erraztu

zidala Larresoron egin nuen lehen elkarrizketa eta Pette Etxekoparrek Uztaritzen egin nuen lehena (1999ko abuztuan); zorretan gelditzen naiz haiekin ere.

Eguneroko lanean nabilela, askotan suertatu zaizkit arazoak, maizenik

teknikoak baina bestelakoak ere bai , eta nire herrian bertan bizi diren bi ikertzai leren laguntzaz bal iatzeko suertea izan dut aldi bakoitzean: eskerrak Juan Antonio Letamendiari eta Txomin Sagarzazuri erakutsi duten eskuzabaltasunarengatik.

Asko estimatzen diot Euskaltzaindiaren Zuzendaritzari laurogeiko

hamarkadan Euskal Herriko Hizkuntz Atlaserako Lapurdiko hainbat herritan bi ldu zuten materiala aztertzeko aukera eman izana.

Uztaritzeko Euskal Kultur Erakundeko kideek ere makina bat aldiz

lagundu didate honetan edo hartan, eta baita IKAS pedagogia zentrokoek ere; nire eskerrik zintzoena haiei ere.

Era berean, eskertu behar ditut Larresoroko eta Uztaritzeko Herriko

Etxeak, hainbat datu eta lanabes eskaintzeagatik. Aipamen berezia zor diot Uztaritzekoan ari den Maddi Dassance andereari . Ezin ditut aipatu gabe utzi Uztaritzeko Louis Dassance ikastolako, Larresoroko San Martin eskolako eta Larresoroko ikastetxe publikoko zuzendariak, emandako informazio lagungarriarengatik.

Lanarekin batera doan grabazio bi lduma Jon Ugartek antolatu du;

eskerrak berari ere.

16

Azkenik, nire famil ia eskertu nahi nuke, lanak iraun duen denboran eman didanagatik. Bidean behar izan ditudan zer guztiak lortzen laguntzeagatik, eskerrik asko denoi.

BERRIEMAILEEN ZERRENDA Jarraian ematen dut berriemaile bakoitzaren izena (emakumeen kasuan

ezkondu aurrekoa), ja iotetxearen izena, jaioteguna edo urtea, gurasoen jaioterria eta ezkontidearen jaioterria, ordena horretan:

Larresoro Marie-Jeanne Dolhagarai , Ñañain borda, 1937/9/10, ama Larzabalekoa,

aita etxe berekoa. Senarra Larresorokoa. Jean-Martin Andueza, Santsen borda, 1925/12/15, ama Larresorokoa,

aita Zuraidekoa. Emaztea Larresorokoa. Jean-Pierre Irosbehere, Xanparronia, 1955, ama etxe berekoa, aita

Ezpeletakoa. Emaztea Senperekoa. Joseph Maya, Ospital Etxeberria, 1949/10/30, ama Kanbokoa, aita

Etxalarkoa. Emaztea Garazikoa. Arantxa Hirigoien, Graxienea, 1974/2/24, ama Amaiurkoa, aita

Larresorokoa.

Uztari tze Solange Darlas, Sortha, 1934/2/24, ama Urepelekoa, aita etxe berekoa.

Senarra Baigorrikoa. Mixel Sarratia, Olatzetako borda (Mugerre; txikitan Uztaritzera ekarria) ,

1950/10/7, ama Bankakoa, aita Amaiurkoa.

Kanbo Elena Mouesca, Legarreko borda (Uztaritze; txikitan Kanbora ekarria) ,

1916/4/28, ama Uztaritzekoa, aita Mugerrekoa. Senarra Kanbokoa. Jean-Pierre Etxegoin, Itzai leta, 1945/12/10, ama Azkaratekoa, aita

Ir isarrikoa. Jatsu Sabina Larzabal , Larralde, 1933/3/2, ama etxe berekoa, aita Urruñakoa.

Haltsu Teresa Borthaire, Elizalde, 1932/8/11, ama etxe berekoa, aita

Arrangoitzekoa. Senarra Larresorokoa.

17

I t sasu Maddi Mendibil , Uhalde, 1917/9/26, ama Aizir i tzekoa, aita Makeakoa.

Senarra Hazparnekoa. Françoise Etxegarai , Berruetenia, 1924/5/20, ama Arnegikoa, aita

Itsasukoa. Senarra Itsasukoa.

Ezpele ta (Basaburua) Xalbador Noblia, Monteia, 1927/9/11, gurasoak Ezpeletakoak. Emaztea

Ainhoakoa.

Zuraide Louis Génin, Eperrenia, 1930, gurasoak Zuraidekoak. Emaztea

Zuraidekoa. Alexandre Erbiti , Xilarrenia, 1938/2/2, ama Senperekoa (txikitan

Zuraidera ekarria) , aita Zuraidekoa.

Milafranga Pierre Oihenart, Prostaenia, 1925/11/1, gurasoak Milafrangakoak. Jean-Baptiste Broussain, Zamorateia, 1924/3/24, ama Kanbokoa, aita

etxe berekoa. Emaztea Irisarrikoa.

Lekorne (Gerezie ta) Albert Sorhouet, Harregia, 1924/5/16, ama Lekornekoa, aita

Hazparnekoa. Emaztea Bardozekoa.

Hazparne Janbattit Dirassar, Ir iberria, 1937/2/17, gurasoak Hazparnekoak.

Emaztea Iruritakoa.

Luhuso Martin Hirigoien, Agerregaraia, 1955/10/20, ama etxe berekoa, aita

Hazparnekoa.

18

HERRI IZENEN LABURDURAK

Lar. → Larresoro

Uzt. → Uztaritze

Ja. → Jatsu

Hal. → Haltsu

Kan. → Kanbo

Ezp. → Ezpeleta

Zur. → Zuraide

Its. → Itsasu

Mil . → Milafranga

Hazp. → Hazparne

Lek. → Lekorne

Mak. → Makea

Luh. → Luhuso

Arran. → Arrangoitze

Senp. → Senpere

19

I. ALOR LANAREN NONDIK NORAKOAK: DATU BILKETA ETA BERRIEMAILEEN EZAUGARRIAK

Lanerako beharrezkoa nuen corpusa eskuratzeko nola moldatu naizen

azaldu nahi nuke atal honetan. Datu bi ltze hutsa baino gehiago, Lapurdiko eskualde honetako euskara ikastea izan zen aurreneko lana, eta asmo horrekin egin nituen hasierako hainbat elkarrizketa. Zehazki , 1999ko abuztuan hasi nintzen hizketaldiak bi ltzen, Larresoron eta Uztaritzen, berriemaile bat edo bi erabil iz. Hasieran pertsona bakan batzuekin jardun nintzen, bi lduma sakona egin nuen haiekin, eta gero hasierako corpus hori zabaltzen joan naiz. Bi herri horietan ez ezik, Jatsun, Haltsun, Ezpeletan, Kanbon, Itsasun, Milafrangan eta Zuraiden ere jaso ditut berriak, eta baita Hazparnen, Lekornen eta Luhuson ere.

Guztira erabil i dudan herri kopurua ez baita txikia, bakoitzeko

berriemaile batekin edo birekin egin dut lan (salbu Larresoron, lanaren ardatza izan baita), baina horiek aukeratzerakoan zorrotza izan naiz: ahal ik eta kanpoko kutsu gutxien zuten hiztunak bilatzen nituen, aldaki lokalen erakusgarri f idagarria eskaintzeko gai zirenak. Berr iemaile ideala omen da gurasoak nahiz senarra edo emaztea herr i berekoak dituena, eskola gutxikoa eta hor zehar gutxi ibi l i dena (Sanchís Guarner 1953: 57). Nire berriemaileei dagokienez, esan behar dut ia lekuko denek betetzen dituztela azken bi baldintzak, eta beste biez ohar hauek egin behar ditut: guraso biak herri berekoak zituztenak aurkitzea neke da, baina, halakorik ezean, bat behintzat herrikoa izatea hobetsi da. Ezkontidea herri berekoa izatea ere ez da beti erraza, baina nahikoa da berriemaileen zerrendari begiratu bat ematea ikusteko herrikoak ez direnen artean gehienak auzo herrietakoak direla.

Neure bizkar izan dut denbora guztian alderdi txar bat: ez dut aukeratu

nire jaioterriko hizkera, ikasi egin behar izan dut hangoa. Gipuzkoako kostaldekoa naiz sortzez eta hizkeraz, aukeratu dudan eskualdeko berri gutxi nekien hasiera hartan, eta bidea egiten joatea beste modurik ez dut ikusi . Baina haurdanik Hondarribian bizi izatea aldeko puntua izan da, kokapen geografikoagatik harreman gehiago izan delako Bidasoaz bestaldeko auzoekin. Adibidez, urteetan aditu dugu etxean Baionako Gure Irratia, eta baita Donibane-Garaziko Irulegi Irratia ere. Larresoroko familia batekin lehendik neukan hartu-eman estua ere oso lagungarri gertatu zait .

Lanak iraun duen denboran joan eta etorri ibi l i naiz, ez dut egin

egunetako egonaldirik. Hori ez dut inongo desabantai la ikusi , behar hainbat joanaldi egin ditudalako (astean behin edo bitan), eta ez beti tenore beretan. Nire alde esan behar dut lanak berak agindu duela bisiten zenbatekoan.

Goian aipatutako herri horietan emakumezkoak nahiz gizonezkoak izan

ditut berriemaile, guztiz gehienak adinean sartuak, zerrendan ikus daitekeen bezala. Mitxelenaren ustetan (1991: 186), emakumeek hobeto eusten diote jaioterriko hizkerari , gizonek baino kanpoko eragin gutxiago izaten dute.

20

Mitxelena ez da bakarra emakumeen izaera kontserbatzai lea nabarmentzen; beste horrenbeste erakutsi du, adibidez, Gregorio Salvador-ek Granadako bi herrixkatan egindako ikerlan batean (1987: 185): Vertientes eta Tarifa herrietan, ikusten denez, gizonek ahoskera berritzai leagoa darabilte emakumeek baino, andaluz kutsu handiagokoa.

Kontuan izanik emakumea famil iaren esparruan bizi izan dela eta

garrantzi handia izan duela belaunaldien arteko hizkuntza- eta kultura-loturan, ez dirudi zentzugabekeria sen handikoagoa dela esatea. Ingalaterran, ordea, gizonak gehiago erabil i dira datu bi lketarako, batez ere baserrian bizi eta herrit ik gutxi atera diren adineko gizonezkoak. Harold Orton-ek zera dio gizonen hizkeraz (Chambers & Trudgil l 1980: 35): “In this country [Ingalaterran] men speak vernacular more frequently, more consistently, and more genuinely than women”. Beraz, ematen du gizarteen arabera gizonezkoak ere izan daitezkeela gordetzai le.

Ni ibi l i naizen eskualdean, oro har, emakumeak izan du mugikortasun

gutxien. Ezagutu ditut gaztetan neskame ibi l i direnak, baina beti ezkondu aurretik. Ezkonduz gero, gehienbat etxean egin dute bizimodua. Gizonezkoek, berriz, mugitzeko aukera gehiago izan dute, lana, azokak eta abar direla eta. Sexuaren araberako hizkuntza desberdintasunen adibideak badira gureaz kanpoko l i teraturetan, baina garbi aitortu behar dut nik ez dudala nabaritu hizkeraren aldetik inongo alderik emakumeen eta gizonen artean. Sumatu ditudan desberdintasunak gehiago izan dira adinaren araberakoak, eta interesgarri ir i tzi diot hurrengo ataletan nabarmenenak behintzat adierazteari . Ez naiz bakarra honelako ondorioetara ir isten; honako hau dio Alvar-ek:

El d ia lectó logo l lega a comprobar que las d i ferenc ias de edad son más importantes que las que determina e l sexo (1973: 76) .

Gorago esan dut berriemaile gehienak adintsuak izan ditudala, gutxi

gorabehera joan den mendearen lehen hamarkadetan jaioak eta gaur erretiroan daudenak. Lanean ari direnen aldean baditu onurak adinean sartutako berriemaileak aukeratzeak: ast i gehiago izaten dute, eta denbora gehiago ematen dute etxean. Horrez gain, gaur egun lanean aritzeko adina pasatua dutenek eskola gutxi izan dute oro har, eta hain zuzen horiek omen dira fo lk speech delakoaren ordezkari leialenak (McDavid 1988: 333). Nire lekukoei dagokienez, gehienez cer t i f i cat d’é tudes zelakoa (lehen hezkuntzako ikasketen agir ia) pasatu arte ibi l i dira eskolan. Ikasle onenek hamabi urtetan gainditzen zuten; gehiago kostatzen zitzaienek hamahiru-hamalau urtetan. Behin hori lortuta, muti lak berehala hasten ziren laborantzan (eskola garaian ere laguntzen zuten etxean), eta neskak josten ikastera joaten ziren gehienak, edo bestela etxean, hauek ere etxekoei laguntzen.

Alor lanean erabil i beharreko berriemaile kopuruaz ez dago ezer

f inkaturik, baina argi dago datuen sinesgarritasunak duela lehentasuna, eta lan honetan hori ziurtatu nahi izan dut. Literaturan badira aipamenak edozein herritat ik informatzai le bat eta bakarra izateak dituen arriskuez (adibidez, eskozierarako ik. Agutter 1988: 18), nahiz eta Frantzian berriemaile bakarraren datuetan oinarr itutako monografia asko atera zen

21

berrogeita hamarreko eta hirurogeiko hamarkadetan (patois delakoaren deskribapenak). Han ere zeharo aldatu zen joera hori hogeita hamar bat urte geroago, eta ordutik kopuru handiagoak hartu izan dituzte hizkuntzalariek (Tuai l lon 1976: 39-43). Euskarari dagokionez, herri bakoitzeko hiru edo lau berriemaileren premia azaltzen du R. M. Pagolak (1992: 285-6). Nik uste dut lehentasuna hiztunen bertakotasunak duela, eta hiztun onak eta berriemaile zehatzak izateak; halako zenbat eta gehiago hobe, jakina, baina batez ere hizkuntzaren mugan dauden herrietan (Milafrangan, esaterako) gero eta nekezago da arestian adierazi ditugun baldintzak betetzen dituzten hiztun onak aurkitzea. Bestalde, esan behar dut ezagutu ditudala parte hartzeko prest agertu ez diren hiztun bikainak, eta hor beraien borondatea onartzea besterik ezin da egin.

Datuak bi ltzeko erabil i dudan metodo nagusia hauxe izan da:

berriemaileekin hizketan jardutea eta haiekin egindako elkarrizketak grabatzea. Hurrengo pausoa grabatutakoa transkribatzea izan da. Alvarrek (1973: 91) «zeharkako transkripzioa» esaten zion sistema honi, eta uste dut berrogeita hamarreko hamarkadan erabil i zela lehen aldiz (zehazki 1953an, Hammarström-en tesian). Geroztik hauxe izan da biderik erabil iena, eta nire ustez f idagarritasun handiena eskaintzen duena. Jakina, transkripzioa egokia eta zehatza izateko oso garrantzitsua da grabaketak kal itate onekoak izatea. Emaitza ona lortu dut euskarri digitala erabil iz : grabagai lu digitala eta 74 minutuko disko digitalak (minidisc motakoak). Kalitatea lortzeaz gain, grabaketak gerora erabil i eta moldatu ahal izateko moduan gordetzea izan da helburua.

Elkarrizketetan partehartzai le izan naiz beti , ezinbestean, haiekiko

harremana beraien etxeetan izan dudalako. Hitzordua aurrez f inkatuta joan naiz beti , eta inoiz ez dut grabatzekorik eraman aurreneko solasaldira. Egoki iruditu zaidanean eta haien baimenarekin hasi naiz grabatzen, konfiantza pixka bat hartutakoan, horrela delako behatzai l earen paradoxa saihestu nahirik. Ordubeteko saioa behar omen du gutxienez inkestagi leak berriemaile ezezagun batengandik esti lo arrunta lortzeko (Milroy 1987: 39). Beste muturreko ir itziak ere badira l i teraturan:

Hoy e l magnetófono, la casse t te son aparatos bien conoc idos , de uso cot id iano, que no espantan a nad ie y que , desde luego, no coartan la espontane idad de n ingún informante , por rúst ico que sea , mucho más que la propia presenc ia de l invest igador (Sa lvador 1977b: 61-62) .

Argi dago solasaldia inkestagi lea hiztunaren jarduna grabatzen ari dela gauzatzea ez dela egoerarik naturalena, geure buruarekin proba egitea besterik ez dago horretaz jabetzeko. Horregatik, beti ahalegindu naiz berriemailearen erosotasuna bi latzen, menderatzen dituen gaiez galdetuz (esate baterako, nekazaritza munduari dagozkion gertakariez) eta elkarrizketatua estuasunean jartzen duten egoerak saihestuz.

Oso lagungarria izaten da, zenbaitetan egin dudan bezala, herriko

pertsona batek aurkezturik joatea berriemailearenera, are gehiago pertsona berak aurreneko hizketaldian parte hartzen badu. Horrelakoetan interesgarria da behaketa zuzena egitea, ahal ik eta anonimoena, beraien

22

artean nola hitz egiten duten ikusteko, baina beti ez da erraza izaten. Denboraren poderioz, adiskide baten bisitaren parekoa izan da nirea gehien ibi l i naizen etxeetan, lasai eseri eta kontu kontari jarduteko aukera.

Esan bezala, elkarrizketa l ibrea izan da corpusa osatzeko bide nagusia,

baina ez bakarra. Ezinbestekoa zen hizkuntzazko galderak egitea, falta nituen datuak-eta lortzeko nahiz dudak argitzeko. Horrez gain, galdetegia ere erabil i dut, batez ere lexikoaren alorrerako, adizki batzuk biltzeko eta inguruko zenbait herritako berri jasotzeko, horiek elkarrizketa l ibrearen bidez bi ltzeak luze joko lukeelako.

Bukatzeko, ohar bat besterik ez: lan honetan transkribatutako adibide

guztiak elkarrizketa laxotik hartuak dira; bestela lortutako daturen bat baldin badago —zuzenean galdetuta edo neuk beste aukera bat proposatuta—, adierazi egingo da.

II. HISTORIA, GEOGRAFIA ETA ONDOKO EREMUEKIKO GIZARTE HARREMANAK

Arrazoizkoa ematen du hizkera honen ezaugarriak azaldu baino lehen herriaren eta eskualdearen izaera ezagutzeko beharrezkoak diren hizkuntzaz kanpoko eragi leen berri ematea. Gertakari geografikoak, historikoak, sozioekonomikoak eta kulturalak bi ldu ditut atal honetan, eta III. atalerako utzi ditut hizkuntzaren erabilpen mailar i dagozkionak.

Has gaitezen geografia datu batzuk emanez. Ikergai dudan hizkera

erabiltzen den eremuaren hedaduraz jardun naiz hitzaurrean, eta han aipatu dut zabaldia dela gehiena. Inguruko mendirik garaiena Mondarrain da, eta 749 metro besterik ez du. Garrantzi handikoa da azter-eremuaren egoera geografikoa; basoa, mendikateak, ibaiaren arroa, zabaldia edo mendi txikiak ditugun ikusi behar da, geografia ezaugarriek giza taldeen mugikortasuna baldintzatu ohi dutelako. Orreaga Ibarrak (2000: 172) erakutsi du berriki Erroibarko eta Esteribarko herrien artean badirela isoglosa batzuk, nahiz eta hizkera bera izan haran batean eta bestean egiten dena. Ibarraren ustez, muga geografikoarengatik dira gauzak horrela, Esteribarretik Erroibarrera igotzeko Erroko gaina (12 kilometro aldapatsu) zeharkatu behar da eta.

Larresoro probintziaren erdialdean dago, Errobi ibaiaren bazterrean.

Hego-ekialdetik ipar-mendebalera bost bat ki lometroko luzera du, eta herri hauekin egiten du muga: hegoaldean Itsasurekin, hego-ekialdean Kanborekin, hego-mendebalet ik ipar-mendebalera Ezpeletarekin, iparraldera Uztaritzerekin eta ekialdera Jatsu eta Haltsurekin. Erdi-erdian egotea garrantzi handikoa izan da herri honen historian, antzina igarobidea izan zelako, kosta eta barnealdea, batetik, eta Nafarroa eta Landak, bestetik, lotzen zituen gunea.

Hamaikagarren mendetik hamaseigarrenera, Donejakue bidea egiten

zuten erromesen atsedenleku izan zen. Lapurdi zeharkatzeko bide bat baino gehiago erabiltzen zuten, horietako bat Lehuntzeko abadiatik Urdazubiko San Salbatore erret monasteriora zihoana, Jatsuko Salbatore kaperatik eta

23

Larresoroko Ospital ia etxetik pasatuz (Dambier 1998: 26). Larresoroko Ospital ia (oraindik ere bada izen bereko etxe bat) bei lariak hartzeko eritegi modukoa izan zen. Beste herri batzuetan ere badira oraindik (Larre 1980: 54): “Eta gure herriek badituzte oraino ere “Ospitalea” deitu laborari-etxeak, deiturak bestalde, orduko beilarien artatzeko etxeak zirenak”.

Erromesentzat bakarrik ez, merkatarientzat ere igarobidea izan da

mendez mende, Errobi bazterreko beste herri batzuk bezala. Baionak eta Iruñeak merkataritza harreman estua izan dute historian zehar, eta badirudi Dantxariatik barrena egiten zituztela salerosketak. Lapurdiko bideen egoera ez zen ona, eta Errobi ibaia erabil tzen zuten garraiorako. Ainhoatik Baztanerako bidea, berriz, oinez edo zaldiz besterik ezin zen egin, eta mando gainean eraman behar izaten zituzten salgaiak. Baionatik Iruñe aldera oihalak, azukrea, kakaoa eta garia eramaten zuten gehienbat; Iruñetik, berriz, Nafarroako eta Aragoiko art i lea, ol iba ol ioa eta ardoa bidaltzen zuten batez ere.

Errobi ibaia izan da, bada, Baionako porturainoko biderik motzena eta

zuzenena hamabigarren mendetik hemeretzigarrenera. Baiona eta barrualdearen arteko komunikazio bide nagusia ere izan da Errobi. Uztaritzetik Baionara nabiga zitekeenez, ibaian barrena eramaten zuten Iratiko basotik zetorren egurra, Baionan ontzigintzan erabiltzeko. Lapurdiko eta Nafarroa Behereko produktuak ere eramaten zituzten Baionara ibait ik, besteren artean Ezpeletako eta Itsasuko harrobietako kaolina eta Mendibeko eta Bankako burdin meatzetako gaiak. Baionatik Nafarroa Behere aldera garia, arrain gazitua, azukrea eta kakaoa eramaten zuten trukean.

Dudarik gabe, ibaiak pisu handia izan du Larresororen iraganean.

Herritar batzuek bizibidea ateratzen zuten ibait ik: 1831-1876 arteko txaluparien zerrenda luze samarra azaltzen da aldi horretako erroldetan. Gainera, garai batean hainbat portu izan zen Errobi ibaian, horietako bat Larresorokoa. Errobin barrena ibi l i zen ontzi traf ikoaren lekukotasunak badira, ondorengo etxe izen hauek adibidez: Portuko borda eta Portugaina Uztaritzeko Arruntza auzoan, Portuia Jatsun, Portuberr ia eta Portüia Milafrangan. Baita Larresoroko Portui ta auzoa ere, orain ehun bat urte arte Errobiko txaluparien auzoa izandakoa (Fagoaga 1951: 23, 14. oin-oharra).

Portuaz gain, errotak edo e iherak ere baziren. 1856 urtean lau errota

zebiltzan Larresoron: Errobi ibaian bat (Eiherazaharra) , Latsa errekan bi (Eiheraberria eta Ospital ia) eta Arraga errekan bestea (Hiriborondoko eihera) . Labore asko ekoizten zen garai hartan, garia eta artoa gehienbat.

Hemeretzigarren mendean, trenbidearekin batera, gutxitzen hasi zen

ibaiko merkataritza trafikoa. Egin kontu errepideak ere hobetzen joan zirela ordutik aurrera. Hala ere, lekukotasun baten arabera, Uztaritzeko bi ltegi batek Lehen Mundu Gerran, 1914-1918 bitartean, oraindik ontziz jasotzen zuen Baionatik zetorren garia (Dambier 1998: 47).

Salerosgoak mugaz bi aldeetako erkidegoen arteko harremana eragin du

mendez mende, eta joan-etorriak etengabeak izan dira, baina harremanak ez dira salerosgo arlokoak bakarrik izan. Aspaldikoak dira bazkalekuak

24

direla-eta mugaz bi aldeetako abeltzainen artean sortzen diren gorabeherak konpontzeko sinatzen diren fazeriak (Fairén Guil lén 1955: 509):

A tenor de lo prev is to en e l ar t . 14 de l Tratado fronter izo de 2 de Dic iembre de 1856, e l Va l le de Baztán t iene concertadas con los pueblos f ranceses de Sare , Sa int -Pée sur Nive l le , Aïnhoa , I txassou, Espe let te y B idarray , facer ías quinquenales . ( . . . ) Estos contratos , r igen con la autor izac ión respect iva de l Prefec to de Basses Pyrenées y de l Gobernador Civ i l de Navarra , según lo prev is to en la c i tada d ispos ic ión.

Pir inioetako herri eta bai lara askotan daude fazeriak, hala nola Baigorri eta Baztanen artean, Aldude eta Kintoren artean, Baigorri eta Luzaideren artean, Garazi eta Aezkoaren artean, Zuberoa eta Zaraitzuren artean eta Baretous eta Erronkariren artean (Fairén Guil lén 1955). Esan izan da mugak ez duela bi aldeetako erkidegoen arteko harremanik eragotzi ; a lderantziz, iraganbide gertatu da (Douglass 1977: 141). Hizkuntzari erreparatuz, gogoratu behar dugu Bonapartek Nafarroa Garaiko mugako ibarretako hizkerak mugaz eskuinaldekoekin lotu zituela: Zugarramurdi eta Urdazubikoa lapurterarekin, Luzaidekoa Baigorrikoarekin, aezkera mendebaleko behe-nafarrerarekin, zaraitzuera ekialdeko behe-nafarrerarekin eta erronkariera zubererarekin.

Antzina-antzinakoa da Lapurdiren eta Nafarroa Garaiaren arteko

harremana, eta ez bakarrik salerosketak eta fazeriak direla eta. Erdi Aroan erlazio estua izan zuten Lapurdiko eta Nafarroako aitoren semeek, eta lapurtarrek kargu garrantzitsuak bete zituzten Iruñeko Gortean (Encic lopedia General I lustrada de l País Vasco , XXII, 297. or.) . Bestalde, ez da ahanzteko datua Baztan, Bortzir iak, Malerreka, Urdazubi, Luzaide eta Pasaia-Irun bitartea Baionako Elizbarrutikoak izan zirela luzaroan. Hamaseigarren mendearen erdialde arte izan zen horrela, harik eta Felipe II erregeak Iruñeko Elizbarrutiari lotu zizkion arte.

Ezkontzek ere harremanetan jarri izan dute mugaz alde bateko eta

besteko jendea. Larresoron badira Nafarroa Garaitik ezkontzaz etorritakoak, eta baita Nafarroan ahaideak dituztenak ere, mugatik hurbi l dauden beste herri batzuetan bezala. Adibidez, Haritxelharrek dio baigorriarren eta baztandarren artean ezkontza asko izan dela, eta baita Urepeleko edo Aldudeko jendearen eta Erroibarkoaren artean ere (1963: 61).

Hemeretzigarren mendeko lekukotasun honen arabera (Asteteren dotrina

Uztaritzeko hizkeran jarri zuenarena da), baxenabartarrak ere asko etorri ziren Lapurdira, eta horrek izan du is la bertako hizkeran (BOE 1999a: 186, 2. oin-oharra) : “Pour certains mots, i l n’y pas (sic) uniformité dans la même population; les uns les diront d’une manière, les autres d’une autre. Ainsi , l ’un vous dira bortz , c inq ; l ’autre vous dira bost . L’un vous dira bertze , pour dire autre ; un autre vous dira: beste . J ’emploirai ce qui me parait le plus usité. Parfois je pourrai dire dans des renvois: on di t aussi . I l ne faut pas oublier non plus que la langue d’une population se modifie peu à peu, avec le temps. Dans ces derniers temps surtout beaucoup de Basnavarrais se sont répandus dans le Labourd, surtout dans les grandes communes, et y

25

ont plus ou moins fait [ez da garbi irakurtzen] subir de l ’al térat ion au langage.”

Hogeigarren mendean, nafarren eta lapurtarren bi lgune izan dira azokak.

Lapurdin, Baionan, Donibane Lohizunen, Ezpeletan eta Hazparnen behintzat egin dira, eta esan daiteke bortzir itarrak, doneztebarrak eta baztandarrak joan izan direla. Bestalde, Elizondoko hamabosteroko azokara joan izan dira Ezpeleta, Ainhoa, Urepele, Aldude eta Baigorriko bizi lagunak (Casas Torres & Abascal Garayoa 1948: 21).

Gatozen Larresoron zertat ik bizi izan diren ikustera. Historian zehar

nekazaritza izan da herriaren jardun nagusia, abeltzaintzarekin batera (artzaintza, bereziki) . Adibidez, 1830ean 723 bizi lagun ziren Larresoron, eta horietat ik 136 baserritik bizi ziren ( ia % 20). Gainerakoen artean, 101 ehuleak, jostunak edo brodatzai leak ziren, 64 tei laginak5 eta gainerakoak eskulangileak (ferratzai leak, errementariak, espartin egi leak, galtxoin egi leak, eskalapoi egi leak, igeltseroak eta abar) . Eskulangi le gehienak nekazariak ziren aldi berean, eta gehien-gehienak baserriaren eta lurren jabeak (Dambier 1998: 69). Lapurdi osoan zen nagusi nekazaritza:

Laburd i , como todo e l Pa ís Vasco norteño, era una zona esenc ia lmente agr ícola . La t ierra se ha l laba , como ahora , sumamente parce lada , y l as ag lomerac iones urbanas —con excepc ión de Ustar i tz que , por func ión de su capi ta l idad, tenía una poblac ión la rgamente super ior a la ac tua l— eran muy reduc idas . Las explotac iones mineras , tan act ivas en la ver t iente vascopeninsular , fueron aquí , en todo t iempo, cas i nu las , y la industr ia de la pesca , que conoció a lgunos per íodos de prosper idad, fue s iempre a leator ia . Fueron los caser íos d iseminados sobre e l verde tapiz de sus va l les y co l inas , los que d ieron a l pa ís su carácter eminentemente rura l . As í , por e jemplo, Urruña, cuyo censo de poblac ión era a l pr inc ip io de l s ig lo XVIII de cuatro mi l qu in ientos habitantes , apenas contaba con una ve intena de casas en su casco urbano (Fagoaga 1951: 123) .

Gaur egun, hamabost bat etxek besterik ez dihardu nekazaritzan

Larresoron. Gainera, ez dira bizi arto eta gari ekoizpenetik, garai batean bezala, esne eta haragitarako abere hazkuntzatik baizik. Makeako Berria kooperatiba gaztagintzan espezial izatuta dago (bereziki behi eta ardi gazta egiten), eta aziendak dituztenek hara bidaltzen dute esnea. Baina gazte gutxik hartu du segida laborari etxeetan, gehienak ogibideren bat ikasi eta baserrit ik kanpo ari dira lanean.

Gainerakoan, enpresa txikiak daude Larresoron: eraikuntzako materialen

bi ltegi bat, Ezpeletako piperra ekoizten duen enpresa bat eta zurezko altzariak egiten dituen beste bat, handienak aipatzeagatik. Eskulangintzan Charles Bergara Aintziart makila egi learen lantegia nabarmentzen da, zeinek famil ia tradizioaren segida hartu duen. Baserritarrak eta enpresa bakan horietako langileak kenduta, herrian bizi den jende gehienak kanpoan egiten du lan, batez ere Baiona inguruan. Kontuan hartu behar da hamabost bat ki lometroko bidea besterik ez dagoela Larresoro eta Baionaren artean, eta etxebizitza garesti dagoela Baiona-Angelu-Miarritze bi lgunean. Honela dio Oihartzabalek Lapurdiko barrualdeaz (1997: 31):

5 Teilagintza gizonen lana zen (Dambier 2001: 170).

26

Le Labourd intér ieur , qui englobe les cantons labourdins qui n ’ inc luent pas de commune côt ière : i l s ’ag i t —en dehors de que lques communes de la bordue de l ’Adour— d’une zone t rad i t ionnel lement bascophone, appartenant jusqu’à une date récente au Pays Basque rura l , mais qu i abr i te désormais une popula t ion dont une proport ion non nég l igeable , voire importante ou très major i ta i re , t rava i l le dans l ’agg lomérat ion bayonna ise ou dans les v i l les de la côte .

Aspaldi iragarri zuen Eugène Goihenetxe historialariak (1972: 338) 15-20

bat urte barru «une banlieue de résidence» bihurtuko zela aztergai izan dudan eskualdea, bai biztanleria aktiboarentzat eta bai hirugarren adinekoentzat, eta halaxe gertatu da.

Kultura alderdit ik, bi gertakari nabarmendu behar dira Larresororen

historian: seminario txikia irekitzea eta Martin Harrieten gramatika argitaratzea. Biak izan ziren garai bertsuan, hemezortzigarren mendearen lehen erdian.

Apaizgaien etxea Joanes Dagerre larresoroarrak zabaldu zuen 1733an

herritarren laguntzarekin. Bidean izan zituen oztopoek ez zuten kiki ldu, eta bitan joan omen zen, zaldiz, Parisera diru eske. Bi helburu nagusi zituen Dagerrek: apaizak heztea eta herriko haurrak eskolatzea. Ongi prestatutako apaizak nahi zituen, eta seminariokoa bukatutakoan unibertsitatera bidaltzen zituen, hala nola Parisera, Tolosara edo Salamancara. Horrez gain, el izako l iburuen euskarazko itzulpenak argitara ematen lagundu zuen, adibidez, Haranederren Philotea 1749an eta Baratziart-en Guiris t inoqui bic i t c e co e ta hi l t c e co moldea 1784an. Gaixoaldi luze baten ondotik, 1785ean hi l zen, laurogeita bi urte zituela. Jean Louis Duhalde uztariztarrak hartu zuen haren tokia.

Frantziako Iraultzaren denboran itxi eta saldu egin zuten apaizgaitegia,

baina 1820an berriz erostea lortu zuen Larresoroko Sabarots apaizak. Hemeretzigarren mende guztian ospe handia izan zuen seminarioak, eta euskal idazle askok egin zituzten bertan teologia eta f i losofia ikasketak, beste batzuen artean Jean Baptiste Elizanburu saratarrak, Gratien Adema Zaldubi senpertarrak eta Jean Hiriart Urruti hazpandarrak. Euskaltzaleen topalekua eta garaiko ikastetxe garrantzitsuenetako bat izan zen Larresorokoa, hala apaiztera zihoazenentzat nola apaizteko asmorik ez zutenentzat. Honela dio Ibon Sarasolak Piarres Adame eleberriaren hitzaurrean: “Gauza jakina da humanidades direlakoetan bere burua jantzi nahi zuen Iparraldeko edozein euskaldunek Larresoron ikasteaz kanpo beste biderik ez zuela” (Elizanburu, 1986 [1888]: 21).

Hogeigarren mende hasieran, estatuaren esku gelditu zen eraikina.

Hamalauko gerran erietxe mil i tarra izan zen, eta gerora psikiatr ia ospitalea izan da. Oraindik zutik dirau apaizgaitegi zaharrak, baina hutsik dago, eta ikusi egin behar gordeko duten edo ez.

Bigarren gertakari garrantzitsua gramatika bat argitaratzea izan zen.

Martin Harriet Larresoroko errege notarioak atera zuen 1741ean, honako izenburu honekin: Gramatica escuaraz e ta francesez composatua francez hi tzcunça ikhasi nahi dutenen faboretan. Argi eta garbi azaltzen da zein asmorekin idatzi zuen, irakurleari eskainitako atalean:

27

Halatan ez dut egui ten presenteco l iburu chume hau bera examinatua içateco, ba iñan ba i hunen medioz f rancez h i tzcunça ikhasteco gut ic ia duten escua ldunec , içan deçaten lagunça eta errechtasun gut ibat , presuna sabant e ta jaquinsunec francez h i tzcunçan eguiñ d i tuzten l iburuetar ic cerba i ten compreniceco, e ta hetar ic cembai t provotchuren atherateco (s ic ) .

Ez da harritzekoa honelako lan didaktiko bat argitara ematea, kontuan izanik Harriet Sarako Etxeberriren garaikidea zela, eta hura izan zela euskara irakaskuntzako hizkuntza izateko saioak egin zituen aurrenetakoa. Gramatika horri euskara-frantsesa eta frantsesa-euskara hiztegiak erantsi zizkion egi leak. Bestalde, pentsatzekoa da garai hartan ezaguna izan zela l iburu hau, Larramendik bere hiztegian aipatzen duenez gero (1745: 35).

Bukatzeko, aipamen labur bat egin nahi nuke herriaren izenaz eta

sorreraz. Larresoro izena 1510eko eskuizkribu batean agertzen da lehenengo aldiz. Ordu arteko agir i zaharretan Ribeyre longue izeneko parrokia bat aipatzen da ( lehen aldiz 1230ean), zeinek gaurko Haltsu eta Larresoro hartzen zituen. Kontua da Haltsuko eta Larresoroko parrokiak bereizi egin zirela 1510 urtean, gertaera latz baten ondorioz: Uhaldeko alaba6, Larresoroko el izara zihoala, i to egin zen ibaian, uholdeak zirela eta. Orduan, Baionako apezpikuak Haltsun el iza bat eraikitzea onartu eta parrokia berri bat sortu zuen. Geroztik dira Haltsu eta Larresoro bi herri . III. EUSKARAREN EGOERA LEHEN ETA ORAIN

Atal honetan euskarak lapurtarren historian izan duen tokiaren berri

emango dut lehenbizi , hala nola kalean, administrazioan, el izan, eskolan eta komunikabideetan. Gero, gaur egungo egoera zein den azalduko dut, eta bi hitz esango nire ustez etorkizunak ekar lezakeenaz.

Euskararen nagusitasuna orain dela gutxi artekoa izan da Lapurdin. Gaur

egun, bi eremu gutxienez bereizi behar dira, euskarak duen indarraren arabera: eremu erdalduna da Baiona-Angelu-Miarritze (aurrerantzean BAM) aldea. Aturri i tsasoratzen den aldeko industrial izatzeak eta i tsasertz guztian nagusi izan den inmigrazioak erdalduntze etengabea ekarri dute kostaldera. Lapurdiren iparraldean ere atzerakada handia gertatu da. Barrualdean, bestela joan dira gauzak. Atal honetan zehar ikusiko dugunez, eskolak pisu handia izan du euskararen atzerakadan, baina eskolaz kanpo izan dira hori eragin duten bestelako indarrak, hizkuntzaz kanpokoak. Pierre Broussain hazpandarraren arabera, hau izan da nagusia:

Jende xehia bet i jende handia i ja rra ik i tzen zako, a la bezt i tzeko maneran a la mintzatzeko maneran. Eskua lherr iko jende handiek , mi iku, aphez, notar i , abokat , aspa ld ian eskuara utz i ’u te f rantsesez edo españolez ar tzeko, e ta hek beza la i teko, jende xehiak ee a i d ia f rantsesez edo españolez mintzatzen, aha l dutenian (Etxebarr ia 1994: 51) .

6 Haltsuko aitoren etxe bat zen Uhaldea.

28

Baina, arestian aipatu dudanez, badira euskararen orain dela gutxi arteko nagusitasuna agerian uzten duten lekukotasunak. Pierre de Lancre7-ren arabera, hamazazpigarren mende hasieran euskara besterik ez zen egiten Lapurdin. Honako hau dio euskaldunen mintzoaz:

I l s ont un langage fort part icu l ier : & b ien que le pays seu l parmy nous qui sommes François , se nomme le pays de Basques , s i est ce que la langue Basque s ’entend beaucoup plus avant . Car tout le pays de Labourt , l a basse & haute Navarre & une par t ie d ’Espa igne par lent Basque, & pour mal -aysé que so ict le langage , s i es t ce qu ’outre les Basques la plus par t des Bayonnois , haut e t bas Navarro is , & Espagnols c i rconvois ins , pour le moins ceux des l i s ieres , le sçavent (Lancre 1938 [1612] : 146) .

Euskara indartsu zegoen hamazazpigarren mende hasieran: Lancre-ren

arabera, Donibane Lohizunetik-eta ontziak bidaltzen zituzten Kanadara, eta euskaraz egiten omen zituzten tratuak kanadarrekin (1938 [1612]: 146-147).

Frantziako Iraultzaren garaian, Lapurdiko biztanle gehienek ez zekiten

frantsesez ez hitz egiten ez irakurtzen. Hormetako iragarkiak-eta alferrik jartzen zituztela ikusita, idatzi ofizialak euskaraz ateratzen hasi ziren, hala nola deiak, araudiak, afixak eta bestelako mezuak. 1793 urtean Uztaritzeko Batzarrak konstituzio aktaren testua euskaratzeko eskatu zuen, eta ez zen botaziorik egin itzulpena gauzatu arte. 1797an, dekretu bidez erabakita, nekazarien festa ospatu zen Frantziako Errepublikako herri guztietan, eta Uztaritzen euskaraz egin behar izan zuten hitzaldia, herritar gehienek euskara besterik ez zutelako ulertzen (Encic lopedia General I lustrada del País Vasco , 22. l ib. , 186. or.) .

Iraultzaz geroztik, Frantziako nazional itate guztiak desegin egin ziren,

eta frantsesa ezarri zuten Estatuko hizkuntza ofizial bakarra. Bere horretan jarraitzen du garai hartako polit ikak, eta oso ondorio txarrak ekarri dizkio euskarari , nabarmenena azken hamarkadetako atzerakada. Ikerlan baten arabera, hamar lagunetik lau euskaldun daude Lapurdiko barrualdean, eta bakarra BAM udalartean (Oihartzabal 1997: 34).

Larresoron, Ipar Euskal Herriko beste hainbat herritan bezala, gaurko

haurren guraso askok ez dakite euskararik, haien gurasoak euskaldunak izanik ere. Ez dakite, edo txikitan ikasia eta geroztik ahaztua dute, diotenez, eskolan hasiz gero. Hiru semeak ikastolara eraman dituen gizon larresoroar batek zioskun berak euskaldun izateko aukera eman nahi izan dielako erakutsi diela euskara semeei , haiek erakutsi ez izana leporatu ez diezaioten. Famil ia askotan gertatu da seme-alabek gurasoei leporatzea euskaraz erakutsi ez izana. Hau idatzi zuen zendu berri den Jeanne-Marie Malharin irakasle amikuztarrak (1921: 255):

Arras berr ik i , ama batek erra i ten zautan bere 18 ur theko seme untsa eskolatu batentzat :

7 Bordeleko parlamentuko kontseilaria zen Lancre. 1609an, Inkisizio denboran, lau bat hilabeteko egonaldia egin zuen Lapurdin Frantziako eta Nafarroako erregeak bidalita, eta 60 lagunetik gora errearazi zituen.

29

- «I l ne sa i t pas le basque, lu i ! » - «Toi , tu le sa i s e t tu n ’as pas é té f… (s ic ) de me l ’apprendre ! » , d io ihardets i mut ikoak!

Horra zer dukegun merechi ad i tzea a l ferker iaz e ta banoker iaz utz iz eskuara

ahanztera ! Hala ere, beste famil ia batzuetan ez da hautsi euskararen katea

belaunaldien artean, baina gehienetan gertatzen da anai-arreben artean frantsesez egiten dutela eta gurasoekin euskaraz. Kide guztien artean euskara hutsean aritzen diren famil iak ere badira. Larresoroko euskaldunen kopuruaz daukagun datu berriena 70eko hamarkadakoa da: Ir izarren arabera (1981-I) , 569 euskaldun ziren 1970-72 urteetan. Zehazki ez dut jakiterik izan guztira zenbat biztanle ziren urte horietan, baina, gutxi gorabeherako bat egiteko, 1975eko jende kontaketan 940 lagun bizi ziren (beraz, euskaldunak ehuneko hirurogei inguru ziren). Azkenengo erroldaren arabera (1999), 1349 biztanle dira gaur egun.

Handizka hartuta, antzeko egoera dago Lapurdiko barrualde osoan,

1996ko galdeketa baten emaitzen arabera8: 64 urtetik gorako biztanleen ia erdia (% 47) elebiduna da, baina kopuru hori asko jaisten da gazteagoen artean, batez ere 35 urtetik beherakoetan; hala, elebidunak % 14 besterik ez dira 25 eta 34 urte bitartekoen artean, eta batez besteko bera dago 16 eta 24 urte bitarteko gazteetan. Biztanle guztiak kontuan hartuta, erdia baino gehiago (% 55,0) erdaldun elebakarrak dira Lapurdiko barrualdean, eta BAM bilgunean askoz gehiago (% 87,0).

Gaur egun oso zabaldua dago lapurtarrengan frantsesak diren sena,

azken urte hauetako euskal abertzaletasunak sentimendu hori pixka bat aldarazi badu ere. Kontua da XIX. eta XX. mendeetan zehar Frantzia barruan kokatuaz joan dela Ipar Euskal Herria, batez ere administrazioaren eta eskolaren bitartez. Gainera, gogoan eduki behar dugu historian zehar izan direla Ipar Euskal Herriaren eta Frantziaren arteko lotura sendotu duten gertakariak, horien artean gerrak. Ez da ahanzteko datua Ipar Euskal Herria Frantziarekin jardun izan dela azken horrek atzerritarrekin egin dituen gerretan (azkena Algeriakoan).

1994ko abuztuaren 4koa da Toubon Legea esaten zaiona, Frantziako

Gobernuak frantsesaren erabilera arautzeko ateratakoa. Lege horrek frantsesa bultzatu eta sendotu nahi zuen lan harremanetan, merkataritzan eta zerbitzu publikoetan, eta horretarako debeku batzuk ezarri zituen, horien artean bat hitz arrotzak erabiltzekoa. Ordu arte ere, ez da nolanahikoa izan gizarteko jende boteredunak euskarari egin dion gutxiespena, batez ere administrazioaren eta hezkuntzaren arloan. Baina kaleko jendearen artean ere ez da zai la euskara gutxiesten dutenak aurkitzea.

Administrazioan, gorabeherak izan badira ere, ematen du euskarak ez

duela toki nabarmenik izan iragan mendeetan, idatziz behintzat. Badakigu Biltzarreko funtzionarioek eta auzapezek euskaraz hartzen zituztela 8 Euskal Herriko soziolinguistikazko inkesta (Iparraldea), 1997, Eusko Jaurlaritza & Euskal Kultur Erakundea & Nafarroako Gobernua, Gasteiz.

30

erabakiak, baina gero idazkariak frantsesez jasotzen zituen aktak (Fagoaga 1951: 217, 37. oin-oh.) : “Las actas que hal lamos están redactadas, todas, en francés; sólo de t iempo en t iempo y muy raramente se encuentra un vocablo en vasco, para dar la s ignificación de un término poco corriente. Desde luego, del iberaciones y discusiones se desarrol laban en vasco. Las cartas y documentos oficiales se leían por el escribano en l engua vulgar vasca, como el los la l lamaban. Es de lamentar que ninguna de aquel las traducciones haya sido registrada en el l ibro de actas, pues hubiera sido interesante el ver cómo eran vencidas las dif icultades que debía presentar la adaptación de las Ordenanzas Reales al idioma éuskaro.”

Gordetzen den agir ir ik zaharrena 1567koa da, eta bertan esaten da

herriak euskara ez zenik ez zuela ulertzen:

A los func ionar ios de jus t ic ia , inc luso a los de nombramiento rea l , como e l lugarten iente de l ba i l iazgo, se les ped ía que conoc ieran e l vasco, pues , como lo dec lara un acta de l Bi l tzar de 1567 ( la más ant igua que se conserva) , “e l pueblo no ent iende otro lengua je” (Fagoaga 1951: 23) .

Salbuespen gisa Ahetze aipatu behar da: herri horretako errej istroetako

baten zati bat euskaraz idatzita dago (1792tik 1796ra artekoa). Zati hori ez beste guztia frantsesez dago. Idazki horiek euskaraz egoteak badu arrazoi bat, Iturbideren arabera (1908: 387): garai hartan Ahetzen idazkari zegoena, Jean Etxepare, errazago moldatzen zen nonbait euskaraz, eta, eztabaida guztiak euskaraz izaten zituztenez, erosoago irudituko zitzaion erabakitakoaren berri bere eguneroko hizkuntzan ematea, i tzultzen ibi l i gabe. Badirudi 1796an utzi zuela kargua, harrezkero Lizarraga delako batek sinatzen duelako. Lizarragak frantsesez egin zituen dokumentu guztiak, 1798ko akta labur bat izan ezik (Iturbide 1908: 398).

Paul Labrouchek (1912: 289-290) 1581eko urtarri laren 26ko frantsesezko

akta baten kopia argitaratu zuen joan den mendean. La Place erregeren ofizialak sinatzen du, eta aipamen interesgarri bat dakar euskararen erabileraz. Ofizialak bazekien Milafrangan akta frantsesez irakurriz gero inor gutxik ulertuko zuela, eta euskarazko itzulpena egitea erabaki zuen. Honela dio aktaren pasarte batean: « leur ayant icelui (s ic) donné a entendre en langage français et basque». Beste agir i interesgarri bat ere bada, geroagokoa: 1720ko kontratu bat da, frantsesez idatzia, eta Milafrangako herritarren eta aitoren seme baten arteko lur trukatzea jasotzen du. Notarioak dio aktaren edukia hitzez hitz euskaraz jakinarazi zela, guztiek ulertzeko moduan (Labrouche 1912: 291). Horrelako lekukotasunek erakusten dute zenbaterainoko indarra zeukan hizkuntza mintzatuak, euskarak, garai hartan.

Ahetzeko errej istro zatiaz gain, beste era bateko euskarazko idatzi

ofizialak ere gorde dira, adibidez, herri arteko komunikazioak. Ipar Euskal Herriko udaletxeetatik Hego Euskal Herrikoetara euskaraz idatzi izan den berriak baditugu. Serapio Mujikak Urruñako udaletxetik Hondarribikora bidal itako euskarazko hiru gutun aurkitu zituen Hondarribiko udal artxiboan, hirurak 1680koak. Bitxia da Hondarribiko Udalak gaztelaniaz erantzun izana. Badirudi Urruñakoek hala eskatuta erantzun zutela

31

gaztelaniaz (horrek esan nahi du lehenago euskaraz egin izan zutela) . Honela dio 1680ko urtarri laren 22ko gutunak: «zinaren [zeinaren] errepusta izatu baitugu itzes, zuen eta gure izcuntza escaras aguitz diferenta baita, pena dugu chit ezin explicatus zuen letra, hala desiratzen guinduque zuec guri espaignoles escribatzea, eta guc zuei franseses edo escaras». Bole t ín de es tudios de l Bidasoa-k argitaratu ditu duela urte gutxi9 (Alberdi 1998: 39-40), eta aldizkari berean datoz Duhulquo Lissarritz Urruñako idazkariaren euskarazko lau gutun (hiruk bakarrik dute data, hirurak 1707koak).

Badira beste bost gutun, Idoatek aurkitu eta Aingeru Ir igaraik argitaratu

zituenak (1972: 345-351), Donibane Lohizuneko alkateak Berako erret eskribauari 1788an bidal i takoak. Ez dakiguna da Beratik euskaraz edo gaztelaniaz erantzungo zuten. Herri arteko gutunen gaia ixteko, Fausto Arozenak (1958: 145-146) Pasaiako udal artxiboan aurkitu zuena aipatu behar da, Urruñako auzapezak Pasaiako alkateari 1815ean bidal itakoa.

Dokumentu bakan horiek kenduta, frantsesa izan da nagusi administrazio

agir ietan, eta oraindik ere hala da. Inoiz agertu da gaskoieraz idatzitakorik, esate baterako 1518ko epaiketa baten agir ia (Mujika 1908: 726). Gainera, historian zehar izan dira administrazioan euskara (eta Frantziako Erresumako gainerako hizkuntzak) erabiltzea eragotzi duten legeak; 1539an, adibidez, zuzenbide alorreko agir i eta izkribu guztiak frantses hutsean idatz zitezela agindu zuen Vil lers-Cotterêts-eko Erabakiak. Nonbait lat inaren erasoari aurre egiteko hartu zuten erabaki hori , gisa horretan frantsesa indartzeko (Nevil le 1987: 148).

Eskolan, nahitaezko eskolatzea hasi zenetik, baztertua egon da euskara

Ipar Euskal Herri osoan. Argigarriak dira bazterketa agerian uzten duten berri hauek (Torrealdai 1998-tik hartu ditut aipamenak, 28. , 33. eta 34. orrialdeetatik, hurrenez hurren):

Ce que nous avons le p lus instamment recommandé aux inst i tuteurs , c ’est d ’employer tous les moyens pour y introduire l ’usage de la l angue frança ise . (Aginte betearaz learen batzordeak Ba ionako Udal Adminis t raz ioar i eman z ion aholkua . 1796ko apir i l a ) .

Le langage popula i re des communes rura les es t le basque , id iome tout à fa i t é t ranger à la langue française que les enfants des communes ne par lent et n ’entendent pas . C’est pourquoi , nous croyons qu’ i l so i t nécessa i re qu’un ordre exprès obl igeât r igoureusement à l ’ avenir les inst i tuteurs é tabl i s dans les communes où le d ia lecte es t en usage à par ler constamment frança is à l eurs é lèves . (M. P . Lorra in , Tab l eau d e l ’ in s t ru c t i on Pr ima i r e en Franc e , 1833) .

Nos écoles au Pays Basque ont par t icu l ièrement pour objet de subst i tuer la langue f rança ise au basque . (P i r in io At lant ikoen departamenduko prefeta , 1846) .

Larresoron bertan gogoratzen dira eskolan zigorra jasan izanaz euskaraz

hitz egiteagatik (gai honetaz, ik. Zuazo 1988: 54-55). Lekukotasun hau hirurogei urtetik gorako emakume batena da: “Ez ginen aizu eskuaraz

9 Aurrez Mujikak berak argitaratu zituen RIEV aldizkarian, 1908an.

32

mintzatzeat normalki . Punitzen giniuzten eskuaraz ai ginelakotz: j e parlerai en français , c ent fo i s , eta obliatuak ginen frantsesez”. Berriemaile gehienek kontatu dizkidate horrelako pasadizoak, eta batzuk aldeko ere agertu izan dira, frantsesa ongi ikasteko bide moduan ikusten zutelako irakasleen zorroztasun hori . Frantziako beste eskualde hizkuntzen eremuetan ere zigortu egiten zen frantsesa ez erabiltzea (adibidez, bretoierarako, ik. Nevil le 1987: 149).

Dotrina, berriz, euskaraz ikasi izan dute, Lapurdiko beste herri askotan

bezala. Hazparneko berri dakar herri l i teraturatik hartutako pasarte honek:

Kat ix ima dena euskaraz ikas ten g inuen. Eskolan debekatua iza i ten zen mintza ira hura bera , kaperan denek ib i lk i , sanoki e ta lañoki (Dirassar 1995: 68) .

Uztaritzeko berriemaileak (1934an jaioa) kontatu zidan Leon Leon apaiz hazpandarrarekin ikasi zuela dotrina txikitan. Uztaritzen erretore egon zen Leon, eta dotrinaz gain euskarazko eskolak ere eman zizkion gure lekukoari , eskola orduetatik kanpo. Emile Larreri prentsan egindako elkarrizketa batean irakurri nuen bere ustez apaizak eskola irakasleak baino hogeita hamar urte lehenago konturatu direla Iparraldean euskara indartzeko premiaz (Euskaldunon Egunkaria , 2001-10-20). Elizan denetarik izan da, baina aitortu behar da apaiz euskaltzaleak ere izan direla Ipar Euskal Herrian, lan asko egin dutenak euskara itzal ez dadin.

Historian zehar irakaskuntza elebidunaren aldeko saio bat baino gehiago

izan da, baina oraintsu arte ez dute fruitu askorik eman. Lehenengo saioa Dominique Bidegarai frantziskotarrarena izan zen. Nafarroa Behereko estatuei10 eta Biltzarrari euskara-frantsesa-lat ina-gaztelania hiztegi bat eta eskuliburu moduko bat argitaratzeko dirulaguntza eskatu zien, haurrek erabil zezaten, baina ez zuen erantzunik izan eta eskuizkribua galdu egin zen Iraultza denboran.

Bigarren saioa Sarako Etxeberrirena izan zen. 1718an atera zuen bere

Lau-urdir i gomendiozco carta edo guthuna, Biltzarrari eskatuz bere gramatika eta hiztegia onar zitzala lat ina euskaraz irakatsi ahal izateko. Saio horrek ere ez zuen arrakastarik izan, ezta ondoren izan diren batzuek ere, esaterako Dominique-Joseph Garat uztariztarrarenak edota Agustin Xaho zuberotarrarenak.

Hogeigarren mende hasieran erabat debekatu zen euskara eskolan. Vichy-

ren agintaldian, lehendabiziko aldiz, euskarazko eskolak hartzeko aukera eman zitzaien haurrei , eskola orduetatik kanpo. Azkenean, XX. mende erdialdean izan zen eskualde hizkuntzen inguruko lege bat: Deixonne Legea, 1951ko urtarri laren 11koa. Lege horrek l izeo eta eskoletan tokiko dialektoak irakasteko aukera eman zuen. Unibertsitatean, fakultateetako kontsei luaren aholkuz eta Hezkuntza Nazionalaren Kontsei lu Nagusiaren proposamenez, tokian tokiko hizkuntza, l i teratura eta etnografia

10 Frantziako Iraultza aurreko gizarte mailetako bakoitza zen estatua. Hemen estatu horien ordezkariez ari garela ulertu behar da.

33

folklorikoa irakastea onartu zen. Nabarmendu behar da 1923tik euskarak bazuela tokia eskola gir ist inoetan, urte horretan Baionako apezpikutegiak onartu zuenez gero.

Euskara eskolan sartzea garrantzi handikoa izan da hizkuntzaren

iraupenerako. Ezin da ukatu Ipar Euskal Herriko euskararen egoera i luna dela (Oihartzabal 1993: 80). Dena dela, azken urte hauetan euskararen gaian piztualdi bat gertatzen ari dela ematen du. Jean Haritxelharren hitzetan11, “famil iak egiten ez duena eskolak egiten ahal du. Familiak ez badu eskuara nahi, eskolak eman bezo eskuara: 4.500 eskoletan eta ikastoletan den gutien hamabi oren astean eskuara egiten dute, eta ikastoletan gehiago. Gelditua da pixka bat gure beherakada. Ez da galdua eskuara Iparraldean. Orai goiti ar iko gara”.

Euskara hutseko adarra Seaska-ko ikastolek bakarrik eskaintzen dute

gaur egun Ipar Euskal Herrian. 1999/2000 ikasturtean, adibidez, 125 irakasle eta 1.800 ikasle inguru zebiltzan ikastolan, Ipar Euskal Herriko ikasle guztien % 20, gutxi gorabehera12. 2003an, berriz, ia bi milara ir i ts i da ikasle kopurua.

1972 urtean sortu zen Uztaritzeko Louis Dassance ikastola, bospasei

haur besterik ez zituela. Gaur egun ia ehun haur ari dira, ama eskolat ik hasita, euskara hutsean ikasten (zehazki, 98 ikasle 2001/2002 ikasturtean). Larresoron ez dago ikastolarik; hortaz, euskara hutsean ikastea aukeratzen duenak auzo herrira joan behar du (Uztaritzera edo Kanbora). Baina, euskara hutseko eredurik ez badago ere, irakaskuntza elebiduna hasi da Larresoron, herriko bi eskoletan.

Eskola publikoa da bata, ama eskolako lau urteak eta lehen mailako

bostak eskaintzen dituena (75 ikasle guztira) . Beraz, hamar urte bete arte ibi ltzen dira haurrak eskola honetan. 1999/2000 ikasturtean jarri zuten lehen aldiz, aukeran, eredu elebiduna ama eskolan (bost urte arteko haurren geletan), hau da, eguneko sei eskola orduetatik erdia euskara hutsean. Esan beharra dago guraso gehienek adar elebiduna aukeratu zutela: % 85ek, hain zuzen. Horrek hurrengo ikasturtean sei urtekoei ere eskaintzea ekarri zuen, eta, adibidez, 2001/2002 ikasturtean, 41 ikasle ari ziren guztira eredu elebidunean, erdia baino gehiago. Urtez urte beste horrenbeste egin asmo dute, irakaskuntza elebiduna maila guztietan eskaini arte. Nabarmentzekoa da IKAS-BI taldea egiten ari den lana ikastetxe publikoetan irakaskuntza elebiduna bultzatzen. 1983an Sarako eskola publikoan hasi zenetik, bide luzea egin du, eta gero eta ikasle gehiagok aukeratzen dute bi hizkuntzetan ikastea: % 47k 1993an, % 55ek 1995ean eta % 60k 1996an13. 1995etik legeak onartzen du irakaskuntza elebiduna, urte horretako apiri laren 7ko Ministerioko 95.086 zirkularraren arabera.

11 Euskararen Eguna zela-eta Euskadi Irratia-n egin zioten elkarrizketa batetik hartua (2000-4-27). 12 Seaska-ko lehendakari ohi Itxaro Bordak eman zituen datu horiek Euskadi Irratia-n, ikastolen aldeko Herri Urrats egunean (2000-5-14). 13 IKAS-BI-k eskainitako datuak.

34

Eskola gir ist inoa da bestea, Baionako Elizbarrutiaren mendekoa, eta lau irakasle dabiltza 65 haurrekin (2001/2002 ikasturteko datuak). Eskola gir ist inoan zortzi urte artekoen geletan eskaintzen dute eredu elebiduna. Guztira 34 haur ari ziren ikasturte horretan, eta hurrengoan gehiago izango zirela zioten ikastetxeko arduradunek. Helburu bera dute hemen ere: ikasturtez ikasturte irakaskuntza elebiduna eskaintzen joatea, maila guztietan ezarri arte.

Bigarren hezkuntzako ikasketak egiteko, auzo herrietako kolej ioetara

joan behar dute Larresoroko ikasleek. Eredu elebidunean segi dezakete, baina gehienek frantsesez egiten dituzte kolej ioko lau urteak eta l izeoko hirurak. Ikastolako ikasleen artean, bigarren hezkuntzan euskara hutsean segitzea aukeratzen dute batzuek. Gaur egun hiru kolej io ditu Seaska-k Ipar Euskal Herri osoan: Kanbokoa, Ziburukoa eta Donaixtikoa. Donaixtikoa da azkena ireki dena, Nafarroa Behereko eta Zuberoako ikasleak hartzeko. 1999/2000 ikasturtean 347 ikasle ari ziren Ipar Euskal Herrian bigarren hezkuntzako ikasketak euskaraz egiten, eta horietatik 19 Donaixtin (Eusko Jaurlaritza, 1999, Euskararen berr ipapera , 89. zk. , 2. or.) . Ordu arte Zuberoako eta Nafarroa Behereko ikasleek Lapurdira joan behar izaten zuten bigarren hezkuntzako ikasketak euskaraz egin ahal izateko. Dena dela, l izeoko bi urteak Baionan bakarrik egin daitezke euskaraz mementoan.

Eskola orduetan nolako euskara egiten duten galdetu nien Larresoroko bi

eskoletako eta Uztaritzeko ikastolako irakasleei . Denek erantzun bera eman zidaten: eskolaz kanpo erabiltzen duten euskara bera, hau da, etxean ikasi dutena, eta, euskaldun berrien kasuan, gau eskolan ikasi dutena, irakaslea nongoa den. Ikastetxe horietako irakasle gehienak lapurtarrak eta baxenabartarrak dira. Zuberotar bat ere bada Larresoron, aspaldian Nafarroa Beherean bizi dena.

Irakasleen jatorriak, beste eragi le batzuen artean, zerikusi handia du

hizkera lokalen bi lakaeran. Pel lo Salaburu gai honetaz mintzo da Baztango hizteg ia-r i egin zion hitzaurrean (Izeta 1996: 18), eta, antzeko egoera erakusten baitu, merezi du hona ekartzea: “Baztango mintzoa bere ezaugarriak galtzen ari da, zoritxarrez. Zergatik gertatzen da hori? Arrazoi aunitz daude, duda gabe. Horien artean, ez dezagun gure burua engaina, erdararen indarra dago, euskaraz ari garenean ere, erdarak eragin ikaragarria baitu eguneroko euskaran. Liburu honetan bi ldurik dauden hitz eta erranairu aunitz ez dira batere ezagunak hango gazteendako eta ñabardura horietako aunitz erremediorik gabe galtzen ari dira. Euskararen batasunak ere bere eragina du: Lekeition eta Azpilkuetan, “ikastolako hizkera” da nagusi umeen artean. Hezkuntzako sistemak, irrati-telebistek, ikasteko l iburuek eta halakoek ere eragin handia dute, berehalaxe konturatzen garenez. Aunitzetan, gainera, euskaraz erakustera joaten diren maisu-maistrak kanpokoak izaten dira eta neketan ibi ltzen dira tokian tokiko hizkerak ongi menderatzeko, erakusten ari diren herriko hizkera behar bezala ikasteko.”

Uztaritzeko ikastolan esan zidaten euskara idatzian batuko adizkiak

erabiltzen dituztela, eta idatzian aditza batuan emateko eskatzen dietela ikasleei , baina ahozkoan gehienbat euskalkia erabiltzen dutela, bai gelan eta bai gelat ik kanpo, jolas garaian eta abar. Euskarazko materialei dagokienez,

35

daudenak ez zaizkie egokiak iruditzen, ia denak Hegoaldekoak izanik, hitz eta joskera-molde asko gaztelaniaz bezala erabiltzen omen direlako. Horrenbestez, material asko sortu egiten dute, edo bestela moldatzen aritzen dira gelan erabil i aurretik. Arlo honetan aipatzekoa da Ikas pedagogia zentroa egiten ari den lana, eskoletan erabiltzeko euskarazko materiala sortzen eta argitara ematen. Zuzen dabil Haritxelhar Ikas-ek erakunde ofizial batek egin behar lukeen lana egiten duela esatean (1975: 70).

Materialen egokitasunaren gaia hor dago, eta ez du ematen Uztaritzeko

irakasleen kontua bakarrik denik. 2001eko udan haur l i teraturako sai l berri bat jarr i zuen abian Ipar Euskal Herriko argitaletxe batek. Amaia Hennebutte irakasle lapurtarrak idatzi zuen sai l berriko lehenengo l iburua, eta hauxe zioen prentsan14: “Iparraldean sai l horretako l iburuen behar handia hautematen da: guk adibidez ikastoletan frantses l iburuak erabiltzen ditugu zeinak gero euskarara i tzultzen bait itugu. Bestalde, Hegoaldean egiten diren euskarazko l iburuez bal iatzen gara baina azken horiekin ere arazoak ditugu, haur tt ipiek euskara batua ez dutelako menperatzen”.

Zenbait haurren aiton-amona euskaldunekin hitz egin eta, gehienak bat

datoz honetan: ez zaie inondik ere iruditzen beren bi lobek eskolan eta ikastolan ikasten duten euskara beraiena bezalakoa denik. Honen aurrean bi jarrera behintzat sumatu ditut: batzuen ustez, eskolan ikasten duten hori da “egiazko euskara”, telebistan-eta egiten dutenaren antzekoa, eta haurrei esker ari omen dira beraiek ere “euskara ona” ikasten eta beraiena zuzentzen. Beste batzuek uste dute hitz arraroak-eta ikasten dituztela gaurko haurrek eskolan, eta, besterik gabe, ez dute eredutzat hartzen. Larresoroko famil ia bateko aiton-amonek esan zidaten bi lobek (hamazazpi dituzte) irr i egiten dietela, trufatu egiten direla aiton-amonen euskaraz, badirelako hitz batzuk beraiek “bertze gisa bateat” esaten dituztenak, adibidez konpondu / arranyatu , marrazkia / dezina , hegazkina / aviona eta beste hainbat.

Esan beharra dago adineko jendea bizi den etxe askotan hartzen dutela

euskarazko Herria astekaria ( lehen Eskualduna irakurtzen zutenak), euskara aldetik hurbila egiten zaielako, etxekoa bezalakoa. Honela definitzen zuten Herria-n darabilten euskara “Euskara lehen eta orain” atalean (2002-3-28ko Herria , 2649 zenbakia, 8. or.) : “Iparraldeko irakurleentzat egina da, bainan Euskal Herri osoko albisteak ematen ditu euskara erraz eta garbi batean, denek ulertzeko moduan”. Bestalde, askok entzuten dute Gure Irrat ia eta batez ere Iruleg i Irrat ia arrazoi berberagatik. Egin kontu Iruleg i Irrat iko entzuleen herena Lapurdin bizi dela (Bidart 1996: 543). Jean-Louis Davant euskaltzainaren arabera (1996: 537), mendebaleko behe-nafarrera egiten dute irrati horretan, hitz berriak batutik hartuz. Euskalkien eta euskara batuaren arteko harremana Ipar Euskal Herrian nolakoa den aztertu du Davantek 1996ko lan horretan —Elizan, irakaskuntzan, komunikabideetan eta l i teraturan—, eta nahikoa egoera «anarkikoa» azaldu du (1996: 538).

Euskalkia / estandarra gaia hor dago, eta sumatzen da jendearen kezka

bakoitzak izan behar duen tokiaz —horren lekuko Euskaltzaindiaren

14 Euskaldunon Egunkaria, 2001-7-15, 41. or.

36

Nazioarteko XV. Biltzarreko Lekuko euskarak eta euskara batua: e lkarren osagarr i ala arer io? mahai- ingurua—, baina ez da ahaztu behar mementoan euskararen erabilerak berak duela premia handiena. Hala eta guztiz ere, i txaropentsua da euskararen etorkizuna Ipar Euskal Herrian. Jende askoren lanari esker, indar handia hartu dute ikastolek eta gau-eskolek 60ko hamarkadatik hona, eta horrek euskaldun berrien hazkundea ekarri du. Guztiz erdaldunduta zeuden herrietan ere euskaldun berriak agertu dira, hala nola Baionan, Hendaian eta Miarritzen. Orain, euskarak ezinbestekoa duen egoera lortzeko, nahitaezkoa da legearen babesa gizartearen alor guztietan. Geroari begira, behar-beharrezkoa da Frantziako Estatuko eskualde hizkuntzentzako lege bat izatea eta egiazko hizkuntza polit ika bat abian jartzea.

Duela gutxi sortu da Hizkuntza Kontsei lua, eta bi helburu nagusi f inkatu

dituzte Kontsei lukoek: batetik, euskara Ipar Euskal Herrian zein egoeratan dagoen jakitea (horretarako inkestak-eta egingo dituzte, hau da, behatoki moduko bat antolatuko dute). Bestetik, euskara sustatu nahi dute Ipar Euskal Herriko jendetza euskarari lot dakion, alegia, euskara atxikia izan dadin Ipar Euskal Herrian. Azken batean, Hizkuntza Kontsei luak lortu nahi duena da euskarak gizartean bere lekua izatea, hizkuntza ofizial gisa. Lanean hasita dago Kontsei lua, eta ondorengo 10 urteetan garatzeko plan estrategikoa jarr i dute abian.

Horrelako egitasmoak badira, eta iduri luke itxaropentsu egoteko

moduan gaudela, baina, erakundeez bestalde, euskal herritar xume bakoitzaren ardura ere bada afera hau guztia. Xabier Erize ikertzai learen gogoeta honekin bukatu nahi nuke (2002ko irai laren 15eko ARGIA-n argitaratua, 1.867. zk): “Tesia lantzean ikusi nuen historian zehar bide formalak [hizkuntza plangintzak, hezkuntza elebiduna. . . ] oso gutxi izan zirela Euskal Herrian eta hala ere euskarak iraun zuen: biziraupena bide informalei esker bermatu zen. Gaur egun, penduloarena gertatu da. Duela 20 urte pentsatzen zen bide formalek garrantzi handia zutela eta bide horiek bermatuz gero, euskararen bizitza ere bermatuko zela. Gero ikusi da ezetz, eskola eta komunikabideak hor egon dira eta ezinbestekoak dira, baina, hala ere, euskararen bizitasunean hutsune nabarmenak daude. Erregistro informalen beharra sentitzen da orain.”

37

IV. LARRESOROKO HIZKERAREN SAILKAPENAZ ORAIN ARTE IDATZI DENA

Larresoroko hizkeraren dialektologia kokapenaz ez dago berariazko

aipamenik l i teraturan, Uztaritzekoarekin batera sai lkatu izan da orain arte, Uztari tzeko hizkera izendatu izan denaren barruan. Bederatzi herri hauek osatzen omen dute hizkera horren hizkuntza eremua: Uztaritzek, Larresorok, Haltsuk, Jatsuk, Kanbok, Ezpeletak, Zuraidek, Itsasuk eta Milafrangak. Inguru horretako hizkeraren kokapenaz aipamenak egin dituzten ikertzai leen artean honako hauek daude gutxienez:

1. Bonaparte 1866, 1869 Printzeak zuzenean ezagutu zuen aztergai dudan eremuko hizkera, eta

bera da lehena bertako euskararen dialektologia kokapenaz aipamena egiten. Esan dugu bere azken sai lkapenean behe-nafarreraren barruan kokatu zuela Larresoroko eta Uztaritzeko hizkera; zehazkiago, mendebaleko behe-nafarreraren barruan. Kontua da laugarren sai lkapena egin arte ez zituela bereizi bi behe-nafarrerak. Hasieran euskalki bakartzat hartu zuen, Bruno Etxenikeri 1861eko irai laren 7an bidal itako gutun baten arabera:

Tandis que le Guipuscoan, l e B iscayen, le Labourd in e t le Soulet in ex is tent comme des d ia lectes l i t téra i res ayant une pet i te l i t térature impr imée, le Haut-Navarra is e t le Bas-Navarra is , qui sont tout auss i des d ia lectes que les premières , ne possèdent pas de l ivres (Urkixo 1908: 656-657) .

1862an argitaratu zuen Langue basque e t langues f innoises l iburuan ere behe-

nafarrera bakarra aipatu zuen, eta zehaztasunez azaldu zuen zein hedadura duen:

5 . º Que le bas-navarra is est en usage en Basse-Navarre et en même temps à Bardos en Labourd, à Domeza in en Soule et à Va lcar los dans la Haute Navarre (28. or . , 9 . oharra) .

Hiru urte geroago, 1865ean, Bruno Etxenikeri bidal i zion beste gutun batean behe-nafarrera bakarraren ideiarekin segitu zuen, baina zenbait azpisai lkapen proposatu zituen, batez ere aditzean eta hiztegian oinarrituz (Urkixo 1910: 287):

[…] i l es t c la i r qu ’à Hasparren, p . e . l e verbe est p lûtot sou let in que labourd in , de même qu’à Ba igorry , de même qu’à Garra lda ; mais comme les mots t iennent du labourd in p lus que du soulet in , nous avons pour ces t ro is sous-dia lectes , malgré leurs d i f férences , préc isément ce qu ’ i l nous faut pour les appe ler des sous d ia lec tes bas-navarra is , a ins i :

1 . º Bas-navarra is de la Basse-Navarre e t de Va l-Car los 2 . º Bas-navarra is du Labourd-Hasparren e tc 3 . º Bas-navarra is d ’Espagne-Aezcoa .

38

Hurrengo urtean, 1866an, argitaratu zuen bere hirugarren sai lkapena esan izan zaiona, Londresen plazaratu zuen Formulaire de prône en langue basque… l iburuxkako Observat ions atalean. Liburu horretan honela azaltzen du berak zeri esaten dion behe-nafarrera:

Nous considérons comme bas-navarra i s ce lu i des c inq d ia lectes basques qu i , tout en ayant le verb intrans i t i f en n iz , z i ra , g i ra , d i ra , e tc . , ne possède pas le t ra i tement respectueux , so i t en zu , so i t en chu (kata logoan 37.a , 27. or . ) .

Hirugarren sai lkapen hori Nafarroan eta Nafarroa Beherean ibi l i ondoren egin zuen, eta nafar- lapurtera, behe-nafarrera eta nafar-zuberera bereizi zituen, ezaugarri hauen arabera:

3 . Le navarro- labourdin, caracter isé par dut , duzu, na iz e tc . 4 . Le bas-navarra is , caracter isé par niz , e tc . sans le t ra i tement respectueux. 5 . Le navarro-soulet in , caracter isé par le t ra i tement respectueux (1866: 33) . Sai lkapen horretan azpieuskalki berekotzat (bas-navarrais labourdin) hartu

zituen, batetik, Lekorne, Hazparne, Luhuso, Makea, Lekuine eta Nafarroa Behereko Aiherrako hizkera, eta, bestetik, Larresoro, Uztaritze, Kanbo, Ezpeleta, Haltsu, Jatsu, Itsasu, Zuraide eta Milafrangakoa. Lapurdiko behe-nafarreran bi aldaki horiek bereiztea arrazoitzeko, hizkuntza ezaugarri hauek aipatu zituen (1866: 29):

1) Biek dute -ua > -uya b i lakaera mugatza i lea har tzean, ba ina Uztar i tzeko h izkerak ez du -a? morfema ga lde-perpausetan, e ta Hazparnekoak ba i . 2 ) Hazparnen-eta bere iz i eg i ten d ira izan e ta ukhan ad i tz per i fras ie tan; Uztar i tzen-eta , berr iz , oso bakan erabi l tzen da ukhan horre lakoetan.

Horrela ikusita, ez du ematen arazo handirik izan zuenik Larresoroko eta

aldameneko herrietako hizkera kokatzeko; hasieratik sartu zuen behe-nafarreraren barruan. Dena dela, behe-nafarrera eta goi-nafarrera “dialectes intermédiaires” direla adierazi zion Etxenike lankide nafarrari 1865eko urtarri laren 24an bidali tako gutun batean15. Gutun berean esaten dio Hazparne eta inguruetako hizkerak aditza zubererarena duela baina hiztegia lapurterarena, eta horregatik kokatu zuela behe-nafarreraren barnean (Urkixo 1910: 286-287).

Bere azken banaketan (1869ko Le verbe basque-n agertzen da, “Alphabet,

dialectes” sarrerako atalean), bi behe-nafarrera bereizi zituen ekialdekoa eta mendebalekoa , bigarrenaren euskalki estatusa lehenarena bezain argia ez zela gaineratu bazuen ere (1991 [1869]: 226). Errespetuzko tratamenduak bi behe-nafarreren artean alde handia ezartzen duela uste zuen.

15 1869ko Le verbe basque-n ere aipatzen du zubi hizkera gisa ikusten duela mendebaleko behe-nafarrera (1991 [1869]: 226): «Le haut-navarrais septentrional et le bas-navarrais occidental sont des dialectes essentiellement intermédiaires, que bien des personnes aimeront mieux peut-être considérer comme des sous-dialectes du haut-navarrais méridional et du bas-navarrais oriental. Nous n’en persistons pas moins à voir dans cette ‘intermédiarité’ le caractère qui les distingue comme dialectes».

39

Aztergai dudan hizkera mendebaleko behe-nafarreran ikusten zuen, Lapurdiko azpieuskalkian, eta horren barruan Uztaritzeko hizkeraren baitan. Izan ere, laugarren sai lkapen honen arabera, hiru azpieuskalki hartzen ditu mendebaleko behe-nafarrerak: Lapurdikoa, Baigorrikoa eta Aezkoakoa ( ik. 6. mapa).

6. MAPA. L. L. BONAPARTE (1863) Lapurdikoaren barruan, bi hizkera bereizi zituen: Uztaritzekoa

(Larresoro, Uztaritze, Haltsu, Jatsu, Milafranga, Kanbo, Ezpeleta, Itsasu eta Zuraide hartzen dituena) eta Lekornekoa (Hazparne, Lekorne, Lekuine, Luhuso eta Makea hartzen dituena).

Azkenik, 1884ko urriaren 28ko art ikulu batean (Remarques sur cer taines

asser t ions de M. J . Vinson concernant la langue basque) , Leizarragaren hizkeraz diharduela, esaten du mendebaleko behe-nafarreraren barruan Uztaritzeko hizkera dela lapurteratik hurbilen dagoena:

Nous croyons avoir parfa i tement b ien démontré que c ’es t un sous-d ia lecte labourd in éte int , quoique mêlé de soulet in et de bas-navarra is . I l é ta i t probablement en usage à Br iscous , pat r ie de L içarrague , b ien que cet te loca l i té appar t ienne maintenant au sous-d ia lec te bas-navarra is or ienta l de l ’Adour . I l d i f fère auss i du bas-navarra is occ identa l , même de ce lu i d ’Ustar i tz , qui représente la var ié té la p lus rapprochée du labourdin (Lafon 1980 [1944] : 62) .

40

2. Azkue 1905 Hogeigarren mende hasieran, R. M. Azkuek behe-nafarreraren barruan

sartu zuen Larresoro, Ezpeleta, Itsasu, Jatsu, Haltsu, Milafranga, Kanbo, Zuraide eta Uztaritze herrietako hizkera, bere hiztegiko hitzaurrean euskalkien hedaduraz ari den pasartean erakusten duenez (1969a [1905-6]: XXIX). Funtsean Bonaparteren sai lkapenari jarraitu zitzaion Azkue. Sai lkapen horri egin zizkion aldaketa apurrak bi behe-nafarrerak euskalki bakartzat hartzea bat hiztegiaren hitzaurrean azaltzen ditu:

En la c las i f icac ión de los d ia lec tos he segu ido cas i a l a le t ra la de l pr ínc ipe Bonaparte (…). Las var iantes introduc idas por mí son: considerar e l ronca lés no como subdia lec to su let ino , s ino d ia lec to, y ver un so lo d ia lec to en e l a l to nabarro y uno también en e l ba jo nabarro, ten iendo por s imples subdia lectos e l septentr ional y mer id iona l de l pr imero y e l or ienta l y occ identa l de l ú l t imo. (…) la d i ferenc ia en las var iedades de l AN [goi-nafarrera ] y BN [behe-nafarrera ] no es suf ic iente para const i tu i r dos d ia lectos dentro de cada uno (1969a [1905-6] : X X V I -X X V I I ) .

3. Vinson 1907, 1911

Hogeigarren mende hasieran Jul ien Vinson-ek Ipar Euskal Herrirako

proposatu zuen euskalki sai lkapena bat dator Bonaparterenarekin, bere Spéc imens de varié tés dialec tales basques-etako batean aitortzen duenez (1907: 629). Horrenbestez, Larresoro eta aldameneko herrietako hizkeren gainean ez dakar berrikuntzarik: Bonapartek bezala, Bas-navarrais occ idental du Labourd izena erabiltzen du inguru horretako hizkera izendatzeko, eta honako herri hauek hartzen dituela dio:

La première var iété du bas-navarra is occ identa l , ce l le du Labourd, es t par lé à Ustar i tz , Vi l lef ranque, Halsou, Jatxou, Larressore , Cambo, Espe let te e t Soura ïde (1911: 213) .

Nabarmentzekoa da Itsasu ez aipatzea. Horixe da Bonapartek markatu

zuen eremuarekiko diferentzia bakarra. 4. Lacombe 1924

Mendebaleko behe-nafarrera eta ekialdeko behe-nafarrera aipatzen ditu

Georges Lacombek Bonaparteren garaian Baigorriko euskarara itzul itako testu bat (Kantiken Kantika) Garaziko euskaran jarritako bertsioarekin alderatzean16. Hain desberdin ikusten ditu fonetikan, aditzean, deklinabidean eta hiztegian ikusten ditu diferentzia gehienak , zuzen ir izten dio Bonaparteren sai lkapenaren arabera bi behe-nafarrera bereizteari :

Cette t raduct ion [Ba igorr ikoa] , légèrement infér ieure à ce l le de Casenave, ne cont ient pas de notes théolog iques , mais , de c i -de- là , que lques notes grammat ica les e t lex ica les , ce qui vaut mieux pour le but que nous nous proposons . Sens ib lement d i f férente , quant à la phonét ique, au verbe, à la déc l ina ison et au vocabula i re de la vers ion bas-navarra ise or ienta le c iza ine de Casenave , e l le nous a ide à comprendre le b ien-fondé de la d iv is ion

16 Baigorriko itzulpenaren egilea Iribarnegarai izan zen, eta Garazikoarena Casenave.

41

bonapart ienne du bas-navarra is en deux d ia lectes , lég i t imité à laque l le ne semblent pas avoir assez pr is garde cer ta ins bascologues récents (1924: 204) .

Aurreraxeago, baztaneraren kokapenaz ari dela, zera dio: ez dela

harritzekoa Bonapartek lapurteraren barruan sartu izana, batetik, urte askoan Baionako Elizbarrutiaren mende egon zelako Baztan, eta, bestetik, ezkontza asko izan delako baztandarren eta lapurtarren artean, eta baita baztandarren eta aztergai dudan eremuko euskaldunen artean ere. Hauxe dio azken horien hizkeraz:

Chacun sa i t que les intermar iages ne sont pas rares de Baztana is et Labourdins , comme auss i de Baztana is e t Bas-navarra is occ identaux , dont les par lers ne d if fèrent pas énormément des par lers labourdins (1924: 205) .

5. Guiter 1973 Montpell ier-eko Unibertsitateko irakasle Henri Guiter izan zen lehena

Bonaparteren banaketa hirukoitza kolokan jartzen. Jacques All ières-ek Peti t at las l inguis t ique basque- français <Sacaze> lanean argitaratu zituen datuak erabil iz , Ipar Euskal Herriko euskararen gaineko lan bat plazaratu zuen 1973an. Séguy-k eta bezala, tr iangulazioa bal iatu zuen Iparraldeko hizkeren artean mugak ezartzeko. Horrez gain, hizkeren artean hierarkia bat jartzeko saioa ere egin zuen. Hizkera edo parler berekotzat jo zituen beraien artean gehienez %20ko diferentzia erakusten zuten herriak, azpidialekto berekotzat gehienez %30eko diferentzia erakusten zutenak eta dialekto berekotzat gehienez %50eko diferentzia erakusten zutenak. Emaitzak zerrenda luze batean antolatu zituen eta mapa batean irudikatu ( ik. 7. mapa).

Nivelle

Nive

Gave d’Oloron

Petit

e N

.

Gave de Larrau Uhaitxa

Saison

DialectesSous-dialectes

7. MAPA. HENRI GUITER (1973)Iturria: “Atlas et frontières linguistiques”, in , CNRS, Paris, 102. or.Les dialectes romans de France

42

Hor ikusten da eten garbia dagoela Zuberoaren eta Nafarroa Beherearen artean. Alderdi horretatik bat dator Bonaparteren sai lkapenarekin. Baina muga horretatik ezkerraldera ageri den ikuspegia oso bestelakoa da, Bonaparterenarekin konparatuz gero: Nafarroa Beherean, hainbat dialekto ikusten da Amikuze inguruan, dialekto kontzentrazio handia lur eremu txikian. Hortik hegoaldera, badirudi herri bakoitzak azpidialekto bat osatzen duela. Lapurdin, berriz, mikro-eremu bilgune bat ikusten da Aturri aldean, baina muga gardenik ez Amikuzeko mikro-eremuetatik hasi eta kosta bitartean. Nik aztertu dudan eremuari dagokionez, zera dio Guiter-ek, Bonaparteren sai lkapenarekin alderatuz: emaitzen arabera ez dagoela eten handirik behe-nafarreraren eta lapurteraren artean, eta are gutxiago ekialdeko eta mendebaleko behe-nafarreren artean:

Aucune l imite d ia lecta le ne sépare le labourd in du bas-navarra is occ identa l , n i le bas-navarra is occ identa l du bas-navarra is or ienta l . La f ront ière qu i s ’ébauche entre 8 [Ainhoa] , 11 [ I tsasu] , 12 [Luhuso] d ’une par t , 79 [B idarra i ] , d ’autre part , au sud, e t 15 [Lekuine ] , 16 [Hazparne] d ’une par t , 22 [Aiherra] d ’autre par t , au nord, présente une vas te lacune centra le ; e l le partagera i t d ’a i l leurs le bas-navarra is occ identa l en deux moit iés , dont l ’une fera i t b loc avec le labourd in (1973: 103) .

Beraz, dialekto bat bera dugu Itsasu-Luhuso-Hazparne lerrotik

mendebalera, kostalderaino, eta aztergai dudan zatiak (mendebaleko behe-nafarreraren ezkerreko erdikak) bat egiten du lapurterarekin. Azpidialektoak, berriz, asko dira, ia herri bakoitzeko bat. Larresoro eta Zuraide bitartean jauzi handiagoa ikusten da zati txiki batean (%57ko diferentzia) , eta antzeko zerbait gertatzen da Larresoro eta Kanbo bitarteko zati batean (%52ko diferentzia) . Gutxigatik bada ere, pasatu egiten da dialektoen muga herri horien artean, baina gainerakoan dialekto bakarra erakusten dute datuek. Gutxiengoa dira hizkera edo parler bereko herriak (%20ko diferentzia baino gutxiago erakusten dutenak); Lapurdin, adibidez, Arrangoitze eta Arbona batera ageri dira, eta berdin Hazparne eta Lekuine ere.

Guiter-en emaitzek erakusten dute euskararen fragmentazioa ikaragarria

bide dela Iparraldean. Nahikoa da Amikuze alderdiari begiratu bat ematea horretaz konturatzeko. Baina, nire ustez, emaitza harrigarri batzuk ere ateratzen dira egin duen lanetik: bere kalkuluen arabera, zubereraren eta behe-nafarreraren arteko etena bi hizkuntza bereizteko adinakoa da zati batzuetan ( ik. marra jarraikiak mapan, bata mugaren kontra eta bestea pixka bat iparralderago). Zuberoako eta Nafarroa Behereko mintzairen arteko distantzia l inguistikoa handiagoa ote da, bada, katalanaren eta gaztelaniaren artekoa baino edo frantsesaren eta ital ieraren artekoa baino? Nekez onartuko genuke halakorik. Aspaldi egin zion krit ika hori Xarles Videgainek Guiter-en lanari (1987: 147), eta guztiz bat nator berarekin.

Nik aztertu dudan eremuari begira ere ikusi ditut beste emaitza harrigarri

batzuk: %44ko diferentzia agertzen da Larresoro eta Uztaritze artean nahiz Larresoro eta Ezpeleta artean; Senpere hartzen badugu, berriz, diferentzia %32koa besterik ez da Uztaritzerekiko, ia azpidialekto berekotzat hartzeko moduan (%30ean dago muga). Zaila egiten zait s inestea diferentzia handiagoa dela Larresoro eta Uztaritze artean Senpere eta Uztaritze artean

43

baino, eta koska handi samarra iruditzen zait %12ko aldea. Beste horrenbeste esan nezake Larresoro eta Ezpeleta hartuz gero: azpidialekto berean sar nitzake nik bi horiek, Uztaritzerekin batera, eta, azpidialekto berean ez ezik, baita hizkera berean ere. Bestalde, ikusi dugu Larresoro eta Zuraide artean bi dialekto bereizteko adinako aldea ateratzen zaiola, doi-doi bada ere, eta beste horrenbeste Larresoro eta Kanbo artean. Orduan Larresorokoa eta Uztaritzekoa bi azpieuskalki desberdin dira, eta Larresorokoa eta Kanbokoa bi euskalki desberdin? Horrelako deskonpentsazio batzuk ikusten dira Guiter-en emaitzetan.

Hizkuntzaren eta dialektoaren arteko aldea zenbakitan eman nahi izan du

Guiter-ek, estat ist ika bal iatuz, eta alderdi horretatik gogoangarria da metodo zientif iko bat erabiltzeko saioa egin izana, baina l i tekeena da neurtzeko erabil i duen sistema egokia ez izatea. Edo, bestela, bal iteke erabil i dituen datuak oso fidagarriak ez izatea. Kontuan izan behar da Sacaze bi lduma postaz egin zela, eta Ipar Euskal Herr iko 146 herritako irakasleek parte hartu zutela. Galdetegi bati erantzuteko eta frantsesezko bi kondaira euskaratzeko eskatu zion Sacazek horietako bakoitzari . Metodoaz gain, beste arazo batzuk ere ikusi zituen All ières-ek (1960: 208), isoglosa mapen prestatzai leak, Sacaze bi lduman: ez dago Hego Euskal Herriko daturik; batzuetan zai la da testuen interpretazio fonetiko zehatza egitea, egi leek transkribatzerakoan frantsesezko eta euskarazko grafiak nahasten bait ituzte; ez da hitzen eta aldaeren erreal itate osoa jasotzen, egi lea behartuta dago aukeratzera; batzuetan nabarmen kalkatzen dira frantsesezko itzuliak; batzuek forma lokalak forma “dotoreagoez” ordezkatzeko joera dute, nafar-lapurterazko tradizio idatziaren bidetik.

Ez dut zalantzan jartzen Guiter-en lana. Ezta dialektometria ere. Aipatu

izan da zenbateraino gerta daitekeen bal iagarria azterbide hau cont inuum egoeretan edo isoglosak metatzen ez diren eremuetan (Zamora 1986: 282). Gogoan izan behar da 1973koa dela Guiter-en lana eta EHHA ez zela hasi hurrengo hamarkada arte. Berak laurogei mapa besterik ez zuen erabil i ahal izan, ez baitzegoen besterik. Aitzitik, Frantziako, Kataluniako eta Pirinioetako atlasei ere aplikatu zien tr iangulazioaren metodoa (azken hori Guiter-ek berak egina da, 1966an), baina horietan 200 mapa hartu zituen kontuan. Soil ik diot gaurko euskal atlasaren datuak izan bal itu, beharbada bestelako emaitzak aterako zitzaizkiola Lapurdi eta Nafarroa Behereko hizkeren auzian.

6. Moutard 1975 Bonaparteren banaketa oinarri hartuta, euskal hizkeren fonologiaz

dihardu Nicole Moutard-ek 1975ean argitaratu zuen tesian:

La c lass i f icat ion de Bonaparte es t tou jours en v igueur de nos jours , e t c ’est sur e l le que nous avons basé notre p lan de trava i l e t notre d iv is ion en chapi tres (1975: 14) .

Aztergai dudan hizkeraren kokapenaz ez dakar berritasunik.

44

7. Allières 1981, 1986 1981ean Uztaritzeko hizkera aipatzen ez badu ere, Nafarroa Behereko

eta Lapurdiko hizkeren arteko aldeaz esaten du pixkanaka aldatzen dela, eta ez dagoela eten garbirik:

Quant à la Basse et à la Haute Navarre , tand is que la première ne se d i fferenc ie , du point de vue d ia lecta l , que de façon graduel le du Labourd vois in , l a Haute Navarre est presque ent ièrement débasquisée au jourd’hu i , son par ler centra l ne d if férant d ’a i l l eurs pas gravement du bas-navarra is (1981: 107) .

1986an, ñabardura hauek erantsi zizkion ohiko banaketari : Basse-navarre

oc c identale eta Basse-Navarre orientale eremuez gain, Basse-Navarre méridionale (Garazi aldea) eta Basse-Navarre nord-orientale (Amikuze aldea) erabiltzen ditu (1986: 10-13). Alderdi horretatik, esan daiteke berak erabil i zuen terminologia Bonaparterena baino l ibreagoa dela, behintzat ez da ikusten hain hertsiki jarraitzen dionik Bonapartek erabil i takoari, behe-nafarrera erdigunekoa edo meridionala eta ipar-ekialdekoa aipatzen bait i tu.

8. Irizar 1981, 1999 1981 urteko Contribuc ión lanean, proposamen moduan besterik ez bada

ere ( ikerketa sakonagoen beharra aipatzen baitu), Bonaparteren sai lkapeneko bi behe-nafarrerak bakar batean bi l daitezkeela dio, XX. mende hasieran Azkuek proposatu zuenaren bidetik:

La c i rcunstanc ia de que prec i samente entre las var iedades adoptadas por Bonaparte como representa t ivas de los dos d ia lectos ba jo-navarros , ex is tan las señaladas semejanzas aunque no debe o lvidarse la d i ferenc ia que supone e l d is t into comportamiento de estos d ia lectos en lo referente a los t ra tamientos respetuoso y d iminut ivo , induce a p lantearse ser ias dudas sobre la so l idez de la c las i f icac ión bonapart iana , en la par te correspondiente a l campo l ingüís t ico ba jo-navarro.

De lo anter ior se deduce que ta l vez fuera procedente desg losar la var iedad

ba igorr iana de l d ia lecto ba jo-navarro occ identa l e inc lu i r lo en e l or ienta l . En este caso quedar ía a i s lada la var iedad de Aézcoa respecto a las restantes de l grupo occ identa l . Por sus caracter ís t icas l ingüís t icas , creemos que no habr ía inconveniente en pasar también e l aezcoano a l grupo or ienta l . Pero, en es te caso, e l occ identa l quedar ía reduc ido sólo a las var iedades de Ustar i tz y Mendionde, con caracter í s t icas l ingüís t icas mixtas y , a nuestro ju ic io , s in ent idad para const i tu i r por s í so las un d ia lecto independiente .

A la v is ta de todo lo anter ior , cabe pensar s i será prec iso cons iderar la

ex is tenc ia de un solo d ia lecto ba jo-navarro que englobe a los dos de la c las i f icac ión bonapart iana (1981: 329) .

Baina 1999ko Morfolog ía del verbo auxi l iar bajo navarro occ idental l iburua

Printzearen laugarren banaketaren arabera antolatuta dago, izenburuak erakusten duenez, eta sai l bana eskaintzen dio Baigorriko hizkerari , aezkerari , eta, Lapurdin, Lekorneko eta Uztaritzeko hizkerei . Larresoroko

45

hizkeraz, ez dago ekarpen berrir ik, ez bada hizkera horri dagozkion bederatzi herriak bost multzo edo azpihizkeratan bereiztea, betiere aditz laguntzai lean oinarrituta:

Se ha tomado como base la que hemos denominado cuarta c las i f icac ión de Bonaparte . (…) En v is ta de las d iferenc ias que ex is ten entre las formas empleadas en pueblos de una misma var iedad, hemos d iv id ido éstas en las subvar iedades que se indican a cont inuac ión: (…) la var iedad de Ustar i tz se ha d iv id ido en las subvar iedades propia [Uztar i tze , Larresoro , Hal tsu eta Jatsu har tzen d i tuena] , de Espe let te [Ezpe leta e ta Zura ide har tzen d i tuena] , de I txassou, de Vi l le f ranque y de Cambo- les-Bains (1999: V) .

9. Zuazo 1989, 1998 Zuberera aztertu zuen lanean (1989), mendebaleko nafarrera beherea izena

erabil i zuen, baina, aezkera euskalki gisa hartu zuenez, hedadura ez dator bat Bonapartek emandakoarekin. Lan berean esaten du hizkera horrek, hegoaldeko goi-nafarrerarekin eta aezkerarekin batera, erdialdeko eta ekialdeko euskal hizkeren arteko zubi lana betetzen duela:

Guk geuk, a i tz i t ik , Bonapartek bete-betean asmatu zue la esango genuke 1869an euska lk iak hi ru multzo nagus i tan banatzearek in. Bizka iera , erd ia ldeko euska lk iak (g ip . , l ap. , e ta g . naf . ) e ta ekia ldekoak (zub. , b-naf . , erron. , zara i tz . e ta aezk. ) izan zen berak ezarr i tako sa i lkapena eta sa i lkapen hor ixe eg iaztatzera datoz, ñabardurak ñabardura , guk b i ldutako emai tzak . Batasun estua somatzen da zuberera , erronkar iera , amikuzera e ta bardozeraren ar tean. Batasun hor i ek ia ldeko nafarrera beherea osatzen duten ga inerako h izkeretara e ta zara i tzuerara ere hedatzen da sarr i askotan. Hauexek d ira , gure aburuz, ek ia ldeko euska lk i multzoa osatzen duten h izkerak .

Mendebaleko nafarrera beherea , hegoa ldeko g-nafarrera e ta aezkera , berr iz ,

ek ia ldeko eta erd ia ldeko mul tzoen ar teko euska lk i “zubi” beg i tantzen za izk igu gur i geur i .

Lapurtera , g ipuzkera e ta iparra ldeko g-nafarrera izango l i ra teke erdia ldeko

multzoaren zutabe eta ardatz (1989: 646) . Bederatzi urte geroago, 1998an, argitaratu zuen Euskalkiak, gaur lana eta

horrekin batera etorri zen euskalkien sai lkapen berria. Euskal Herri guztiko hizkuntza ezaugarrien geografia hedadura zehaztu zuen lan horretan. Urte berean Iruñean aurkeztu zuen euskalkien mapa ezaguna oinarri eta abiapuntu bihurtu da euskal dialektologian ari den edonorentzat. Geroztik f intzen joan da 98ko mapa hori , eta hizkera batzuk sakonago aztertu ondoren maparen bigarren argitalpena atera zuen 1999an, Deba ibarreko eusker ia l iburuan (ik. 8. mapa).

46

BIZKAIKO ITSASOA

EUSKALKIAK

MENDEBALEKOA

ERDIALDEKOA

NAFARRERA

NAFAR-LAPURTERA

EKIALDEKONAFARRERA

BAIONA

MAULEBILBO

GASTEIZIRUÑEA

DONOSTIA

Hondarribia

Irun

Oiartzun

HendaiaBiriatu

Urdazubi

Azkoitia

Urretxu

Legazpi

Mutriku

MendaroElgoibar

BergaraAntzuola

Oñati

Goizueta

Luzaide

BORTZIRIAKBAZTAN

ULTZAMA

ATETZ AEZKOA

MALERREKA

DONIBANE-GARAZI

BASUBURUAARAITZ

LARRAUN

IMOTZ

SAKANA

Herrialdeen mugakEuskalkien mugakEuskalkien arteko eragina

Tarteko hizkerak

8. MAPA. KOLDO ZUAZO (2. arg.: 1999)Iturria: , Alberdania, Donostia, 61. or.Euskararen sendabelarrak

Nik aztergai dudan zatiari dagokionez, multzo bakarrean bildu zituen

Lapurdiko eta Nafarroa Behereko hizkerak, ez duelako eten garbirik ikusten bien artean, eta nafar- lapurtera esan zion euskalki horri . Lan berriago batean bada xehetasun gehiago gai honetaz (2000: 55):

Nafarroa Behereko eta Lapurd iko hizkerak, a ld iz , bateratuaz joan d ire la ematen du. P ierre Laf i t tek 1944an arg i tara tutako Grammai r e ba sque navar ro - l abourd in l i t t é ra i r e l iburuak eta Herr ia a ld izkar iak , 1945ean sortu zenet ik hona, urratu duten bidea eredu bi lakatu de la esan ohi da , e ta eredu horretara jo dute la Nafarroa Behereko eta Lapurdiko apa iz , idaz le , bertso lar i e ta euskara lan t resna izan duten ga inerako langi leek. “Nafar - lapurteraren” gramat ika de i tu z ion Laf i t tek berear i , e ta izen hor ixe begi tantzen za i t , neur i ere , herr ia lde b i hor ie tan gara tu den euska lk ia izendatzeko egokiena. Ez da inondik inora euska lk i homogeneoa ; a lderantziz , gorabehera ugar i dago leku batet ik bestera . Gorabehera ugar i , ba i , ba ina ez , ha la e re , e ten garb ir ik .

Baigorriko hizkeraz jardun zuen lanean (1999), zera dio: bi probintzia horietako hizkeren artean (kostatarra bereiz utzita) kidetasun estuak ikusten dituelako egin zuela euskalki bakarrean bi ltzeko aukera. Hala ere, esaten du argi dagoela mutur bateko eta besteko hizkerak ez direla berdinak, eta uste du Lapurdiko mendebaletik Nafarroa Behereko ekialdera pixkanaka aldatzen dela. Aztergai dudan hizkerari dagokionez, esaten du Lapurdi ez duela uniforme ikusten, eta eremu berezi bat dagoela Basusarri , Senpere, Ainhoa, Zugarramurdi, Urdazubi lerroan hasi eta Nafarroa Behereko mugara. Laburbilduz, ez zaio egokia iruditzen Bonapartek hizkera hauetaz egin zuen banaketa:

47

Litekeena da Ipar Euska l Herr iko h izkerak hobeki ezagutzen d i renean eta he lburu horreta t ik oso urrun gaude , ora ingo ikuspegia a ldatu behar izatea , ba ina ez za i t i rud i tzen, gaurregun bederen, Bonapartek eg in zuen zat iketa h i rukoi tzar i ( lapurtera , mendeba leko behenafarrera eta ek ia ldeko behenafarrera ) bere horretan euts i dak iokeenik. Ez Bonapartek ez haren ondorengoek ez d i tuzte hor i f rogatzeko behar d iren arg ib ideak aurkeztu , e ta n ik neuk ere ez d i tut zat iketa h irukoi tz horren arrazoiak ikusten ora ingoz (1999: 261) .

10. Laburpena Handizka hartuta, bi proposamen egin dira orain arte Lapurdiko

barrualdeko hizkeren sai lkapenaz, eta, guri dagokigunez, Larresoroko hizkerarenaz:

a) Lehenengoak, Bonapartek egin zuenak, gaur arte iraun du.

Proposamen horren arabera, hiru euskalki daude Lapurdin: lapurtera, ekialdeko behe-nafarrera eta mendebaleko behe-nafarrera. Larresoroko eta aldameneko herrietako hizkera azken horren barruan sartu zuen Bonapartek, Uztari tzeko hizkera-ren barrenean. Geroztiko ikertzai le asko jarraitu zaizkio banaketa hirukoitz horr i , horien artean Vinson, Lacombe, Moutard eta Irizar . Hemen aipatu ez ditugun beste euskal hizkuntzalar i askok ere Bonaparteren 1869ko sai lkapena izan dute eredu, adibidez Mitxelenak (1990 [1961]) eta Davantek (1996).

b) Bigarren proposamenaren arabera, aldeak alde, ez dago erabateko

etenik Lapurdin mintzo diren hizkeren artean. Ez dago muga garbirik lapurteraren eta behe-nafarreraren artean, eta ez dago nahikoa arrazoi bi behe-nafarrera bereizteko. Hala erakusten du Guiter-ek eginiko dialektometria lanak. Baina Lapurdin eta Nafarroa Beherean egiten den euskara ez da uniformea, pixkana aldatzen da Lapurdiko mendebaletik Nafarroa Behereko ekialdera. Uste horretakoak dira, gutxienez, All ières eta Zuazo.

Horiek dira, hitz gutxitan bi lduz, aztergai dudan eremuko hizkeraren

estatusaz ikusten diren joera nabarmenenak.

49

V. LARRESOROKO HIZKERA: DESKRIBAPENA 5.1. Fonologia 5.1.1. Fonemen eta alofonoen zerrenda

Hauek dira Larresoroko euskaran erabiltzen diren hotsak: BOKALAK

i (ü) u e o a

GLIDEAK

(j ) (w)

KONTSONANTEAK

ezpa inbikoak p b m

ezpa in-hortzetakoak f (v )

hortzetakoak t d

bizkar-hobietakoak s ts (z )

go i -hobietakoak s ! t s ! n l r

ubularea R

saba iaurrekoak e ta saba ikoak S tS (c) (Ô) (¥) j‹ (Z) (≠)

belareak k g

g lot iskoa h

Parentesi artean ipini ditut fonema estatusa dudakoa duten hotsak edo beste hots baten alofono garbiak direnak.

Testuak edo testu-zatiak (adibideak) transkribatzerakoan ezkerreko

zutabeko idazkera ortografikoa erabil i dut gehienetan. Ezkerreko zutabeko grafemak eskuineko zutabeko hotsei dagozkie17:

ü [y] (/u/-ren alofonoa). Ad.: menü ‘menua’ . v [v] ezpain-hortzetako frikari ahostuna (maileguetan bakarrik) . Ad.:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vírus ‘birusa’ (fr . virus) . 17 Ezpainbikoak (p, b, m), hortzetakoak (t, d), belareak (k, g), goi-hobietako sudurkaria (n), goi-hobietako albokaria (l), ezpain-hortzetako frikari ahoskabea (f) eta glotiskoa (h) bat datoz idazkera ortografikoan eta fonetikoan.

50

z [s] bizkar-hobietako fr ikari ahoskabea. Ad.: zapéta ‘zapata’ . tz [ts] bizkar-hobietako afrikari ahoskabea. Ad.: ikátz . z [z] bizkar-hobietako frikari ahostuna (maileguetan bakarrik). Ad.:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f ezánt ‘hegazti mota’ (fr. fa i san) . s [s ! ] goi-hobietako fr ikari ahoskabea. Ad.: sos ‘dirua’ . t s [ ts ! ] goi-hobietako afrikari ahoskabea. Ad.: bi ldóts . r [r] dardarkari bakuna. Ad.: kario ‘garesti ’ . rr [R ] dardarkari ubularea. Ad.: urrún . x [S ] sabaiaurreko frikari ahoskabea. Ad.: xapél ‘ txapela’ . tx [tS ] sabaiaurreko afrikari ahoskabea. Ad.: i txúra . t t [c] sabaiko herskari ahoskabea (/t/-ren alofonoa). Ad.: t t ipi

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‘ tx ikia’ . dd [Ô ] sabaiko herskari ahostuna (/d/-ren alofonoa). Ad.: anddére . l l [¥ ] sabaiko albokaria. Ad.: pul l í t ‘pol ita’ . ñ [≠] sabaiko sudurkaria. Ad.: ñimíño ‘oso txikia’ . y [ j ‹ ] sabaiko frikari ahostuna. Ad.: yin ‘etorri ’ . ž [Z ] sabaiaurreko frikari ahostuna (maileguetan bakarrik) . Ad.:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . t eo ložia ‘ teologia’ (fr . théolog ie) .

5.1.2. Fonemen eta alofonoen azalpena 5.1.2.1. Bokalak eta glideak

Fonema bokalikoak bost dira Larresoron: /i , e, a, o, u/. Horiez gain, /ü/

ere badago, baina ez du fonema bal ior ik, agertzen den euskaratikako hitz bakanetan /u/ ere entzun izan dudalako. Gainera, bi lakaera fonologikoaren ondorioz bakarrik sor daiteke, a eta e bokalen kontaktuaren eraginez, deklinabidean eta aditz-joko batzuetan ( ik. 5.1.3.1. azpiatala). Kasu berezi horietan ez ezik frantsesetik hartutako mailegu berrietan ere ager daiteke18: üzína [yzi !na] ‘ lantegia’ (fr . usine) , büfteka ‘behi haragia’ (fr . bœuf) , menü (fr. menu) , l egüma ‘barazkia’ (fr . l égume) , otobüz [o toByza] ‘autobusa’ , pünesa [py !nes !a ] ‘z imitza’ (fr . punaise) , büxa ‘Gabon gaueko pastela’ (fr . bûche de Noël) , arbüzta ‘zuhaixka’ (fr . arbuste) . Lapurdiko ipar-ekialdean —zehazkiago Bardozen— euskaratik datozen hitzetan ere erabi ltzen omen zen ü hitz bukaeran eta kontsonante aurrean, fonema izaerarik ez bazuen ere (Lafon 1962: 97). Lafonek datu-bi lketa bat egin zuen herri horretan 1934an, eta bardoztarrek esan omen zioten Baiona arteko herrietako jendeak barre egiten ziela beraien ü hori zela eta (1962: 84).

Baigorrin frantsesetik hartutako mailegu berrietan bakarrik erabiltzen

dela dio Moutard-ek (1975: 25), eta gauza bera esaten du Haasek Amikuzerako (1994: 175), nahiz ü fonemaren erabilera oso zabala den Amikuzeko euskararen parte batean (1990: 409). Beraz, ematen du Ipar Euskal Herri osoan dagoela zabaldua mailegu berrietan ü agertzea.

Bestalde, euskara orokorrean bezala, egoera postbokalikoan dauden

goiko bokalak gl ide bihurtzen dira, bai hitz barruan eta bai bi hitzen mugan:

18 Aurrerantzean frantsesezko ordaina ipiniko dut maileguetan, jatorria frantsesean, okzitanieran edo dena delakoan duten adierazi gabe.

51

[a j] amorráin [amoRa ! jn] [e j] l é ize [ le ! j se] [o j] gárrató in [ga !Rato ! jn] [aw] xináurri [S ina !wRi] [ew] i t e ’ute ‘egiten dute’ [ i ! tewte ! ] [ iw] kamiuna [kamiwna] [wi] muitu [mwitu ]

Gau, lau eta horrelakoen bukaerako gl idea ez da ezpainbiko bihurtzen

bokalen artean: gawa [ga.wa] , lawa [ la .wa] . Salbuespen bakarra beterraba ‘erremolatxa’ (fr . betterave) da, baina bitasuna dago kasu horretan, beterraua ere bada eta.

5.1.2.2. Herskariak

Euskara orokorrean bezala, badira herskari ahostunak (b, d, g) eta herskari ahoskabeak (p, t , k) . Horietaz gain badago beste sai l bat: herskar i hasperendunena (ph, th, kh) . Lapurteraz eta behe-nafarreraz ohikoak izan dira hasperenez ahoskatutako herskariak ondorengo kokagune hauetan: hitz hasieran, bokalen ondotik, diptongoen ondotik eta n, l eta r kontsonanteen ondotik (Moutard 1975 (I) : 15, 25). Zubereraz badira kontraste fonologikoa erakusten duten pare minimoak, adibidez Larrasketen hiztegian datorren hau (1939: 180): merkátu ‘prezioa jaitsi ’ – merkhátu ‘azoka’ .

Larresoron ez dut behin ere entzun herskari hasperendunik, ezta

adineko jendearen ahotik ere. Hasperena bera ere adin batetik aurrerakoen artean bakarrik gordetzen da, eta hiztun horietan ere ez beti .

Gaur egun galbidean dira herskari hasperendunak, baina antzina indar

handia izango zuten, gaskoieraz ere ezaguna delako ebakera hori (Mitxelena 1990 [1961]: 225, 1. oin-oharra)19. Galtze bide horretakoa dirudi Asteteren Uztaritzeko kristau-ikasbideak: Bonaparteren garaikoa da, eta herskari ahoskabedun hitz asko ageri da bi moduetan, hasperenez eta hasperenik gabe20: kuutzef i catu / khuutziain , aurkitu / aurkhitu , Phazko / Pazko , gorphutzaintzat / gorputzaintzat , maitatzian / maithatzia… Garai hartarako

19 Aurrerantzean FHV laburdura erabiliko dut. 20 Arana Martija-Gonzalez Etxegarairen katalogoan 124.a da (1989: 62; ikus orain BOE (1999a), eta honako titulu hau du: “Giristino Legia (ou Dotrina). Aita Gazpar Astete jesuistac erdaraz izkiatuia. Heskuaraat itzulia Iruñeko diosesako Jaun Bicari batec, emendaturic zembait othoitz eta bertze gauzez: eta Uztaitzeko heskuaran emana bertze aphez batec”. XIX. mende erdialdeko eskuizkribua da, 30 bat orri ditu, eta garai hartako hizkeraren lekukotasun fidagarria eskaintzen du. Egileak berak azaltzen du zergatik, frantsesez idatzitako sarreran:

J’ai été chargé de mettre le catéchisme d’Astete en basque d’Ustaritz. À Ustaritz comme dans tout le pays basque, il y a la langue soignée ou exacte qu’on emploit en écrit ou dans un discours prononcé devant une assemblée; et la langue de la conversation, le basque qu’on parle en négligé, si on peut le dire. (…) Ces observations faites, je vais donc écrire le basque de la conversation, le basque négligé d’Ustaritz. Quoique j’écrive, je n’écrirait pas comme on écrit, mais comme on parle. C’est ainsi qu’on m’a prié de faire.

52

herskari hasperendunak galtzen hasiak zirelako seinale dira, segur asko, txandaketa horiek.

Nonbait ez da Larresoroko kontua bakarrik (Moutard 1975: 16): “Dans

une communication verbale, Lafon nous a signalé qu’en labourdin parlé courant, les occlusives aspirées se réduisent souvent à des occlusives non-aspirées.” Nafarroa Beherean antzera gertatzen da. Ikusi besterik ez dago Garaziko hizkeraren inguruko aipamen hau (Duny Pétré 1959: 50): “Le ph [aphez hitzaz ari da] est très légèrement aspiré chez le conteur. I l semble qu’ i l en soit ainsi pour d’autres mots commençant par un a suivi d’un p , tels que: apho ‘crapaud’, aphal ‘bas, peu élevé’ . Mais dans la génération actuel le, cette particularité a tendance à disparaître, et l ’on prononce tout simplement: apez , apo et apal”.

Bestalde, hortzetako herskariek t t [c ] eta dd [Ô ] a lofono palatal izatuak

dituzte, eta bustidura adierazgarria gertatzen den testuinguruetan erabiltzen dira, anddere eta t t e t t e l e ‘ leloa’ hitzetan bezala (ik. 5.1.4.3. azpiatala) . Hortzetako herskari ahoskabea ez da palatal izatzen /i/ ondotik, asimilazio bustidurarik ezaren ondorioz: ai[t ]a , pul l i [t]a , e i [t ]en ( ik. 5.1.4.2. azpiatala) .

5.1.2.3. Afrikariak Larresoroko euskaran afrikari ahoskabeen sai l osoa erabiltzen da:

bizkar-hobietakoa ( tz [ ts ] ) , goi-hobietakoa ( t s [ ts ! ]) eta sabaiaurrekoa ( tx [ tS]) . Bizkaian eta Gipuzkoako zati batean ez bezala (Hualde & Elordieta & Elordieta 1994: 14, 3. oin-oharra), ongi bereizten dira bizkar-hobietako tz eta goi-hobietako t s . Ez dago afrikari ahostunik.

Sai l osoa izanik ere, ez dute maiztasun bera hitzaren kokagune guztietan;

hitz hasieran, esate baterako, ez da batere arrunta txistukari afrikaria aurkitzea21. Salbuespen bakarra aurkitu dut: txar / tzar parea (sabaiaurrekoduna neutroa da denbora txarra, berr i txarra eta bizkarkariduna adierazgarria arrapostu tzarra, be lar tzarra) . Uztaritzeko berriemaileak txarra eta tzarra adjektiboen arteko aldea azaldu zidan, bigarrena “gaxtákerian sartúia” dela esanez. Elizanbururen Piarres Adame eleberri laburrean bada antzeko pare bat, nahiz afrikaria hitz hasieran ez eraman: bitxi (markatu gabea) / bi tzi (markatua) (Oihartzabal 1992: 238). Gainerakoan txetxekari fr ikaria ageri da beti hitz hasieran, eta ez forma adierazgarrietan bakarrik (hau da, hasieran /z/ duten kideak dituztenetan): xingár , ximíxta , ximúr , xapél , xílko ‘zi lborra’ , xútik , xardína , xatár ‘haur oihala’ , xokolet , xorí , xináurri , xérto ‘ txertoa’ , xántza ‘suertea’ (fr . chance) , xéna ‘katea’ (fr . chaîne) . . .

Aitzit ik, zenbait kontsonanteren ondotik txistukaria heldu denean,

afrikaria besterik ez dugu aurkitzen. Goi-hobietako sudurkariarekin ia beti gertatzen da hori , bai hitz barnean eta bai bi hitzen mugan: erri entsa ‘eskola maistra’ , untsostoa , untsa , entse lada , egon tzen , erran tzuten , Urepelen tzien , nun

21 Horixe dio Moutardek behe-nafarreraz (1975: 22): “Il y a une neutralisation des sifflantes occlusives et fricatives à l’initiale où l’on ne rencontre que la fricative”.

53

tzen , aintzurra , erran omen tzio in , han tziuzten , deskantsuian , antxu , antxet , xil intxan , berantxau , urruntxau. . .

Maileguak hartzean ere afrikariaren aldeko neutral izazioa gertatu da

kontsonante ondotik: fr . assurance > axuantza ‘asegurua’ fr. pension > pents ione ‘pentsioa’ fr . t ranche > t rántxa ‘xerra, xafla’ fr. marchand > martxánta ‘saltzai lea’ fr. divorcer > dibortzatu ‘dibortziatu’ fr. corse t > kortzet ‘kortsea, gorontza’

Euskara zaharrean frikaria izan da sudurkariaren ondotik, eta baita

urkarien ondotik ere, Etxepareren sperança, hi l cen eta berce adibideek erakusten duten moduan (Altuna 1987: 74, 94, 96). Gaur egun txistukari afr ikaria egiteko joera dago urkarien ondotik, bai hitz barnean eta bai sandhietan: xerr i i l tzale , e l tzaur , azpi l tzun ‘azpildura’ , hi l tzen , aal tzuin guziz , al tzoan , yar tzi t e , xuur tzen , zer tzi tuin , bertze . . . Noiz edo noiz aditu izan ditut hi l zankon bezalakoak, afrikatu gabeak, baina joera nagusia afrikariaren aldekoa da.

5.1.2.4. Frikariak

Txistukarien sai lean [s ! ] , [s] , [S] fr ikari ahoskabeak ditugu, ortografian s ,

z eta x . Ez dago goi-hobietako frikariaren eta bizkar-hobietakoaren arteko nahasterik, Bizkai-Gipuzkoetan bezala (FHV : 282).

Horrez gain, /s/ fonemak alofono ozen bat du: [z] . Jakina da

kontsonante ozen baten ondoan dagoenean ahostun egiten dela goi-hobietako frikari ahoskabea, esné [ezne ! ] , gásna [ga !zna] eta kidekoetan. Hori ez da Ipar Euskal Herriko berezitasuna, euskara orokorrean ere gertatzen da ingurune horretan (FHV : 163, 16. oin-oharra). Kontua da Zuberoan eta Nafarroa Behereko hizkera batzuetan bokal artean ere izan dezaketela inoiz ebakera hori . Baigorrin deusetaz eta asia niz ‘asea naiz’ ozenez ahoskatzen direla aipatu zuen Haritxelharrek (1963: 72-73). Larresoron, bokal artean agertzekotan, maileguetan izaten da. EHHA-k, adibidez, [fe !zant] ‘ faisaia’ (fr . fa i san) jaso zuen Uztaritzen, eta nik entzun ditudan guztiak ere tankera horretako maileguak dira:

üzína (fr . usine) [yzi !na] ‘ lantegia’ gaziniera (fr . gaz) [gazi !n je ! ra] ‘gas sukaldea’ ezterr i l izatu (fr . st ér i l i s er) [este !R i l izatu ! ] ‘esteri l izatu’ kuaféza22 (fr . co i f f euse) [kwafe !za] ‘ i le-apaintzai lea’ kazérna (fr . caserne) [kaze !Rna] ‘kuartela’

Ezpain-hortzetako frikari ahoskabea /f/ mailegu askotan ageri da, baina

ez maileguetan bakarrik: fut í tu , f i érra, f í t e , f in- f ina, f raží la, fál ta, f ermantatzea, fo tói l ian ‘besaulkian’ (fr . fauteui l [fo t{j] ) , f ini , fanfarrona, f inkixko, fúrtxa 22 Bigarren silabako e oso itxia ebakitzen da.

54

‘sardea’ (fr . fourche) , f r i í tu ‘ fr i j i tu’ , f r éxkoa, furneua ‘egur ikatzeko sua eta labea’ (fr . fourneau) eta f í txik. . . Beste hauek hitz barruan dute: xéfa, xofúrra, pantúf lak, o fré i tu, af éra, káf ja ‘kafea’ , infekzione , zert i f ikata, di f ízi l , kuaféza. . .

Frantsesez - i f / - ive atzizkia duten hitzek / f/ fonema hartzen dute

euskaraz: esport i fa, aper i t i fa, koperat i fa , portat i fa ‘eskuko telefonoa’ . . . Fite aditzondoko ezpain-hortzetako ahoskabea ere v > f bi lakaeraren adibidea da (fr . vi t e) .

Nafarroa Behere aldekoa dirudi óf ja ‘ohea’ aldaerak23, zeinetan /h/ > /f/

bi lakaera gertatu den. Azkuek, behintzat, Baigorrirako eta Alduderako aipatzen du (1969a [1905-6]: 96). Larresoron oia [ó . ja] da. Nafarroa Beherean bada afo ‘aho’ ere (EAEL I : 5. mapa); Uztaritzen áua erabiltzen da.

Zenbait mailegu zaharretan /p/-k ordezkatu du ezpain-hortzetako

frikaria : pésta (Lar. , Uzt.) . Beste batzuetan bi ahoskerak, /f/ eta /p/, erabiltzen dira: pitxik & f i txik (Lar.) , perde (Lar.) / ferde (Uzt.) .

Ezpain-hortzetako frikariak badu alofono ahostun bat: /v/. Mailegu

berrietan bakarrik erabiltzen da:

válva (fr . valve) [va ! lva] ‘balbula’ aríko vérra (fr . haricot ver t) [ar i !ko ve !Ra] ‘ leka’ serv ie ta (fr . serv ie t t e) [s !eRvje ! ta] ‘eskuzapia’ virúsa (fr . virus) [v iru ! sa ] ‘birusa’ e l évaža (fr . é l evage) [e le !vaZa] ‘abelazkuntza’ ol íva (fr . ol ive) [o l i !va] ‘ol iba, azeituna’ l ev i éra (fr . l ev i er) [ levje ! ra] ‘palanka’ vi tamina (fr . vi tamine) [v i tamina] ‘bitamina’ sürveyatu (fr . surve i l l er) [syrvEje] ‘zaindu’ vantréxa (fr . vèntreche) [vantre !xa] ‘artekia’

(Fr.) v → (eusk.) b ere gertatu da zenbait mailegutan: enbeia (fr . envie) ,

bisaia (fr. visage) . . .

J sabaiko frikari ahostuna ebakitzen da Larresoron: /j ‹/ y . Antzinako * j- hotsak hainbat bi lakaera izan ditu, horien artean bat Lapurdiko erdialdean erabiltzen den sabaikaria, eremu zabalagokoa bada ere24. Zuberoa bereizi egiten da beste bi probintzietatik kontsonante honen ahoskeran. Honela azaldu zuen Intxauspek:

Dans le d ia lecte soulet in , se prononce comme en français [a leg ia , /Z/] ; en Labourd et dans la Navarre , comme un d moui l lé (1979 [1858] : XI) .

23 Óia ere bada. 24 Euskaraz zenbat ahoskera dituen eta bakoitzak zein hedadura duen Mitxelenak aztertu du (FHV: 168-170).

55

Lapurteraz ia afrikaziorik gabe ahoskatzen dela dio Gavelek (1921: 118), eta behe-nafarreraz afrikariago ebakitzen dela. Esango nuke hitz hasieran indartsuagoa dela eta badagoela afrikazio pixka bat, baina bokalen artean oso ahul gelditzen da, ia /i/-ren alofono emateraino. All ières-ek lapurteraz hitz hasieran ere afrikaria dela esaten du (1979: 51): «Le labourdin prononce souvent j ( le y de “payer”) le phonème noté j : j oko ‘ jeu’ , jauna pron. “yoko”, “yauna”». Eta payer hitzean erabat afrikaria da y hori : [pEje] .

Bonaparteren datuetan yin, yohan, yuait ia dator Uztaritzerako eta yen25,

yohan , yuait ia Larresororako (katalogoan 12. eskuizkribua, 17. or.) . Joan aditza berezia da hitz hasierako kontsonantearen ahoskeragatik. Larresororen gertuko geografian aldaera hauek denak badaude gutxienez: Larresoron yoan & yuan , Saran gan (Ariztia 1982), Arrangoitzen goan & yoan (EHHA) , Urepelen ban & yuan (Lacombe 1971-1972: 27), eta mugaz beste aldean, Hondarribian eta Irunen, juan & fan (& tarteko fuan gutxiago) adinekoek26 eta [x]uan belareduna besterik ez gazteek.

Ez dut jokabide desberdina nabaritu euskaratik datozen hitzak izan edo

maileguak izan, guztietan ematen du hitz hasieran herskarira jotzen duela. Gaur egungoak dira euskaratik datozen adibide hauek:

yakin [ j ‹ak in] yósten [ j ‹o ! s ! ten] yan [ j ‹an] yarr i [ j ‹aRi] yauntzi [ j ‹awnts i ] yoi t en [ j ‹o j ten] yorrátzen [ j ‹ oRa ! tsen] yostakin [ j ‹os ! takin] ye iki [ j ‹e jk i] yántzan [ j ‹a !n tsan]

Berezia da azkeneko yántzan hori . Hortzetako herskari ahostuna sabaikari

bihurtu da hor, eta baita yastátu ‘dastatu’ aditzean ere. Bi adibide horiek besterik ez ditut aurkitu Larresoron, eta ez dirudite oraingoak, Bonaparteren garaian behintzat baziren: yastatua, yantzatu, yastat ia (Baigorriko el iz testuetan, BOE 1999a: 308). Deitzi , berriz, bere horretan gelditu da, eta baita deus ere, nahiz eta yeus ere badagoen Lapurdin (FHV : 184).

Beste hauek maileguak dira:

yandarmeria (fr . gendarmerie) [ j ‹ andaRmeria] ‘ jendarme kuartela’ yáurta (fr . yaourt) [ j ‹a !wRta] ‘ jogurta’ yenerazionia (fr . générat ion) [ j ‹ enerazjonia] ‘belaunaldia’ yés tu (fr . geste) [ j ‹e ! s ! tu ] ‘keinua’ yimnaztika (fr . gymnast ique) [ j ‹ imnast ika] ‘g imnastika’ yúsa (fr . jus) [ j ‹u ! s !a ] ‘zukua’ yuyátu (fr . juger) [ j ‹u ja ! tu] ‘epaitu’ yuntátu [ j ‹un ta ! tu] ‘e lkartu’

25 Baliteke yen > yin izatea bilakaera, Harrietek ere yen duelako (1741: 303). 26 Txomin Sagarzazuk eskainitako datuen arabera, fan aldaerak maiztasun handixeagoa du Hondarribian Irunen baino, baina bietan juan da nagusi.

56

Hitz barruan —epentesi gisa gehienetan—, ahots bidearen ixtea ez da erabatekoa, eta hurbilago dago igurzkaritik. Kasu horretan /i/-ren alofonoa da. Uztaritzeko katiximan ere i grafia agertzen da gehienetan kokagune horretan, eta badirudi igurzkaria adierazi nahi dela grafia horrekin : duiena, izkiatuia, f rui tuia, c eruie tan… (BOE 1999a: 308). Gaur egun, diptongoaren bigarren osagaia i denean igurzkaria ebakitzen da, eta berdin -ua bukaerako hitzek epentesia hartzen dutenean ere: usáia ‘ohitura’ , me-meia , oian ‘ohean’ , negúian , aingeruia , xukatuia…

Bestalde, [Z] sabaiaurreko frikari ahostuna ere badago Larresoroko

hizkeran (idazkera ortografikoan ž). Mailegu berrietan bakarrik erabiltzen da: konželatorra ‘ izozkailua’ (fr . congélateur) , žanbóna ‘urdaiazpikoa’ (fr . jambon) , enéržika ‘energia handikoa’ (fr . énerg ique) , f raží la ‘hauskorra; del ikatua’ (fr . f rag i l e) , režíma ‘dieta’ (fr . rég ime) , karlažatua ‘axuleiuak jarrita dituena’ (fr. carre lage) , konžest ione ‘kongestioa’ (fr . congest ion) , t eo ložia ‘ teologia’ (fr . théo log ie) , anzie laža ‘s i loratzea’ (fr . ens i lage) , demenažatu ‘etxez aldatu’ (fr . déménager) , ažénda ‘egunerokoa’ (fr . agenda) , uržaneko zera ‘ larr ialdiko zera’ (fr . urgent) , žavé la ‘ l ixiba’ (fr . eau de Jave l) , zalamanžia ‘ jangela’ (fr . sal l e à manger) . . .

Azkenik, igurzkarien sai lekoa da /h/ ere, baina fonema estatusa

zalantzakoa du, agertu ez agertu hautazkoa ematen duelako. Larresoron adineko jendeak bakarrik erabiltzen du, ingurune jakin batzuetan: hitz hasieran eta hitz barruan bokal artean, eta ingurune horietan ere ez beti . Bestalde, herskari hasperendunik ez dago gaur egun, edo nik ez dut aditu behintzat. Bonapartek ‘mendebaleko behe-nafarreraz’ bi ldu zituen testuetan ingurune gehiagotan agertzen da hasperena. Uztaritzeko kristau-ikasbidean, adibidez, herskari hasperendunetan ez ezik, ozen ondotik ere agertzen da (BOE 1999a: 270): e lhe , bulharrac , be lhauniko, se inhal ia , onheski , s inhesten, erhi , orhoi tu, burhaso, orhoi tzapena…27 Kokagune horietan guztietan agertzen da Baigorriko eta Hazparneko katiximetan ere (BOE 1999a: 264, 276). Nik Larresoron herskari hasperendunak eta ozen ondoko /h/-ak idatzita bakarrik ikusi ditut, berriemaileek bidal i dizkidaten gutunetan: urthe , onhartu . . .

Hala ere, aspirazioak oraindik badu indarra arestian aipatutako bi

kokaguneetan: hitz hasieran eta hitz barruan bokal artean, nahiz eta sistematikoa ez izan. Hitz hasierako adibideak ugariak dira: [h]azí l , [h]anítz, [h]áur, [h]áts , [h]áat ‘harat ’ , [h]ási , [h]áitz ‘haritza’ , [h]arági , [h]arí , [h]argín , [h]átz , [h]ántu , [h]ártu , [h]ánka ‘aldaka’ , [h]oi tamar , [h]áun ‘haguna, lerdea’ , [h]amar, [h]é ts i , [h]e ian ‘ea’ , [h] i l , [h] í t s , [h] i ru, [h] i tz , , [h]ogói , [h]olo la ‘hola-hola’ , [h]ola , [h]uts . . . Erakusleak eta hauen eratorriak askotan ebakitzen dira hasperenez. Kasu guztietan, aurreko hitzaren azken letrak baldintzatzen du beti /h/ ahoskatzea: azken letra hori kontsonantea bada nekez antzematen da, eta bokala bada gehiagotan: [h]ua [h] i i rat esposatu da; ez duzu [h]ua nahi?; me [h]ua re og iain gainian / sartu zen ua re ; laneko zer ua. . . Esango nuke perpaus buruan dagoenean ia beti ahoskatzen dela, baina tartean dagoenean ez sistematikoki, nahiz eta bokal artean gertatu. Beraz,

27 -Rh- dardarkari ubulareaz ahoskatzen da gaur egun: erri [eRi], orróitu [oRo!jtu], burráso [BuRa!s!o], orroitzapena [oRojtsapena].

57

katean duen lekuaren araberakoa da hasperenez edo hasperenik gabe ebakitzea.

Hitz barruan agertzekotan bokalen artean agertuko da, baina hor

gutxiagotan ahoskatzen da perpaus buruan eta hitz hasieran baino: na[h] í , s e[h] í , be[h] í , b i[h] í , be[h]átu, me[h]é , xe[h]átu, o[h]óina, ni[h]áur, e[h]ún, a[h]áte , a[h]úl , be[h]árr ik , baina horien ondoan nai , bei , beárr ik eta abar. Kasu hauetan aspirazioa izateak bokal bat-egitea eta diptongatzea eragotzi ditu.

Hitz jakin batzuetan jatorrizko dardarkari bakunaren ordainetan agertzen

da aspirazioa, Nafarroa Beherean-eta bezala ( ik. Camino 1997: 214): behánt ‘berandu’, ihé ts i ‘ irentsi ’ , bihámun ‘biharamun’ baina hor ditugu beánt , i é t s i eta biámun ere.

Oro har, Ipar Euskal Herriko ezaugarria da hasperena. Hauxe dio

Mitxelenak /h/-ren hedaduraz (FHV : 204): “La frontera franco-española coincide en l íneas generales con la divisoria de los dialectos que t ienen /h/ y los que no la t ienen.” Hego Euskal Herrian, muga ondoko herri batzuetan bada edo izan da. Luzaiden hitz hasieran eta bokal artean gordetzen da oraindik (Salaberri 2000: 234-5), eta Zugarramurdin aspirazioaren arrasto garbiak daude, nahiz gaur egun desagertzeko bidean izan (Montoya 2002: 54-56).

Oro har Ipar Euskal Herriko bereizgarria izanik ere, 1886an Duvoisinek

Bonaparteri gutun bidez adierazi zion Lapurdiko kostaldean eta muga ondoko herrietan galtzen hasia zela hasperena, gipuzkoarren eta nafarren etengabeko joan-etorrien eraginez (Daranatz 1931: 335). Bonapartek dio bere garairako desagertua zegoela Donibane Lohizunen, Ziburun, Urruñan, Behobian, Hendaian eta Biriatun, eta oraindik gordetzen zela Azkainen, Getarian eta Bidarten. Hala ere, zehaztu zuen lapurteraz indar gutxiago zuela mendebaleko behe-nafarreraz, ekialdeko behe-nafarreraz eta zubereraz baino, Arrangoitzeko hizkeran izan ezik, hori “mêlé de bas-navarrais occidental” dagoelako (1991 [1869]: 243, 3.oin-oharra) .

Gatozen gaur egungo egoera ikustera: Koldo Artolak hasperenaren

azterketa zehatza egin du Lapurdiko mendebaleko herri guztietan eta oraingo egoera Bonapartek azaldu zuenaren antzekoa dela erakutsi du (Irizar 1997: 12): Arrangoitzen, Arbonan, Basusarrin eta Ainhoan dago indartsuen hasperena, eta gutxiago entzuten da Saran, Senperen eta Ahetzen. Kostan, Bidartetik Donibane Lohizunera gradualki doa gutxitzen: gehiena Bidarten entzuten da (batez ere hitz hasieran), pixka bat gutxiago Getarian eta oraindik gutxiago Donibanen. Getaria beste bi herrien arteko trantsizioa dela uste du Artolak. Ziburun, Urruñan, Hendaian eta Biriatun ez da batere entzuten hasperena. Gehiago ahoskatzen da Azkainen, Sararekiko hurbiltasunagatik segur aski . Mitxelenak dio desagertze hori ez dela oso aspaldikoa izango, Ziburuko Etxeberrik eta Pierre d’Urtek Leizarragak besteko maiztasunaz eta erregulartasunaz erabiltzen zutelako (FHV : 204-5).

Nik aztertu dudan eremuan honela daude gauzak: Larresoroko egoera

bera aurkitu dut Uztaritzen, Milafrangan, Jatsun, Haltsun, Kanbon,

58

Ezpeletan eta Zuraiden. Hau da, Larresororekin batera ezarri izan den eremu osoan, Itsasun izan ezik. Itsasun gehiagotan erabiltzen da, eta uste dut ezaugarri honetan Hazparne aldearekin egiten duela bat. EHHA-ren Arrangoitzeko grabazioak entzunda ikusi dut Larresoron-eta bezainbat erabiltzen dela hasperena herri horretan; beraz, Arrangoitzek bat egiten du eremu honekin, eta Artolaren datuen arabera baita Arbonak, Basusarrik eta are Bidartek ere, neurri berean erabiltzen delako herri horietan.

5.1.2.5. Sudurkariak Fonema sudurkariak hiru dira Larresoron: /m/ ezpainbikoa, /n/ goi-

hobietakoa eta /≠/ sabaikoa. Sabaikoa ez da mendebalean bezainbeste erabiltzen, bi fenomeno nagusi hauek direla eta: batetik, asimilazio bustidurarik eza. Horren ondorioz - in- segidan ez da bustidurarik gertatu: mína [mi !na] , báinan [ba ! jnan] , arráina [aRa ! jna] , so inéko [s !o jne !ko] ( ik. 5.1.4.2. azpiatala) . Bestetik, despalatal izazioa, erabatekoa ez baldin bada ere (ik. 5.1.4.2. azpiatala) . Despalatalizazioa gertatu den hitzetan - in- bi lakatu da /≠/ kontsonante sabaikaria: koináta (gazt. cuñado-da) , máinu (gazt. baño) . Bestalde, bustidura adierazgarriak eraginda sortu da batzuetan sabaiko sudurkaria: ñaño, ñimiño…

5.1.2.6. Albokariak

Bi fonema albokari daude Larresoroko hizkeran: /l/ goi-hobietakoa eta

/¥/ sabaikoa. Sabaiko sudurkariaren gainean egindako oharrek berdin bal io dute sabaiko albokariarentzat, asimilazio bustidurak eta despalatal izazioak eragiten bait iote. Emaitza - i l- da bi kasuetan: i lár [ i la !R ] / botói la [boto ! j la] . Kontsonante honen kasuan ere ez da erabatekoa despalatal izazioa (ik. 5.1.4.2. azpiatala) .

5.1.2.7. Dardarkariak

Bi fonema dardarkari erabiltzen dira Larresoron: /r/ eta /R/ ( idazkera

ortografikoan rr) . Dardarkari anizkunak ebakera ubularea du [R ] , bai hitz hasieran eta bai barnean, bokal artean nahiz egoera inplosiboan (azken kasu honetan r bidez adierazten da idazkera ortografikoan). Hitz hasierakoaz Mitxelenak dioenez, “no hay palabras antiguas con r inicial : en préstamos r- , pronunciada siempre fuerte, va precedida de una vocal protética” (FHV : 155). Hainbat adibide bi ldu ditut protesiarekin: erré tora , err ientsa , errónda , errébide , erremedio , errobineta ‘ i turria ’ (fr . robinet) , arrés te la ‘arrastelua, eskuarea’ , arraxina ‘erretxina’ , erré tre ta , errezebi tu . . .

Baina mailegu berriagoetan ez da protesir ik erabiltzen: randevu

‘hitzordua’ (fr . rendez-vous) , reedukazione ‘errehabil itazioa’ (fr . rééducat ion) , radiua ‘ irrat ia; erradiografia’ (fr . radio) , ranzeñamendu ‘ informazioa’ (fr . rense ignement) , r eg látu ‘erregulatu’ (fr . rég ler) , reponderra ‘erantzungai lua’ (fr . répondeur) , rumatologo ‘erreumatologoa’ (fr . rhumatologue) , rügbia ‘errugbia’ (fr . rugby ) , rulánt ‘gurpilduna’ (fr . roulant) , ró t ia ‘haragi errea’ (fr . rôt i) , r emórka ‘atoia’ (fr . remorque) , rekláma ‘publizitatea’ (fr . réc lame) , režíma ‘dieta’ (fr . rég ime) , r eunione ‘bi lera’ (fr . réunion) , r ebe ionatzeat ‘Urtezahar gaua ospatu’ (fr . réve i l lonner) , res torantia ‘ jatetxea’ (fr . res taurant)…

59

Dardarkari anizkuna ez da galtzen bokal artean. Egoera inplosiboan galtzea ere ez da ohikoa, baina inoiz edo behin gertatzen da: nok ‘nork’ , zetako ‘zergatik’ . Ematen duenez, Bonaparteren garaian ezaguna zen hau. Uztaritzeko dotrinak itzultzai learen ohar hau dakar (24. orriko oin-oharra) :

Au l ieu de nor c on d i t assez ord ina irement , no c ; comme au l ieu de ze r c , on d i t ze c . B ien de fo is on d i t auss i no , pour nor , e t p lus souvent encore ze , pour zer . Mais i l y a des c irconstances où i l faut d ire abso lument nor , ze r . J ’a i remarqué spéc ia lement que s i ces mots sont su iv is d ’un autre qui commence par un d , on ne peut pas ret rancher l ’ r . Ains i , i l faut d ire , nor da , no r d i ra , z e r da , z e r d i ra , même en conversat ion.

Dardarkari bakuna bokal artean azaltzen da gehienetan28, baina horrez

gain hitz bukaeran ere agertzen da zenbait hitzen mugagabeko forman: kantónier ‘bide garbitzai lea’ (fr . cantonnier) , zur , buxér ‘harakina’ (fr . boucher) , eskáler , of ízier ‘ofiziala ’ (fr . of f i c i er) , ostáler ‘ostalaria’ , segúr , gaxúr. . . Gaxur hitzaz ari dela, ohar interesgarri hau dakar Mitxelenak “Euskalkien ageriko aurpegia” art ikuluan (1988: 338): «Izaban, arrats batean, Jacques All ières aurrean zegoelarik, han galdetu genuen ‘suero’ nola esaten zen, baita berehalakoan erantzuna jaso ere: gaxur , zorionez art ikulurik gabea eta -R- ik ez zuena, beste zerbait baizik. Jakina, nik artean entzun uste nuenak bazuen bere arrazoia, arrazoi makurra halere: ni naiz, eta nere ingurukoak dira, zenbat ur? eta zenbat hur? berdin ebakitzen ditugunak, ez izabar haiek.»

5.1.3. Bokalei eragiten dieten bilakaera fonologiko nagusiak 5.1.3.1. U bokalaren palatalizazioa

Larresoron nabarmena da /u/-ren palatal izatzeko joera hainbat

ingurunetan. Gertakari hau oso ohikoa da /u_ + V/ ingurunean, bigarren bokal hori a edo i denean:

- /u + a/ denean, ebakera bat baino gehiago izan daiteke, baina nagusiki

ua, uia eta üa erabiltzen dira. Buru hitza adibide gisa hartuz, honela gelditzen da si laba egitura:

[bu.rú.a] [bu.rú. ja] [bu.rý. ja]

Kontsonante epentetikoa irr istari sabaikari leun bat da, ia / i/-ren

parekoa. Epentesi mota hori ez da berria, Etxepareren eta Leizarragaren testuetan sistema bera erabiltzen da. Erroa / i/-z bukatzen bada ez dago epentesir ik: sas i -sas ia . /O/-tik eratorritako bokal i txian ere ez da betetzen epentesiaren araua: otsoa > otsua , eta ez *otsuia .

Maiztasunari begira, [ú. ja] da goiko hiruretan gehien erabiltzen dena,

baina hitz bera bi edo hiru modutara ebaki daiteke. [ý. ja] ebakeraz esan behar da palatal izazio maila ez dela beti [y]-rainokoa, batzuetan gehiago ematen du ü-rantz jotzen duen tarteko bokalen bat, baina hau guztia

28 Galdu ere erraz egiten da posizio horretan. Adibidez, bez ‘beraz’ hitzetik hortzera darabilte, eta bide honetatik azaldu beharko da: beraz > beaz > beez > bez.

60

belarriz jasotako inpresioa besterik ez da, eta azterketa akustiko zehatza beharko genuke egiaztatzeko. Nik uste dut palatal izazio horretan graduak dauden frogak badirela, adibidez Bonapartek ů bidez adierazi zuen hotsa, u eta ü-ren tartekoa:

L ’aezcoan, bas-navarra is occ identa l d ’Espagne , possède le son intermédia ire ů , mais seulement comme s imple var iante de l ’u dans la termina ison ua ou ůa : burua ou burůa . Ce d i fférence que l ’on pourra i t remarquer entre l ’ü e t la voye l le fa isa i t par t ie des combina isons üya , üa , ü i dans les var ié tés de France , n ’est pas assez for te pour y just i f ie r , comme dans l ’ aezcoan, l ’usage de l ’ů (1991 [1869] : 242) .

Nolanahi ere, hemeretzigarren mende erdialdera Bonaparteren eskariz

Ipar Euskal Herrian barrena egindako galdekizunetan -ů i - ageri da Uztaritzerako : yateuzů i eta nů in (Ir izar 1999: 265, 273). Baina hori -ue- inguruneari dagokio (-ue- > -ui- bihurtuz lehenik), ez -ua-ri .

Bai 1868ko Phonologie-n eta bai 1869ko Le verbe basque-n -úya bukaera

bakarrik aipatzen du Bonapartek Uztaritze eta inguruko zortzi herritarako (Larresoro, Ezpeleta, Itsasu, Zuraide, Kanbo, Haltsu, Jatsu eta Milafranga). Hazparne eta inguruko herrietarako, berriz, hiru bukaera: uya-ůya-ůa Phonolog ie-n (1868: 5) eta üya-üa-uya Le verbe basque-n (1991 [1869]: 242, 2. oin-oharra). Ematen du zenbat eta ekialderago joan orduan eta palatal izatzeko joera handiagoa dagoela.

Bonapartek ez bezala, Gavelek bi ebakera besterik ez ditu aipatzen

Errobi ibaiaren inguruko herrietarako, biak epentesidunak (-uya eta -üya) :

Dans la part ie de la Basse-Navarre la p lus vois ine du Labourd, par exemple à Espe let te , i l s ’ introduit un son de i consonne (y f rança is ) entre l ’u e t l ’a , ma is l ’u lu i -même ne subit aucune a l téra t ion sens ib le dans son ar t icu la t ion.

Dans d ’autres loca l i tés de la va l lée de la Nive , i l se produit une ident ique interca la t ion d ’ i consonne, mais i l semble que l ’u a i t a lors dé jà une légère tendance à inc l iner vers le son de u f rança is (1921: 70) .

Gaur egun epentesiduna gai lentzen bada ere, ez da erabatekoa, eta ez

dirudi arau sistematikorik dagoenik bata edo bestea hartzeko. Partizipio burutuetako - tua , adibidez, epentesiarekin erabiltzeko joera dago: usatuiak, obl iatuia, arralduia, galduia, ateatuia, akituia, unatuia… Baina tarteka entzuten dira xartua bezalakoak, eta baita muntatüa bezalakoak ere. Beraz, hiru bukaera horietan zein noiz erabiltzen den esatea lan nekeza da, baina gauza bat dago garbi : /u/ fonema ez dela heltzen, Nafarroa Beherean-eta bezala, erabat palatal izatzera. Adibidez, Pierre Duny Pétrék Garazin, Iholdin eta Lekunberrin bi ldutakoak dira hauek (1959: 47-56): mutut ia, et s i t iak, hart ia , hatsant iak . EHHA-ren grabaketetan ere nahi adina adibide aurki daiteke.

Alde horretatik, harrigarria da Asteteren kristau-ikasbidea Uztaritzeko

hizkeran jarri zuen itzultzai learen ohar hau (124. esk. , 2. or.) : “Les f inales en ua se changent assez ordinairement en uia . Bien de fois aussi en ia , a insi , bekhatuia ou bekhatia .” Gainera, ohar horretan dioena ez dator bat testuan

61

egiten duenarekin: eskuizkribuan, -u + a elkarketa agertzen den guztietan -uia idazten du, behin izan ezik: beneikatia . Baina hori ez da inondik ere testuko joera: -uia duten adibideak hogeit ik gora dira, eta gainera beneikatuia ere azaltzen da.

Egia da /u + a/ ingurunean badirela zenbait hitz /u/ oso palatal izatua

izaten dutenak: l eküa [ lekya] , gostüan [gos ! tyan] , biamunüan [Biamunyan] , ordüan [oRDyan]… Belarrira ematen du si laba bakarrean ahoskatutako - iu- antzeko bat dela. Hain zuzen, hala dator adierazita EAEL-ren Uztaritzeko etnotestuan orduan hitza: ordiuán (231. etn.) . Nafarroa Beherean-eta erabat palatal izatuta ahoskatu ohi dira horrelakoak. Mitxelenaren ustez, -ua > - ia bi lakaeran -uya tarteko pausoa izan zitekeen (FHV : 121).

- /u + i/ denean ingurunea (-ue- > -ui- bi lakaeraren ondorioz), u hori

palatal izatzeko joera dago (kasu honetan ere, beti ez da nabarmena): züik ‘zuek’, diozüi ‘diozue’ , nüin ‘nuen’ , duzüi ‘duzue’… Badirudi Uztaritzeko eta aldameneko herrietako berezitasuna dela bokal bi lakaera hau, Bonapartek behintzat “exception toute locale et des plus curieuses” dela dio (1991 [1869]: 248), eta lapurteraz -ue- gelditzen dela:

A Ustar i t s l ’ü se t rouve dans la combina ison ü i , qu i correspond à ue labourdin: nü in ‘ je l ’ ava i s ’ ; zü ik ‘vous ’ , e t en labourd in: nuen , zuek (1991 [1869] : 242, 2 . o in-oharra) .

Vinsonek aipatzen du Uztaritzen pluraleko bigarren pertsonan -züi

bukaera hartzen dutela adizkiek (1876: 75). Alexandre Dihinx uztariztarrari eskatu zion itzulpenean ere -ue- > -üi- egiten da sistemaz: yakin-tzüin, despe i tzen zi tüi laik, hartu zi tüin, kausi tuko’uzüinian, gazt ia dautazüi…

Uste dut Larresororekin batera ezarri izan den hizkuntza eremuko

gertakaria dela hau. -Ua > -uia ezaguna da eremu horretatik kanpo, baina ez du indar handirik. Baigorrin, adibidez, s i laba bakarreko hitzetan soil ik betetzen da: suia, b luia… (Zuazo 1999: 263). Nolanahi ere, antzina hedatuago zegoelako arrastoak badira: Zuazok lan horretan dio ( ik. 13. oin-oharra) gaur egun u → i egiten den lekuetan ere epentesi horixe izango zela lehenago, Baigorrin eta Alduden, esate baterako.

Bi kasu horietaz gain, badira palatal izazio lexikal izatuak : xi lo , i rr i sku, izi

eta honen eratorriak ( iz ialdura, izigarri , izi tu…).29

5.1.3.2. O > u ixtea

Gauza jakina da zubereraz duena indarrik handiena gertakari honek

(Zuazo 1989: 620). Ez da, ordea, zubereraz bakarrik gertatzen. Hauxe dio Mitxelenak o > u ixtearen hedaduraz (FHV : 55): “No son exclusivamente

29 Mitxelenak dioenez, “más bien habrá habido asimilación en or. izi ‘espantado’” (FHV: 80).

62

suletinos, (…) sino también bajo-navarros y labortanos, los ejemplos de u frente a guip. vizc. o . En l íneas generales, se dir ía que el l ímite coincide con la frontera franco-española.” O bokalaren ondotik {goi-hobietako sudurkaria + kontsonantea} dagoenetan gertatzen da gehienbat aldaketa hau, baina Larresoron ez da erabatekoa, /o/ gordetzen duten adibideak ere arruntak bait ira:

óntsa / úntsa badut atzoko ondárra / be lar undar guziak

hi lai te undarr ian / aste ondarr ian e txe ontan / sasoin untan 30 untzia ‘ontzia’

(h)úntza ‘hontza’ demúntre ‘demontre’

makiñuna (fr. maquignon) ‘ tratularia’ papi l luna (fr . papi l lon) ‘ tximeleta’ t rúnkoa (fr . t ronc) ‘enborra’ arrúnt

Adibideetan ikus daitekeenez, n aurreko inguramendua behar du erdiko bokala ixteko, hortaz ez da zubereraz bezain zabaldua, eta ez dago nuiz , nur, nula eta antzekorik (Intxauspe 1979 [1858]: XII) . Gainera, zenbait hitzetan o besterik ez da agertzen: g izón, óna, kondátu, onést , ontasunak ‘ondasunak’ , ontu, kontsé i lu , konpl í tu . Uztaritzeko kristau-ikasbidean sudurkari aurrekoak dira adibide gehienak, baina hulachet azaltzen da behin (9. or.) . Gaur egun (h)o laxet da aldaera, eta albokari aurreko kasu bakarra pul l i t izenondoa dela uste dut.

Berez gaskoierazko fonologiari dagokio bilakaera hau, «gaskoinean o

hertsi eta o azentugabeak u i tzul i zirelakotz» (Haase 1990: 407). Gertakari indartsua izateak eragin du euskarazko hitzetan ere betetzea, ez maileguetan bakarrik. Azalpen hau ematen du Haasek:

Orozga inet ik , e leb i tasuna ahultzen denean, gure kasuan gaskoina ga l tzen denean, per i fer iako fonologiaren parte bat erd igunekoa senditzen aha l da . Horrengat ik h iz lar iek sendimendua badute , munta tü edo kunta tü h i tzetan u fonema o ba ino euskarago de la . Azkenean erda l h i tzen fonolog iak “eg iazko” euska l h i tzak lotzen d i tu , horrengat ik Iparra ldeko euska lk i batzutan untxa (edo unt sa ) , hun , edo zumbai t beza lako formak baditugu, horrengat ik ere b iarnes-ezko fonolog ia azkarra da zuberotarrez e ta ü fonemaren erabi lera oso zaba la da Amikuzeko euska lk iaren parte batetan (1990: 409) .

Indar gutxiago izan du honek nik aztertu dudan eremuan, bai “egiazko”

euskal hitzetan eta bai maileguetan: goiko muntatu berdin ahoskatzen da, baina ez kuntatu (gask. [kun' ta]) , baizik eta kondátu , eta era berean kontse i luia , baina kuiéra ‘goilarea’ (amikuzeraz kunzel l ia eta küi l l era) .

5.1.3.3. Ekialdeko i-u > u-u asimilaziorik eza

30 Etxeparek eta Leizarragak ere bietako formak dituzte. Dena dela, erakusleen sailean u-dun aldaerak nagusitzen dira gaur egun.

63

Zuberoan erregulartasunez betetzen da i -ü > ü-ü asimilazioa (adib. ülhün

‘ i lun’), baita u-ü > ü-ü ere (adib. büü ‘buru’) . Bide beretik, Erronkarin i -u > u-u egiten zen, eta hiru hitz hauetan sartalderago ere betetzen dela dio Zuazok (1998: 209): ainguru (< aingiru) ‘a ingeru’ , buluzi ‘bi luzi ’ eta gatulu ‘kati lu’ . Larresoron aingéru eta gaté lu ditugu, baina horien ondoan bulúzi . Uztaritzen, berriz, bulúzi orokorraz gain bada gatúlu ere. Bestela, ekialderago horren emankorra den asimilazio hori ez da betetzen hemen, eta i lun , i tzul i eta horrelakoak ditugu beti .

Badago beste asimilazio bat, erdiko bokalei eragiten diena: miíku , idúzki ,

bipí ldu ( lat . depi lare) , (h) ig í tu (< hegi) , ibí l i eta horrelako hiru si labakoetan lehen si labako e i txi egin da ondoko si labako bokal i txiaren eraginez. Uste dut gauza bera gertatu dela o bokalarekin mutxúrdin hitz elkartuan, edo hala dio behintzat Pouvreauk: mutz ‘motz’ + urdin (FHV : 65). Baina asimilazio mota hau orokorragoa da eta beraz zaharragoa, eta egun lexikal izatuta daude hemen aipatzen ditudan adibide guztiak.

5.1.3.4. Bokal galtzeak eta metatesia

5.1.3.4.1. Sinkopa. Lexikalizatuta dauden aldaera bakan batzuetan besterik ez da gertatzen: arta ‘arreta’31, atsálde , atsáldeko ‘arratsaldeko otordua’, barne, er tor (erre tor ere bai) , ontan ‘orenetan’ , pástu ‘pasatu’ eta Uztaritzen ártzen ‘ar itzen’ . Erten (< erraten) topatzeko Itsasuraino joan behar dugu, gainerako herrietan errai ten & erraten dugu. Adizki hauetan ere orokorra da: gintuin ‘genituen’ , zintuin ‘zenituen’. Azkenik, Uztaritzeko berriemaileari behin baino gehiagotan entzun diot - t ra atzizkia (altzotra’at og i) . Larresoron - tara erabi ltzen da.

5.1.3.4.2. Aferesia. Larresoron ez dago hitz hasierako bokal galtzerik. Ekialderago, batez ere Nafarroako mugatik gertuko hizkeretan bada. Adibidez, Baigorriko dotrinan (BOE 1999a: 291), mazte , kasten , karcen, churi ‘ isuri ’ , khusico , ne ‘ene’ , chi l ik ‘ ixi l ik’ eta horien tankerakoak azaltzen dira. Gavelek ere ematen ditu aferesidun adibideak eskualde horretarako (1921: 92): phai le ‘ephai le’ (Baigorri) , purdi ‘ ipurdi ’ (Aldude) eta abar. 5.1.3.4.3. Metatesia. Lexikal izatutako hiru adibide besterik ez ditut aurkitu: edoi ‘hodei ’ , eskuara eta konpre intzen . Lafittek Uztaritzeko berezitasunen artean metatesia aipatu zuen (1964: 147), baina zoritxarrez ez dakar adibiderik eta ez dakit zenbat gehiago egongo ote diren. Agian kontsonante epentesiren bat zeukan gogoan (EHHA-ren Uztaritzeko berriemaileak espakatu ‘eskapatu’ esan zuen behin, eta forma berbera —espekatu aldaeran— erabil i zuen Arrangoitzekoak ere. Larresoron eskapatu ahoskatzen da).

5.1.3.5. Hiatusa: hitz bukaerako erdiko bokalak mugatzailea hartzean

31 Ez da segurua etimologikoki lotura izatea (FHV: 165): “Detrás de r fuerte (…) ha caído e en b.-nav. lab. sul. artha ‘cuidado, diligencia’, guip. vizc. arreta, si efectivamente están relacionados etimológicamente.”

64

Oinarrian32 -a amaiera duten hitzek mugatzai learen morfema hartzen

dutenean -a soi la gelditzen da: lorían, xoxokerian, ganbara, alaba, aizpa… Eta a bokala ez da palatal izatzen i goiko bokalaren ondoren, ez hitz barruan eta ez determinatzai le denean ere: eg ia, (h)err ia , berr ia, zi lar . . .

Amaieran -a duten aditzetan - ia erabiltzen da determinatzai lea eranstean:

ateaia ‘ateraia’ , botaia, gostaiak gosta (ez dut besterik aurkitu). Mitxelenaren ustez (FHV : 115), t inbre bereko bi bokal horien arteko kontsonante epentetikoak esanahia bereizteko betekizuna duke, galderetako -a partikularekin gertatzen den bezalaxe (daia, dea) .

Bestalde, -a dago -antza atzizkia duten hitzetan (gehienbat maileguekin

erabiltzen da): adiskidantza , espe(r)antza , prestantza, laborantza, aziztantza, anbiantza . Hitz batean behintzat bada atzizki honen -antzia aldaera: konfiantzia izenean, baina konf iantxa ere erabi ltzen da.

Oinarrian - e bukaera duten hitzek mugatzai lea hartzean disimilazio

bi lakaera gertatzen da gehienetan, eta - ia da emaitza: kolór ja , igándjan, sukáldja, ahát j ia , miís ja , e txía & é txja, esnía & é snja… Bi si labako erroek bestelako bilakaera bat izan dezakete, azken bi adibideek erakusten duten bezala: zenbaitetan aldatu egiten da si laba egitura, eta goranzko diptongoa sortzen da ( ik. 5.1.3.6. eta 5.1.5. atalak): e . txé.a > é . txia [é . tS ja] .

Bonaparteren datuen arabera, disimilazioa nagusitzen zen bere garaian

ere Larresoron eta honekin batera sartu zituen zortzi herrietan. 1868ko Phonologie eskuizkribuan - iá eta -uá ematen du erdiko bokalez bukatzen diren oinarriek mugatzailea hartu ondoko emaitza gisa. Tilde horrek azentua hitz bukaerako -e edo -o bokaletan ez doala adierazi nahiko du segur aski .

-Ea > - ia oso ohikoa da kontsonantez bukatzen diren izenak inesibo

singularrean jokatzean: lánjan, góizjan, adínjan, o té l jan, maáinjan, g i é l jan & g i í l jan… Aditz izenekin beste horrenbeste gertatzen da: emáit ja , entzút ja, yoái t ja , bizí tzja, izái t ja… Baina hau joera nagusia besterik ez da, ezin da esan erabatekoa denik, disimilaziorik gabe ere erabiltzen dira eta: e txía & é txja baina e txéa , permis ionia baina komunionea , ikúst ja baina eg í t ea , bizí tzja baina yostátzea…

Koldo Zuazok Baigorrirako zehaztu bezala (1999: 270), Larresoron ere

salbuespen dira si laba bakarreko hitzak (kea) eta bokal arteko kontsonantea galdu ondorengo hiatoak: aste ’at (< aste bat) , erortzeat (< erortzerat) , atea (< atera) . . .

-O bukaera duten oinarriei mugatzai lea eranstean, nagusiki -ua gelditzen

da, Bonaparteren garaian bezala. 1868 urteko Phonolog ie lanean ez ezik, Ipar Euskal Herriko hainbat herritan egindako galdeketan ere hala dator Larresororako (12. esk.) . Hala ere, datu horien arabera ez zen Lapurdi osoan betetzen: Larresoron, Basusarrin, Ezpeletan eta aldameneko

32 ‘Erroa + eratorpen atzizkiak’ multzoari esango diogu oinarri aurrerantzean. Eratorpen atzizkirik ez badago, bat bera dira erroa eta oinarria.

65

herrietan otsua ematen du, baina Ainhoan, adibidez, otsoa ageri da, eta, bide beretik, semea .

Egun ez du ematen bataren edo bestearen aldeko arau garbirik dagoenik,

-oa bukaeradunak ere asko dira eta: l e rróan, xokóan, donádoa, auzóan, artóa, neskatoa, las tóa, gaixtóa, atsaldekoa, o i lóa, gaixóa. . . Gainera, txandaketak ere badira (denak dira pertsona berak esandakoak): larrúzkoa baina eg iazkua , yatekoari / yatekua , emengoa / emengua , ondoan / onduan… Berriro ere, salbuespen gisa hartu behar dira bokal arteko kontsonantea galdu ondoko hiatoak: mutiko’at (< mutiko bat) , xartako’at (< xartako bat) .

-Ea > - ia disimilazioaz esan dugunak bal io du -oa > -ua bi lakaera

azaltzeko ere. Izan ere, bi s i labako oinarria duten hitzek bi lakaera izaten dute maiz, eta emaitza si laba bat galtzea izan ohi da, azentua azken aurrekoan geldituz eta -o- gl ide bi lakatuz: gaix. tó .a > gá( i )x.tua [ga ! S . twa] .

Bestalde, euskal hizkera askotan ezaguna da t inbre desberdineko bokalak

asimilatzea hiatoetan, Urketako dotrinako guzi i tan, onduun, azpi in adibideetan bezala (BOE 1999b: 437). Larresoron ez da batere ohikoa asimilatze hau: guzietan, ondoan eta azpian esaten dira horiek. Salbuespena izango da lexikal izatutako ganíta ‘ganibeta’ , baina kontsonante galtzea gertatu da hor. Bilakaera hau izan dela dio Gavelek (1921: 84): “Par amuïssement du b intervocal ique, i l se produit un groupe i e qui se réduit à un i plus ou moins al longé.”

5.1.3.6. Bilakaeraz sortutako diptongoak

Bokal arteko kontsonantea galtzearen ondorioz sortutako hiato asko diptongo bihurtzen da. Herskari ahostunak eta dardarkari bakuna dira errazen galtzen direnak, eta, hitzaren barruan ez ezik, bi hitzen mugan ere gertatzen da: gai ‘gabe’ , hi lai te ‘hi labete’ , ze nauzu? ‘zer nahi duzu?’ , delaik, o ino ‘oraino’ , emaina ‘emagina’… Esan behar da hizketa ar inean aditutako adibideak direla guztiak, eta beharbada hizketaren lastertasunak izango duela eragina diptongo bihurtze honetan.

Izenaren morfologian, oso arrunta da dardarkari bakuna galtzearen

eraginez diptongoa sortzea sémiain bezalako genit ibo singularretan, baina bi lakabide hau agertu ez agertu aukerakoa dela ematen du, bietako adibideak baitaude, bata bestearen segidan ere bai : aitaren arrebain amatxin izena (Lar.) . Asteteren kristau-ikasbideak erakusten du Bonaparteren garaian ere antzeko egoera zegoela: bietako adibideak daude, eta hitz bera bi aldaeretan ere bai zenbait aldiz: lurraren & lurrain , J incuaren & J incuain , haren & hain , lagunaren & lagunain , se induiaren & se induiain… Lafittek Uztaritzeko eta Elkanoko joerak alderatzen ditu bokal arteko dardarkaria galtzeari dagokionez (1981: 404): “Bokalen arteko r legungarria askotan ez du erabiltzen [Elkanoko Lizarragak]: arimaen ona edo arimain ona idazten du arimaren ona-ren orde. Uztaritzen adi ditake berdin amain etxia , amaren e txea-ren orde; hala-hala delaik entzuten da delar ik-en lekuan, Elkanon bezala.” Genitibo singularraren kasuan ez da normala -aen entzutea; hiato hori disimilatu egiten da eta diptongo bihurtzen (-ain) edo bestela bokal luzea sortzen da (-aan) , nire datuen arabera.

66

Bilakaera bera gertatu da geroaldiko morfeman (-en > - in) . Hizketa bizian oso arrunta da: yoain g ia ‘ joanen gara’ , emain duu ‘emanen dugu’, errain dautzut ‘erranen dizut’ , ego in g ia ‘egonen gara’ , izain da ‘ izanen da’ . . . Mitxelenaren arabera, sudurkariaren eraginez gertatzen da bokal ixtea, bai genit ibo singularreko aren > aen > ain bi lakaeran eta bai geroaldiko hauetan (FHV : 66).

Goranzko diptongoak ere elkarren ondoan dauden bokalen bi lakabideaz

sortzen dira. Erdiko bokalez bukatzen diren hitzei mugatzai lea eranstean askotan - ea eta -oa hiatoak bi lakatu egiten direla esan dugu 5.1.3.5. atalean. Kasu horietan lexemaren azken e-k eta o-k si laba izaera galtzen dute, eta hiatoa goranzko diptongo bilakatzen da: gázt jak , í l ja , úrdja , bót ja ‘pi lotan, sakea’ , ásja ‘asea’ , úmja , zúmja ‘zumea’ , gát ja ‘katea’ , nahíkwa ‘nahikoa’ , núngwa, úswa, bí lwa, zángwa, l ér tzwa, Yínkwa . . . Baina ezinbesteko baldintza da erdiko bokalak izatea. Larresoron ez dugu aurkituko búrja ‘burua’ , éskja ‘eskua’ , pórr ja ‘porrua’ eta bég ja ‘begia’ , hérr ja , xúrja modukorik, ekialderago bezala (adibideak Aiherrakoak dira, Gamindek bilduak; cf. Hualde 1997: 107). Bestalde, kontuan izan behar da ez Larresoron eta ez Uztaritzen ez dela erabatekoa joera hau, eta honelako pareak badirela: andría / ándria [a !ndRja] eta oi lóa / ói lua [o ! j lwa] . Baina beti ez da lantegi erraza bereiztea (ez lehen bokalaren t inbrea eta ez s i laba kopurua). Agian aztertzai le kanpotarrari are zai lagoa gertatzen zaio, Mitxelenak dioen bezala:

Genera lmente , e , i de un lado y o , u de otro ante voca l no son s i lábicas , pero se mant ienen d is t intas entre s í , aunque e l observador extraño no s iempre ac ier te a d iferenc iar las : Eaurta of . Jaurr ie ta , i o r ‘ a lgu ien’ , e t s ea ‘ l a casa ’ , e r i a ‘ e l dedo’ , be s oa ‘ e l brazo’ , e skua ‘ la mano’ ( . . . ) (1987 [1967] : 222-223) .

Nire datuak bat datoz Gamindek eta Salaberriak Ezpeletan bi ldu

zituztenekin; hauen arabera, Ezpeletan ere ez da beti gertatzen, baina Lekornen eta Makean bai (1997: 98, 99 eta 100).

Hemeretzigarren mendeko lekukotasun gisa, Uztaritzeko dotrinaren

itzultzai leak egindako ohar hau ekarri nahi nuke, hain zuzen goranzko diptongoak aipatzen dituelako (1. or.) : “Dans la conversation i l y a beaucoup de contractions, comme dans le Grec Attique. Les noms en oa , se contractent en ua ; ceux en ea , se contractent en ia . Ex. Leihoa , l e ihua . Etchea , e t chia . Dans ces mots contractés oua [ua] et ia se prononcent brièvement comme ne faisant qu’une seule syl labe.” Horrenbestez, badirudi garai hartan [ le ! j .hwa] eta [e ! . t S ja] ebakitzen zirela jatorriz hiru si labakoak diren hitzok.

Bestalde, ematen du aldameneko beste herri batzuetan ere bazela

gertakari hau. Adibidez, Bonaparteren eskariz Basusarrin egindako galdeketan sémia, ó tsua, ó i lua eta láñua azaltzen da azpimarrarekin, eta pentsatzekoa da azpimarra horrek goranzko diptongoa adierazten duela. Lapurdi barruan gertakari arrunta da eta Lapurdit ik kanpo ere bada: Nafarroa Beherean eta Garaian —baztaneraz oso emankorra da; ik. Salaburu 1984-1: 174-175—, baina salbuespena izan l i teke Zuberoa (ik. Zuazo 1998: 222 eta Mitxelena FHV : 167).

67

Hitz bukaerako ingurunean ez ezik (- e / -o + a) , bestelakoetan ere gerta daiteke, elkarren segidako bokalak bi lakatzearen ondorioz. Eskuára hitzean, adibidez, [w]-ren metatesia gertatu da. Horrez gain, hizketa arinean [wa] adi daiteke ywán ‘ joan’ aditzean (si laba bakarra) , baina hizketaren lastertasunak zerikusi handia du honetan. Beste aditz batzuetan ere bada: guai tátu [gwaita ! tu] (gask. gwaitá) eta suañátu [s !wa≠a ! tu] (fr. so igner) . Azkenik, [waj] ebakitzen da askotan orai adizlaguna, eta [dwajka] esamoldea ere [wa]-duna da, dudarik gabe- t ik datorrena (Gavel 1921: 37).

5.1.3.7. Hasperenaren eragina diptongoetan

Ikusi dugu hitz barruan badela hasperena Larresoron, bokalen artean (5.1.2.4.) . Bokal horiek t inbre desberdinekoak direnean, diptongoa dago hasperenik ez duten euskalkietan, adibidez be j ‘behi’ hitzean (zehatzago FHV-n: 88). Larresoron, berriz, hasperenez ebakitzekotan (ez da beti hala ahoskatzen) be.hí ahoskatuko da, diptongoa erdibiturik eta bi s i labatan. Adibide gehiago: na.hí , se .hí , lo .hí , a .húntz, e .hún , nu.na.hí . . . Nolanahi ere, Larresoron behintzat, hitz horiek ez dira beti hasperenez ebakitzen, eta orduan si laba bakarra eta diptongoa egiten da: naj , be j…

5.1.3.8. Ai > ei asimilazio atzerakaria

Gavelen Eléments de phonét ique basque-n arabera, ‘mendebaleko behe-nafarreraz’ arrunta da ai diptongoko bokal irekia ixtea (1921: 17): “Dans certains dialectes, le bas-navarrais occidental surtout, le changement de a en e est presque de règle dans la diphtongue ai , et l ’on dira zerbe i t plûtot que zerbai t ‘quelque chose’ , norbei t plûtot que norbait ‘quelqu’un’ , etc.” Nire datuak bat datoz Gavelen baieztapenarekin, baina, Larresoron behintzat, ezin da esan beti betetzen denik. Hiztun berak esandakoak dira hauek (elkarrizketa l ibrean): zonbei t & zonbait , zerbei t & zerbai t , bei t i ra & bait i ra, be i tut & bai tut , aneia & anaia. . . Bigarren osagaia -gai duten hitz elkartuetan sistemaz gertatzen da bi lakaera hau: ikusge i , hazge i , hezge i , apezge i . . .

Diptongoa soildu ere egin daiteke, hizketaren lastertasunaren arabera:

bezen ‘bezain’ , bezik ‘baizik’ , beno ‘baino’… ‘Mendebaleko behe-nafarrerara’ i tzul itako dotrinetan asimilazioa duten

adibide asko dago, batez ere Hazparnekoan (BOE 1999a: 293): bezein, ye iki (Baigorri) , se induki, se induia, ye iki (Uztaritze), beikituzte, be i tute , be i c i c , use intc ia , mahein (Hazparne). Aspaldikoa da asimilazio hau —Leizarragak baditu ai / e i txandaketa morfema berean erakusten duten adibideak (FHV : 104)—. Gaur egun ere, indartsuagoa da Hazparne aldean Larresoro aldean baino (ik. 7.3.2.) . Ipar Euskal Herritik kanpo, ezaguna da Hegoaldeko hizkera batzuetan, Sakanan, adibidez (Zuazo 1995: 310).

5.1.3.9. Ei / oi aldaketa

Aldaketa honen adibide bat dugu ekialdeko zoin ‘zein’ , eta, Mitxelenak

dioenez (FHV : 82), «se debe seguramente a un cruce de zein con nor ‘quién’ , del cual está mucho más cerca por el sentido que de zer ‘qué’». Zoin da forma bakarra gaur egun, eta hitz elkarketarako ere aldaera hori hartzen da, adibidez, pi lotako zoingehiagoka (Herria , 1998-01-1). Gavelek dio behe-

68

nafarreraz zein > zoin honek zembat > zombat , zomat ekarri duela, analogiaz (1921: 35, 2. oin-oharra). Hogoi , berrogoi , boto i la eta tankerako hitzetan, berriz, asimilazioz aldatu da diptongoa.

5.1.3.10. Au diptongoa

Diptongoaren bigarren osagaia ez da ezpainbiko herskari ahostuna bihurtzen: gauon , laua , makal laua baina beterraua & beterraba ‘erremolatxa’ . EI-ren datuetan, berriz, gauaz eta gabaz ageri da Uztaritzerako (1984: 112-113). Gaur egun gauaz , gauean , gauazko , gauet ik eta gauon diptongodunak erabiltzen dira.

Bestalde, nor-nori sai leko adizkietan dugu diptongo hau, -au- erroa dela

eta: zaut , zautzu…

5.1.3.11. Monoptongazioa a . Zenbait kasutan au diptongoak o eman du: arró l tze , inarros i ‘ast indu’,

arros ina ‘aharrausia’ . Beste hizkera batzuetan bezala, konparazioetako -ago atzizkia -o egiten da maiz: haundio, ge io , gut io… Beste hitz batzuetan, berriz, au > u gertatu da, adibidez barur izenean (Uzt.) , eta nor-nork sai leko adizki batzuetan: nu , nuk , nuzu, nuzui…

b. Eu diptongoaren soi ltzeren bat bada (emaitza e edo u izaten da): uli

‘eul i ’ , uli txa ‘eltxo’ , uri ‘euri ’ , pentze (cf . euntze) . . . c . Ekialde osoko ezaugarria da ai > i soi ltzea (Zuazo 1999: 283). Hori

ikusten da izan eta *edin erroko eta nor-nork sai leko adizki batzuetan: niz , hiz , g i tu , zitut , zizte ‘zarete’ , g intazke , di take… Bilakaera honen tarteko pausoa e i izango da, Yeinko , mahein , bei t- . . . dokumentatuta daude eta.

Hizkera askotan ai , e i , o i diptongoak soiltzeak ondoko kontsonantea

bustitzea ekarri du. Horren adibidea da bakotx, baina lexikal izatuta dago, eta oro har gertakari hau ez da bizkaieraz-eta bezain zabaldua aztergai dudan eremuan. Gainera, batzuetan alderantziz gertatu da, diptongo bigarrenkaria sor daitekeelako kontsonante bat despalatal izatzearen ondorioz. Itxura denez, ol lo-tik sortu da oi lo diptongoduna, eta mañu-tik mainu (FHV : 103).

d. a + e > e : Beste hizkera batzuetan ai diptongoa eman badu a + e bokal

elkarketak, e eman du Ipar Euskal Herrian. Gipuzkera zaharreko apaez-ek apaiz eman du gipuzkeraz, eta apez daukagu Larresoron. Bide beretik azaltzen da hameka , *(h)ama-eka-t ik heldu dena33 (FHV : 117).

5.1.3.12. Bokal luzeak

Bokal luzeak bi lakaeraz sortzen dira, bokalen arteko kontsonanteren bat galtzearen ondorioz. Esan dugu herskari ahostunak eta dardarkari bakuna galtzen direla errazen. Emaitza bokal luzea izateko ezinbesteko baldintza

33 Harriet larresoroarrak hameica dakar (1741: 5).

69

da lehen banatuta zeuden bi bokalak t inbre berekoak izatea, bestela —tinbre desberdinekoak direnean— diptongoa sortzen da eta ( ik. 5.1.3.6) :

Dans la conversat ion rapide , par su i te de la chute de /r/ fa ib le intervoca l ique , ou de l ’ amuïssement des occ lus ives sonores à l ’ intervocal ique, la rencontre de 2 voye l les de même t imbre peut se produire , bara tz e ‘ jard in ’ [baatse ] , dugu ‘nous avons’ , [duu] (Moutard 1975: 25) .

Oso ohikoa da, adibidez, [hitzoina -a + bat / batzu ] s intagman ezpainkari

ahostuna galtzearen ondorioz bokal luzea gelditzea: pit ta’at , untzi f er lanka’at ian, be lmera’atekin, neskatxa’atzu, ektara’at , i loba’at i… Oro har, herskari ahostunekin gertatzen da: saárrak ‘sagarrak’ , duu ‘dugu’ , zaal-zaala ‘zabal-zabal ik’ , goót ik ‘gogotik’ , baákite ‘badakite’ . . . Bestalde, aditz arazleetan daukagu dardarkari bakunaren galeraz sortutako bokal luzearen adibiderik argiena: inaazia, martxaazten, egosaazi , l e i taazteko, usaazten… Bestelako hitz arruntetan ere betetzen da: paál is ia , bedeen, zaár, og í ik ‘ogir ik’ . . . Parti t iboarekin, hitzoina - i denean sistematikoa da, eta gauza bera gertatzen da adlatiboarekin, hitzoina -a denean (bai s ingularrean eta bai pluralean): karrikaat , karr iketaat , Ameiketaat…

Herskarien eta dardarkarien sai lar i beste bat gehitu behar zaio,

hasperenarena: hasperena tinbre bereko bokalen artean egonez gero, bokal luzeak sor daitezke hasperenik ahoskatzen ez denean: aálaz, aáide , aálge , aáteki , i ízi ‘ehiza’ , i íztoka, oóre , l eéno. . .

Hala ere, bokal luzeak ez dira banatuta zeuden bokalak berdinak

direnean bakarrik sortzen, zenbaitetan t inbre desberdinekoak izanda ere bete da, asimilazioz. Emaitza hau bi ldu dut Uztaritzen geroaldiko adizki batzuetan: geroak emáan du eakusteat ; uztaiztarrek ze erráan dute?34; i laate . . . Era berean, genit ibo singularrak -áan bukaera hartzen du Uztaritzen, eta baita honen gainean eraikitako kasuek ere:

aita zenaan kusia t tanttaantzat seroraan ikusteat kusiaandako galdiaan i t en ai tatxi zenaantzat kozinaan i t eko

Tinbre bereko bi bokal elkarren segidan gertatzen direnean ez da beti

bokal luzeaz ebakitzen. Esate baterako, e bokalarekin bukatzen diren hitzak ergatibo pluralean jokatzean soi ltzea gertatzen da: gaztek ‘gazteek’ , yendek ‘ jendeek’ . . .

5.1.4. Kontsonanteei eragiten dieten bilakaera fonologiko nagusiak 5.1.4.1. -St- eta -rtz- kontsonante multzoen txandaketa

Bi kontsonante multzoak erabiltzen dira, baina ez maiztasun berarekin: bietan -rtz- da gehien erabiltzen dena, nahiz eta pareak ez diren falta: bortz

34 Izenaren morfologiako 5.2.1.5.1. azpiatalean azaldu dugu Larresoron ohikoagoa dela -ain.

70

/ bost , bertze / beste , hainbertze & anbertze / hanbeste , ber tzenaz / beste la , urtxo /uso. . .

Bortz eta bost aldaerez esan behar da maiztasun aldetik bortz nagusi bada

ere (hoitabortz, bortzeuneko , bortz onak ‘bortz orenak’ , bortzeun, bortzgarren, berroi ta bortza, hamabortz. . .) , tarteka azaltzen dela bost a ldaera, eta ematen du aldakuntza l ibrea dela. Ikusi besterik ez dago Larresoroko baserritar batek esan zidan hau, bi ldotsak zenbat denboraren buruan sortzen diren galdetu nionean: bost i la i t e , badakite artzainek, bortz i la i t e uste dut bear de la , atxikitzen dute la.

Gaur egungo egoera erakusten du Asteteren kristau-ikasbidearen

itzultzai leak gai honetaz egin zuen oharrak (124. esk. , 2. or.) :

Pour cer ta ins mots , i l n ’y pas ( s ic ) uni formité dans la même populat ion; les uns les d iront d ’une manière , les autres d ’une autre . Ains i , l ’un vous d ira bor tz , c inq; l ’ autre vous d ira bos t . L ’un vous d ira be r tz e , pour d ire ‘autre ’ ; un autre vous d ira : be s t e .

EI-ren Lapurdiko datuen artean bertze egunean azaltzen da Itsasurako

(Euskaltzaindia 1928: 326) eta ortzegun eta ortzial ia Uztaritzerako, biak -r tz-rekin, gaur egun bezala (Euskaltzaindia 1984: 334-335). Hertze ‘hestea’ beti modu honetan ematen dute: hértz jak , hertzetan…

Oro har ematen du zenbat eta barnealderago —Nafarroa Beherean eta—

orduan eta hedatuago dagoela - s t- , eta badirudi Lapurdik gehiago jo duela -r tz- multzora (Camino 1987: 337).

5.1.4.2. Asimilazio bustidurarik eza eta despalatalizazioa

Nicole Moutard-ek bere tesian dio lapurteraz, behe-nafarreraz eta aezkeraz /i/ bokalaren ondoren ez dagoela /n/ eta /l/ kontsonanteen palatal izaziorik (1975 I: 18). Lapurdin, Sacaze-ren datuak hartzen baditugu, - in- ikusiko dugu asimilazio bustidurarik ezaren erakusgarri diren adibideotan: artzaina , ohoinak , bainan eta oraino & o ino. Salbuespena da kostaldea, hor ñ omen dagoelako (All ières 1961: 24, 26, 28, 29, 30 eta 31. mapak).

Larresoron gertakari emankorra da hau, eta testuinguru guztietan

betetzen da:

- [ inV] > [ inV]: urína, berdína, kokína, mínez, ínen duu ‘eginen dugu’ , f ína, g inen, s inés ten, be ine ‘behin ere’ , burdinekin, maxiner ia, kozinera, zer inez ‘zera eginez’ , ber ína, zínez, minúta, zinuke, tzinuin ‘zenuen’ , proos inuan ‘prozesioan’ , lat ínez. . .

- [ai , e i , o i + n + V] > [ai , e i , o i + n + V]: arráina, záinak, hunaino, erráina, zartáina, artzáina, gaineat , be ino, bainan & be inan, Azkainen, eskalapoinen, kartoinezko, zi tró ina, o inez. . .

- [ in#] > [in#]: lapín, berdín, adín. . . - [ai , e i , o i + n#] > [ai , e i , o i + n#]: arráin, he in, garratóin. . .

71

- [ i lV] > [i lV]: ezkí la, hí la, abí la, mí la, makí la, agorri la, í l ja , mutí la ‘morroia’ , opí la . . .

- [ai , e i , o i + l + V] > [ai , e i , o i + l + V]: otsái la , zái la , eztai la ‘ez dadi la’ , arrái la ‘mozkorra’ , béi la , oi láxko, erdói la . . .

- [ i tV] > [ itV]: i túrr i , pul l í ta , kaníta ‘ganibeta’ , bai tut , aita, koi tara ‘koilarakada’ , i taxura ‘ i togina’ . . . Bestalde, soinu sabaikaria zuten zenbait mailegu despalatal izatu egin

dira. Ondorioz, kontsonante bustia [ i + kontsonantearen kide bustidurarik gabea] bihurtu da. Despalatal izazioa duten hizkeretan35, n eta l kontsonanteetan bakarrik du eragina gertakari honek: máinu ‘bainua’ , botói la (fr . boute i l l e) , dai luia ‘sega’ (fr. ta i l l e) , t é i lak , gazténa (fr . châtaigne) , koináta, batái la (fr. batai l l e) , arrai l er ia (fr . rai l l er i e)… Nolanahi ere, despalatal izazioa ez da erabatekoa Larresoron: xiñóna ‘mototsa’ (fr . chignon) , kanpáña (fr . campagne) , suañátu ‘zaindu’ (fr . so igner) , makiñuna ‘ tratularia’ (fr . maquignon) , konpañia (fr. compagnie) , española (fr . espagnol) , papi l luna ‘ tximeleta’ (fr . papi l lon) , kal látu (fr . cai l l er)… Uste dut mailegua zaharra edo berria izateak baduela zerikusia, berriak behintzat despalatal izatu gabe hartzen dira, hau da, bustiak.

Azkenik, aipatu nahi nuke Euskal Herri osoan bezala arruntak direla

asimilazioz gertatzen diren i s → ix eta i t s → i tx bustidurak: t r ixte , ixtant ian, ixi l ik, odolgaixto , i txusia, i txua, i txasua. . .

5.1.4.3. Bustidura adierazgarria

Ingurune fonetikoaz besteko gertakaria da bustidura adierazgarria, esanahiarekin lotura estua duena. Aldaera bustiak kideko aldaera busti gabea izan ohi du, eta hiztunak lehena aukeratzea beti dago hitzari eman nahi dion ñabardura semantikoaren mende. Oñederraren hitzetan, “alor fonologikoari eta semantikoari dagokion aldaketa dugu bustidura adierazgarria: ondorio semantiko eta fonetikoak izanik, esanahiaren eraginpean jazotako aldakuntza da” (1990: 31).

Larresoron arrunta da bustidura mota hau, eta hitz askok dute beren

kideko palatal izatua. Alderantziz, hitz batzuk forma adierazgarrian besterik ez dira erabi ltzen, galdu egin dutelako ñabardura adierazgarri hori : ixuri , xir io , xot ina, xuko, xuringo, xut ik, xut i tu. . .

Askotan afektiboa izaten da kontsonante bustiak ekartzen duen

ñabardura, edo bestela tamainarekin zerikusia duena. S , z eta t dira gehien palatal izatzen direnak, nahiz eta horiekin batera d , tz , l eta n ere bustitzen diren:

- Oinarrian s duten adibide batzuk: oi laxko , xukáldia , xinplexau

‘s inplexeago’, nexka xerioxa , Teexa ‘Teresa’ . . . - Oinarrian z dutenak: exurretaik , xuri-xuri , xartako , xango , xartatu ‘ jo’ ,

xiri , baxterr ian , xoko , xakúr , xuúrra , xárra, xerr ía… Horiek guztiek badute 35 Lapurdiko eta Nafarroa Behereko hizkera batzuk, Gavelen arabera (1921: 483).

72

beren kideko aldaera bustidurarik gabea. Animalietan eta objektuetan ematen du handitasunarekin lotuta dagoela bata edo bestea aukeratzea. Adibidez, Uztaritzeko berriemaileak oso ongi azaldu zidan xerr iaren eta zerr iaren arteko aldea: esan zidan xerr ía “tt ipiau delakuan” erabiltzen dela, “gaztiaua” denean; zerr ía, berriz, “animale amatuia, zaártuia, animale lodía” denean. Horrelako pare asko dago: xakúrra / zakúrra, xixárja / zizár ja, ximíno / zimíno, xinaurr i / zinaurri , xí to / zí to , xardína / zardin zarra. . . Beste hauek izen bizigabeak dira, eta hauetan handitasuna edo kantitatea da gakoa: xare / zare ‘otarra’ , xil íntxa / zi l íntza , xurrúta / zurrúta, xórta / zórta, xáf la / záf la . . .

Bitxia da hemen gertatu dena: pare horietan forma adierazgarriak dira

normalki erabiltzen direnak, ez oinarrizkoak; bestela esanda, forma adierazgarriak balio adierazgarrir ik gabe erabiltzen dira. Hain zuzen, oinarrizko formak aukeratzen dira bal io adierazgarria emateko, bai handitasuna nabarmendu nahi denean eta bai haserrea-edo eragiten dutela adierazi nahi denean. Esate baterako, gereziak jaten ari den txoriari esango zaio zori , bere tokit ik atera den txitari zito , hi l nahi den eta harrapatu ezin den txindurriari zinaurri eta abar. Oroitzen naiz Hazparneko berriemaileak zakur a ldaeraz ari ginela nola esan zidan zakurra esateko handia edo gaiztoa behar duela. Beste batzuetan aldaera palatal izatua aukeratzeak ez du zerikusir ik handitasunarekin, baizik eta afektibitatearekin. Adibidez, berriemaile berak, zaharraren eta xaharraren arteko diferentziaz, esan zidan maite duzunaz esango duzula xarra ; zarra badiozu, seinale ez duzun horren maite.

- Oinarrian tz dutenak ez dira asko: bel tx , e l txaurrak , i luntxe , multxo,

auntxa. . . Goiko paragrafoan ikusi dugun bereizkuntza betetzen da hemen ere. Adibidez, Larresoron aúntxa txikiari esaten zaio (auntxumia) , eta auntza handiari , zaharrari . Multzo honetakoa da txarra / tzarra bikotea ere: g izon txarra esango da 50 ki loko gizonaz; g izon tzarra , gaiztoaz edo besteren aurrean j i te txarra duenaz.

Nabarmena da palatal izatzea haur hizkeran, eta lotura estua du

bustiduraren balio txikigarriarekin eta afektiboarekin (Oñederra 1990: 63). Pasarte hauek amonak bi lobei esandakoetatik hartuak dira, Larresoron: Xer paxatu da? Xer paxatxen da? E, máit ja? Xauxte , xauxte pi t ta’at , egon pres tu-pres tüa or e ! (…) Eta xuk zer duxu ixena? Antxia du amatxik! Esana aditzeko eskatzeko edo beste zernahi esateko erabiltzen dute hizkera hau, betiere ume txikiekin: U, kaxu, mait ia. Pixua xira mait ia , xoaxi futo i l eat ! Xikina da hoi , yoan kanpoat ! Utxi or i ! Amatxi haxerretuko da! Etxeko katuari horrela hitz egiten entzun nuen behin emakume hau bera, baina galdetu eta esan zidan animaliei ez zaiela haurrei bezala egiten, non eta ez den beraiekin bizi , etxe barruan.

- Oinarrian d dutenak (-nd- ingurunean gertatzen da): onddo-onddoan,

anddere . . . - Oinarrian t dutenak: t t iki , t t ipi t to , punttan, pi t taka, t t ik e ta t tak,

planttakoa, t to t to lokerian, muttüa , gat tuiekin, t t inko-t t inkoa (adlag.) , gutt i , mutt iko, po l ikit to . . .

73

- Oinarrian l dutenak: l lo l lo ‘haur hizkeran, biberoia’ , pul l i tak, pul l iki . . . Azkenik, hona hemen ñ duten adibide batzuk: ñau ‘miau’ , ñáñoa , ñiñika

eta -ño atzizki txikigarria dutenak: antxuño , kafeño , i rr iño. . .

5.1.4.4. Hitz hasierako herskariak

Hitz hasieran herskari ahoskabeak eta ahostunak ditugu, baina ahostunen adibide gehiago aurkitu dut. Hitz bera bi moduetan ere aditu izan dut, herri berean: bazkátu & pazkátu (Lar.) , ganí ta & kaníta (Lar.) , botóin & potó in ‘botoia; pikorra (fr . bouton) ’ (Uzt.) . Bietako aldaerak izateak eragin du, adibidez, pi(d)aia36 eta kisuia ‘karea’ bezalako aldaerak erabi ltzea, hasierako herskari ahoskabea etimologikoa ez bada ere. Hona hemen ahostunen adibide batzuk: barkátu, g idérra, gatúia ‘katua’ , gát ja ‘katea’ , bórta, geézia, bipérra, ganbara, báke, botére , bekátu, di táre , gorputz, bipía. . .

Beste hauek ahoskabeen adibideak dira: piztu, pésta, píko, pázko, pórtxa,

kuútze , t i t í . . .

Hitz hasierako posiziotik hitz barnera pasatzean, ahoskabetu egin da herskari ahostuna hitz elkartu honetan: supáxterra baina baxtérrak, baxtérr ian. . .

Berezia da koósatu ‘konfesatu’ aldaera: ezpain-hortzetakoaren ordez

ezpainbiko ahostuna agertzen da hor. Bide honetatik azaldu behar dela uste dut: kobesatu > koesatu > koosatu . Dokumentatuta dago ezpainbikodun hori , Uztaritzeko dotrinan bitan azaltzen da: cobes io , cobesatu .

5.1.4.5. Bokal arteko herskarien galera

Euskaraz ez da ohikoa herskari ahoskabeak bokal artean galtzea.

Nolanahi ere, aztergai dudan hizkeran gertatzen da batzuetan, zenbait adizkitan: ( t )ziuzten (Lar. , Uzt.) , diuzte ‘dituzte’ (Lar.) , bei tziuzten (Lar. , Uzt.) , badiutzulaik ‘badituzularik’ (Lar.) , tziut ‘zaitut’ (Lar.) , g iniuzte la ‘gintuztela’ (Lar.) . Gainera, jakin aditzaren pertsona batzuetan ere gertatzen da, ezezko formetan: eztai t (Lar. , Uzt.) , eztaik? (Uzt.) . Hala ere, kontsonantea gorde duten adibideak ere badira. Hizketaren lastertasunarekin izango du zerikusia segur asko.37

Herskari ahostunak askoz errazago galtzen dira bokal artean, bai bokalak

t inbre berekoak direnean eta bai t inbre desberdinekoak direnean. Asteteren itzulpena Uztaritzeko euskaran jarri zuenak joera horixe aipatzen du (1. or.) : “Dans le basque de conversation on sincope beaucoup, p. ex. en disant hai l e t cheat , pour habi l e t cherat . L’habitant le plus ignorant du pays, 36 Uztaritzeko kristau-ikasbidean ere piaianten ‘bidaiarien’ azaltzen da: pobren eta piaianten ostatatzia (BOE 1999a: 200). Ez du ematen Uztaritzeko berezitasuna; Donibanen, adibidez, piaye dago (Gimet 1950: 410). 37 Txistukaria galtzea oraindik arraroago bada ere, kasu batean behintzat gertatu da: xuen-xuena yoan tzia eta ezkerretaik ‘zuzen-zuzen joanen zara eta ezkerretarik’ (Uzt.).

74

s’ i l devait écrire les mêmes mots, les écrirait de cette dernière manière.” Bokalak t inbre berekoak direnean, bokal luzea izaten da emaitza ( ik. 5.1.3.12. puntua), eta, t inbre desberdina dutenean, diptongoa (ik. 5.1.3.6.) : erreze i tu, Goornamendu, seme’at , zaála, arrootsa, g i e l ian, hooki ‘hobeki’ , eguerr i , dain ‘dadin’ , baakit , ai tu , bauzu, aixkide , obl iatuia, goo ‘gogo’ , berrooi , nausia, niar , seurki , goot ik, geiau, paatu, ezautu, duu ‘dugu’ . . . Hala ere, esan beharra dago batzuetan eutsi egiten zaiola herskariari , beg i , errege eta horrelako batzuetan, eta goiko adibide horietan ere ez da ezinezkoa, hizketa zainduan gehienbat.

5.1.4.6. Herskariak egoera inplosiboan

Sandhi egoeran aurki daitezke herskariak zenbaitetan. Bi herskari elkarren segidako bi hitzen mugan daudenean bietako batean bilakaera gertatzen da. Oso arrunta da, adibidez, lehen hitzaren bukaeran herskari ahoskabea eta bigarrenaren hasieran ahostuna dagoenean, bigarren hori ahoskabetzea ( lehen hitzaren bukaerako herskaria ez da galtzen normalean): neska gazte bat ’a ‘bat da’ , aziak tuzte , i rr ingarr iak t ía , presentzia’at tu… Bi herskariak inongo bi lakaerarik gabe gorde diren adibideak ere badira: aur bat dute , t t ip i t toek bezala , tankak badira… Ematen du honetan ere hizketaren lastertasunak duela zerikusia.

Bait- / bei t- aurrizkia hartzen duten adizkietan ia orokorra da

ahoskabetzea: baikinen, baituu ‘baitugu’, bai ta & bei ta , bait i ra & bei t i ra… Sandhien gaia bukatzeko, herskari ahoskabe belarea eta txistukaria

elkartzen direnean afrikazioa gertatzen da, batzuetan herskaria galdu gabe: serorak tzíen , yinak tzíen. . . Beste batzuetan ia ez da aditzen: pesta(k) tzíen [pe ! s ! ta ts i ! en] , yina(k) tzi en [ j i ! na ts i !en] , hua azkeni(k) tzen [askenitsen]…

5.1.4.7. L eta n ondoko herskari ahoskabeak

L eta n goi-hobietakoen ondoko herskaria ahostuntzeko joera dago: e lgar (eta honen eratorri guztiak: e lgarre taratu, e lgarre taratze . . .) , odolg iak, mahain es talg iak, f rango, sendu(i )a , arrangura…

Hala ere, modu aditzondoetako - ta atzizkiko herskaria ez da ahostun

bihurtzen: inta, emanta, y inta, erranta, izanta… Eta partikula bereiz idazten dute Iparraldeko idazle askok kasu honetan, eta hala ahoskatzea ere ez da arraroa: in e ta , eman eta, y in eta. . .

5.1.4.8. Txistukari afrikarien sandhiak

Txistukari afr ikariz bukatzen diren hitz asko soildu egiten dira ondoko hitza kontsonante ahostunez hasten bada. Herskari ahostunekin ohikoa da bi lakaera hau:

-tz + d-: hotz da [hosta ! ] -tz + g-: ani tz gauza [ani ! sgawsa] - tz + b-: bertz bat ian [be !Rsba ! t ian] - ts + b-: bi ldots bat [b i ldo ! s !ba t] - ts + d: s inets dezan [s ! ine ! s ! tesa !n]

75

-ts + g: maáts gorr ia [maa ! s !goRi !a]

Dena dela, soi ltzea ez da erabatekoa, eta soi ltzerik gabeko adibideak ere bi ldu ditut. Hona hemen pare batzuk:

eskuaraz mintzatzen g inui lakoz bet i38 / hoi tabortz bezperat ik haniz da / aini tz denbora berr iz goi t i39 / anitz gazte aniz lagun / beatz luxe’atzuikin

5.1.4.9. Ez + adizki laguntzailea kontsonante multzoa

Ez partikularen ondoko adizki laguntzai learen lehen kontsonantea b edo

g bada, gehienetan sandhiak ez du ahoskabetzerik izaten:

ez baginakien eskuik ez balu bezala ez bai tzen ez g inen aizu ez bagini tuen errai ten ez g ira ez bai ta ez g inuen maite

Baina hori joera nagusia besterik ez da, eta, batez ere ezpainbikoarekin,

ez da ezinezkoa [espei ta] ‘ez baita’ bezalakoak aditzea. Uztaritzeko dotrinako adibide guztiek ahoskabea dute ingurune horretan (beti batera idatzi zituen itzultzai leak): ezpait i take, ezpaitezakezu, bai tezpadako, ezpadu. . . Hala ere, ‘mendebaleko behe-nafarrerazko’ el iz testuetan ahostuna gordetzeko joera dagoela erakusten dute hainbat adibidek (BOE 1999a: 299).

Belare ahostuna egonkorragoa da eta gordetzeko joera dago. Goiko

adibideen ingurune bera du aditzari eransten zaion - (e)z geroz egiturak (bizkar hobietakoa + belare ahostuna). Horretan beti gordetzen da ahostuna: yoanez geoz, xaartuz geoz, i l ez geoz, izanez geoz, senarra er iz geoztik. . . Hala da goian aipatutako el iz testuetan ere (BOE 1999a: 303).

Alabaina, hortzetako herskari ahostunarekin ahoskabetzea da arruntena

ingurune horretan (hala da arestiko el iz testuetan ere, salbu Hazparneko dotrinan; ik. BOE 1999a: 301), nahiz bietara aditu izan dudan:

guk ez dugu o lakoik / eskolaik eztuu izan ez dute maite / eztute nahí ez duk / eztuzu beine entzun? ez dakit / eztakit ta zonbat o lako ez da, e? / ezta gauza bera Txistukariaren ondorengo kontsonantea goi-hobietako sudurkaria bada,

gerta l i teke lehen hitzaren txistukaria is i l tzea, baina hemen ere bietako adibideak ditugu:

38 Kontuan izan behar da Larresoron -kotz dela bukaera. 39 Larresoron berritz da aldaera.

76

ez nezake yakin / enezake erran ez nuen / eniz orro i t ez nintuen i t en / enintzen enute utzi nahí Kontsonante hori albokaria denean ere beste horrenbeste gertatzen da:

e l ezake suporta / ez luke yanen . Azkenik, bi txistukari bizkarkari fr ikari elkartzen direnean (ez + z-)

emaitza afrikaria izaten da: e tzaut ‘ez zait ’ , e tzuten , e tzankin (sic) ‘ez zekien’ , e tzen, e tzakon ‘ez zion’ , e tzazula. . .

5.1.4.10. N eta r bokal artean

Bokalen atalean aipatu dugun bezala, dardarkari bakuna erraz galtzen da bokal artean: ai ‘ar i ’ , e(e) ‘ere’ , espeantza, eakuts i , bez ‘beraz’ , Uztaizko , launbatian, bee . . . Deklinabidean, ia s istematikoa da datiboan, edute genit iboan, partit iboan, soziat iboan, ablat ibo pluralean (-e tarik) , adlatiboan, motibatiboan, destinatiboan eta denborazko -e lar ik bukaeran: g izonai , a labai , senarrain, og i ik, igorr i ik, og ia xigortuik, lagunaikin, minagr iaikin, ai tametaik, hiru urte taik, hi larr ie taat , amaingat ik, osagarr iaintzat , ye iki die laik. . .

Aditzaren morfologian, etorkizuneko -en atzizkia hartzen duen aldaera

sudurkaridunak bi lakaera izan du, eta disimilatu egin da bokal artean: errain dako ‘erranen dio’ (Lar.) . emain datzut ‘emanen dizut’ (Lar.) . yoain g ira ‘ joanen gara’ (Lar.) . atxemaan dut ‘atxemanen dut’ (Uzt.) . erraan datzut ‘erranen dizut’ (Uzt.) .

Ezagun duenez, bi lakaera ez da berbera Larresoron eta Uztaritzen: Larresoron gehienetan -ain eman du; Uztaritzen, berriz, ohikoagoa da -aan .

5.1.4.11. N / r txandaketa

Banatzai leetan gertatzen da bi kontsonante horien arteko txandaketa: bira, birazka & b iranazka, se ira, hogoira baina hiruna, launa, bosna . Duvoisinek Bonaparteri bidal itako gutun batean dio hitzaren bukaeran kontsonantea badago -na dela atzizkia, eta bokala baldin badago -ra (Daranatz 1931: 327). EI-n, hainbat herritako joerak ikusita, zehaztu egin zuten araua (Euskaltzaindia 1984: 72): “Euskalki batzuetan zazpira, bira, se i ra esan oi dute zazpina, bina, se ina-ren ordez, ta i gabeko kopurikiz ordea, Bizkai ta Gipuzkoan bezela, na: launa, bana, amarna .”

5.1.4.12. -M- / -nb- lehia bokal artean

Hitzen barruan ez ezik, bi hitzen mugan ere gerta daiteke -nb- > -m- bi lakatzea, jardunaren lastertasunaren arabera. Ondoko pare hauek pertsona berak esandakoak dira (Lar.) : denbora / demora, y in bal in bada / oartzen bal imada, zomei t / zonbei t . . . Lemiziko, berriz, lexikal izatuta dagoela uste dut, nik behintzat sudurkariarekin besterik ez dut aditu.

77

5.1.4.13. Aditz nagusiaren eta laguntzailearen elkarketak

-T(z)en + dute moduko segidetan arrunta da bi lakaera gertatzea. Goi-nafarreraz n-ren metatesia gertatu da elkarketa horretan (- tzeunte) , eta Nafarroa Beherean ere badira adibideak (Camino 1997: 228). Bonaparteren galdeketari Larresoron eta Haltsun emandako erantzunetan errai teunt , errai teunte , yateunt , yateunte formak ageri dira, eta baita beste segida hau ere: yaneunt = yaneut = yanen dut (30. eskuizkribua, 152-3. orr .) .

Bestalde, -endi- > -e in metatesia aipatzen du Schuchardt-ek lapurterarako

(Axularrek baditu pensatze intu ‘pentsatzen ditu’ bezalakoak) (1992 [1922]: 257, 3. oin-oharra) . Gaur egungo euskaran ez dago metatesi horren aztarnarik, eta bi hitzen mugako kontsonanteak galtzeko joera dago: yoha’ut ‘ johanen dut, eramanen dut’ , eraseatze ’ute ‘erasiatzen dute’ , paatze’ute , errate ’ute pipatze ’ute la, emaite ’ute , beatze ’ute , de i tze’ute , bi txi kauste ’ut ‘kausitzen dut’ (Uzt.) . . .

Horrelako adibideen zerrenda nahi adina luza badaiteke ere, aldaketa

gertatu gabeko adibideak ez dira falta. Honek ere hizketaren azkartasunarekin izango du zerikusia segur asko. Hona hemen adibide batzuk: e lgar ai tzen dute , bal iatzen dute , autatzen dute, so fr i tzen dute , artzen dutenik. . .

Bitariko joera horren erakusle da Uztaritzeko etnotestutik (EAEL II :

231. etn.) hartutako pasarte hau (bata bestearen ondotik datoz bi formak): Bígarren dantzá edo hírugarren dantzá at eméi ten dúte…! e… yeneósa izána bal in badá, ordiuán e… bígarren dantzá edo hírugarren dantzá bat eméi te úte ta eméi ten diá bértze étxera.

Aditz laguntzai learen orainaldiko forma batzuetan (d-z hasten direnetan)

oso ohikoa da aurreneko herskari ahostuna galtzea. Batzuetan si laba osoa galtzen da: kasi ’ute , bea’ut ‘behar dut’ , ikuste ’ut , emana’ute , iorr i ’ute , uste ’ut . . . Alexandre Dihinx-ek Vinsonen eskariz Uztaritzeko euskarara egin zuen itzulpenean ere badira horrelakoak (Vinson 1876: 77 eta 79): atheatuko’uk, kausi tuko’uzüinian, dai thu’ut ‘deitu dut’ . Adizki iragankorretan oso arrunta da di- → Ø egitea, Euskal Herri osoan bezala: tu ‘ditu’ , tutzu ‘dituzu’ , tuzte ‘dituzte’ , tut ‘ditut’ , tuu ‘ditugu’, tuk ‘dituk’ . . .

Lafittek aipatzen du gertakari hau Elkanoko Lizarragaren hizkera Ipar Euskal Herrikoarekin alderatzen duen art ikulu batean:

L izarragak ad i tze tan maiz kentzen di tu ora ina ld iko d - , d i - , de - . Adibidez: ikus ikou t = ikus iko dut , ikus iko tu t = ikus iko d i tut , adorazagun = adora dezagun. Holako laburpenak Axular-ezkero ezagutzen z i tuen, e ta Euskad i Iparrean noiz nahi e leketar iek baderabi l tzate .

‘Cathechima’ de lakoan s e g i tz eun t e beza lako izk i- t rukaketak edo metates iak

aurk i tzen ba i t i ra ( s e g i tz en du t e -ren orde) , gogorat emai ten daukute Lacombek a ipatu zuen Ezpe letako e r ra t eun t e = e r ra t en du t e (1981: 404) .

Hain zuzen, 1964ko abuztuko Gure Herria aldizkarian metatesia aipatzen

du Lafittek Uztaritzeko hizkeraren ezaugarrien artean, eta, bestelako

78

zehaztasunik ematen ez badu ere, uste dut honelako metatesiei egiten diela erreferentzia (1964: 147).

5.1.5. Azentua

Nik hemen aipatuko ditudan fenomenoak hitz bakartuei dagozkie, edo, nahiago bada, aipamen formei. Esan beharra dago oso zai la dela ahozko testu naturaletako azentueraren berri ematea, hizketa arinean eta esaldi barruan aldatu egiten baita askotan. Beraz, alde batera utziko dut esaldi mailako prosodia. Bakarka hartutako hitzetan, azentua azken aurreko si laban ipintzen da gehienetan40, salbuespenak salbuespen :

a . Si laba bakarreko oinarriak: hárr-a, gó iz- ian, bél tz-a. b. Bi si labako oinarriak, kasu orokorra [o ó] : ar.nó-a, bi .pérr-a, i . lárr-a, bi l .dú. c . Bi s i labako oinarriak, salbuespen lexikalak [ó o] : bér . tz ja , xí l .kwa, dú.da. Hiru si labako oinarridunetan fenomeno berezi bat gertatu da, eta

badirudi oinarriaren bukaerako segmentuak ikuskizuna duela azentuaren kokagunearekin: oinarria bokalez bukatzen denean, azentua bigarren si laban joan ohi da, bi s i labakoekin gertatzen den bezala, hemen ere salbuespenak falta ez badira ere41:

a. Bokalez bukatutako hiru si labako oinarriak, kasu orokorra [o ó o]:

as.ká.r i -a, a .kí . tu, o i . láx.ko-a, i . tú .rr i -a , ha.rr í . tu, be .á.rr i -a , i .dúz.ki-a, a.rró l . tzi -a. . .

Oinarria kontsonantez bukatzen denean, aldiz, hirugarren si laban

(oinarriaren azken si laban) joan ohi da azentua, hortaz ezin esan beti paroxitonoa denik:

b. [o o ó] : ga.rra. tó in-a, as . t e . l én-a, a.be . ráts-a, pa.pi . l lún-a ‘ tximeleta’ . . .

Beraz, bi s i labako oinarrietan ez du garrantzir ik oinarriaren azken

segmentua bokala edo kontsonantea izateak. Hiru si labakoetan, berriz, erabakigarria da azentuaren kokagunerako. Gertakari hau ezaguna da Lapurditik kanpo ere: Hondarribiko azentueran, adibidez, bi sistemak erabiltzen dira (Hualde 1997a: 122 eta 126), eta baita Zugarramurdikoan ere (Gaminde 1998: 39 eta Montoya 2002: 73). Litekeena da antzina homogeneotasun handiagoa egon izana hizkera horien azentueran:

Gaurko lapurtera eta behenafarreraren azentuar i buruz ez in esan gauza handir ik . Dakigunaren arabera , euskalk i hauetan azentua ez da bere izgarr ia e ta esa ld i-mai lako fenomenoa da , f rantsesez beza la edo Mendeba leko s i s teman beza la , h i tz azentugabeek osatutako esa ld ie tan, e ta ez h i tz-mai lakoa. Gauzak horre la badira ere , egoera honek nahiko berr ia izan behar du leku askotan. Lehen esan beza la ,

40 Lapurdiko zenbait herritako azentua aztertu du Gamindek, eta, oro har, azentuera paroxitonoa nagusi dela erakutsi du (in Hualde 1997a: 108). 41 Salbuespenen artean mailegu zaharrak daude gehienbat, eta mendebaleragoko hizkeretan ere hala ebakitzen direnak: músika, dénbora…

79

XVIII . mende ar te gutt ienez gaurko Hondarr ibiko azentuarek in zer ikus i estua zeukan s is tema bat erabi l tzen zen Lapurdiko kosta ldean (Hualde 1994: 194) .

Oro har, Larresoroko hizkeran ez da oposiziorik egiten azentuaren

bidez; beraz, esan dezakegu hizkera honetan azentua ez dela bereizgarria. Hiru salbuespen hauek bakarrik aurkitu ditut:

l oría ( loria ‘a intza’) l ória ( lorea)

sar ía ( ‘sarea’) sár ia (saria) aldía ( ‘ txanda’ : ene aldía da) áldia ( ‘ondoan’: ene áld jan tzia )

Bigarren pare minimoa (sar ía-sár ia) Saran ere bada, Schuchardt-en

arabera (1992 [1922]: 257), eta baita Etxalarren ere, Gaminderen arabera (1998: 25). Esan dezakegu hizkera honetan si labaketa dela bereizgarria Hualdek Lapurdiko hizkera batzuetako azentuera azaltzeko darabilen terminoa hartuz , eta ez azentuera (Hualde 1997b: 2). Goiko adibideei helduz, bi kasuetan azken aurreko si laban jartzen da azentua, baina ezkerreko zutabekoek ez dute eskuinekoen si laba kopuru bera:

lo.r í .a ló.r ja sa.r í .a sá.r ja al .dí .a ál .dja

Kontua da erdiko bokalek si labatasuna galtzen dutela beste bokal baten

aurrean (goiko adibideetan, mugatzai lea lotzean), eta emaitza goranzko diptongoa izaten da ( ik. adibide gehiago fonologia sai leko 5.1.3.6. puntuan), Asteteren dotrinaren itzultzai leak Uztaritzerako adierazi bezala: “oua [ua] et ia se prononcent brièvement comme ne faisant qu’une seule syl labe” (1.or.) . Bestela esanda, oinarriaren amaierako erdiko bokalek diptongoa sortzen dute42; goiko bokalek, berriz, hiatusa. Hona hemen kontrastea erakusten duten zenbait forma43:

/gako-a/ gákwa vs. /hantu-a/ hantúia ‘handitua’ /haxe-a/ háxja ‘zama’ vs. /ogi-a/ ogía /hego-a/ hégwa vs. /zaku-a/ zakúia /galde-a/ gáld ja vs. /harri-a/ harr ía /haro-a/ hárwa ‘ (ahots) zarata’ vs. /gatu-a/ gatúia /jite-a/ y í t ja ‘ izaera’ vs. /hari-a/ haría

Ikus daitekeenez, hitzaren erroa goiko bokalez bukatzen denean ez da irr istari bihurtzen, eta horrenbestez ez du galtzen si labatasuna: ha.rrí .a,

42 Atal honetako 5.1.3.5. puntuan esan bezala, fenomeno hau ez da erabat betetzen, joera nagusiez hitz egitea beste aukerarik ez dago. 43 Honelako kontrasteak badira Ezpeletan, Lekornen eta Makean ere, Gamindek eta Salaberriak bildutako adibideen arabera (1997).

80

za.kú. ia44. Hualderen ustez, egoera hau “apur bat anomaloa” da (1997b: 2) , erdiko bokalek si labatasuna galtzen badute espero izatekoa delako goiko bokalek ere galtzea, testuingurua berbera izanik. Hualderen hipotesiaren arabera, irr istaritze araua sortu zen garaian bestelakoa zen goiko bokalen testuingurua. Garai hartan kontsonante epentetikoa (y , b) hartzen zuten goiko bokalek beste bokal baten aurrean, eta bere ustez kontsonante epentetiko horrek galarazten zuen irr istaritze araua ezartzea. Beraz, hipotesi honen arabera, irr istar itze araua baino geroagokoa da kontsonante epentetikoen galera.

5.1.6. Maileguen egokitzea

Frantsesetik hartutako maileguetan zenbait fonologia bilakaera gertatu da Larresoroko, eta, oro har, Ipar Euskal Herriko hizkeretan. Euskarak bereak ez dituen hotsak zuzenean frantsesetik hartu ditu, eta gehienak maileguetan bakarrik erabiltzen dira, gorago ikusi dugun bezala: kontsonanteetan, v [v] , z [z] , ž [Z ] , eta bokaletan maileguetako ü [y ] .

Bestalde, frantsesezko zenbait ahoskera arau euskaraz ere betetzen da.

Hori gertatzen da en, in > an eta au > o arauekin: en , in > an, en : anve lopa ‘gutun azala’ (fr . enve loppe) , tanzionia (fr.

t ens ion) , enzéminatu (fr . insémination) , ampronta ‘mailegua’ (fr . emprunt) , manta (fr . menthe) , zantimetra (fr . cent imètre) , ánkrja ‘1. aingura (fr . ancre) . 2. idazteko t inta (fr . encre) ’ , eta bide beretik ankriera ‘ t inta ontzia’ (fr . encr ier) , anvantera ‘ inbentarioa’ (fr . inventaire) , enfekzione (fr . in fe ct ion) , enternet (fr. internet) . . .

au > o: prekozione (fr . précaut ion) , o torruta (fr . autoroute) , otomatika (fr .

automatique) . . . Frantsesez e mutuz bukatzen diren hitzak -a i tsatsidunak bezala jokatzen

dira euskaraz: móntra ‘ordularia’ (fr . montre) , t e l e fona (fr . t é l éphone) , mikróba (fr . microbe) , krabáta ‘gorbata’ (fr . cravate) , f l éxa ‘gezia’ (fr . f l è che) , bí la ‘behazuna’ (fr . bi l e) , gráma (fr. gramme) , t rántxa’at tomate ‘ tomate xerra bat’ (fr . t ranche) , [autoko] fárak ‘argiak’ (fr . phare) , kréxa ‘1. Eguberrietako jaiotza. 2. haurtzaindegia’ (fr . crèche) , xéka ‘ txekea’ (fr . chèque) . . . Eta frantsesez kontsonantez bukatzen diren hitzak ere bide beretik jokatzen dira gehienetan: brazele ta (fr. brace l e t) , mef ianta (fr . méfiant) , e s tomaka (fr . es tomac ) , di feenta (fr . di f f érent) , tr ikóta (fr . t r i cot) , blónda ‘ i lehoria’ (fr . blond) . . . Hala ere, beti ez da gordetzen bukaerako -a hori ; esate baterako, kliánta bat ‘bezero bat’ (fr . c l i ent) da ohikoena, baina kliant bat ere zi legi da.

Martin Haasek harira datorren gertakari berri batez hitz egiten du erdal

hitzen mailegatzeari eskaini zion art ikulu batean. Hauxe dio (1990: 412): “Zalantzan jartzen dut, iparraldeko jendeek t e l e fono onetsiko duten, espainolegi zaielakoan; baina kilometro entzun dut iparraldean prestigio

44 Ekialderago Aiherran, adibidez ez dago bereizketarik, eta diptongoa egiten da goiko nahiz erdiko bokalekin (Hualde 1997a: 107).

81

soziala duten jendetan. Hegoaldetik eragin garrantzitsuaren azpian beste o bukaerareki lako hitz batzu erabiltzen dituzte eta euskara batuan hitzak bi latzen. Uste dut, horrela hedatuko direla forma horiek.” Nik ez dut inoiz aditu -o bukaerarik horrelakoetan, baina, jakina, nire berriemaileak ez dira “prestigio soziala” duten jendeetarik (Haasek berak irakasleak eta apaizak izaten direla dio oin-oharrean). Ikusi dudana da gazteei ez zaizkiela adinekoei bezain arrotz egiten. Pentsatzen dut, kilometro-ren kasuan, Gipuzkoako ikastolen festa izan daitekeela horren arrotz ez egitearen arrazoia. Turismo hitza ere, turi smo bulego hitz elkartua hedatzearen eraginez, ez da arrotza gazteentzat (adinekoek tur isma erabiltzen dute).

Bestalde, frantsesezko atzizki batzuek ordain sistematikoa dute euskaraz.

Adibidez, frantsesez - i f / - i ve atzizkia dutenek - f hartzen dute euskaraz: esport i fa ‘kirolzalea’ (fr . sport i f) , aper i t i fa ‘ janaurrekoa’ , koperati fa ‘kooperatiba’ . . .

Erdal - ( t ) ione-k, berriz, -zione eman du hizkera honetan: espl ikazione

‘azalpena’ (fr . expl i cat ion) , anfekzione ‘ infekzioa’ (fr . in fe ct ion) , konpa(ra)zione ‘adibidez’ (fr . comparaison) , obl igazione ‘eginbeharra’ (fr . obl igat ion) , okupazione ‘zeregina’ (fr . occupat ion) , yeneazione ‘belaunaldia’ (fr . générat ion) , operazione ‘ebakuntza’ (fr . opérat ion) , pozizione ‘kokagunea’ (fr . posi t ion) , t e l ebizione ‘ telebista’ (fr . t é l év i s ion) , azoziazione ‘elkartea’ (fr . assoc iat ion) . . .

Frantsesezko -eri e atzizkia -er ia ebakitzen da: xarkuter ia ‘urdaitegia’ (fr .

charcuter i e) , bolanyer ia ‘okindegia’ (fr . boulangeri e) , taner ia ‘zurrategia’ (fr . tanner ie) , buxeria ‘harategia’ (fr . boucherie) , l e t er ia ‘esnetegia’ (fr . la i t er i e) , f r exider ia ‘hozkai lua’ (fr . Frig idaire) , . . .

Frantsesezko -age atzizkiak bi emaitza izan ditu: -a [Z ]a eta -aia ( lehena

askoz arruntagoa da): paia & pa [Z]a ‘orria’ (fr . page) , plaia & pla[Z ]a ‘hondartza’ (fr . plage) , xoma [Z ]a ‘ langabezia’ (fr . chômage) , gará[Z ]a ‘garajea’ (fr . garage) , xofá [Z ]a ‘berogailua’ (fr . chauf fage) , gr iyá[Z ]a ‘burdinazko hesia ( leihoetan-eta jartzen dena)’ (fr . gri l lage) . . .

Azkenik, erdal -on > -oin bi lakatu da hitz batzuetan, hala nola mailegu

zaharretan: garratóin ‘arratoia’ , patró in , arrazóin , sasóin, botó in, kartó in45. . . Mailegu berriagoetan, berriz, -oin atzizkiarekin batera Nafarroa gehienean erabiltzen den -on ageri da: balkóna ‘balkoia’ , xiñóna ‘mototsa’ [fr . chignon ] , fanfarrona , biberona. . .

45 Ematen du oraindik emankorra dela Ipar Euskal Herrian. Adibidez, saskibaloina entzun izan dut Baionako Gure Irratia-n.

82

5.2. Izenaren morfologia 5.2.1. Deklinabidea 5.2.1.1. Absolutiboa 5.2.1.1.1. Singularreko aldaera -a da, pluralekoa -ak , eta mugagabeko forma hitzaren oinarria46 bera, agerian kasu markarik ez duenez gero. Absolutibo kasua hartzen duen oinarria erdiko bokalez bukatzen bada, gehienetan ez beti erdiko bokal hori i txi eta goranzko diptongoa sortzen da (goranzko diptongoak eta azentua, ik. 5.1.3.6. eta 5.1.5. atalak). Oinarriaren bukaeran goiko bokalak badaude, berriz, hiatusa sortzen da, eta goiko bokala u bada, gehienetan kontsonante irr istari bat sartzen da epentesi gisa (u-ren palatal izazioa, ik. 5.1.3.1. atala) . Kontsonantez edo a bokalaz bukatzen diren oinarrietan ez dago ezer aipatzeko modukorik.

5.2.1.1.2. Plural hurbileko atzizkia ez da erabiltzen Larresoron, ez lehenbiziko pertsonan eta ez bigarrenean47: yoan bear duu biak; zuik biak. . . Beste honetan absolutiboan eta destinatiboan erabil i zuen hiztunak (kasu guztietan betetzen da): denak yendiak gia, iuzkiak beotzen du denentzat . Horien antzeko adibideak lehenbiziko eta bigarren pertsonakoak aipatzen ditu Lafittek bere gramatikan (1995 [1944]: 95):

Anaia e ta biak he ldu g ira ( ‘mon frère et (moi) nous venons tous les deux’). Joanes , Piarres e ta , zoazte hiruak hir irat ( ‘al lez tous les trois à la vi l le’) .

Baina mugatzai le hurbila erabi l i izan omen da l i teratur lapurtera

klasikoan, Ithurriren gramatikaren arabera behintzat:

Les auteurs du se iz ième et du d ix-sept ième s ièc les remplacent , quelque-fois , par o l a le t t re a ou e qui précède la dern ière le t t re du suff ixe . Hauk guz i ok , pour hauk guz iak , tous ceux-c i (1979 [1895] : 4) .

Azkuek Leizarragaren eta Axularren adibideak dakartza bere Morfolog ia-n (1969b [1923]: 270), eta, honen arabera, Nafarroa Beherean ere baziren arrastoak: gaudenok, g irenok…

5.2.1.1.3. Kasu hau gobernatzen duten elementuen artean postposizioak eta aditzak daude. Postposizioetan gainerako hizkeretako erabilera berak ditugu (adibidez, otsai la arte , zazpi onak arte , i lae te ’at barne…), kontra postposizioaz osatutako hau izan ezik: zuzen kontra . Gehienetan edute genit iboa edo datiboa eskatzen du, baina absolutiboarekin esaten da gaur egun, eta hala ageri da Uztaritzeko dotrinan ere (24. or) : bertzeena ebats iko ez dugu ez atchiko (sic) zuzen contra. OEH-n mugagabea duten kasu asko dago: haize-kontra, natura-kontra. . .

Beste hauek osagarrian absolutiboa eskatzen duten aditzak dira:

46 (Erroa + eratorpen atzizkia). 47 Hala ere, sarri artio!, ikus artio! eta antzeko agurretan gorde da.

83

Aski zuela bee part ia emait ia . Eta ama, bakizu, urus de la hola ikust ia . Ezta errex e auen atxikaaztia! Obliatuiak ginen zortzi -amar egun oian eoi t ia . Eta gertatzen ere zaaloaikin emait ia ! Elgar ai tzen dute biziki ai ta-semek . Maite du y i t ia o la bere gostuko yendetaat . 48

5.2.1.2. Partitiboa Kasu partit iboaren atzizkia - ik da, bokal arteko dardarkari bakuna galdu

egiten baita ia beti . Absolutiboko aldaeretan hitzen -a organikoari eusteko joera badago ere, partit iboko aldaeretan gal daiteke, arrazoi fonologikoengatik:

Eskol ik ez da / ezpaitzen eskolaik denboran.49 Larroson oino ez da ikasto l ik. Serorik ez da. Denbora e tan ez bai tzen pi lul ik . Nok ez du orai arrangurik? Len, bakizu, e tzen pikurik-eta uai bezala . 50 Gainerakoan, ohiko kasuetan erabiltzen da. Alde batetik, ezezko esaldiek

eskatuta:

Orroi tzen g ía, e tzen yatekoik eta azukreik eta e tzen xokole t ik e ! (Lar.) . Neguan eztu biziki e lurr ik i t en emen (Lar.) . Aitaamek eztakite eskuaraik bate (Uzt.) . Nik eztut pleñi tzekoik (Uzt.) . Bestetik, galde perpausetan eta baldintzazkoetan erabiltzen da partit iboa,

baina atzizki gabeko adibideak ere badira. Gauza bera gertatzen da superlatiboan (nexkarik pul l i t ena eta nexka pul l i t ena) , baina lexikal izatuta gelditu da seurrenik aditzondoan.

Aski , f rango eta horien moduko zenbatzai le zehaztugabeekin ere badira

adibideak. Horrelakoak baiezko perpausetan izaten dira, eta sintagmari bal io enfatikoa emateko erabiltzen dira gehienetan:

Gaixoa, izan tzuen lanik aski be inan…

Gero bidia hartu duu frango goizik . Anitz bada yuaiten denik erosteat . Baiezko perpausetan bestela ere ager daiteke, hau da, inongo zenbatzai le

zehaztugabeak eskatu gabe, besterik gabe enfasia emateko; adibidez,

48 Pluralean jokatzen da jende izena, Iparraldean tradizio handiagoa du (ik. OEH, jende sarrera). 49 Pertsona berak esandakoak dira biak. 50 Fr. piqûre, ‘injekzioa’.

84

EHHA-k Uztaritzen bildutako oian ortan bada onddoik! nahiz oian ortan bada onddo!

Part it iboa modu aditzondoak eratzeko ere erabiltzen da (erre ik, eg inik…),

eta horrek -ko atzizkia hartuz gero mendeko perpaus erlatiboak egiten dira, izenlagun funtzioan:

Belarrez inikako zer bat (Lar.) . Hanitz urtez buuian atxiki ikako idera o i (Lar.) . Zuk emanikako xareta ua (Uzt.) . Uztaizt ik kanpo y inikako yendiak (Uzt.) .

Gainera, predikatuan ere aurki daiteke part it iboa, adizlagun bihurturik:

gazteik, xutik, huts ik, barurik. . . Denbora adierazten duten adizlagunetan ere ager daiteke: goizean goizik

yoan da (Lar.) . Baina halakoetan bi formak erabiltzen dituzte, partit iboduna eta gabea. Josu Pikabearen arabera, partit iboduna da bietan berriena, eta hemeretzigarren mendean hasi zen hedatzen Lapurdiko eta Nafarroa Behereko idazleen artean (1993: 284-285).

Ordena adberbio hauek ere partit iboa hartzen dute: l ehenbizikoik,

bigarrenekoik, hirugarrenekoik. . . Uztaritzeko dotrinan forma horiek berak azaltzen dira, hiruretan partit iboarekin (33.or) : l ehenbizikoic , b igarrenekoic , hirugarrenekoic .

Lokai lu batzuek ere har dezakete partit iboa. Horren adibide da segurik

‘behintzat’ lokai lua (Euskaltzaindia 1990: 76):

Eztu iduri , ez, o ino seurik! Eztu eg ia erran, ene ustez seurik . Doniane Loizunen e l izako bidian badia bia seurik izigarri onak t i enak (Uzt.) .

Kontzesio perpausak osatzeko ere erabil tzen da partit iboa zenbait aldiz.

Horrelakoetan aukeran izaten da inesiboa eranstea, eta, beraz, berant izanik e edo berant izanikan e ager daiteke , esanahiari inongo ñabardurarik erantsi gabe:

Kadera pl iant ian izanikan e (Uzt.) .

Samurtuik e (Lar.) . Idazle lapurtarrek askotan erabiltzen zuten partit iboa gabe hitzari

erantsita, Uztaritzeko kristau-ikasbideko adibide honetan bezala (47. or): nahi gaber i c bekhatu mortal bat ahanzten bada, koes io ona di take? Aditzaren segidako gaber ik hori Leizarragak ere erabiltzen zuen, baina gaur egun ez da erabiltzen:

Bataiatu gabe (Lar.) . Muitu re gabe (Lar.) . In gabe (Uzt.) . Neok eakuts i gabe (Uzt.) .

85

Azkenik, barne postposizioak gobernaturik ager daiteke parti t iboa, denbora bal ioarekin: urte laburr ik barne . Jabego genit iboaren atzizkiarekin ere erabiltzen da postposizio hau aste baten barne , eta baita absolutiboarekin ere: urte bat barne . Postposizio honekin partit iboa erabiltzeak badu tradizioa. Hemeretzigarren mendeko Uztaritzeko adibideak dira hauek denak, aurreneko biak Martin Duhalde uztariztarrarenak eta azkena Uztaritzeko dotrinakoa:

Mila mender ik barnean (1978 [1809]: 167).51 Oren gut ir ik barnean (1978 [1809]: 213).

Dembora laburri c barnian ‘ahal bezain laster ’ (124. esk. , 47. or).

5.2.1.3. Ergatiboa

Mugatu singularreko atzizkia -ak da, pluralekoa -ek , eta, inguru guztian bezala ( ik. Lafitte 1981: 404), bereizi egiten dira absolutibo pluraleko -ak eta ergatibo pluraleko -ek . Pluralean, oinarria e-z bukatzen denean, Lafittek adierazi bezala, “par euphonie, on réduise les deux e à un seul” (1995 [1944]: 57). Hori ez da ergatiboarekin bakarrik gertatzen, -ee- dagoen edozein ingurune fonologikotan baizik (semeri , gazten, i luntxetan…) . Adibide hauek ergatibo pluralarenak dira:

Elgar ai tzen dute biziki ai ta-semek .

Biziki e lgar laguntzen dute uaiko gaztek . Euskara orokorrean ohikoak diren logaleak nago, be ldurrak nago eta

halakoak ez dira ergatiboarekin jokatzen, inongo atzizkir ik gabe baizik: loal e niz , gose niz, egarr i niz, be ldur niz, hotz niz. . .

5.2.1.4. Datiboa 5.2.1.4.1. Mugatu singularrean -ai dago, hizketa bizian ia beti galtzen da-eta bokal arteko dardarkaria, part it iboarekin bezala. Uztaritzeko dotrinan, berriz, -ari agertzen da gehienetan, eta behin bakarrik -ai .

Mugatu pluraleko atzizkia -eri da: dener i , yende arrotzer i , er i er i , haurrer i , e i er i ‘haiei ’ , gazter i , behier i , animaler i , t t ip ier i , zerbi tzarier i , langi l er i , eskolako gazte ’atzueri , dendarier i , xaarrer i , bakantzerrer i . . . Noizbait aditu izan dut dardarkari ubularea bokal artean: bierr i (Uzt.) . Aipagarria da Uztaritzeko dotrinan eta orobat Hazparnekoan eta Baigorrikoan ez dagoela -eri-ren arrastorik. Datibo plurala beti da - er Uztaritzekoan: zordun diener , oner , gaichtuer , jakinsuner , gaizki e i l er , gogueter , t entazioner , se induien idurier e ta er l ekier, ezkontzen diener , guzier . Gaur egun ez da ezinezkoa -er entzutea, baina - eri baino askoz ere gutxiago erabiltzen da:

Gure kart iereko yende xaarrer komunionea ekartzen (Lar.) .

Aurrer plazer i t eko artu g inuin ua (Uzt.) . Azkuek -*er i > -er kontrakzioz gertatu dela zioen bere Morfologia-n

(1969b [1923]: 329): “Gizoner de los dialectos BN, R y S es muy

51 Postposizioa bera inesiboko atzizkirik gabe erabiltzen da gaur egun.

86

probablemente contracción de g izoner i”. Baina nahiko bitxia l i tzateke azken bokal hori erortzea, i-k bukaerako posizioan gordetzeko joera baitu (FHV : 135). Gainera, arrazoi dute, nire ustez, Altunak eta Azkaratek Euskal morfo log iaren his tor ia-n Azkueren baieztapena dudan jartzean (2001: 89). Izan ere, zergatik galduko l i tzateke - i hori , hain zuzen datiboko marka dena? Gainera, harrigarria l i tzateke hemeretzigarren menderako kontrakzioa duen forma zabaldua egotea (Uztaritzeko dotr inaren arabera) eta gero jatorrizko forma kontrakziorik gabea berreskuratzea.

-E-z bukatzen diren hitzetan - i er i ere entzun izan dut pluralerako,

disimilazioaren eraginez: bertzier i (Uzt.) . Baina seme izenarekin, adibidez, beti aditu dut semeri edo semer . Sacaze-ren datuetan hitz horrexen datibo pluraleko forma azaltzen da (All ières 1961: 65. mapa): Uztaritzerako semier i ematen du, Larresoro eta inguruko herrietarako semeri , eta -er , berriz, Zuberoa eta Nafarroa Behere osoan eta Lapurdiko Kanbon agertzen da (All ières 1961: 103).

Bestalde, Bonapartek hemeretzigarren mende erdialdean herriz herri

egindako galdekizunetan g izoner ageri da Lapurdiko herri hauetan (12. esk.) : Larresoro, Uztaritze, Ezpeleta, Itsasu eta Kanbon. Beste hauetan, berriz, g izonei : Zuraide, Ainhoa, Arrangoitze, Azkaine, Getaria, Bidarte, Basusarri eta Milafrangan.

Nonbait denetan antzinakoena -e i atzizkia da, Lafitte-ren arabera (1995

[1944]: 60): “La forme classique du datif pluriel est -e i ; mais chez les modernes on trouve une r euphonique intercalée entre les deux voyel les: -er i ; bien plus, le i disparaît et l ’r f inale sert souvent de désinence dative: -er . Ainsi le datif pluriel de buru se présentera sous trois formes: buruei , buruer i , buruer .”

Mitxelenak dioenez, hiru forma horietan - er da ekialdekoena (1972:

110), eta badirudi bakan agertzen dela lapurtera l i terarioan (Pikabea 1993: 47).

5.2.1.4.2. Funtzio nagusia zeharkako osagarriarena da, baina horretaz gain ‘egokitu’ aditzaren ordaina da honelako egituretan: zuri da de l iberatzia ‘zuri dagokizu’52. Frantsesaren kalkoa da, c ’ e st à to i de + infinit iboa egiturarena. Ematen du aspaldit ik dela ezaguna hizkera honetan, Uztaritzeko dotrinan behintzat bada honelako adibide bat (17. or.) : ontsa diozu, Eliza-g izon jakinsuner de la e t ’ ez zuri f edezko gauza guziez khondu emait ia .

Bestalde, zenbait aditzek, adizlagunek eta postposiziok gobernatzen dute

kasu hau. Aditzen artean aipatu behar da pentsatu : preseski pentsatzen nuin horr i (Uzt.) . Arestian bezala, frantsesaren eragina sumatzen da hemen ere, frantsesez penser à baita (pentsatu-ren osagarriaren bi lakaeraz eta xehetasun diakronikoez, ik. Pikabea 1993: 143). Gaur egun oso zabalduta dago hau, ahoz zein idatziz. Hauek Itxaro Borda idazlearenak dira:

52 Mendeko perpausean aditz izena azaltzen da beti.

87

Elena-s igne part i cul i er , neant-gauza arrunte i pentsatzen ari zen (1987: 7). Karl i pentsatu zuen (1987: 92).

Ohartu aditzak ere datiboa eska dezake osagarrian: enintzen bate oartuia

orr i . Jean-Baptiste Dirassar-ek zutabe batean idatzitakoa da beste hau (Sud Ouest , 99/10/29): aintzineko urte hor ie tan ere ohartuak ziren gauza berari . Eremu zabalagoa hartzen du [ohartu + osagarria datiboan] egiturak; ondoko hau aezkerazkoa da (Camino 1997: 404): ura e tze goartu nir i . Instrumentala ere onartzen du aditz honek, baina adierak ez bide dira berdin: Lafittek (1965: 176) dio zerbaitez ohart ‘qui s ’aperçoit de quelque chose’ dela eta lanari ohart ‘attentif au travai l ’ .

Era berean, zerrenda honetan sartu beharrekoak dira f ida izan eta f idatu

aditzak: eniz sobera f ida ene buruiari . Kasu instrumentala eta inesiboa ere onartzen ditu f idatu aditzak osagarrian, baina datiboa ere nahiko aspaldikoa da (Leizarragak erabiltzen zuen; ik. OEH , f idatu sarrera) . Frantseseko à preposizioaren eragina izango da hemen ere seguruenik (adib. j e fa is conf iance à mon ami ) .

Bestalde, ‘ekintza’ adierazten duten aditzekin erabil i izan da datiboa

osagarrian (bermatu, ausartatu, jo , lo tu…), “erlea lanari lotzen da” bezalakoetan (Ortiz de Urbina 1995: 586): lo tuia zen izigarr i pul l iki eskuarai . Lotu aditzak, ekintza adierazteaz gain, ‘heldu, oratu’ ere esan nahi du ( ik. lo tu (3) sarrera, Sarasola 1996: 532). Kasu horretan erraz hartzen du datiboa aditz honek: hola zen , buuiai lo tuia ‘eskuak burura eramanda, burua heltzen’ . Ohikoa da jarraiki edo seg i tu bezalako aditzekin ere: e l izar i yarraikia da & e l izari seg i tuia da ‘e l izkoia da’ . Gisa berean erabiltzen da atxiki aditza: biziki atxikia da herr iai ‘biziki atxikia da herriari ’ (Ja.) .

Adizlagunek ere goberna dezakete kasu hau. Hala ere, gehienak beste

kasu batzuekin ere erabiltzen dira. Hona hemen osagarrian datiboa onartzen duten adizlagun batzuk:

- Goiti : karrikari go i t i , patarrari go i t i . . . 53 - Behíti & beit i : maldari behí t i baina gue bide o i bei t i . - Hurbil : bideari hurbi l , ardi bordari urbi l . . . 54 - Goait: hari guai t . . . - Beha: zerbet i bea eoki ; hets i portal iak eta egoi t en da or , o i loeri bea. . . Azkenik, eman ditzagun datiboarekin erabiltzen diren zenbait

postposizio: - Buruz: heier i buuz yin tzien ; zuri buuz e ldu niz. . . - Esker: adixkide e i er i esker ; gu bezalakoer i esker . . .

53 Lafitteren ustez, datiboak ñabardura semantikoa ekartzen du mendiari goiti bezalakoetan (1995 [1944]: 426): “Le datif marque un certain effort.” 54 Hurbildu aditzak ere har dezake datiboa, Eguberriri hurbiltzen gaituen berria bezalako esaldietan (Gure Irratia, 1999/12/11).

88

- Kontra: murru bat i kontra (Uzt.) , larruiar i kontra (Lar.) . . . XIX. mendetik aurrera agertzen da datiboa postposizio honekin (ik. OEH , kontra sarrera) .

5.2.1.5. Edute genitiboa 5.2.1.5.1. Pluraleko forman (-en) ez dago aipatzeko modukorik. Singularreko -aren atzizki mugatua soi ltzeko joera dago: -aren > -aen > -ain : senarrain, semiain, Arantxain, mutt ikoain. . . Tarteko -aen hori ere entzun daiteke batzuetan (gutxitan): hazi laen, aurraen. . . Eta batere soi ltzerik gabe ere bai : oto i tzaren, amaren. . . Uztaritzen -aan da nagusi , tarteko -aen hori asimilatuz: nexkaan, kozinaan. . .

Uztaritzeko dotrinan ere soi ldutako eta soi ldu gabeko adibideak daude:

al ferker iaren (35. or.) , haen ‘haren’ (21. or.) , j e los ia in (35. or.) . Bigarren hori kasu horretan bakarrik agertzen da, hots, erakuslearekin. Gaur egun, hirugarren graduko erakusle singularrean nekez gertatzen da soi ltzea: haren edo harren da mugatu singularreko aldaera. Uztaritzeko dotrinan, aldiz, hamasei aldiz agertzen da hain forma soi ldua, bost aldiz haen eta hirutan bakarrik haren. Genitiboaren gainean eraikitako beste kasu batzuetan ere bada soi ltzea: noin ganic (8. or.) , arimaintzat , gorphutzaintzat (26. or.) . . . Gaur egun ere badira genit iboaren gainean eraikitako forma soi lduak, joera erabatekoa ez bada ere: g izonain baitan (Lar.) , haurraingat ik (Lar.) , nausiaantzat (Uzt.) , kusiaandako (Uzt.) . . .

5.2.1.5.2. To-Gen egiturez jardutean azalduko den bezala, aditz izenaren objektua genit iboan ematen da askotan (ik. s intaxi sai leko 5.4.4. puntua): zernain eg i t eko (Lar.) ; haren ikusten i i lki niz (Uzt.) ; berek nai dutenain eg i t en (Lar.) ; diruain unkitzeko (Lar.) . . . Gehienetan aditz izenaren ezkerrean erabiltzen den arren, ager daiteke honen eskuinean ere, nolabaiteko hanpadura emateko edo:

Eldu omen tzako galdai teat zomet hi tzen (Uzt.) . Usu te l e fonatzen dio yakiteko berr i en (Uzt.) .

Postposizio eta adizlagun batzuek ere gobernatzen dute kasu hau: - Kontra: ene kontra (Lar.) . . . - Buru: denborain buruian (Lar.) ; zortzi i laeten buruian (Uzt.) . . . - Plazan: horren plazan ‘horren ordez’ (Uzt.) ; garbiak eman zikinen plazan (Uzt.)55. . . - Gain: bidian gainian ‘bidearen gainean’ (Uzt.) ; zurain gainian (Lar.)56. . . - Barne: hi laete ’aten barne (Uzt.) ; aste ’aten barne (Uzt.) . . . - Goait : haren guait ‘haren zain’ (Lar.) . . . - Xeka: ardi esniain xeka ‘ardi esnearen xerka’ (Lar.) . . . - Mende: nausiain menean (Lar.) . . . - Isi l ik : aitaren ixi l ik ‘ai tak jakin gabe’ (Lar.) . . .

55 Frantsesezko à la place esamoldearen itzulpena da. 56 Batzuetan ‘arte’ esan nahi du gain postposizioak: hiru anaia día, bi bitxi eta bertze aneia, hiru, eta ezta hiruen gainian batto bezik ezkonduik ‘hiru anaia dira, bi biritxi eta beste anaia, hiru, eta ez da hiruren gainean bat baizik ezkondurik’ (Uzt.).

89

Zenbait postposizio eta adizlagunetan erraz ken daiteke -en atzizkia, eta

inongo kasurik gabe erabil i . Hori gertatzen da aitzin, g ibel , gain, barne , ondo, a lde eta horien antzekoekin eratzen direnetan. Esate baterako, bidian gainian a ipatu dugu goian, baina horren aldamenean bada kasurik gabekoa ere: konazpikoa emana zuin tr ikota gainet ik . Gainera, badirudi ekialdean aspaldikoa dela genit iborik ez agertzeko joera (Euskaltzaindia 1993: 159): “Mendebaleko ohitura gehienbat lehenengoaren aldera makurtzen bada ere [zubiaren azpian ] , Leizarragak Populu guzien beg i tarte ai tzinean edo hire ju jamendu ai tzinean bezalakoak ere erabiltzen ditu.”

Ekialdeko hizkera batzuetan (adibidez, aezkerarako ik. Camino 1997:

378) jabego genit iboa destinatiboaren bal iokidea da zenbait aldiz, eta to , hire ‘ to, hiretzat’ bezalakoak erabiltzen dira. Larresoron entzun daitezke kaka hire bezalako esamoldeak.

5.2.1.6. Leku genitiboa 5.2.1.6.1. Singularreko aldaera -ko da, eta pluralekoa -etako . Bizidunekin -en bai tako erabiltzen da: haren bai takoa (Lar.)57. Leku izen berezietan, e paragogikoa dago kontsonantez bukatzen diren izenetan. Mitxelenaren arabera, leku kasuetako - en , -eko , -et ik (…) bukaeretako -e bokala hartuta sortu da (FHV : 133-134), eta bide horretatik azaltzen ditu Parise edo Akize ( lat . Aquis) bezalako absolutiboak. Nik absolutiboan -a ere entzun dut: Paisa, Uztai tza, Hazparna, Arrangoi tza. . . Gaur egun, leku kasuek ez dute beti bokal paragogikoa gordetzen: Uztaizko orokorra dela uste dut.

Jabegoa adierazten duten izenlagunak sortzeko bi atzizki forma daude:

-ko eta - tako . Oinarrian izena dagoenean -ko erabiltzen da gehienetan, baina - tako duen bat behintzat bada: hirugarren adinetakoak , adinetakoa da. . .

Haatik, [ izena + izenondoa] egiturari erantsiz gero, -ko besterik ez da

erabiltzen, l i teraturan gauzak bestela izan badira ere (gai honetaz, ik. Euskaltzaindia 1995: 178; [34. araua]) : yendetasun handikoa , gostu onekoak, usain oneko lore ’atzu (Uzt.) . . . Izan ere, Iparraldeko testuetan askotan - tako forma dute horrelakoek, baina - ta- horrek ez dut zerikusir ik lokatiboarekin, ‘edute’arekin baizik. Altunak eta Azkaratek bi ldutako adibideetako batzuk dira hauek (2001: 14-15):

Gende v i c i tze gai chtotaco guciac ‘bizitza gaiztoa duen jendea’ (Leizarraga).

Egundano yçan daya ni bay dichatacor ik? (Etxepare). Ehon erakuts iko zai ta anderaurenik, ez e ta neskatorik ni nizan bezain zor i gai tzetakorik? (Oihenart) . Cenbait presuna hain ( . . . ) fama handitacor i c (Axular). Ussain onetaco çur mota guciac (Haraneder).

Oinarrian [zenbatzai lea + izena] dagoenean ere -ko nagusitzen da:

Berreun eta berroi tamar pintako barr iketan .

57 Testu zaharretan gehienbat edute genitiborik gabe (124. esk., 29. or.): Jinkua baithako espeantza.

90

Emeetzi urteko guziak al txatu ziuzten. Sei mi la metre karrekoa (Uzt.) .

5.2.1.6.2. Sintagma mota askok hartzen dute atzizki hau, eta, ondorioz, erabi lera zabala du. Adibidez, leku-denbora kasuak izenlagun bihur daitezke -ko atzizkia gehituz, amarenganako errespetua bezalakoetan (Lar.) . Era berean, hainbat adizlaguni lotuta erabil daiteke izenlagun moduan: hareki lako maitasuna (Lar.)58, bankoan sarturikako sosa (Uzt.) , Baionaateko otobuza (Uzt.) . . .

Azken adibide horren hari t ik aipatu nahi nuke adizlagun batzuetan bi forma sortu direla, adlatiboari lokatiboa gehiturik: etxe izena adibide modura hartuz, e txerako eta e txerateko . Pikabeak dio hemeretzigarren mendea arte ez dela agertzen bigarrena (1993: 109-110). Nonbait , ekialdeko idazle nafar-lapurtarrek hedatu dituzte e txerateko bezalakoak, XIX.etik aurrera. Gauza bera gertatu omen da gainerako / gainerateko bikotearekin (1993: 107-108). Larresoroko gaur egungo ahozko euskaran erabiltzen dira honelako adizlagunak: g ibe latekoan , hunatekoan, Lurdeatekuan… Maurice Souberbiel le Uztaritzeko auzapezaren hitzaldian ere mendiratekoan eta e t cheratekoan azaltzen da (1921: 715-716).

5.2.1.6.3. Euskara orokorrean bezala, nongo , noizko eta zertako adierak ditu:

Otoko piezak . Atzoko undarra . Biarko eguna pausuko .

Lehen bi adibideetan izenlagun funtzioa du lokatiboak, baina

hirugarreneko pausuko hori adizlaguna da, eta adizlagun funtzioan -ko erabiltzen da Larresoron, ez - rako . Beraz, testuinguruaren arabera izenlaguna nahiz adizlaguna izan daiteke -ko . Izenlaguna da lehenengo adibidean eta adizlaguna beste bietan:

Kanpañan etxeko gauzak i ten di tu ‘ditugu’ , ez g ira gu yoai ten biziki buxeriaat . Maatsa re i t en du ‘dugu’ , aurrek eta yateko ta anitz… bainan etxeko. Ez bai tu i t en guk gasnik e txeko doia baizik.

Hona hemen ‘denbora’ eta ‘helburua’ adierazten duten adizlagunak:

I luneko bear g inuen sartu . Ezteie tako . Sasoineko alo i tze ’uzulaik (Uzt.) . Launbata ta iandia formazioneko (Uzt.) . Ene alaba anboxatuia izan tzen l enbizikoetaik laneko ‘ lanerako’.

58 Uztaritzeko dotrinan bada honen antzeko bat: Jinkotasun beraikilako batasunian (16. or.). Baita honelako atzizki osatuak ere: Jinkuainganikako dohain bat (29. or.); hura da Jinkua ofentsaturikako damu eta urriki naturalezaz goragoko bat (45.or.).

91

Denbora adierazten duten xedezko adizlagunetan destinatiboa agertzen da maiz: zonbei t egunentzat bedeen yoan bear tze la; lau egunentzat yuan da. . . -Endako ere erabi ltzen da horrela, baina gutxiago.

Bestalde, hartako & hortako motibatibo bal ioarekin erabiltzen dira

askotan:

Eta hartako naiago dut… ‘horregatik’ (Lar.) . Aitaan arreba ez be i tzen esposatuia, hartako arek eman du i loba’at i , e ta artako g ia bi zer (Uzt.) .

Galdetzai le gisa ze(r) tako erabiltzen da motibatiboan59:

Zetako eztut erran bear? Zetako e tzira e txea y in nai? Zertako eg i ten duten eztakiu. Oi zetako hasia nuin? (Uzt.)60. Oi erraten tzuten anitzek han, eskualdun bei la bal in bazen zetako e tzuten oto i tzetan eskuaraz zerbai t erraten (Uzt.) .

5.2.1.6.4. Kausa perpausak sortzeko bal iatzen da -kotz atzizki osatua, eta adizki jokatuari eransten zaio:

Urbil delakotz . Idor tzelakotz denboran . Zu zie lakotz (Uzt.) . Zuk erran dautazulakotz (Uzt.) . Eskuaraz mintzo zelakotz (Uzt.) .

Aditzetik kanpo, xedea adierazten duten adizlagunetan erabiltzen da,

baina beti - tz hutsa duena, ez Lafittek aipatzen duen - tzat atzizkiduna (1995 [1944]: 158): “On ajoute parfois tzat ou seulement tz pour mieux marquer la destination. Ex. : behingotz , pour une fois; bethikotz , pour toujours”. Azkuek ere aipatzen du zenbaitetan ñabardura semantikoa ekartzen duela bukaerako - tz instrumentalak (MV : 335). Hona hemen maiz erabiltzen diren batzuk: ordukotz, l enbiziko aldikotz, azken aldikotz, bethikotz (Souberbiel le 1921: 717).

Konparazio egituretan -ago atzizkiari erantsita azaltzen da -ko : ni be ino

gaztiaukoak ; yoan den ast ian edo aintzinaukoan. . . Baina ez da sistematikoa: berriemaile batek ia bata bestearen segidan esan zituen hauek: ni beno handiokoa da / arreba be ino lodiau da .

Azkenik, zenbait postposiziok gobernaturik erabiltzen da kasu hau:

Alde: Gaaziko aldekua, Baigorr iko áld jan, Ezpeletako aldeat . . . Ondo: e skolako óndwan. . .

59 Uztaritzeko dotrinan ere bai (12. or.): - Sinhesten duzu? Bai, jauna, sinhesten dut.

- Zertako? Zeen Jinkuac hola erakutsi baitio eliza ama seinduari, eta elizac guri.

60 Elkarrizketako haria galdu zuen batean esan zuen.

92

Parte: Baigorr iko part ian (Uzt.) . Partez: eskuz ai tzeko partez; Zuraideat yoai teko partez; eskuara

ai tzeko partez, bet i e lgarrekin frantsesez; emaiteko partez xaarretxe o i tan. . .

Plazan: barnian krema emaiteko plazan emaite ’ute konf i tura (Uzt.) ; ardi i l ez i t eko plazan geo i t en tziuzten lumaz (Uzt.) . . .

5.2.1.7. Inesiboa 5.2.1.7.1. Mugagabeko aldaera - tan da, s ingularrekoa -an eta pluralekoa -e tan. Bizidunekin baitan dago, baina -an & -e tan ere ager daiteke: gue amak erran tzion e tzui la konf iantziaik (sic) ezautzen e tzuin yendetan (Lar.) . Batzuetan ñabardura semantikoa ekartzen du -e tan bizigabeak. Adibidez, ordu art io han tzen seore tan esan zuen uztariztar batek, eta hor ‘seroren eskolan’ esan nahi zuen. Uztaritzeko dotrinako kredoaren pasarte honetan argia da bizidun / bizigabe bereizketa (2. or.)61:

Sinhesten dut J inco Aita bothere guc ia duiena bai than, Ceruiaren e ta lurraren creazai l ia bai than, e ta Jesu-Cris to hain seme bakhar gure Jauna baithan. ( . . . ) Sinhesten dut Izpiri tu Seinduia bai than, Eliza Catol i co Seinduian, Seinduien parte l i er tasunian, bekhatuien barkhamenduian, haragiaren phizt ian, bethiere i raunen duien bizi tzian.

Hona hemen baitan duten adibide batzuk:

Ez du kondatzen al senarra bai tan batere . Bi so las in dazkit ta ezautu dut etze la bere bai tan . Min ua atxi i tzen (s ic) nuin ene bai tan . Aitain bai tan banuin konf iantzia (Uzt.) .

Beste hizkera batzuetan mugagabean erabiltzen diren zenbait hitzek

singularra hartzen dute Larresoron62. Esate baterako, Uztaritzeko etnotestu batean bitan agertzen da haurrían ‘haur denboran’ [EAEL II : 231]. Gaur egun ere halaxe da: aurrian , gaztean . . . I ldo berekoak dira urean egosi eta i rr i sa esnian ‘arroz esnea’ . Su hitzarekin, berriz, biak erabiltzen dira, singularra eta mugagabea, baina ez gauza bera esateko. Honela azaldu zuen Larresoroko emakume batek bien arteko aldea: “Sutan da suia lotua delaik, eta suian ai zielaik berotzen”.

5.2.1.7.2. Inesiboko atzizkia deklinabide kasu batzuei erantsita erabi ltzen da hizkera askotan, baina Larresoron ez da ohikoa. Azkuek “elementi l lo adicional” esaten dio, ez duelako inolako ñabardura semantikorik ekartzen (MV : 273). Larresoron kontzesio perpausetan bakarrik ager daiteke, - (r ) ik atzizkiari lotuta ( ik. 5.2.1.2. puntua eta sintaxi alorreko 5.4.3.9. puntua). Denborazko -e laik menderagai luari ez zaio eransten, -e laik soi la erabiltzen da. Beste horrenbeste gertatzen da motibatiboko -gatik , ablatiboko - t ik eta partit iboko - (r ) ik atzizkiekin ere (perpaus kontzesiboetan izan ezik).

61 Azpimarra nirea da. 62 Hori ez da inesiboarekin bakarrik gertatzen, leku kasu guztiekin baizik. Honela dio Azkuek (MV: 307): “Entre vascos orientales y altonabarros dicen más sutik, sura y suan que sutatik, sutara y sutan, como también Mezatik y mezara por Mezatatik (venir) de Misa y Mezatara (ir) a Misa”.

93

Beste hizkera batzuetan inesiboa edo instrumentala eskatzen duten denbora adizlagun batzuk absolutiboan aditu izan ditut:

Emaite ’uzu zer bat ian kafe or i e ta ixtante ina da (Lar.) . Elgarrekin egon tzien Parisen zonbait urte (Lar.) .

Astean aldi bat (Uzt.) .

5.2.1.7.3. Erabileraren aldetik oso kasu emankorra da, eta hainbat adiera hartzen du, nabarmenen artean hauek:

‘ lekua’ Adizlagun gisa, lekua adieraz dezake zenbaitetan: ogiain gainian, hiruren

artean, etxe he ien baxterr ian. . . Aurreko hitzak ez du nahitaezkoa genitiboa (su gainian , e txe ondoan…) ,

baina genit iborik ez azaltzekotan, izenak bizigabea izan behar du, euskalki guztietan bezala.

‘denbora’ Denbora adieraziz, izenari erantsita haurrian ‘haur denboran’ , gaztian

‘gazte denboran’ . . . nahiz aditzari erantsita: arribatzian , part i tzian , ye iki tzian , yoai t ian , ateatzean , jateakuan eta lokhartzeakuan (Uztaritzeko dotrina, 10. or.) . . .

‘adina’ [Zenbatzai le zehaztua + (izena + inesibo mugagabea)] s intagmak oso

maiz azaltzen dira adinaz jardutean: hamasei e ta hemezortzi urte tan dia ; ameka urte tan ; se i urte tan abiatzen g inen eskolan ; uste dut hamabi urte tan pasatzen tzen zert i f ikata. . .

‘maiztasuna’ Zerbait zenbat aldiz egin den adierazteko inesiboa erabiltzen da, euskara

orokorrean bezala, baina ez mugagabeko forman, pluralekoan baizik: Ez bait ia bie tan ai tzen errai ten (Lar.) . Hoi in tzauntan gau ber ian hiruetan! (Uzt.) . Baionan bada [merkatua] astean hiruetan (Uzt.) . Sai l honetan sartzekoak dira anitzetan , berr ikitan eta tankerako

adizlagunak. ‘kostua’ Prezioa adierazteko inesiboa erabiltzen da erosi , saldu eta antzeko

aditzekin: bost mi la l ibere tan eros i zuin (Lar.) . Destinatiboa ere erabiltzen da kontestu honetan: oi tazortzi mila l ia ‘ l ibera’ xarrentzat eros i nuin (Uzt.) .

‘modua’ Inesibo singularra nahiz plurala hartzen dute modu adizlagun askok:

osasun bet ian (Lar.) , osoan ‘osorik’ (Uzt.) , gostüan ‘gustura’ (Lar.) , espeantxetan ‘haurdun’ (Lar.) , xapele tan ‘ txapela jantzita’ (Lar.) . . . Berezia da atorra has ‘atorra hutsik’ , inongo atzizkir ik gabe erabiltzen delako Larresoron (aezkeraz, adibidez, atorrásean da; Camino 1997: 391).

94

‘ jarduna’ Inesiboaz bal ia daiteke jarduna adierazteko. Bal io hori bera izan dezake

zenbaitetan instrumentalak ere; adibide honetan biak ageri zaizkigu: yantzan e ta kantuz (Lar.) .

Horrez gain, postposizioek gobernatuta azaltzen da kasu hau: Tolosan

gaindi , urte osoan gaindi , Arnegin barna. . . Zenbait aditzek ere kasu hau eskatzen dute osagarrian: eskolan abiatu ,

lanian hasi , kanpoan ibi l i , gogoan atxiki , usatuiak anitz lan eg i t en. . . Azkenik, oraindik gordetzen da Lafittek “inesibo arkaikoa” deitzen zuen

hau: pipan ‘erretzen’, i raulden ‘ lurra iraultzen’ , haintzurren ‘a itzurtzen’ . . . 5.2.1.8. Adlatiboa 5.2.1.8.1. Adlatibo singularreko aldaerak -ra eta - (r )at dira, baina bietan bigarrena da nagusi nire datuen arabera. Alabaina, Sacaze atlaseko datuei erreparatzen badiegu, ikusiko dugu al l er au v i l lage galderan herrirat agertzen dela Lapurdiko bederatzi herritan eta herr ira seitan, hain zuzen aztergai dudan eremuan eta hurbileko herrietan: Larresoron, Haltsun, Jatsun, Ezpeletan, Luhuson eta Saran (All ières 1960-1: 68. mapa).

Adieraren aldetik desberdintasunik badagoen jakiteko sakon aztertu beharko l i tzateke gaia, eta aurrez diot ez dudala sakon aztertu, baina, agertu zaizkidan adibideak ikusita, esan nezake ez dudala uste gaurko egunean - t agertzeak inongo esanahi ñabardurarik ekartzen duenik. Lafittek, berriz, garbi ikusten zuen bien arteko aldea:

La dés inence - ra t es t t rès souvent rédui te à - ra ; beaucoup d ’auteurs ne voient pas de d if férence de sens entre les deux formes [hor ien ar tean Gave l ] ; pourtant banoa Par i s e ra t veut d ire : j e va i s à Par i s , san s r e t ou r , e t banoa Par i s e ra : j e va i s à Par i s , s imp l e a l l e r e t r e t our (1995 [1944] : 60) .

Beste hauek Larresorokoak dira, eta hor ikusten da -rat formak ez duela

nahitaez han gelditzeko edo ez itzultzeko asmorik adierazten: Beti medikurat yoan l i take. Urandirat yoai ten g inen [arropa garbitzera]. Gu emen aniz yoai ten g ia arrain yateat , uai züik sagarnote irat bezala.

Famil iaikin edo adixkidekin edo o la yoanen g ira edo o lako l ekurat edo o la, buruian eman ta yoai ten g ira. (H)asteko udan goxo da yuait ia o la , os taturat .

Lafitte ez da bakarra bi atzizkiek esanahi desberdina dutela esaten; gaia

aztertu duten askok ere Larrasketek, Mitxelenak eta bestek ez dituzte zeharo esanahikidetzat jo63. Kontua da - t horrek justu zein ñabardura semantiko ekartzen ote zuen. Ir itzi bat baino gehiago dago honen inguruan, eta Lafitterena zehazki uste dut Gèze-rengandik (1873) datorkigula ( ik. All ières 1961: 104-105). 63 Gai honetaz argibide gehiago, ik. Zuazo (1989: 631-634).

95

Arealtasunaren aldetik badago bigarren kontu interesgarri bat s ingularreko forman: adlatiboko atzizkian -r- nahiz - l- erabiltzen dela Iparraldean. Nik - lat entzun dut Itsasun, Kanbon, Haltsun eta Jatsun, baina beti oinarrian -a duten hitzetan: kanpañalat , p lazalat , p lažalat ‘hondartzara’ , Aržentinalat ‘Argentinara’ . . . EI-k bi ldutako datuetan mezalat Aturri ondoko Urketan bakarrik agertzen da, Lapurdiko beste herri guztietan mezarat edo mezaat dago (Euskaltzaindia 1984: 268). Atzera eginez gero, Bonaparteren eskuizkribuetan pestalat (12. esk.) eta phestala (30. esk.) aurkituko ditugu Larresoron, eta pestalat Uztaritze, Kanbo, Itsasu eta Milafrangan. Ez dut inoiz entzun - la soi l hori .

Pluraleko aldaera -e taat da, ohiko kontsonante galerarekin: Ameiketaat ,

pentzetaat , peste taat , merkatuie taat , reunionetaat . . . Galdetzai lea no(r)at da. Bizidunetan norenganat erabi ltzen da: aitarenganat . Uztaritzeko dotrinako

Salbean pertsona izenordaina duten hauek azaltzen dira (3. or.) : zureanat , gureanat . Nolanahi ere, inesiboaz jardun garenean azaldu bezala, batzuetan bizigabeen aldaerak erabiltzen dira bizidunen funtzioan64:

Ama zenak igortzen g intuin o la, dendarie taat .

Maite du y i t ia o la , bere gostuko yendetaat . Aurra berdin ye iki ta y inen da ai tametaat . Uste dut orokorra izango dela hau. Adibidea Lacombek Alduden

bi ldutakoa da (1971-72: 43): Hurrandu ze lar ik hetat Santso erran zakoten:…

5.2.1.8.2. Izenekin erabiltzeaz gain, aditz izenekin ere ohikoa da, - t (z)erat a ldaeran: sal tzerat , eg i t erat , mintzatzeat , i rabazteat , yuai teat… Sacaze-n, aditz izenarekin (67. mapa), Larresoron, Kanbon, Ezpeletan eta Saran -ra agertzen da, eta beste herri guztietan -rat .

Bestalde, jokamolde berezia dute goi t i eta be i t i aditzondoek, kasu

markarik hartu gabe erabiltzen direlako adlatibo bal ioarekin. Nafarroako hizkera batzuetan badira goi t i ra eta be i t i ra bezalako forma deklinatuak65, baina nik goi t i eta bei t i besterik ez ditut jaso adlatiborako:

Behatuta pixkat o la behe i t i (Lar.) .

Yatekoa yoai ten ‘eramaten’ tzioten goi t i ta e tzen yausten (Uzt.) .

5.2.1.8.3. Ohiko leku esanahiaz gain besterik ere adieraz dezake. Axularren adibide honetan, esaterako, denbora bal ioa du (1988 [1643]: 44-45): eguit eco guzt iac egunet i c biharrera, presente t i c e thorquiçunera, e ta guerot i c guerora luçatcen di tuena. Gaurko hizkeran ere badira eunet ik biarrerat bezalakoak.

Bestalde, aditzen osagarri ere izan daiteke kasu hau. Hori gertatzen da

utzi aditzarekin, atzizkia hartzen duena aditz izena baldin bada: 64 Gainerako euskalkietan bezala, Larresoron ere badira medikurat, kuafurreat eta kidekoak. 65 Ablatiboarekin eta leku genitiboarekin ere badira: beititik, goitiko… (Camino 1997: 405-406).

96

Ez utzi i t eat aurrak nautena (Lar.) . Etzuen uzten una yi teat (Lar.) . Hua bear da utzi pausatzeat (Lar.) . Uzten g iniuzten yuaiteat (Lar.) . Uzten duzu pausatzeat (Lar.) .

Erdialdeko eta mendebaleko hizkera gehienetan mugagabeko inesiboaren

aldaera hartuz osatzen da utzi-ren osagarriko aditz izena. Badirudi ekialdeko hizkeren ezaugarria dela hau; Nafarroa Beherean Baigorrin behintzat bada (Zuazo 1999: 270), eta Aezkoan ere bai (Camino 1997: 400). Bestalde, euskara orokorrean bezala, aditzaren osagarria izena bada ere ager daiteke adlatiboa: eskuara utzi zuin bazterreat ; ezta e txe o i utzi bear lurreat . . .

Utzi aditzak ez ezik, beste aditz batzuek ere hartzen dute adlatiboa

osagarrian, non eta osagarri hori aditz izena den. Eman aditzarekin, esate baterako, Uztaritzeko katiximan bada (27. or.) : gose denari jatea (ou jatera) emait ia ; egarr i denari edatea emait ia . Beste hauek gaur egungoak dira: haurrari yateat eman; komuniatzeat emaiten diote ; emana daut eakusteat . . .

Entseatu ‘saiatu’ aditzarekin ere erabiltzen da adlatiboa: entseatuko ze la,

bez, tokian i t eat ‘entseatuko zela, beraz, tokiaren egitera’ (Uzt.) . Harrieten gramatikako Irakurtzai l l ear i sarreratik hartua da beste hau (1741: 1) : t ravai l lu chumetto hunen argui tarat emateco obl igatu nauen arraçoiña ez da bercer i c , baicen emateco lagunça pisquabat f rancez hi tzcunça ikhasterat ense iacen diren escualdunei . Beste hau berriagoa da, Uztari tzeko dotrinakoa (29.or.) : zeruiain iraaztera enseatzen ez tenac .

Behin entzun dut aizu izan aditzarekin: ez g inen aizu eskuaraz mintzatzeat

normalki (Lar.) . 5.2.1.9. Hurbiltze adlatiboa 5.2.1.9.1. Hurbiltze adlatiboa buruz postposizioarekin eratzen da, eta deklinabide atzizkiak bi izan daitezke: adlatiboa eta datiboa. Hirugarren batekin ere agertzen da Sacaze-ren Lapurdiko datuetan: edute genitiboarekin, Lekuinen (All ières 1960-1: 69. mapa). Larresoron - (r)at buruz eta - (r ) i buruz erabiltzen dira (ez dut inoiz entzun - (r)en buruz) , eta bietan azkena da erabil iena. All ières-en arabera (1961: 104), okzitanieratik datorkigu (cf. decap à) .

Noiz bata noiz bestea argitze aldera, Pikabeak (1993: 218) dio bizidunekin batez ere datiboa agertzen dela idazle nafar-lapurtarren lanetan, eta bizigabeekin adlatiboa (azken hau gaskoieraren eragina izan daitekeela dio): i tzul i zen hekie i buruz baina i tzul i zen e l izarat buruz. Nire corpusean badira datiboa bizidunekin duten adibideak:

Errebol tatua uaiko pol iziar i buruz. Ina g inuen randevua ni yuaiteko aren ateatzeko tenoreko hari buruz. Heier i buruz yin tzien hoik. Ikuste ’ut nexka ua eldu, las terka, eni buuz (Uzt.) .

97

Espainiat ik Erromarat zohalarik bere e tsai handiari buruz (Souberbiel le Uztaritzeko alkate izana, GH 1921: 716).

Adlatiboa leku kasu gisa bakarrik erabiltzen da, hemendik haat buruz

bezalakoetan. Datiboak, berriz, biak onartzen ditu, bizidunak nahiz bizigabeak. Hala adierazi didate berriemaileek honetaz galdetu izan diedanean (e txerat buruz eta e txeari buruz biak erabiltzen dituztela inongo esanahi diferentziarik gabe), eta elkarrizketa laxotik ateratako adibide hauek ere hala erakusten dute:

Ez du izan maleruski prebeta, bainan uai emanen dute Doniane Gaazin koležiuan, prevet agr ikolari buruz (Lar.) . Senpereko bideai buuz yoain tzia (Lar.) . Yaun erre toran etxeko kozinerak sukaldeko l e iua e l izai buuz du (Uzt.) . Proosinoa ospi tale berr i t ik yoan da, ospita le berr ia hor da, zubia o la, ta orr i buuz ‘horrantz’ . Eun batez ama oartu zen xi lua in e ta urratzen tze la beereat , beerai buuz (Uzt.) . 66 Zeri buuz yoai teko? ‘Norantz joateko?’ (Ja.) .

Ematen du Iparraldean orokorra dela dat iboa + buruz bizigabeekin ere

erabiltzea. Adibidea Barbier-ena da (1987: 86): karrikari behei t i , herr iko e txeari buruz joan zen agudo .

5.2.1.9.2. Ohiko adiera hurbiltze adlatiboarena da; alegia, norbaitek norantz jo duen. Horrez gain, beste adiera honetan ere aditu izan dut - (r ) i buruz : e tzaut iduri zuri buruz deus i t en al dutala ‘zuri laguntzeko’ (Lar.) .

Aitzit ik, dat iboa + buruz ez da erabiltzen ‘-(r) i dagokionez, -a gaitzat harturik’ adieran; horrelakoetan beste postposizio bat erabiltzen da: - (r )en gainean nahiz - (r )en gainet ik :

Orren gainian hanitz diskutatu dia (Lar.) . Liburuiak i ten tu l eenauko Uztaizko etxe zaarren gainian (Uzt.) .

Senarraakin ai izanak kinen atzo, eztakit zeen gainet ik, e ta Lota aipatzen tzauntan (Uzt.) .

Berriz ere irudipena dut Iparralde osoan dela hala. Adibidea Etxamendi

ezterenzubiarrarena da (1975: 89): zonbait xehetasun galdeg in zazkoten Begoñaren gainean.

5.2.1.10. Muga adlatiboa 5.2.1.10.1. Mugatu singularrean -aino da atzizkia, eta pluralean - e taino . Denbora bal ioko egituretan -aino eta art io & arte postposiziodunak erabiltzen dira.

5.2.1.10.2. Ohikoa duenez, lekua adierazteko erabiltzen da, bide edo tarte baten azken muga markatzeko: gainet ik beeraino, hunaino, Angeluraino, l epoaino, emendik hortxetaino, kanpoaino. . .

66 Belarritakoa jartzeko egiten den zuloaz ari zen.

98

Denbora bal ioa du -aino atzizkiak Uztaritzeko kristau-ikasbideko adibide

hauetan:

Heriotceco oreneaino (4. or.) . Munduiain akhaanzaino (42. or.) .

Gaur egun ere erabiltzen da -aino denbora bal ioarekin: azken eunaaino ai

izan da pipan ‘erretzen’ (Uzt.) . Balio bera du egundaino aditzondoak, sekula-ren parekoa denak:

Hartakotz da ez dugula egundaino ekasi (sic) untsa frantsesa (Lar.) . Eniz egundaino usatu aal izan lau alaberi “tü” errai t ia , bet i “zu” (Lar.) .67 Denbora kasuetan arte & art io postposizioak erabiltzen dira askotan:

hazi le t ik otsai la arte (Lar.) ; dui la bi urte arte (Lar.) ; bos-se i zazpi onak arte (Lar.) . Bigarrena agurretan gorde da batez ere: sarr i art io , ikus art io . . .

-Aino atzizkiak ‘zertaraino’ eta ‘zenbatetaraino’ bal ioak ere izan ditzake:

Yokoan diru guzia gal tzeaino (Lar.) . Badia hanitz uai sortzen dienak bi-hiruetaino! (Lar.) . Berreun yendetaino (Lar.) .

5.2.1.11. Ablatiboa 5.2.1.11.1. Singularrean ohiko - t ik atzizkia erabiltzen da68: Hendaiat ik, e l izat ik, launbate t ik, hazi l et ik, laborantxat ik, t t ipi t ik ‘ txikitatik’ . . . Pluraleko aldaera - e taik da: exurretaik, e txetaik, hetaik, l iburuetaik, zainetaik, errainetaik, guzietaik, aldetaik. . . Sistematikoa da bokal arteko dardarkariaren galera pluraleko forman. Galdetzai lea nundik da gaur egun, baina nunti c agertzen da Uztaritzeko dotrinan (10. or.) . Bestalde, pleonasmo hau bi ldu dut Larresoron: nuntinait ik ‘nonahitik’ .

Bizidunetarako -ganik eta -en baitar ik dauzkagu (azken hau

izenordainekin bakarrik) , eta gehienetan ez beti genit iboarekin agertzen dira: ene baitar ik , amarenganik, zuganik & zureganik, apezenganik. . . Uztaritzeko dotrinan bietara agertzen da: Noin ganic? Jesu Kris to gure Jauna anic (8. or.) .

Beste deklinabide kasu batzuekin gertatzen den bezala, bizigabeetako

-e tarik atzizkia bizidunetan ere erabiltzen da: aitametaik urrun (Lar.) . Uztaritzeko hizkeran jarritako Khuutziain se inhal ia-n ere bada horren antzeko bat: gure e t saie tai c l ibra g i tzatzu (BOE 1999a: 186). Eta gauza bera gertatzen da pertsona izenordainekin: nitaik, zutaik. . .

67 Hikako tratamenduaren inguruan ari zen. 68 Ez dut -ti-ren aztarnarik jaso Larresoron, baina, adibidez, Hazparnerako gauez gerozti dator EI-n (Euskaltzaindia 1984: 181).

99

Denborazko adberbioek -danik atzizkia hartzen dute batzuetan, nahiz gehienetan - t ik izan: bet idanik (Lar.) , noizdanik (Lar.) , niundanik ‘ inola’ (Uzt.)69 baina atzot ik , aspaldi t ik. . .

5.2.1.11.2. Ablatiboak hainbat adiera hartzen du lekuaz eta denboraz gain. Bistan da, horiek ditu adierarik hedatuenak: Eskualerr i t ik e ta berdin Kaskoinet ik (Lar.) ; gerozt ik (Lar.) ; t t ipi - t t ip i t ik (Lar.) ; burui lain l eenet ik (Lar.) ; aintzinet ik (Lar.) . . .

Batzuetan denbora tartea adierazteko erabiltzen da, hau da, zerbait

zenbatean behin egiten den azaltzeko:

Bortz urte taik tzen ‘bortz urtean behin’ , e ta uai uste dut bi edo hiru urte taik bear den pasatu oi (Lar.) . 70

Letxeroa y i t en da bi egunetaik (Lar.) . Behiak hogoie t ik susaratzen dire ‘hogoi egunetarik’ (EHHA , Uzt.) .

Beste batzuetan, berriz, norbait edo zerbait talde edo sai l batekoa dela

aditzera emateko erabiltzen da. Beste hizkera batzuetan, Hegoaldean oro har, lokatiboarekin egiten dira honelakoak. Eman dezagun Larresoroko lekuko batek esan zidan hau, aratxeki saltsa nola prestatzen den esplikatzen ari zela: hari emaite ’uzu geo t ipula, ta pimentos batzu baatzekoak, pimentosa, bakizu? Gorri tzen bai t i ra. Hetaik, gostuarentzat . Beste hauek ere esanahi berekoak dira (azkena herri l i teraturakoa):

Denetaik bagia ‘mota guzietakoak’ (Lar.) . Bertsular i o i taik eta bada sekula be ino geiau (Lar.) .

Soldado gradatuietaik da (Uzt.) . Ahotza ere ez bai tzen mihia sakelan duten he ie tar ik, berehala ihardets i zion (Arbelbide 1983: 33) .

Uztaritzeko dotrinako beste hau, berriz, superlatiboaren gainean eraikia

da (45. or.) : orhoi tuz hau de la e i t eko premiatsuenetaic . Modua adierazteko ere erabiltzen da ablat iboa, beste hizkera batzuetan

instrumentalarekin egiten diren adizlagunetan: ezta bet i goot ik yoai ten bainan… (Lar.) ; zainetaik ‘urduri ’ (Lar.) . . .

Beste hizkera batzuetan bezala, postposizioak edo adizlagunak eskatuta

ager daiteke se igarrenet ik goi t i (Lar.) ; eskolat ik l ekorat (Lar.) ; handik landa (Uzt.) ; bardat ik hat (Lar.) ; ort ik gaindi (Lar.) ; seore taik beerau (Uzt.) . . . eta baita aditzak eskatuta ere: aragi gorri t ik asi ik (Lar.) ; emendik part i tuta (Lar.) ; nunbet ik ateatzeko (Uzt.) . . .

5.2.1.12. Soziatiboa

69 Esaldi honen barruan esan zuen: nai litazke senar-emaztiak Frantziaat yin, eta niundanik eztia kokatzen aal eian lurraan eroste’uten ala apartimenduia eroste’uten ala ze ite’uten. 70 Autoen kontrol teknikoaz ari zen.

100

5.2.1.12.1. Atzizkiak -kin eta -kilan dira, baina maiztasunaren aldetik lehena da nagusi . Pasarte honetan biak azaltzen dira, bata bestearen segidan: eakuts i dauzkute nola martxatzen dien, bakizu? Zera orreki lan, maxina orrekin… (Lar.) . Elkarrizketa l ibrean entzundakoak dira hauek: adinaiki lan , aitareki lan , bearraki lan , eskuieki lan, eneki lan, odolg ieki lan. . . EHHA-ren antologiako Uztaritzeko pasartean behin bakarrik azaltzen da -kilan (aintzurreki lan) ; gainerako soziatiboetan -kin da aldaera (Euskaltzaindia 1999: 124).

Soziatiboaren gainean eraikitako izenlagunetan arruntagoa da -kila :

zureki lako (Lar.) ; hareki lako maitasuna (Lar.) ; kremaakilakua (Uzt.) . . . Izenondo honetan ere bai : yendeki lakoa ‘ jendekina’ (Uzt. , Lar.) .

Mugatu singularrean edute genit iboaren soiltzea gertatzen da gehienetan,

baina ez beti , adibideek erakusten duten moduan:

Aitarekin & aitaaikin (Lar.) .71 Amarekin & amaikin (Lar.) . Artoaikin (Lar.) . Semiaikin (Uzt. , Lar.) . I loba t t ikiaikin (Lar.) . Zuin aldekuaikin (Lar.) . Erreinaikin ‘errainarekin’ (Lar.) . Zaaloaikin ‘zaharoarekin, zigorrarekin’ (Lar.) .

Lafittek bereizi egin zituen alde batetik -kin eta -kila eta bestetik -kilan :

-kin atzizkiak “l ’union réal isée” adierazten duela zioen, eta -kila-k “un mouvement pour se joindre à quelqu’un”. -Kilan , berriz, bataren nahiz bestearen indargarri erabiltzen omen da. Larresoron jasotako goiko adibidean (zera orreki lan, maxina orrekin) elkarren segidan datoz bi atzizkiak, eta ez dut uste esanahiaren aldetik inongo alderik dagoenik bien artean. Lafittek berak dio euskaldun askok ez dutela atzizki hauen arteko ñabardura gordetzen (1995 [1944]: 60). Bestalde, ez dut inoiz entzun -kila hutsa.

5.2.1.12.2. Soziatibo kasuak gainontzeko hizkeretan duen esanahi bera du, baina ohiko adieraz gain denbora bal ioa ere izan dezake: Andredona Maria egunaikin y in nintzen (Lar.) . 72

Aditz izenarekin ere erabiltzen da, kausa bal ioarekin:

Haurrik ez izai t iakin eman tzioten e txe hau (Lar.) . Ta orai ai dira aini tz galdiak eg i t en uai zu bezalako gazt iak, kat ixima i teko, bataioen pres tatzeko, ezkontzen pres tatzeko ta, gehiago bear de la uai ez izai t iakin ge io apez e ta seror (Lar.) .

71 Pertsona berarenak dira pareak. 72 Halakoak instrumentalean ere badira, Urtatsez eta antzekoetan (Lar.).

101

Otelekoa re , nexka t t ikia, launbata izai t iakin, hamalau urte , harek e nai izan du yoan (Lar.) .

Euskara orokorrean bezala, instrumentalerako soziat iboa erabiltzen da

zenbaitetan ( ik. Lafitte 1995 [1944]: 431):

Beldurraikin ai taamek eraseatuko g iniuzte la (Lar.) . Segaikin (Lar.) .

Plazerrekin (fr . avec plais ir) (Lar.) .

5.2.1.13. Instrumentala 5.2.1.13.1. Mugagabean - ( e )z da aldaera: zurez, yendez, bi ldots i l ez… (Lar.) . Erakusle singularretan - ta- art izkia ageri da (huntaz, hortaz, hartaz) , eta baita pertsona izenordainetan ere: nitaz, hi taz, gutaz, zutaz, zuitaz.

Mugatu singularreko aldaera -az da: gauaz (Lar.) , gauazko (Lar, Uzt.),

egunaz (Lar.) & eunaz (Uzt.) , egunazko (Uzt.) , izai t iaz (Lar.) , ahalaz (Lar.) , i t iaz ‘egiteaz’ (Lar.) . . . Nabarmentzekoa da zein zabaldua dagoen mugatu singularra beste hizkera batzuetan (erdialdean, oro har) mugagabea eskatzen duten egitura horietan. Badirudi Lapurdi osoan barrena hedatzen dela mugatu singularra horrelakoetan; hala erakusten dute, behintzat, EI-ren datuek: gauaz ematen du Sara eta Uztaritzerako, gabaz Urruña, Donibane Lohizune eta Heletarako (NB), eta gabas Nafarroako Oroz-Betelurako (Euskaltzaindia 1984: 181).

Pluralean, bi forma hauek erabiltzen dira: -ez eta -e taz . Hona hemen

adibide batzuk -ez bukaerarekin: ardiez (Lar.) , behiez (Lar.) , anitz gauzez (Lar.) . . . -Etaz atzizkiarekin, berriz, hauek bezalakoak ditugu: haurretaz (Uzt.) , gazt ie taz (Uzt.) , ixtor ioe taz (Uzt.) , denetaz (Lar.) . . . Bitasuna dago Lapurdiko beste herri batzuetan ere, Beskoitzen adibidez (1993: 44): mendiez & mendie taz , landez & landetaz .

5.2.1.13.2. Erabilera zabala du kasu instrumentalak. Ingurune hauetan azaltzen da nagusiki : a) Zenbait aditzek eskatuta, osagarri moduan: okupatzen da bere aizpaz

(Lar.) ; gazt ie taz okupatzeko (Uzt.) ; l e enauko ixtor ioe taz orroi tzen tzen (Uzt.) ; aurrez bal iatzen da (Lar.) ; emeki-emeki ardiez muntatu g inen (Lar.) ; asia niz sal tzai l e i t iaz (Uzt.) . . .

b) Postposizioak gobernatutako izen sintagmetan: bortz urtez goi t i (Uzt.) ; errekaz bertzaldean (Uzt.) . . .

c) Ibi lbidea adierazten duten hitz elkartuetan: mendiz mendi (Lar.) , gainez gain (Lar.) . . .

d) Part izipioetan, beti mugagabearekin: yanez al bezala (Lar.) ; e txean egonez ezta berdin (Lar.) ; ezin erdiz ardia (Lar.) . . .

e) Konparazio perpausetan: bet ire kaatera di f eenta izan du aneiaz ‘anaiaren aldean’ (Uzt.) .

Adierari begira, hauek dira nabarmenenak:

f) Denbora, beste hizkera batzuetan inesiboa erabil tzen den kasu hauetan: arra(t )s batez (Lar.) ; best ’aldi batez (Lar.) ; egun batez (Lar.) . . .

102

g) Iraupena: bi i labetez izigarriko lana izan du (Lar.) ; bi-hiru orenez (Lar.) . . . h) Maiztasuna: hi lai te guziz (Lar.) ; goiz guziz (Uzt.) ; egun guziz ‘egunero’

(Lar.) . . . i ) Tresna, soziat iboarekin batera: maxinaz (Lar.) , motofoxozaz (fr .

motofaucheuse) (Lar.) . . . j ) Modua, zenbait adizlagunetan: bortxaz (Lar.) , t re inez (Lar.) , ixki ‘hizki ,

letra’ onez (Lar.) , xakurra xengaz (Uzt.) , eskuz esku ‘eskutik helduta’ (Lar.) . . .

k) Aditzaren egi letasuna, partizipio pasiboaren zentzuan erabiltzen denean: Gornamenduaz paatuak dira (Lar.) ; paatuak día asurantzaz (Lar.) . . .

5.2.1.14. Motibatiboa

Motibatiboko aldaera -gatik da. Izenlagunetako - en genitiboari eransten zaio maiz, baina singularra denean ez da nahitaezkoa: alabagat ik & alabarengat ik, semeagat ik & semearengat ik, geokuaingat ik. . . Pertsona izenordainetan, aldiz, genitiboa agertzeko joera dago: enegat ik, hiregat ik, guregat ik, zuregatik, zuingat ik.

Uztaritzeko dotrinan atzizkia bereiz idatzita azaltzen da izenekin, eta

badirudi joera nagusia hori izan dela idazleen artean (Euskaltzaindia 1993: 486): se inhal ia gat i c (9.or) , persekuzionen gat i c (41.or.) .

Izenei lotuta erabiltzen denean, destinatiboko atzizkia ager daiteke

motibatibo bal ioarekin. Adibide argia da Uztaritzeko hau:

Gure herr i tar so ldado maitea, guretzat hi l zira, hobeki errai teko guretzat hi l dira, zuk i t churatzen di tuzun lauetan hogoi e ta se i so ldadoak, guretzat e ta gure ondokoentzat (Souberbiel le 1921: 718).

Larresoron -gat ik eta - ( e )ntzat , biak erabiltzen dira testuinguru honetan,

eta ondorengo adibide zerrenda ikusita ematen du Iparraldean ohikoa dela destinatiboa motibatibo zentzuan agertzea (azken adibideak l i teraturatik hartutakoak dira) :

Gu er l ižionekoak baig ira, pena da haurrengat ik (Lar.) . Haurrentzat oto i tz eg in (Lar.) . 73 Etzen etxeat y in nahí , ez deusentzat ‘deusengatik’ (Uzt.) . Bosgarren aldia du miikurat yohan de la ‘doala’ gauza beraantzat (Uzt.) . Horrendako hasia ni tzen ‘hori zela eta’ (Uzt.) .

Milesker zure laguntzarentzat (Lar.) . 74 Milesker denentzat ‘denagatik’ (Ir igoien 1997: 42).

Herria, bere l iber tatearentzat joan diren mutiko e ta nesketaz orroi tuko dun…(Borda 1987: 15). Otoitz eg izu enetzat , nik oto i tz eg inen dut zuentzat (Dirassar 1995: 41). Sekulan ez diogu pagatuko guretzat eg in duena (Itzaina 1999: 126).

73 Otoitz egin aditzak gobernaturik aspalditik erabiltzen da destinatiboa, Uztaritzeko dotrinan, adibidez: othoitz eizu guretzat, Jincuaren Ama Seinduia (3. or.); ein dezozuien enetzat othoitz (4. or.). 74 Aditz izenarekin instrumentala aditu izan dut ingurune honetan: milesker guaitatzeaz.

103

Beste batzuetan kausa adiera izaten du: ez da orrengat ik? (Lar.) . Galdetzai lea zertako da, lokatiboaz aritzean aipatu dugun bezala (5.2.1.6.3. azpiatala) .

5.2.1.15. Destinatiboa 5.2.1.15.1. Formaren aldetik bi aldaera ditugu Larresoron: - (r)endako eta - (r )entzat : behíendako (Lar.) , ai tamendako (Lar.) , mutikoentzat (Lar.) , bere buruiantzat (Lar.) , aurrentzat (Uzt.) , gazt ientzat (Uzt.) . . .

Pertsona izenordainetan, -(r)e tzat eta - (r )e tako erabiltzen dira. -Retako

lehen pertsonako ni eta gu nahiz bigarreneko hi eta zu aldaeretan ager daiteke, eta baita hirugarreneko bere a ldaeran ere: zuretako (Lar.) , arentzat e ta guretzat (Lar.) , enetako (Uzt.) , guetako (Uzt.) , beetako (Uzt.) . . .

5.2.1.15.2. Destinatiboko - (r )entzat / -(r)endako aldaerek adiera motibatiboa izan dezakete, kasu motibatiboa azaltzean ikusi dugun bezala. Bal io horrekin -(r)entzat erabiltzen da gehien, eta ez du berri-berria ematen, Uztaritzeko dotrinan behintzat bada eta:

J inkuiain ai tzinian agertzia e inden ongiaintzat sar is tatuia e ta gaizkiaintzat gaztigatuia izaiteko (42. or.) .

Zahar itxura dauka motibatibo bal ioko instrumental honek

(Contrizionezk’ata Franzian bezala , 4. or.) : Ene Jinco mait ia , barkhamendu eske naozu humilki ene bekhatu guziez.

Beste hauek gaur egungoak dira (azkena Dirassar hazpandarrarena):

Nik eztut orroi tzapen txarr ik arentzat (Lar.) . Izaba Katixa-k bereziki bazuen gai tzeko errespetua hi l -harr ientzat (1995: 117).

Zenbaitetan helburuzko adiera izaten du destinatibo atzizkiak: nihauren

plazerrarentzat (Dirassar 1995: 10). Uztaritzeko dotrinan, adibidez, galdetzai le gisa agertzen da, i tzultzai learen ohar honetan (11. or.) :

G.: Zertaco? (on di t auss i zerentzat ) Ih. : Guri gure s inhest iaren g ida baten emaiteko .

Bestalde, denbora bal ioa har dezake destinatiboko -(r)entzat atzizkiak.

- (R)endako a ldaera ere agertzen da denbora balioarekin, baina bakan: Zonbei t eunentzat bedee yoan bear tze la (Uzt.) . Kanpoat yoanen g ira lau egunentzat (Lar.) . Egun batendako (Lar.) . Iparraldeko gaur egungo l i teraturan badira horrela osatutakoak:

Urte batentzat hor diat (Ir igoien 1997: 29).

Etxerat hiru egunendako berr iz j in nintzalarik (Etxamendi 1985: 23).

104

Uztaritzeko dotrinan ere bada halako bat, ‘denboraldi baterako’ esan nahi duena:

Juain da bethikotz pharaisurat edo bethikotz i f ernurat , edo dembaatentzat purgator i taat , gero pharaisuian sartzeko (42. or.) .

Badirudi frantseseko pour preposizioaren oihartzunez sortu dela erabi lera

berri hau (Pikabea 1993: 152). Batzuetan, inesiboarekin batera, prezioa adierazteko erabiltzen da

destinatiboko atzizkia, saldu, eros i eta horrelako aditzekin:

Azkenean eros i zuin, bost mila l ia xarrentzat (Uzt.) . Mila l iberantzat artu du (Lar.) .

Frantsesaren eragina suma daiteke beste honetan ere, eta ez du ematen oso aspaldikoa denik, Duhalde uztariztarraren lanean behintzat inesiboa azaltzen da (1978 [1809]: 220): Judasek hogoi e ta hamar diru phezetan saldu zuen nausi adoragarr ia . Preposizio beraren eraginez agertuko da segur asko ehunekoak ematean ere: ehunendako hirugarrena (Hazp.) .

Azkenik, haserrea adierazteko aditzekin ere destinatiboko atzizkia ager

daiteke osagarrian, norbai tentzat / norbai tendako sutan ezarr i , zuretzat / zuretako samur izan eta antzekoetan.

5.2.1.16. Prolatiboa

Prolatiborako bi atzizki erabiltzen dira: - tzat eta destinatiboko - (r )entzat . Destinatiboa prolatibo bal ioan erabiltzea nahiko berria da, hemeretzigarren mende ingurukoa, eta frantseseko prendre pour-en usaina du ( ik. Pikabea 1993: 151). Hona hemen gaur egungo adibide bana:

Pixkat o la artzen du xoxotzat (Lar.) . Aberatsaantzat dauka bee buuia (Uzt.) .

Ematen du zabaldua dagoela destinatiboa prolatiboaren lekuan,

Iparraldeko gaur egungo l i teraturan irakurtzen dira honelakoak: Leon hori hartu nuen bigarren ai ta batentzat (Dirassar 1995: 121).

Zozo petzero batentzat zaukaten (Etxamendi 1987: 84). 5.2.2. Erakusleak

Erakusleen paradigmak dakartzat lehenik, eta haien gaineko oharrak segidan: sing. / plur. sing. / plur. sing. / plur.

abs. hau / hauk hoi / hoik hua / hek erg. hunek / hau(i)ek horrek / hoiek, hoik harek, harrek / heiek,

hek

105

dat. huni / hau(i)eri horri / hoieri ha(r)i / heieri gen. hunen / hau(i)en horren / hoien haren, harren / heien des. hunentzat, hunendako

/ hauentzat, hauendako

horrentzat, horrendako / hoientzat, hoiendako

harentzat, harendako / heientzat, heiendako

soz. hunekin, hunekilan / hauekin, haueki lan

horrekin, horrekilan / hoiekin, hoieki lan

har(r)ekin, har(r)eki lan / heiekin, heieki lan

ine. huntan / hautan hortan /hoietan, hoitan

hartan / heietan, heitan

adl . hunta(a)t / hauta(a)t horta(a)t / hoita(a)t harta(a)t / heita(a)t hur-ad l .

huni buruz / hau(i)eri buruz

horri buruz / hoieri buruz

hari buruz / heieri buruz

mu-adl . huntaino / hautaino hortaino / hoitaino hartaino / hetaino abl . huntaik / hautaik hortaik / hoitaik hartaik / hetaik lok. huntako / hautako hortako / hoitako hartako / hetako ins . huntaz / hautaz hortaz / hoitaz hartaz / hetaz Oharrak: 1) Fonologiaren atalean aipatu dugu erakusleak ez direla beti hasperenez ebakitzen, testuinguruaren arabera dago ahoskatzea edo ez ahoskatzea. Adibidez, izenordain gisa doanean (hua) gehiagotan ebakitzen da adjektibo gisa doanean baino (g izon ua) , ingurune fonologikoa zein den. Erakusleak esaldian duen posizioak zerikusi handia du. 2) Ni ibi l i naizen herri guztietan erabiltzen dira, maiztasun gehiagoz edo gutxiagoz, erroan dardarkari anizkuna duten erakusleak: harrek, harren eta harrekin & harreki lan. Determinatzai le betekizunean (nexka harrek) zein izenordain betekizunean (harrek erran tzautan) erabiltzen dira. Destinatiboan ez dut entzun elkarrizketa laxoan, baina, hiztunei galdetuz gero, ontzat ematen dituzte harrentzat nahiz harrendako . Bonaparteren eskuizkribuetan ere badago harrentzat (30. esk.) . 3) Erakusleen forma indartuak erakusleari bera75 erantsiz eratzen dira, Lafittek dioen bezala (1995 [1944]: 93): “La forme intensive des pronoms démonstratifs s ’obtient en ajoutant bera au pronom; les deux éléments ainsi juxtaposés se décl inent paral lèlement.” Adibideotan ikus daiteke erakusleak hartzen duen deklinabide atzizki bera hartzen duela bera-k:

Izigarr iko boz ederra bai tu, harek berak eg in du kantu zonbei t (Lar.) . Nexka ua bera emen ai da lanian (Uzt.) . Presuna hari berai ai tak galdain dio ha(r)a yoai t ia (Uzt.) .

5.2.3. Erakusleetatik eratorritako adizlagunak

Leku adberbioetan honako hauek ditugu:

ines . hemen hor han

75 Bera adizlaguna ere izan daiteke, ‘bakarrik’ esanahiarekin: etzen kapable bera egoiteko ‘ez zen gai bera [bakarrik] egoteko’. (Ik. xehetasun gehiago Oihartzabal 2002 lanean).

106

adl . hunat horrat ha(ra)t hur-adl . hunat buruz horrat buruz ha(ra)t buruz mug-ad. hunaino horraino haraino abl . hemendik hortik handik lok. hemengo horko hango adl . + lok. hunateko horrateko hateko

Oharrak: 1) Leku kasuetan - txet atzizkia ager daiteke indargarri gisa: hantxet (Lar.) , emendik hortxetaino (Lar.) . Lapurdiko herri batzuetan bada hantxetan ere, Hazparnen adibidez (Dirassar 1995: 89). Badirudi asimilazio bidez sortu dela - txet afrikatua (*onek-xek) , eta gero analogiaz hedatu (Hualde & Elordieta & Elordieta 1994: 101, 8. oin-oharra). Hala ere, modu aditzondo honetan, adibidez, fr ikaria ahoskatzen da (bokal artean egoteak izango du zerikusia) : holaxet ‘horrelaxe’ .

2) Ber- ere erabi ltzen da indargarri gisa, erakuslearen ondo-ondotik eta hark hartzen duen deklinabide atzizki bera hartuz, indartzeko edo zehaztasuna emateko (ber- beti s ingularrean deklinatzen da): horrat bereat (Lar.) , han ber ian (Lar.) , handik bere t ik (Uzt.) , uai ber ian ‘orain bertan’ (Lar.) . . .

3) Modu adberbioetan hola ( lehen eta bigarren gradukoa) eta hala (hirugarren gradukoa) erabiltzen dira. Aurkezpen bal ioa dutenetan horra erabi ltzen da gehien, baina frantseseko vuala (fr . voi là) ere oso sartua dago.

Kantitatezkoetan, hunenbertze , honbertze eta hanbertze ditugu, eta horien ondoan -beste duten aldaerak. Hala ere entzun izan dut kantitatea adierazteko: ez duu maite ala ‘ez zaigu hainbeste gustatzen’ (Lar.) .

Azkenik, hoin eta hain erabiltzen dira nolakotasunezkoetan.

5.2.4. Pertsona izenordainak

Jarraian aurkezten ditut Larresoron erabiltzen diren pertsona

izenordainak, lehenbiziko pertsonari dagozkionak lehenik eta bigarrenari dagozkionak gero:

abs. ni erg. nik dat. eni gen. ene & nere dest . enetako & enetzat soz. enekin & enek i lan instr . ni taz ines . enegan & ene ga inian & ene ba i tan adlat . eneganat & nereganat & ene bai ta( r )a t 76

76 Honelako testuinguruetan entzun izan dut: durduzatua, zozotua izan niz berri ura aituta, eta, ixtan baten buruian, ene baitaat yin niz berritz (Uzt.).

107

hurb-ad.

eni buruz

ablat . nitar ik & enetar ik & ene ba i tar ik motib . enegat ik & neregat ik

abs. gu erg. guk dat. gur i gen. gu(r )e dest . guretako & guretzat soz. gurekin & gureki lan instr . gutaz ines . guregan & gutan & gure ba i tan adlat . gureganat hurb-ad.

gur i buruz

ablat . gutar ik & gureganik motib . guregat ik

abs. hi erg. hik dat. hir i gen. hire dest . hiretako & hiretzat soz. hirekin & hirek i lan instr . hi taz ines . hiregan & hire ga in ian & hire ba i tan adlat . hireganat & hire ba i tarat hurb-ad.

hir i buruz

ablat . hi tar ik & hire ba i tar ik motib . hiregat ik

abs. zu erg. zuk dat. zur i gen. zu(r )e dest . zuretako & zuretzat soz. zurekin & zureki lan instr . zutaz ines . zuregan & zutan & zure ba i tan adlat . zureganat hurb-ad.

zur i buruz

ablat . zureganik & zure ba i tar ik motib . zuregat ik

abs. zuek & zu ik erg. zuek & zu ik dat. zuer i gen. zuin dest . zuindako & zuintzat

108

soz. zuekin & zueki lan instr . zuitaz ines . zuitan & zu in ba i tan adlat . zuinganat hurb-ad.

zuer i buruz

ablat . zuinganik & zu i tar ik & zu in ba i tar ik motib . zuingat ik Oharrak: 1) Edute genit iboko nere aski arrunta da Larresoron. Esango nuke maiztasunaren aldetik ohikoagoa dela ene —eta honen gainean eraikitzen dira eratorri guztiak—, baina hor dago nere ere: zato nere ikusterat (Lar.) . Noizbait aditu izan dut neri , baina datiboan guztiz nagusi da eni . 2) Bigarren pertsona pluralean ia beti ixten da erdiko bokala, eta zuik bezalakoak guztiz nagusi dira zuek bezalakoen aldean.

5.2.5. Pertsona izenordain indartuak

Pertsona izenordain indartuetan bi sai l erabiltzen dira: neroni gisakoak

eta nihaur gisakoak. Bigarren hori eta horren kidekoak Ipar Euskal Herrian bakarrik erabiltzen dira. Hona hemen taula:

abs. erg. dat . edute-gen.

1 .p .sg . nioni & nihau n ionik & nihauk & ni (h)aurek77 n ihaur i n i (h)auren

2 .p .sg . h ioni & hiau h ionik & hiauk & hiaurek _ _

3 .p .sg . bera berak bera(r ) i bere

1 .p .p l . guuni & guhau guionik & guhauk & gu(h)aurek guhaur i gu(h)auren

2 .p .sg . zuuni & zuhau zuionik & zuhauk & zu(h)aurek zuhaur i zu(h)auren

2 .p .p l . z ihauk zu ionik & z ihauk & z i (h)aurek _ z i (h)auren

3 .p .p l . berak berek bere i be(r )en

Oharrak: 1) Absolutiboan eta ergatiboan ia pertsona guztietan daude bi formak, baina horietan gehiago erabiltzen dira neroni motakoak: Nioni lokartuik eta ninia re ba (Lar.) . Nioni oartu gabe (Lar.) . Nionik i t en dut [martxa pixkat ] (Lar.) . Ta orduian geo bear izan nintuin nionik xekatu zerak (Uzt.) .

Datiboan eta genit iboan nekez atera ditut (galdekizun bidez) taulan eman ditudan aldaerak, denak nihaur motakoak, baina horiek forma neutroek ordezkatu ohi dituzte.

77 Ergatiboan nihaurk, guhaurk eta kidekoak ziren lehen (OEH-ren arabera, Etxeparek, Oihenartek, Maisterrek-eta hala erabiltzen zituzten).

109

2) Orain arte hasperenaz esan dugunak bal io du nihaur sai lekoentzat: forma batzuetan nabarmen aditu izan dut, besteetan ia batere hasperenik gabe, bokalen artean dagoen edozein hasperenekin gertatzen den bezala. 3) Nabarmentzekoa da absolutiboan - i izatea nioni , hioni , guuni eta zuuni aldaeretan. Lafittek (1995 [1944]: 93) dio beharbada *ni-haur-ni jatorrizko batetik azaldu behar l i tzatekeela, eta gero bigarren ni hori atzizki indargarri modura pasatuko zela gainerako pertsonetara. 5.2.6. Galdetzaileak

Galdetzai leen artean hauek dira nagusiak:

abs. nor zoin zer & ze erg. nok zoinek zek dat. nor i zo in i zer i ed-gen. noren zoinen zeren dest . norentzat & norendako zo inentzat & zoinendako zerentzat & zendako soz. norekin & noreki lan zoinekin & zoineki lan zerek in & zerek i lan ines . nun, noiz zo intan zer tan adlat . noat zo inta(r )at zerta(r )at ablat . nundik & nunt ik , noizt ik zointa(r ) ik zerta(r ) ik lok. nungo zointako zetako inst . nortaz zointaz zetaz , zerez motib. norengat ik zoinengat ik zetako & zendako Oharrak: 1) Zer galdetzai lea izen gisa ere oso erabil ia da, singularrean nahiz pluralean deklinatuta: lanak baduzte , pres tatu bear bai tuzte biaramuneko zerak (Lar.) . Askotan erabiltzen da hitz komodin gisa, hiztunari ez zaionean burura heldu behar duen hitza: Bakotxak beren zerak baituzte , beren usaiak (Lar.) . Orenbaterdi tako yoan bear niz zereat , Kanboat (Lar.) .

Uai asi da zeren gal tzen, i l i en gal tzen (Uzt.) . Aita zerekoa zuin, Bretaniakoa (Uzt.) .

Aditz bihurtuta ere askotan erabi ltzen da, Uztaritzeko hauetan bezala: Zerbetek zer i t en du, t iatzen du haat . Dena zer in g inuin, arr imaazi . Zer ina da, ezinduia da emaztekia. Berr i tz eman ginuin, zer ina betzen, funditua betzen.

2) Motibatiboan zetako & zendako (batez ere lehena) dira zergat ik-en ordainak. 3) Zenbatasuna adierazteko zonbat & zomat galdetzai lea erabiltzen da eta modua adierazteko nola(z) .

5.2.7. Izenordain zehaztugabeak

Galdetzai leetatik eratorritako izenordain zehaztugabe hauek ditugu:

110

-bait & -beit edo- -nahi neh- izord. norbe i t

zerbe i t & zea i t zonbeit

– –

edozoin

norna i zerna i

–

neor deus b ih ir ik

lekua nunbe i t nunbet ik noapei t –

nuna i nundina i t ik noatna i

n iun n iundik & niundanik neorat

denbora noizpe i t – noizna i sekula (n) , be ine modua nolazpe i t – nolana iz (ka) – kant i ta . zonbeit – – bate

Oharrak: 1) Zehaztugabe konposatuetan bigarren osagaian nahi duten izenordainak dira nagusi edo- dutenen aldean. Areago, leku-denbora, modu eta kantitate kasuetan -nahi dutenak besterik ez dira erabiltzen, ez dago edonon eta kidekorik. 2) Kantitatea adierazten dutenetan ez dago zonbatnahi bezalakorik, nai bezenbat da ordaina. 3) Moduzkoetan nolanaiz(ka) bakarrik erabiltzen da, ez dute ezagutzen edonola , ezta ezezkoetako nehola ere, niundik e & niundanik e izaten da ordaina: g izona ez yoan nai [zaharretxera] , niundik e ez yoan nai (Uzt.) . 4) Bait duten izenordainek ere part ikula indargarria har dezakete eskuinaldean: zerbait e erran du (Lar.) . Oraindik errazago hartzen dute ere ondoan ezezko izenordainek: neor e , niun e , niundik e . . . 5) Ezezko esaldietan erabiltzen da deus ‘ezer’-en ordaina, eta horrekin batera aipatu behar da deusik , deus-en indargarria. Deus izenordainak ere askotan izaten du ere partikula eskuinaldean. Balioaren eta erabileraren aldetik pare-parekoa da f i txik , nahiz eta izenetik heldu den. 6) ‘Ezein (ere) ’-ren ordaina bihir ik (ere) da. Inoiz entzun dut pikorr ik e ere: eztut pikorr ik e atxeman [gereziez ari zen]. Era berean, ez dute erabiltzen nehoiz (ere) , eta sekula(n) edo beine ‘behin ere’ izaten dira ordainak: Badira sekulan kontent ezt i enak. Sekula be ino ge io bada. Eztut berekin so las in be ine . Etzia beine izana? Eztuzu beine ai tu? 7) Adjektibo funtzioko -(r)en bat egitura zehaztugabea ez da erabiltzen, [ izena + zerbeit] nahiz [zerbeit + izena] agertu ohi da ordainetan ( lehena gehiago):

Laino zeai t edo l eer tu zen (Lar.) . Baduzu etsamin zerbe i t? (Lar.) . Baginuen zerbei t abantai l (Lar.) . Plazt ika zeai t da emaiten dutena (Lar.) .

111

5.2.8. Bat eta batzuk-en deklinabidea Leku-denborazko kasuetan badirudi Iparraldeko idazleek batetan,

bate tako, bate tara, bate tar ik formak erabil i izan dituztela hamazazpigarren mendea arte. Garai horretatik aurrera, berriz, batean-en sai leko formak hasi ziren zabaltzen (Euskaltzaindia 1994: 42).

Larresoroko gaurko euskaran sai l bateko eta besteko adibideak entzun

ditut, eta, dirudienez, eremu zabalagoa hartzen du bitasunak78. Adibideok pertsona berak esandakoak dira, eta guztiak hizketa l ibrean jasoak: kolež bate tako, bataio bate taat , gain bate taat baina adin bate t ik goi t i , azie ta bat ian, ote l bateko e txekander ia, untzi bat ian, es tabl i bat ian, hein bat ian, ganbara bate t ik bertzea(t ) , xoko bat ian (Lar.) .

Uztaritzen ere arruntak dira aldaera mugagabeak: toki batetako ixtorio bat ,

adin bate tako yendiak, pi lo ta part ida batetat , ber tze err i bate tat , toki bate taik bertzeat . . .

-Zu atzizkiaren bitartez egiten du plurala bat hitzak. Kontua da, jakina

denez, hizkera guztiek ez dituztela bereizi absolutiboa eta ergatiboa, eta bereizi dituztenen artean ez dutela denek berdin jokatu. Larresoron bereizten dira bi kasuak, absolutiborako batzu eta ergatiborako batzuik hartuz: yi t en dira err iko seme batzu baina batzuik errate ’ute loaldia. Hala ere, absolutiboko aldaerarako batzuk ere erabiltzen da, baina joera batzu agertzekoa da: Yatsun tzien batzuk, bertze ’atzuk berr i tz Dantxainen (Lar.) . Uste dut honek baduela nolabaiteko lotura erakusleetan gertatzen denarekin: hauk (abs.) vs hau(i)ek (erg.) , hoik (abs.) vs hoiek (& hoik) (erg.) eta hek (abs.) vs heiek (& hek) .

Gainerakoak ohiko formak dira: ber ina batzuetaik (Lar.) , bokal t t iki

batzutan (Lar.)…

5.2.9. Modu aditzondoak Oro har, absolutibo mugagabea eta partit iboa erabiltzen da mendebalean

eta erdialdean modu aditzondoak sortzeko. Larresoron, Ipar Euskal Herri osoan bezala, absolutibo singularra erabiltzen da:

Sasoin untan denak ferde- f erdia dia.

Behiak han tzien, garbi -garbia. Egon pres tu-pres tüa or e ! Goxo-goxoa g inen otobüzian. Leen emaiten g iniuzten gerr ia t inko-t inkoa. Gu kanpañetan bizi izan g ia xur-xurra. Xuen-xuena yoan tzia, ta ezkerre taik (Uzt.) .

78 Iñaki Caminok dio ‘behe-nafarreraz’ arruntak direla batetarik bezalako aldaera mugagabeak (1997: 419).

112

Lapurdiko hainbat herritan kantatzen den kantu zahar batek ere modu aditzondoa du bertsoaren hasieran: ixi l - ixi la egon ninduzun / ene buruia apal ik. 5.2.10. Aurrizkiak

Bi aurrizki entzun izan ditut: des- eta -ez . Aurrenarekin, deseg in (Lar.) ,

desgazitu (Lar.) , desormatu (Lar.) , desarranyatu (Lar.) , desg isatu (Uzt.) bezalako aditzak, eta bigarrenarekin ezazola eta ezdeus79 izenondoak (Lar.) eta ezontsa aditzondoa.

5.2.11. Atzizkiak

Atzizki zerrenda honen helburua hitz eratorrien ikuspegi orokorra

ematea denez, ez gara arduratuko aldaera batzuen dudako atzizki estatusaz. Bestalde, inongo atzizkir ik gabeko adibideak ere badira, “zero morfema” esaten zaionaren bidez eratuak: bada erran bat (Lar.) ; beine ez da urr ikitzen gero in ua (Lar.) ; uai ez duzte kentzen ge io hariak, yos ia ‘ jostura’ ager i da, be inan berak sunts i tzen dira [ebakuntza baten ondoren] (Lar.) .

-Aldi : so lasaldi , ukaldi , inarrosaldi , unaldi , akialdi , besarkaldi , a l txaldi , mintzaldi , mokorraldi , p ikaldi , t inkaldi , zafraldi . . . -Antza ( -antxa) / -antzia: aixkidantza, laborantxa & laborantza, anbiantza, konf iantxa & konf iantzia, aziztantza. . . -Ar/-tar : larrosoar, uztaiztar, ezpe le tar, kanboar, hazpandar, gaintar, ai tatar . . . -Ara: arkara, susara, aunzkara . . . -Ari ( -kari , - lari , - tar i )80: koblari , g i tarrari , yuyari ‘ jujea’ , erre f errar i ‘errebote jokoan, lehen errefera ematen duen pilotaria’ , ger lar i , dendari ‘ jostuna’ , g idari , eskelar i ‘eskalea’ , i er ikari ‘ igeri lar ia’ , kalakari , kalapi tari , ki tzikari , koskari . . . -Beit : norbei t , zerbe i t , nunbei t , noapei t , noizbei t . . . -Dun: funsdun, hobendun, kaskodun, kiresdun, sosdun, xapeldun, larder iadun, eskualdun. . . -Dura ( - tura / -kura) 81: hedadura, abiadura ‘abiatzea’ , zerrakura ‘esparrua’ , iz ialdura, asaldadura, erredura ‘azkura’ , akidura, arrai ldura, herdoi ldura, higadura, hantura, goaindura ‘narda’ , e tendura ‘ernia’ , i lundura , idekidura, ixt i ldura, bi txidura82. . . -Eria: gazteria , zureria , lang i l er ia, maxiner ia, l inyer ia , paperer ia . . . -Ezia: abi l ezia, aulezia, f lakezia ‘ahultasuna’ . . . -Gailu ( -ai lu) : emendai lu ‘gehigarria’ , e rosgai lu ‘salgaia’ , edergai lu, yostai lu. . . -Gale : loale . . . -Garren: bosgarren, hirugarren, se igarren. . . -Garri 83: azkargarr i ‘bitamina’ , ikusgarr i ‘ ikuskizuna’ , ungarr i . . .

79 Ezdeus izena ere izan daiteke, ‘gauza gutxi’ edo esan nahi duena. 80 Oso erabilia da, eta hainbat adiera du. ‘Ogibidea’, ‘zaletasuna’ eta ‘jarduna’ dira nagusiak, baina ez bakarrak. Gainera, litekeena da adiera bererako aldaera bat baino gehiago erabiltzea, jokari eta jokolari-rekin gertatzen den bezala. 81 Adieraren aldetik oso gertu dago -men / -pen atzizkitik. Oinarrian ere bat datoz, biek aditzoina eskatzen baitute. 82 Testuingurua zera zen: zerbait arraroa entzun zuela eta halako bitxidura bat eragin ziola entzun zuenak. 83 Atzizki hau izen eta izenondo sortzailea izan daiteke. Hemen izenak sartu ditut, ‘baliabidea’ edo adierazten dutenak.

113

-Garri 84: iz igarr i , akigarr i , hast iogarr i , ikaragarr i , laketgarr i , laudagarr i , xoragarr i , lo tsagarr i , miragarr i , okazgarr i , urragarr i ‘barregarria’ [urratu ‘barrez lehertu’ da] , xarmegarr i , zapartagarr i . . . -Gei : senarge i , apezge i , serorage i . . . -Gile : langi l e , gal txoingi l e . . . -Gin: ema(g) in, arg in, zurg in. . . -Go: f raidego , artzaingo, auzapezgo, harg ingo, aaidego , zurg ingo, muti lgo . . . -Gune: l erragune. . . -Ka: bafadaka ‘ahokadaka’ [erretzeaz mintzatuz] , beaka ‘behaka, so’ , e l epideka ‘esamesaka’ , iaus ika ‘erausika, zaunka eginez’ , go i t ika, ixtapeka ‘ istapeka, zangalatrau’ , yoka, mi l ika, zapartaka, t t iut taka ‘ txioka’ , t ratuka, mustupi lka ‘ahoz behera’ , no lanaika, okaka, gaizkika, bonžurka ‘agurka’ . . . -Kal : erdikala ‘erdiraino beteta edo hustuta’ . . . -Kara: gorr ikara ‘gorrixka’ , goorkara ‘gogorxkoa’ . . . -Kari & -ari : a fari , bazkari , askari , gosari , egunari , edari . . . -Keria: bipi lkeria, kokinkeria ‘bihurrikeria ’ , f rantximenkeria, f r ikunkeria ‘barrabaskeria’ , kakolakeria ‘bururik ez hankarik ez duen egite edo esatea’ , ezazolkeria, kixkilker ia ‘doilorkeria’ , f i lusker ia ‘ faltsukeria’ , i launkeria ‘pertsona geldo edo i launari dagokion egitea’ , zakurkeria. . . -Keta85: e l eketa. . . -Keta86: e s takuruketa ‘estakuru, aitzakia bi la’ , abarketa ‘abar bi la’ , sosketa, arrainketa, oteketa. . . -Keta87: yendeketa, diruketa, egurketa, g isuketa, bonoketa, og iketa. . . -Ketari : esneketar i , berr iketari , e l eketari , i ratzeketari . . . -Ki ( -g i ) : arteki , odolg i , xerr iki , atxeki ‘aratxeki ’ , aateki , emazteki , es ta lg i , burdinki , plazt ikaki. . . -Ki : segurki , ausarki , f i erki , f inki , garbiki , fal t suki , al toki, hotzki , i t suski88, mokorki , xeeki , zuzenki, biziki . . . -Kide & - ide : aurr ide , aixkide . . . -Kin89: emendakin, iaurkin ‘ inaurkina’ . . . -Kin90: yostakin, yendekin, aurkin ‘haurkina, umezalea’ . . . -Ko: so ineko, xartako. . . -Ko91: xaáko ‘zahatoa’ , neskatoko. . . -Kor: kanbiakor, sanyakor ‘a ldakorra’ , z ikinkor. . . -Kuntza: hazkuntza. . . -Le / - tzai l e ( - tzale , -zale) : yale , (ardi ) moxle , ib i l tzai l e , zir ikatzai l e , errezebi tzale , yos tatzai le , yarraikitzai l e . . .

84 Egin aditzoinari erantsita, erabilera berezia du: zenbait izenen eskuinean erabiltzen da (eg)ingarri, delako izen horrek esan nahi duena eragiten duena adierazteko: irringarri, kakingarri... 85 Jarduna adierazten du. 86 Beste hau adizlagun sortzailea da, ‘bila (joatea)’ adierazten du eta izen konkretua eskatzen du ezkerrean. 87 Multzo handia adierazten du, eta Bizkai-Gipuzkoetako -tza-ren parekoa da. Badirudi Ipar Euskal Herrian izen bihurtuta ere erabiltzen dela, ez du ketak egiten nagusigoa bezalako esaeretan (Sarasola 1996: 479), baina Larresoron ez du autonomiarik, atzizki gisa erabiltzen da. Bestalde, esan behar da izenari lotzeaz gain badagoela aditzoinari lotzea ere, ‘ekintza-ondorioa’ adierarekin. Bide hori ez da oso emankorra, horrelakoetan gehiago erabiltzen direlako -t(z)e, -men eta tankerakoak. Dena dela, hor dago eorzketa. 88 Graduatzaile gisa erabiltzen da: itsuski ederra. 89 Izen sortzailea da, eta aditzoina eskatzen du oinarrian. 90 Bigarren -kin hau izenondo sortzailea da, gehienetan izen biziduna eskatzen du ezkerrean, eta ‘joera, zaletasuna’ adierazten du. 91 Bigarren -ko hau txikigarria da (ez da oso emankorra).

114

-Men / -pen ( -mendu): yuyamendu, abonamendu, ai(n)tzinamendu, de l iberamendu, hastapen, anto lamendu, gobernamendu, sanyamen ‘a ldaketa’ , goresmen, igorpen, arrenyamendu, kontentamendu, arrazoinamendu, iardespen, ( i larg i ) beerapen ‘ i lbehera’ , ( i larg i ) gorapen ‘ i lgora’ , kexamendu, kanbiamendu, g ibe lamendu ‘atzerapena’ . . . -Ño: irr iño, kafeño, xoriño, paperño, sosño, antxuño ‘ ia ’ , gorriño ‘e lgorria’ , haurño, izarño, maiteño, mutikoño, opi lño. . . -Ra / -na: zazpira, zortzira, bana, biranazka, launazka. . . -Sa: a larguntsa, miikuntsa ‘medikuntsa’ . . . -Tara: bol tara 92 ‘kat i lukada’ , aurtara ‘ahurtara, eskukada’ , gai tzurutara ‘gaitzerutara [ale edukiera neurri bat da gai tzurua ] ’ , e l tzetara. . . -Tasun: er i tasun, yendetasun, f ermutasun, klartasun, yakintasun, idortasun, amultsutasun, yarraikitasun, barnatasun, goratasun, abi l tasun, kuriostasun. . . -Tate : eg i tate , yakitate , kuriostate . . . -Tatu: lanostatu, lohistatu, odols tatu, ondostatu, ongai lustatu, la idostatu. . . -Te(g) i ( -deg i ) : belarteg i ‘sabaia’ , hausteg i ‘hausterrea bi ltzen den tokia, erraustegia’ , gaztandei ‘gaztainadia’ , haoztei , kofesateg i , ardi te i . . . -Te: idorte , e lurte . . . -Ti : aalge t i ‘ahalketia, lotsatia’ . . . -To: neskato. . . -Tsu: adintsu, zonbatsu, zertsu, zikintsu. . . -Tto: t t ipi t to , hamartto , laurdentto , orentto , hamaost to . . . -Tu: soberatu, bezt i tu, hatsantu, kaatosatu, kires tu, koskatu, larre tu, l ekoratu, loriatu. . . -Xe93: xinplexau, ge ixau, laburtxau, haundixau, urbi l txau, karioxau, t t ip ixau, f inkixau, aisexau, gutixau. . . -Xet : o laxet , antxet . . . -Xka: aberexka, urixka ‘ langarra’ , harr ixka. . . -Xko: las terxko, karioxko, i lunxko, hurbi lxko, apalxko, aspaldixko, aulxko, beranxko, ongixko, ontsaxko, onxko, soberaxko, urrunxko, goorxko. . . -Zain: artzain, i tzain. . . -Zione : konparazione, dezizione, kontso lazione, zirkulazione , azoziazione, punizione , reedukazione, t e l ebizione , pozizione , enfekzione, operazione , obl igazione , prekozione. . .

92 Uztaritzen aditu izan dut -tra sinkopaduna: altzotra’at arto, zomet bolatra. 93 Atzizkia baino gehiago artizkia da -xe hau, beti joaten da -ago-ren aurrean.

115

5.3. Aditzaren morfologia 5.3.1. Adizki jokatu gabeak

Euskaraz forma jokatu gabean ager daitezke aditzak perpausetan; bestela esanda, subjektu-objektuen pertsona eta numeroarekiko komunztadura markarik gabe eta denbora markarik gabe. Larresoron, hiru kasutan gertatzen da hori : aditzoinetan (har, ikus. . .) , part izipioetan (hartu, ikusi . . .) eta aditz izenetan (hartze , ikuste . . .) . 5.3.1.1. Aditzoina

[Aditz nagusia + laguntzai lea] egituretan, aditzoina erabiltzen da Larresoron indikatiboaz kanpoko adizkiekin, eta ez part izipioa. Oro har , esan daiteke ekialdeko hizkeretan hobeto eutsi zaiola -Ø / - tu bereizketari , eta baita -Ø / - i bereizketari ere. Adibideetan aditzoina agertzen da aditzaren ahalezko moduarekin, subjuntiboko adizkiekin eta aginte adizkiekin:

Hoi etzezaken onets . Denak ez di tzazket konda . Nik ez nezake untsa espl ika oi . Elezake konpreni bear dui la yan edo bear dui la i e t s i (Uzt.) .

Anitzek nahi dute eskuara ikas dezaten eskolan . Ardiak-eta emaiten tuzte berena bi l dezaten . Ba(t) (b/p)ertzian gainian eman, untsa t inka dain e ta forma pol l i ta ar dezan . Ta gero emaiten da nai lon be l tx bat , plaztika oi taik, f inki- f inki , ez dadin air ia sar , ez dadin hura (s ic) sar . Bear tzakote miia kanpoat ateatu eztezaten ie t s (Uzt.) .

Ale, yar tzi te or! Obedi zazu! Etzite la kexa (Uzt.) . Etzite la sobera lanian ar .

Kontuan hartzekoa da beste kasu bat ere, nahiz ez den asko erabiltzen:

baldintzazko perpausetan, *edin eta *ezan bidez eratzen direnean alegiazko adizkiak, aditzoina agertzen da aditz nagusi gisa, bai baldintzaren protasian eta bai ondorioan. Adibidea Hazparnekoa da, ahozko jardunekoa:

Gure arbasuen mintzaia eskole tan iakats balezate , e l i take holakorik gerta (Hazparne, Etxeberria 1994: 51).

*Iron erroaren bidez eratzen diren ahalezko adizkietan ere aditzoina

erabiltzen da, baina erro hori ez da askotan agertzen. Adibidea EHHA-k Uztaritzen jasoa da: ezt io ikus . Nik Larresoron entzun ditudanak ez dira adibide egokiak, ezt io in modukoak dira eta, hondarrean -n duten aditzoinak.

Agindu perpausetan, aditz laguntzai lerik agertzen ez denean aditzoina

erabiltzen da: alor [fr . alors ] bearr iak ez aipa, [xerri ] bearr iak sekulan ezt iut yaan ‘alors belarriak ez aipa, [xerri ] belarriak sekula ez ditut janen’ (Uzt.) .

116

Adibide horretan ez da ageri aditzoinaren subjekturik, baina agertzen denean ere erabiltzen da aditzoina. Lekorneko adibide hauek halakoak dira, laguntzai lerik gabeak eta subjektua (pertsona izenordaina) agerian dutenak:

Dener gue lana emaiten tzaunkuten: hik xerr i t e i hor i huts e ta hiaurt , h ik xerr ien pazka inen duk, hik t t ipiena, arro l tzia(k) bi l , ta best iak abarra xeha.

Galdera erretoriko eta harridurazkoetan ere ager daiteke aditzoina:

Nork f ida halakoari? Non koka honenbertze yende? Nun ezar? Nok erran?

Zehargalderetan ere erabiltzen da aditzoina, baina orduan aditz

laguntzai lea isi l tzen da beti :

Eztakit nola espl ika nik . Eztakit zoin hauta . Zer pentsa emaiten du . Eztaki noat i tzul .

Kontzesio kutsua duten zenbait esaeratan ere bada: zer ger ta ere , zer nai

gosta . Bada aditzoina beti agertzen den egitura berezi bat: [aditzoina + eta +

aditzoina]. Hurrengo adibideetan ez dago erraza asmatzen partizipiorik gabeko bi aditzen arteko koordinazioa dagoen ala lehen aditza part izipioko atzizkiduna den eta bigarrena atzizkirik gabekoa:

Ixtan pat yarr i ik eon ta berr i tz as . Eskuien beotzeko zonbei t a ldiz an ai izan eta geo berr iz lanian as .

Lafitteren adibide hau mota berekoa dela ikusir ik, pentsatzekoa da bi

aditzoinen aurrean gaudela goiko horietan ere:

Eror e ta chut i bagabi l tza gure bizi guzia (1995 [1944]: 208).

Aurrekoaren tankera hartzen diet hauei ere, baina aditz nagusi gisa:

Batzuutan iraaz eta bertze batzutan gal (Beskoitze, Etxebarria 1994: 61). Mañexek bertsuak ast iki eta izkiribuz ontzen ohi zi tuen: maiz gauaz, loa j in artean, asma, e ta biharamunean paperean ezar (Lafitte 2001: 70).

Kontua da batzuetan, goiko horietan bezala, partizipio bal io hutsa

hartzen duela aditzoinak; Lafonen esanetan, “l ’ idée verbale pure et s imple” (1980 [1944] II: 20). Beraz, beti ez du agindua edo eskakizuna adierazten.

Ezin elementu modalaren ondotik ere erabi l daiteke:

117

Ezin artan konda ‘ezin harengan kontatu’ (Lar.) . Atzarri ta ezin lokar gero (Lar.) . Ezin kurri (Lar.) . Niundik ezin sar ! ‘ inola ere ezin sartu’ (Uzt.) . Azkenik, denbora postposizio batzuekin erabil daiteke aditzoina. Nahiko

arrunta da [aditzoina + e ta ] egitura (ik. s intaxi alorreko 5.4.3.6. azpiatala) :

Bazkal-e ta . Bazkal ai tzin. Ikus arte . Inaazia dute e txea, lurra eros e ta . Buruz behei t i ezar e ta e lurra bezala eg i t en zuena (Dirassar 1995: 66).

5.3.1.2. Partizipioa

Adizki perifrastikoetako aditz nagusia partizipioa izaten da indikatiboko laguntzai leekin. Hiru part izipio mota daude: burutua, burutu gabea eta geroa. Horien bitartez, hiztunak adierazi nahi duen gertakariaren berri ematen du; hau da, adierazten du egoera, ekintza, gertakaria edo dena delakoa bukatuta dagoen, bukatu gabe dagoen edo gertakizun dagoen. Azpisai l bana eskaini diet hiru partizipio motei :

5.3.1.2.1. Partizipio burutua

Euskalki guztietan bezala, /- i/ , /-n/, -Ø eta /-tu/ (sudurkari edo albokari ondotik -du) bukaerak dituzten part izipio burutuak erabi ltzen dira:

i : hasi , i tzul i , i raul i , yauntzi ‘ jantzi ’ , erori , yosi ‘ josi ’ , egos i , ekarri , erakuts i , eros i , ekasi (s ic) ‘ ikasi ’ , ikusi , hets i ‘ i txi ’ , bust i , bizi , yauts i ‘ ja itsi ’ , merexi ‘merezi ’ , i rabazi . . . n: yakin ‘ jakin’ , yan ‘ jan’ , yoan ‘ joan’ , in ‘egin’ , y in ‘ j in, etorri ’ , ukan , eman , edan , erain ‘erein’ , erran ‘esan’ , etzan , entzun , i rakin , izan . . . Ø: yo ‘ jo’ , erre , gorde , i to , bete . . . tu: abiatu, sunts i tu, ger tatu, sartu, asmatu, mintzatu, arrastatu ‘gelditu’ , hartu , sortu, unkitu ‘ukitu’ , saldu, kendu, ezagutu, he ldu . . . Azkeneko zerrenda, - tu dutenena, da lauretan luzeena eta emankorrena,

euskara orokorrean bezala. Hori da aditz berriek hartzen duten bukaera: ad. reve ionatu (fr . réve i l lonner) . Baita izenetik nahiz izenondotik eratorritako aditzek hartzen dutena ere, adibidez er lats > er lastu ‘ahotsa laztu edo zakartu’ , larre > larre tu ‘ larre bihurtu’ (adibide gehiago 5.2.11. atzizkien atalean).

Izan / izatu eta egon / egotu bezalako bitasunak badira, nahiz eta horietan

-n-dunak gailendu. Azkenik, badira pleonasmo batzuk. Hauek, neure belarriz aditutakoak, baina gehiago ere izango dira segur asko: ateatu , botatu , gostatu, baina horien ondoan atera, bota, gosta. . .

118

5.3.1.2.2. Partizipio burutu gabea

Aditzoinari - tzen edo - t en / - i t en bukaerak erantsiz osatzen da partizipio burutu gabea. Partizipio burutuan - tu (edo -du) duten aditzek burutu gabean - tzen hartzen dute ( ik. a . multzoko adibideak), non eta aditzoina ez den frikariz edo afrikatuz bukatzen (kasu horretan, - t en bukaera eransten zaio aditzoinari ; ik. b. multzoko adibideak). Ez da zai la salbuespen honen arrazoia bi latzen: - t en hartuz, [sts] bezalako kontsonante segidak saihesten dira (honelako sekuentziak beste euskalkietan ere saihesten dira; ik. Hualde 1991: 134-35):

burutua burutu gabea a. hartu hartzen

kendu kentzen saldu sal tzen

b. hotz > hozten , i e t s > i e s t en , erre tx > errexten , aberats > aberasten, pi tz > pizten. . . Gainerako kasuetan hauxe dugu: n-z bukatzen direnetan - i t en eta - t en ( ik .

5.3.1.3. , aditz izena), -o-z bukatzen direnetan - i t en (yoi t en ‘ jotzen’) eta - tzen ( i to tzen) , eta - i -z bukatzen direnetan honen aurreko kontsonantea zein den: ikusi → ikusten , baina ekarri → ekartzen , euskalki gehienetan bezala.

Berezia da sendi tu ‘sumatu, igarri ’ aditza: aditz izenaren markarik gabe

ager daiteke, partizipio burutu gabea espero zitekeen tokian. Elkarrizketa laxotik hartutako pasarte honetan bi bider agertzen da, bietan aditzoin forman, baina balioaren aldetik part izipio burutu gabea da: ni bizpairu presunekin hai baniz e l eketa, sendi baut badie la eskualdunak, arras aise artzen niz eskuaraz. Beinan sendi baut presuna etaik batek eztui la konpreni tzen eskuara, orduian eztut eskuaraz i ten al , f rantsesez artzen niz (Uzt.) .

Horren antzekoa da Larresoron entzundako konda ‘kondatzen’ hau:

garbi tasuna ta denak konda dira uai .

5.3.1.2.3. Geroa

Geroaldia eratzeko, -en edo -ko morfema eransten zaio aditz nagusiari . Intxauspek, euskal aditza gaitzat hartuta argitaratu zuen lanean, bikoiztasun hori onartu zuen, baina zubereraz eta nafarreraz eman , erran eta kontsonante sudurkariaz bukatzen diren partizipioek beti -en hartzen dutela erantsiz (1979 [1858]: 9, 1. oin-oharra) . Larresoron, bete egiten da arau hori : izanen & izain, egonen, yanen, y inen, erranen eta abar.

-N amaieraz besteko partizipioetan, hi l → hi l en orokorrean besterik ez da

azaltzen geroaldiko -en . Horrenbestez, bokalez bukatzen diren partizipioek -ko hartzen dute Larresoroko gaurko euskaran: ikusiko dugu, autatuko du, atxiko (sic) duzu ‘atxikiko duzu’ . . . Ematen du lehen ere antzeko egoera zegoela: Bonapartek bokalez bukatzen diren partizipioetan -ko eman zuen kasu guztietan, eta -n-z amaitutakoetan bakarrik -en (1991 [1869]: 192, 4. oin-oharra). Intxauspek ere -ko-dun forma besterik ez zuen eman lapurterarako: ibi l iko (1979 [1858]: 463).

119

5.3.1.3. Aditz izena

Aditz izenetako - i t e aldaera izaten da gehienetan -n-z bukatutako aditzetan. Adibidez, Larresoron entzun ditut atxemaiten, izai ten, yuai ten & yoai t en , emaiten , errai ten , egoi t en , ukaiten, eremaiten eta horien ondoan jo aditzetiko yoi t en . Aditz izenetako - i - horren jatorriaz, Bonapartek, adibidez, esan zuen eg i t en > e i t en > i ten bi lakatuz sortu dela, eta, beraz, bi hitzen elkarketa da, haren azalpenaren arabera : jua i t en “en action de faire al lée” (1991 [1869]: 192, 3. oin-oharra).

Gehienetan - i t e erabi ltzen da, baina ez dago esaterik sistemaz hori

azaltzen denik aditz izenetan eta hauen gainean eraikitako formetan, Larresoron bertan izaten , yoaten , ematen eta erraten ere entzun daitezkeelako. Jakina, zenbait aditzetan - t en besterik ez dago, adibidez entzuten, e tzaten, edaten eta erruten aditzetan.

Erran aditzaren kasuan, adibidez, badirudi gaur egun aditz hori

darabilten euskaldun gehienek - i t e duen forma hartzen dutela (Oihartzabal 1996: 363). Baina ematen du joera nagusiaz hitz egitea beste aukerarik ez dagoela. Gainera, izai ten / izaten , emaiten / ematen eta errai ten / erraten bezalako pareak entzun izan dizkiogu pertsona berari , bai Larresoron eta bai Uztaritzen.

Aditz izenak nominal izazioetako /-te*/ & /-tze*/ atzizkiaren bidez

eratzen dira. Beste edozein izen bezala deklinatzen dira, eta horrela mendeko perpaus jokatu gabeetako aditz bihurtzen: i t ia ‘egitea’ , ikust iak ‘ ikusteak’ , izai t iai ‘ izateari ’ . . . Genit ibo lokatiboa hartzen duen aditz izenak, esate baterako, xedezko perpausak sortzen ditu, euskara orokorrean bezala: yi t eko, eros teko . . .

Baina mendeko perpausak sortzeko ez ezik, izen arruntak sortzeko ere

erabiltzen da aditz izenetako - t e & - tze . Hitz elkarketan oso erabil ia da ( lehen osagaian), eta bal ioaren aldetik Hegoaldeko -era, -keta eta antzeko izen sortzai leen parekoa da: prezio apal tze ‘merkealdia’ , sartze ‘sarrera’ , h i l tze ‘hi lketa’ , haste ‘hasiera’ . . . 5.3.1.4. Predikatuetako [partizipio burutua + -a, -rik, -ta] egitura

Bi atzizkiren arteko lehia dago Larresoron predikatuetako adjektiboak osatzeko: [partizipio burutua + -a ] eta [partizipioa burutua + - r ik ] . Lehena Lapurdin, Nafarroa Behere gehienean, euskara nafarraren ipar-mendebalean eta Gipuzkoako ekialdean erabiltzen dela dio Zuazok (1998: 221); bigarrena, gehienbat Zuberoan eta Nafarroako eremu zabalean. Hona hemen nik jasotako adibide batzuk:

Lokarraazi ik (Lar.) . Hatsantuia (Lar.) .

Erreik (Lar.) . Arranyatua (Lar.) . Lokartuik (Lar.) . Futi tua (Lar. , Uzt.) . Xigortuik (Lar.) . Andikapatua (fr . handicaper) (Lar.) .

120

[Partizipioa + -a ] oso erabil ia da euskara estandarrean partizipio burutu arruntaren bidez adierazten diren hauetan ( izan aditzarekin osatzen diren perpaus kopulatiboetan nabarmena da):

Noiz arte y ina zia? Yoan den ast ian operatuia da Borde len. Uztai tzen plantatua da uai .

Bitxi tua ‘arraro bihurtua’ da pixkat [adinarengatik]. Tei latu berr i bat eg ina zen. Ene ai ta zenak eg ina zuen amalaueko ger la .

-Rik bukaerak ez du hartzen inesiboko atzizkir ik; Webster-en ipuinetan, aldiz, badira ikusirikan (1993: 122) bezalako inesibodunak, beharbada kostaldean hedatuago egon den seinale.

Hirugarren atzizki bat ere bada: modu aditzondoetako - ta . Kontsonanteei

eskainitako atalean ikusi dugun bezala (5.1.4.7. puntuan), beti ahoskabe ahoskatzen da ( inta ‘eginda’ , emanta ‘emanda. . . ) eta ez da arraroa bereiz idatzita aurkitzea: in e ta, eman eta. . .

Azkenik, inongo atzizkirik gabeko formak ere badira. Ikusi ondoko

adibide hauetako nahas eta berex ‘bereiz’ aditzondoak:

Neska ta mutt iko naás dia (Lar.) . Biltzen duu maats xuria bertzalde , beéx, arno xuriain eg i t eko (Lar.) .

5.3.1.5. -Ki aditz atzizkia

Bi betekizun nagusi ditu aditzak sortzeko erabiltzen den -ki atzizkiak: bata, puntukaritasuna adieraztea, eta bestea esaldiari hanpadura bal ioa ematea. Osaerari begiratuz gero, jokatu nahi den aditz tr inkoaren aditzoinari -ki eransten zaio, eta gero, aditz horren iragangaiztasunaren edo iragankortasunaren arabera, izan edo *edun laguntzai leak jokatzen dira.

Lehenengo erabilerari dagokionez, Lapurdin eta Nafarroa Beherean

behintzat arrunta da -ki-dun adizkia erabi ltzea orainaldiko eta iraganaldiko aspektu puntukaria adierazteko, forma trinkoaren ordez. Alabaina, muga ondoko herri batzuetan ere erabiltzen da bal io horrekin; adibidez, Bidasoaldean94, Bortzir ietako Beran eta Etxalarren, Urdazubin eta Zugarramurdin (Iñigo & Salaberri & Zubiri 1995: 288). Larresoroko eta Uztaritzeko adibide hauek guztiek bal io puntukaria dute (orainaldian nahiz iraganean), eta horrenbestez adizki s intetikoen ordain dira:

Komentuan ibi lki zen eskolan (Lar.) . Egoki zira goxoan? (Lar.) . 95

Erabi lki duzu aise? (Lar.) . Beti las terka i i lki g ia (Uzt.) .

94 Adibide hau EAEL-k (153. etnotestua) Hondarribian jasoa da: gero ya neska laja eta itxera juaki zela [zihoala], orduan atetzen. 95 Diosal gisa esan zion auzoko bati, zer, egonean? edo deskantsuan (zaude)?-ren pareko. Hain zuzen, hirugarren erabilera hau (diosalarena) aipatzen dute Iñigok, Salaberrik eta Zubirik.

121

Goizean or i pentsaketa eoki nintzen (Uzt.) . Beti beatze ’ute e ian nausia gainet ik eoki den beaka (Uzt.) .

Bigarren betekizun bat ere badu -ki aditz atzizkiak: Iñigok-eta funtzio

«hanpatzailea» deitzen dutena: hoinbertze uso izaki , eta armarik ez izanen! (Lafitte, 1995 [1944]: 375). Nahiko maiz agertzen da -ki hanpatzai lea harridura perpausetan, nahiz ez duen zertan harridurazkoa izan:

Yakinki e ta hale eg i t en duzu hori? (Lar.) . Esposatu nai , be inan donado eoki ! (Uzt.) . Muaienak baditu, aberatsa izaki! (Lar.) . -Ki hanpatzai lea, Iñigok, Salaberrik eta Zubirik (1995: 260) dioten

bezala, askotan agertzen da bi ekintzaren arteko kontrajarpena dagoenean, baina, hala ere eta antzeko juntagailu eta lokai lu aurkariekin batera. Horren erakusgarri dira lehen bi adibideak. Hirugarrenean iruzkin edo gogoeta bat ekartzen du, delako pertsona haren gainean, “aberatsa da eta”-ren parekoa edo (zehaztasun gehiago, Iñigo & Salaberri & Zubiri 1995: 261).

Beste honek ere bal io hanpatzai le garbia du. Bardozeko emakume baten

ahotik jaso nuen:

Alaba bakarra nintzan eta e txeko yaun g inen, e ta gero horreki lan [senarra seinalatuz] abiatu nintzan, e ta hori izaiki e txet iar !

5.3.2. Adizki jokatuak 5.3.2.1. Aditz laguntzaileak

Adizki laguntzai leak atal hauen arabera antolatu ditut:

I. IRAGANGAITZA 1. NOR (IZAN) eta NOR (*EDIN). 2. NOR-NORI (IZAN). II . IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (*EDUN) eta NOR-NORK (*EZAN). 2. NOR-NORI-NORK (*EDUN) eta NOR-NORI-NORK (*EZAN). 3. * i ro-

Adizki guztiak lekukoen ahotik jasotakoak dira, gehienak galdekizun

bidez (bat bera ere ez da analogiaz atera) . Hutsuneak adierazten du ez dudala izan falta den formaren berri edo pertsona horri dagokion formarik ez dagoela (adib. nik ni ikusi , nik gu ikusi . . . ) .

Bestalde, adizki bakoitzaren deitura edo terminologia oraindik erabaki

gabe dagoenez ( ik. Euskaltzaindia 1994: 621), Euskaltzaindiak berak 1997ko lanean erabil i zuena hartu dut eredu. Adibidez, -ke duten eta ez duten forma multzoen arteko bereizketa egiteko -ahala eta +ahala deiturak erabil i ditut. Aldiari dagokionez, oraina, i ragana eta aleg iazkoa deiturak hartu ditut, eta aginduzko formak izendatzeko agintera deitura.

Forma alokutiboak adizkiaren azpian eman ditut, kolore urdinez.

122

Taula bakoitzaren ondoren adizki horiei dagozkien oharrak ipini ditut.

I. IRAGANGAITZA 1. NOR IZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

niz & naiz

nuk / nun (h)iz da

duk / dun gi(r)a

gituk / gitun zi(r)a zizte di(r)a

tuk / tun

nintzen

nintuian / nintunan

(h)intzen zen

zuian / zunan ginen

gintuian / gintunan

zinen zinezten zi(r)en

zituian / zitunan

banintz baintz bal itz bagine bazine bazinezte bal ietz

ditake ditazke

zitakeen zitazkeen

nintazke (h)intazke l i take gintazke zintazke zintazkete l i tazke

OHARRAK: (1) Bilakaera fonologiko batzuk oso arruntak dira hizketa arinean:

orainaldian, adibidez, bokal arteko dardarkari bakuna galtzen da sarri : g ía ‘gara’ , zía ‘zara’ , zízte ‘zarete’ , día ‘dira’ . Gauza bera gertatzen da iraganeko 3. pertsona pluralean: zíen ‘z iren’ . Aurrerantzean ez da berriro aipatuko gertakari hau, besterik gabe parentesi artean emango da dardarkari bakuna. Beste zenbait bi lakaera ere hizkera honen ezaugarri dira, ai > i egitea adibidez: niz ‘naiz’ , (h) iz ‘haiz’ . . .

(2) Orainaldian da, g ira, zira, dira dauzkagu, baina -en atzizkia hartzean, euskara orokorrean bezala , den ‘den’ , g i ren ‘garen’ , z iren ‘zaren’ , diren ‘diren’ eta -e la hartzean dela ‘dela’ , g i re la ‘garela’ , zire la ‘zarela’ , dire la ‘direla’ etab.

123

(3) Moduz markaturiko iraganeko formen ordez (nintzatekeen . . . ) , iraganeko forma arruntak erabiltzen dira gehienetan: yakin ( izan) banu, enintzen y inen; yakin ( izan) balu, e tzen y inen etab.

(4) Moduz markaturiko orainaldiko eta iraganeko formak hirugarren pertsonan bakarrik entzun ditut: di take ‘dateke’ , di tazke ‘dirateke’ , zitakeen ‘zatekeen’ eta zitazkeen ‘z iratekeen’

I. IRAGANGAITZA 1. NOR *EDIN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

AGINTERA

NI HI HURA GU ZU Z U E K HAIEK

NI HI HURA GU ZU ZUEK HAIEK

-ahala


nadin (h)adin dadin giten (1) ziten zizten diten nadila (2) (h)adila dadila gitela zitela ziztela ditela banadi bahadi

nitain (h)itain zadin gitain zitain zintezten ziten zadi la zitela

baladi baginte bazinte bazintezte balite

(nadin) (h)adi bedi (giten) zite zizte beite

+ahala


nintazke (h)intazke ditake gintazke zintazke zintazkete ditazke

nintazken (h)intazken zitaken gintazken zintazken zintazketen zitazken

nintazke (h)intazke l i take gintazke zintazke zintazkete l i tazke

124

OHARRAK: (1) Nabarmentzekoa da pluraletako -z- eza: g i t en vs gai tezen; zi ten vs zai tezen;

di t en vs dai tezen. . . (2) Kontuan izanik -n atzizkiaz gain -e la ere har dezaketela, egoki dirudi

besteen parean - e la atzizkidunak ere jartzea. (3) -Ahala alegiazkoan, ez dut izan euskara batuko nendin, hendin, l edin,

g intezen, zintezen, zintezten, l i t ezen adizkiei dagozkien euskalkiko formen berrir ik. Adizki jokatu gabeek ordezkatzen dituzte: yin l edin nahi nuke esan beharrean yi t ea nahi nuke etab.

(4) Izan-en eta *edin-en ahalezko formak, hirugarren pertsonakoak behintzat, berberak dira. Hona hemen orainaldiko adibide bana: a) kanpoan di take, ez g ia kuutzatzen aspaldian; b) yin di take, bainan eztu enbeiaik . Lehen adibidekoa izan erroko ‘dateke’ da; bigarrenekoa, berriz, *edin erroko ‘daiteke’ . Bonapartek ere aipatu zituen bi bal io hauek lapurteraz ari zela (1991 [1869]: 182-183, 4. oin-oharra): “Le futur du potentiel , à l ’ intransit if , exprime aussi , en labourdin, le futur de l ’ indicatif : daiteke ‘ i l peut, i l pourra; i l sera’ . Bata ala bestea den jakiteko testuingurura jotzea beste biderik ez dago.

Bestalde, kontuan izan behar da askotan perifrasietara jotzen dela

ahalezko egituretan. Lehen adibidea hartuz, kanpoan izanen da edo kanpoan izan bear da , esate baterako.

125

I. IRAGANGAITZA 2. NOR-NORI (nor: NI) IZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA -ahala

NIRI HIRI HARI GURI ZURI ZUEI HAIEI

nako & nitzaio & nitzako (1) nakote & nitzaiote & nitzakote (2)

nankon & nintzaion & nintzakon nankoten & nintzaioten & nintzakoten

bana(n)ko bana(n)kote

+ahala


nitzaioke (3) nitzaio(z)kete

nintzaioken nintzaio(z)keten

nintzaioke nintzaio(z)kete

OHARRAK: (1) Nako gisakoak gehiago erabiltzen dira nitzaio gisakoak baino, baina, bi

horietaz gain, izan ni tzako xeka ere entzun izan dut. (2) Datiboa hirugarren pertsona pluralaren marka -ote da (-o + t e) , ez -e (-o

+ e > e) . Aurrerantzean ez da oharrik ipiniko, datiboa hirugarren pertsona plurala duten forma guztietan betetzen delako.

(3) Moduz markatu gabekoetan bezala, -ke-dun adizkietan ere hirugarren pertsonak besterik ez ditut bi ldu: nitzaioke ‘natzaioke’ eta nitzaio(z)kete ‘natzaieke’ orainaldian, nintzaioken ‘nintzaiokeen’ eta nintzaio(z)keten ‘nintzaiekeen’ iraganean eta nintzaioke ‘nintzaioke’ eta nintzaio(z)kete ‘nintzaieke’ alegiazkoan.

126

I. IRAGANGAITZA 2. NOR-NORI (nor: HI) IZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA -ahala


(h)ako & (h)itzaio& (h)itzako (h)akote & (h)itzaiote & (h)itzakote

(h)ankon & (h)itzaion (h)ankoten & (h)itzaioten

ba(h)a(n)ko ba(h)a(n)kote

+ahala


(h)itzaioke (h)itzaio(z)kete

(h)intzaioken (h) intzaio(z)keten

(h)intzaioke (h)intzaiokete

127

I. IRAGANGAITZA 2. NOR-NORI (nor: HURA) IZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA -ahala


zaut (1)

zautak / zautan zauk / zaun (2) zako & zaio (3)

zakok / zakon zauku

zaukuk & zaikuk / zaukun & zaikun

zautzu & zaitzu zautzute & zaitzute zakote & zaiote

zakotek & zaiotek / zakoten & zaioten

zauntan (4)

zitzautaian / zitzautanan

zaukan / zaunan zankon & zitzaion zankun & zitzaikun (zit)zau(n)kuian / (zit)zau(n)kunan

zautzun & zitzaitzun zautzuten & zitzaitzu(e/i)n zankoten & zitzaioten

zitzakoteian / zitzakotenan

bala(n)ko bala(n)kote

OHARRAK: (1) Nabarmentzekoa da batzuetan ez dela betetzen -ai- > -au, datiboa lehen

pertsona denean, adibidez: zaut ‘zait ’ , zauku ‘zaigu’ . (2) Mari jane Minaberrik eta Koldo Artolak, 1994 urtean egin zuten

galdeketan, bi forma bildu zituzten Uztaritzen: zauk / zaun eta zaik / zain (Ir izar 1999: 252). Nik zauk / zaun besterik ez dut jaso, baina datiboa zu eta zuek denean biak ditugu: zautzu & zai tzu eta zautzute & zai tzute .

(3) Datiboa hirugarren pertsona denean, zako & zaio eta zakote & zaiote lehia dago. Hona hemen larresoroar batek esandako batzuk:

“Gatxagarria” edo o lako zerbai t errai ten tzaio orr i . Hua beartzaio hanitz kendu. Antxu ai zako yoai ten ekzema ‘abantzu [ ia] ari zaio joaten ekzema’. Yiten tzako. Barnia de l ikatzen tzakote ‘barnea [urdai la] del ikatzen zaie [ardiei] ’ . Uztaritzen ere galdetu nuen bietan zein erabiltzen den gehien, eta

biak berdin erabiltzen direla esan zidan berriemaileak. Hala zen, nonbait , Bonaparteren garaian ere, hemeretzigarren mendearen erdialdean herriz herri egindako galdeketaren arabera: zako = zayo dator, adibidez, Larresoroko datuetan (12. esk. , 17. or.) .

128

Bestalde, 1995 urtean adizki laguntzai leen bi lketa egin zuen Koldo

Artolak Larresoron eta inguruko herrietan. Larresoron, zaut ‘zait ’ , zakok ‘zaiok’ , zakote ‘zaie’ , zazkote ‘zaizkie’ gisakoak bi ldu zituen (Ir izar 1999: 261-262). Datiboa hirugarren pertsona singularra duen forma zako da datu horietan, baina horren ondoan zaio ere bi ldu zuen ( lehena gehiago erabiltzen dela dio ohar batean) (Ir izar 1999: 261).

(4) Markatzekoa da zit- eza. Nolanahi ere, datiboa niri eta hiri ez beste kasu guztietan bitasuna dago. Ir izarren adiztegian, berriz, behin bakarrik azaltzen da zit- aukeran Uztaritzerako, datiboa bigarren pertsona singularra denean: (zi t )zautzun & (zi t )zai tzun . Gainerako guztiek badute zit- (Irizar 1999: 252).

(5) Ahalezko formak (zaioke-zi tzaiokeen-l i tzaioke etab.) ez dira erabiltzen. I. IRAGANGAITZA 2. NOR-NORI (nor: GU) IZAN

OHARRAK:

(1) Lehen pertsona pluralari dagozkion formak ez dira erabiltzen. Berriemaileak sai l honetako forma bakarra du entzuna: g i tzaizkio ‘gatzaizkio’ . Hala ere, s intagma datiboarekiko komunztadurarik eza dela eta, berriemaileak ez du gu hari bis i tan yoan g i tzaizkio esango, bis i tan yoan g ira baizik. Gisa berean, esate baterako alegiazkoan, gu hari yoan bagine erabil iko du berriemaileak, ez yoan baginaizko ‘bagintzaizkio’ . Berriemaileak forma hori hala izango dela zioen, baina berak ez duela inoiz erabiltzen. Horregatik ez dut taularik egin.

I. IRAGANGAITZA 2. NOR-NORI (nor: ZU) IZAN

OHARRAK:

(1) Sai l honetako adizkiak ez dira erabiltzen. I. IRAGANGAITZA 2. NOR-NORI (nor: ZUEK) IZAN

OHARRAK:

(1) Sai l honetako adizkiak ez dira erabiltzen.

129

I. IRAGANGAITZA 2. NOR-NORI (nor: HAIEK) IZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA -ahala


zauzkit & zaizkit

zauzkitak / zauzkitan & zauztak / zauztan (1)

zauzkik/n & zaizkik/n za(i)zko (2)

zazkok / zazkon

zauzku & zaizku (3)

zauzkuk / zauzkun & zaizkuk / zaizkun

zauzkitzu & zaizkitzu zauzkitzüi & zaizkitzüi za(i)zkote

za(i)zkotek / za(i)zkoten & zaizkiotek / zaizkione

zauzkitan zauzkitaian / zauzkitanan zauzkian / zauzkinan & zitzaizki(k)an / zitzaizkinan za(i)zkon zazkoian / zazkonan zauzkigun & zaizkun zaizkuian / zaizkunan zauzkitzun zauzkitzui(te)n za(i)zkoten & zitzaizkoten zazkoteian / zazkotenan

balitzazko bal i tzazkote

OHARRAK:

(1) Zauztak / zauztan gutxiago erabiltzen dira. (2) IZAN erroko nor-nori sai lean -z- eta -zki- pluralgi leak erabiltzen dira:

zauzkit ‘zaizkit ’ baina zazko ‘zaizkio’ . (3) Zauzku da gehien erabiltzen dena, baina horren ondoan zaizku ‘zaizkigu’

ere erabiltzen da. Ir izarren datuetan, berriz, zaizku besterik ez da azaltzen (1999: 252).

(4) Moduz markaturiko adizkiak ez dira erabiltzen.

130

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: NI) *EDUN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK × × × HIK

nuk / nun (1)

nintuian / nintunan

HARK

nu nik / nin

nintuin nintian / nintinan

banindu

GUK × × × ZUK nuzu nintutzun banintu(t)zu

ZUEK

nuzui (2) nintutzuin banintu(t)zui

-ahala

HAIEK

nute nie / nine

nintuzten & niuzten

ninteian / nintenan

banintuzte

OHARRAK: (1) -Au- > -u- bi lakaera gertatzen da absolutiboko ni eta hi pertsonetan,

orainaldian. (2) -Zue bukaeran -ue > -ui bi lakatu ohi da (ez da sistematikoa). (3) Ahalezko formak (adibidez, nork hirugarren pertsona singularra hartuz

gero, nauke-nindukeen-ninduke) ez dira erabiltzen.

131

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: HI) *EDUN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK (h)ut (h)intu(d)an ba(h)intut HIK × × × HARK (h)u & (h)itu (h)intuin ba(h)intu

GUK (h)u(u) & (h)itu(u) (h)intuun ba(h)intu(g)u

ZUK × × × ZUEK × × ×

-ahala

HAIEK (h)ute

(h)intuzten

ba(h)intuzte

OHARRAK: (1) Ahalezko formak (adibidez, nork hirugarren pertsona singularra hartuz gero, hauke-hindukeen-hinduke) ez dira erabiltzen. Baldintzaren ondorioan, esate baterako, iraganeko formak ordezkatu ohi du ke-dun forma. Adib. Aitak gisa hartan ikusi bahintu, ez hintuin ‘hinduen’ ezagutuko (eta ez hindukeen) .

132

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: HURA) *EDUN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK

dut diat / dinat

nuin (1) nian / ninan banu

HIK duk / dun (h)uin ba(h)u HARK

du dik/din

zuin zian / zinan

balu

GUK

du(g)(u) diau & diuk / dinau & diun

ginuin (2) ginian / gininan

baginu

ZUK

duzu

zinuin bazinu

ZUEK

duzui

zinuten

bazinute

HAIEK

dute die/dine

zuten ziteian / zitenan

balute

-ahala

+ahala

NIK HIK HARK GUK ZUK ZUEK HAIEK

duket dukek/n duke duke(g)u dukezu dukezui dukete

(3)

nuke (h)uke luke ginuke zinuke zinukete lukete

OHARRAK: (1) Artolak eta Minaberrik tarteko nüin bi ldu zuten Uztaritzen (1994);

Dassancek, berriz, bi forma eman zizkion Irizarri Uztaritzerako (1974): nüin eta niin , azken hau u-ren erabateko palatal izatzearekin (Irizar 1999: 256). Gauza bera subjektua bigarren eta hirugarren pertsona singularrean: hi in ‘huen’ eta zi in ‘zuen’. Nire datuen arabera, -ui- elkarketan ez da beti erabat palatal izatzen, baina zenbaitetan sumatu dut -u-ren - i-ranzko joera bi bokal horiek elkarren ondoan egokitzen direnean.

(2) E > i bihurtzen da gen- eta zen- aurrizkietan. (3) Ahalezko iraganaren ordez indikatiboko iragana erabiltzen da

gehienetan, batez ere hirugarren pertsona ez beste guztietan: adib. Ez banu ikusi , enuin s inets iko (eta ez enukeen) .

(4) Aldarea bi ltzai leak (Lafittek “enveloppante” deitzen dituenak) oso erabil iak dira, batez ere esaldi kopulatiboetan: adib. Dirua duzu ‘dirua da’ .

133

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: GU) *EDUN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK × × × HIK

gituk & giuk / gitun (1)

gintuian / gintunan

bagintuk/n

HARK

gitu gitik / git in

gintuin gintian / gintinan

bagintu

GUK × × × ZUK gituzu gintuzun bagintuzu ZUEK gituzui gintuzuin bagintuzui

-ahala

HAIEK

gi(t)uzte git ie/git ine (2)

giniuzten ginizteian / giniztenan

bagin(t)uzte

× gintuzke

× gintuzketzu gintuzketzui

+ahala


(3)

(3)

gintuzkete OHARRAK: (1) -Ai- > - i - bilakaera gertatzen da hemen ere. (2) Berez ez da ohikoa bokal artean herskari ahoskabea galtzea, baina

zenbait adizkitan gertatzen da. Nik g iuzte besterik ez dut entzun absolutiboa lehen pertsona plurala dutenetan, baina Irizarrek g iuzu ‘gituzu’ eta g iuk ‘gituk’ ere aipatzen ditu Uztaritzerako (1999: 253).

(3) Ahalezko orainari eta iraganari dagozkien formak ez dira erabiltzen.

134

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: ZU) *EDUN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK zi(t)ut (1) zintu(d)an bazintut HIK × × × HARK zitu zintuin bazintu GUK zitu(g)u zintu(g)un bazintu(g)u ZUK × × × ZUEK × × ×

-ahala

HAIEK zi(t)uzte zin(t)uzten bazin(t)uzte zintuzket

× zintuzke zintuzkegu

× ×

+ahala


(2)

(2)

zintuzkete OHARRAK: (1) Bi bi lakaera nagusi nabarmentzen dira: ai > i bihurtzea eta bokal arteko

herskaria galtzea. (2) Orainaldiko (zaituzke, zai tuzkete . . .) eta iraganeko (zintuzkeen,

zintuzketen . . . ) -ke-dun formak indikatibokoek ordezkatzen dituzte. Adibidez, iraganaldian, yakin izan balu bakarrik geldi tzen zine la, ez zintuin utziko esango du berriemaileak, eta ez ez zintuzkeen utziko .

135

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: ZUEK) *EDUN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK

zi(t)uztet (1)

zintuztedan & zintuztetan

bazintuztet

HIK × × × HARK zi(t)uzte zintuzten bazintuzte GUK zi(t)uzte(g)u zintuzte(g)un bazintuzte(g)u ZUK × × × ZUEK × × ×

-ahala

HAIEK zi(t)uzte(te) (2) zintuzte(te)n bazintuzte(te) zintuzketet

× zintuzkete zintuzketeu

× ×

+ahala


zintuzkete OHARRAK: (1) Absolutiboa bigarren pertsona plurala dutenetan ere betetzen da ai > i

bi lakaera eta bokal arteko herskari ahoskabea galtzea. (2) Ohartu ziuzte hark-zuek eta haiek-zuek izan daitekeela. Gauza bera

gertatzen da iraganeko eta alegiazko hirugarren pertsonetan: zintuzten ‘zintuzten’ eta ‘zintuzteten’ ; bazintuzte ‘bazintuzte’ eta ‘bazintuztete’ .

136

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: HAIEK) *EDUN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK tut (1) t iat / t inat

nituin nitian / nit inan

bani(n)tu

HIK tuk / tun hintuin / hintuin bahi(n)tu HARK

tu & ditu t ik & ditik / tin & dit in

zituin zit ian / zitinan

bal i tu

GUK tu(g)(u)

t iau / t inau gintuin (2)

gintian / gintinan

baginitu

ZUK tu(t)zu zintuin bazintu ZUEK tu(t)zui & tuzie ziniuzten (3) baziniuzte

-ahala

HAIEK tuzte & diuzte

t ie / t ine

zi(t)uzten zizteian / ziztenan

bal iuzte

+ahala


d(i)uzket d(i)uzkek/n d(i)uzke d(i)uzke(g)u d(i)uzketzu d(i)uzketzui d(i)uzkete

(4)

nuzke huzke luzke ginuzke zinuzke zinuzkete luzkete

OHARRAK: (1) Nabarmentzekoa da di- eza. (2) -I-ren sinkopa gertatu da guk eta zuk pertsonetan. Bestalde, gen- > g in-

eta zen- > zin- ere betetzen da, iraganean eta hipotetikoan. (3) Herskari ahoskabearen galtzea dugu bokal artean, iraganean eta

hipotetikoan. (4) Berriz ere indikatibo iraganak ordezkatzen ditu ahalezko formak

baldintzaren ondorioan.

137

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: NI) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK × × × HIK HARK nezan nintzan banintza GUK × × × ZUK nezazun nintzazun ZUEK

nezazuen & nezazuin nintzazuen

HAIEK nezaten

nintzaten

banintzate

NIK × × × HIK HARK nezala nintzala GUK × × × ZUK nezazula nintzazula ZUEK nezazuila nintzazuila

-ahala

HAIEK

nezatela

nintza(z)tela

NIK × × × HIK nezakek/n HARK nezake ni(n)tzazke GUK × × × ZUK nezakezu nintzakezu ZUEK nezakezui nintzakezue

+ahala

HAIEK nezakete nintzakete

138

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: HI) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK hezadan hintzadan HIK × × × HARK hezan hintzan GUK hezagun hintzagun ZUK × × × ZUEK × × × HAIEK hezaten hintzaten NIK HIK × × × HARK hezala hintzala GUK ZUK × × × ZUEK × × ×

-ahala

HAIEK

hezatela

hintzatela

NIK hezaket hintzaket HIK × × × HARK hezake hintza(z)ke GUK hezakegu hintzakegu ZUK × × × ZUEK × × ×

+ahala

HAIEK hezakete hintza(z)kete OHARRAK: (1) Taula honetako forma guztiak oso gutxi erabiltzen dira.

139

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: HURA) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK dezatan & dezadan

nezan

HIK dezakan / dezanan

hezan

HARK dezan zezan GUK dezagun ginezan ZUK dezazun zinezan ZUEK dezazuin zinezaten HAIEK dezaten zezaten NIK dezatala nezala baneza

HIK dezakala / dezanala

hezala ba(h)eza

HARK dezala zezala baleza GUK dezagula ginezala bagineza ZUK dezazula zinezala bazineza ZUEK dezazuila zinezatela bazinezate

-ahala

HAIEK

dezatela

zezatela balezate

NIK dezaket nezakeen (1) nezake HIK dezakek/n (h)ezakeen hezake HARK dezake zezakeen lezake GUK dezakegu ginezakeen ginezake ZUK dezakezu zinezakeen zinezake ZUEK dezakezui zinezaketen zinezakete

+ahala

HAIEK dezakete zezaketen

lezakete

OHARRAK: (1) Iraganeko ke-dun formak ahal izan egiturak ordezkatzen ditu gehienetan. Adib. Enuin ikusten aal ‘ez nuen ikusten ahal ’ , eta ez enezakeen ikus ‘ez nezakeen ikus’ .

140

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: GU) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK × × × HIK HARK gitzan gintzan GUK × × × ZUK gitzazun gintzazun ZUEK gitzazuin gintzazuin HAIEK

gitzaten

gintzaten

NIK × × × HIK HARK gitzala gintzala GUK × × × ZUK gitzazula gintzazula ZUEK gitzazuila gintzazuila

-ahala

HAIEK

gitzatela

gintzatela

NIK × × × HIK HARK gitzazke gintzazke GUK × × × ZUK gitzazkezu gintzazkezu ZUEK gitzazkezui gintzazkezui

+ahala

HAIEK gitzazkete gintzazkete OHARRAK: (1) Nabarmentzekoa da ai > i orainaldiko adizki guztietan. Adib. : g i tzan ‘gaitzan’ .

141

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: ZU) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK zitzadan zintzadan HIK × × × HARK zitzan zintzan GUK zitzagun zintzagun ZUK × × × ZUEK × × × HAIEK zitzaten zintzazten NIK zitzadala zintzadala HIK × × × HARK zitzala zintzala GUK zitzagula zintzagula ZUK × × × ZUEK × × ×

-ahala

HAIEK

zitzatela

zintzatela

NIK HIK × × × HARK zitzake (1) zintzakeen zintzake GUK ZUK × × × ZUEK × × ×

+ahala

HAIEK zitzakete zintzaketen zintzakete

OHARRAK: (1) Orain arte ikusitakoaren i ldotik, ereman zi tzake ‘eraman zaitzaike’ baino gehiago erabiltzen da eremaiten aal zi tu ‘eramaten ahal zaitu’ . Gauza bera gertatzen da iraganeko eta alegiazko formetan: adibidez, alegiazko hirugarren pertsona singularra hartuz, eremaiten aalko zi tu ohikoagoa da ereman zintzake baino. (2) Nabarmentzekoa da ai > i orainaldiko adizki guztietan. Adib. : zitzadan ‘zaitzadan’.

142

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: ZUEK) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK zitzatedan zintzatedan HIK × × × HARK zitzaten zintzaten GUK zitzategun zintzategun ZUK × × × ZUEK × × × HAIEK zitzazten zintzazten NIK zitzatedala zintzatedala HIK × × × HARK zitzatela zintzatela GUK zitzategula zintzategula ZUK × × × ZUEK × × ×

-ahala

HAIEK

zitzatela

zintzatela

NIK HIK × × × HARK zitzakete zintzaketen zintzakete GUK ZUK × × × ZUEK × × ×

+ahala

HAIEK zitzazkete zintzazketen zintzazkete OHARRAK: (1) Nabarmentzekoa da ai > i orainaldiko adizki guztietan. Adib. : zitzatedan ‘zaitzatedan’ .

143

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK (nor: HAIEK) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

NIK ditzadan nitzan HIK ditzaan /

ditzanan hitzan

HARK ditzan zitzan GUK ditzagun ginitzan ZUK ditzazun zinitzan ZUEK ditzazuin zinitzaten HAIEK ditzaten zitzaten NIK ditzadala nitzala HIK HARK ditzala zitzala bal itza GUK ditzagula ginitzala ZUK ditzazula zinitzala ZUEK ditzazuila zinitzatela

-ahala

HAIEK

ditzatela zitzatela bal itzazte

NIK ditzazket nintzazkeen (1) nitzazke HIK

ditzazkek / ditzazken

hintzazkeen

hitzazke

HARK ditzazke zitzakeen l i tzazke GUK ditzazke(g)u gintzazkeen gintzazke ZUK ditzazkezu zintzazkeen zintzazke ZUEK ditzazkezui zintzazketen zintzazkete

+ahala

HAIEK ditzazkete zitzaketen

l i tzazkete

OHARRAK: (1) Bai iraganeko ke-dun formak eta bai alegiazkoak (hirugarren pertsonakoak izan ezik) gutxi erabiltzen dira.

144

II. IRAGANKORRA 1. NOR-NORK *EZAN AGINTERA


× × × × (zitzat-) × × nezak / nezan

×

ezak / ezan (1)

gitzak/n

×

×

aitzik / aitzin

(neza-) (heza-) beza (gitza-) (zitza-) (zitzate-) bitza × × × × (zitzagu-) × ×

nezazu × (z)azu gitzazu × × a itzu nezazui × (z)azui gitzazui × × a itzui (nezate-) (hezate-) bezate (gitzate-) (zitzate-) (zitzate-) bitzate OHARRAK: (1) Aditzoinari lotua ematen dute: utz + ezak > utzak (utzak bakean) ‘utz ezak’. Beste adibide hauek ere bi ldu ditut: intzak ‘egin ezak’ , yantzak ‘ jan ezak’ , e rosak ‘eros ezak’ . Pluralean gauza bera: utz + ai tzik > utzaitzik ‘utz i tzak’ .

145

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (nork: NIK) *EDUN

Nor: HURA

ORAINA IRAGANA ALEGIAZKOA

× × × da(u)iat / daunat na(u)ian / naunan banauian / banaunandiot & dakot (1)

zioiat / zionat (2) nioin & nakon

nioian / nionan banio & banako

× × × dautzut nantzun banauntzu dautzuet nautzuiten banantzuite diotet & dakotet zioteiat / ziotenat

nioten & nakoten nioteian / niotenan

baniote & banakote

× × × daiaket / daunaket niake (3)

dioket & dakoket nioke × × ×

datzuket nan(t)zuke datzuiket nan(t)zuike(te)

-ahala

+ahala

dioketet & dakoketet

niokete

OHARRAK: (1) Datiboa hirugarren pertsona denean *- i- eta -ako- (*eradun) erroen arteko lehia dago, bai s ingularrean eta bai pluralean. Ir izarren datuetan, berriz, datiboa hirugarren pertsona plurala denean bakarrik agertzen dira bi formak: diote t & dakotet . Datiboa hirugarren pertsona singularra denean diot besterik ez dakar (1999: 254).

Lehia hori ez dago hitanoko formetan: *- i- besterik ez da agertzen hauetan, bai orainaldian (zioiat / zionat eta ziote iat / ziotenat) eta bai iraganean (nioian / nionan eta niote ian / niotenan) . (2) Nabarmentzekoa da nor-nori-nork sai leko hitanoko hirugarren pertsonan z- dagoela (ekialderago d- dago). Hemendik aurrerako tauletan ere hitanoko forma guztietan z- agertuko zaigu (xehetasun gehiagorako, ik. 5.3.2.2. , hitano alokutiboetako hirugarren pertsona). (3) Femeninoko forma ez zekien.

146

Nor: HAIEK


× × × dauzkiat / dauzkinat nauzk(a)ian /

nauzkinan banauzkik/n

dazkot & diozkit & diozkat (1)

zazkoiat & ziozkaiat & ziozkiat / zazkonat & ziozkinat & ziozkanat

nazkon & niozkan niozkian & niozkaian / niozkinan & niozkanan

banazko

× × × dauzkitzut

nauzkitzun & nazkotzun

bana(i)zkitzu

dauzkitzuet

nauzkitzuin & nazkotzuin

bana(i)zkitzui(te)

dazkotet & diozkitet & diozkatet

ziozkiteiat / ziozkitenat

nazkoten & niozkaten & niozkiten

niozkiteian/nan

banazkote

× × × naizkiake /

naizkinake dizkioket & dazkoket (2)

nizkioke & nazkoke

× × × naizkitzuke naizkitzuike(te)

-ahala

+aha la

dazkoketet naizkiokete OHARRAK: (1) Dazkot nagusitu da, apenas erabiltzen den diozkit . Gauza bera datiboa

hirugarren pertsona plurala denean (dazkotet ‘dizkiet ’) eta gainerako aldietan: iraganean, nazkon ‘nizkion’ eta nazkoten ‘nizkien’ , eta alegiazkoan banazko ‘banizkio’ eta banazkote ‘banizkie’ . Ir izarren datuetan, berriz, diozkit & d iozkat dator orainaldian, eta niozkin & niozkan iraganean (1999: 255 eta 258). Dazkot eta nazkon gisakoak berriki zabaldu direla ematen du.

(2) Ahalezko formetan, datiboa hirugarren pertsona denean, badirudi bitasuna dagoela, nahiz gehiago erabiltzen diren dazkoket modukoak dizkioket modukoak baino.

(3) Ohiko pluralgi lea -zki- da, baina datiboa hirugarren pertsona denean -zk- bakarrik (ad. banazkote ‘banizkie’) edo biak (-zki- & -zk-) ditugu.

147

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (nork: HIK) *EDUN

Nor: HURA


dautak/n hautan / hautan bahiat × × ×

diok/n & dakok/n hion / hion bahio daukuk/n haukun / haukun bahigu

× × × × × ×

diotek / dioten & dakotek / dakoten

hioten / hioten bahiote

hidake × × ×

diokek/n hioke higuke

× × × × × ×

-ahala

+ahala

dioketek/n hiokete

148

Nor: HAIEK


dauzkitak/n hauzkitan bahizkit × × ×

dazkok/n (1) hazkon & hiozkan (3)

bahizkio & bahazko

dauzkiuk/n hauzk(ig)un bahauzkigu × × × × × ×

dazkotek/n (2) hazkoten & hiozkiten & hiozkaten (4)

bahazkote

× × ×

dizkiokek/n & dazkokek/n

hizkioke & hazkoke

× × × × × ×

-ahala

+ahala

dizkioketek/n & dazkoketek/n

hizkiokete & hazkokete

OHARRAK:

(1) Ir izarrek diozkik/n & d iozkak/n ematen du (1999: 255). (2) Ir izarrek diozkitek/n & d iozkatek/n ematen du (1999: 255). (3) Ir izarrek hiozkian & h iozkan ematen du (1999: 258). (4) Pluralerako hiozkiten & hiozten formak ematen ditu Irizarrek (1999:

258). (5) Nabarmentzekoa da hemen ere bi pluralgi le ditugula: -zki- (orokorra)

eta -zk- (datiboa hirugarren pertsona denean).

149

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (nork: HARK) *EDUN

Nor: HURA


daut zautak / zautan

zau(n)tan zautaian / zautanan

balaut

dauk/n

za(u)ian / zaunan & zainan

balauk/n

dio & dako ziok & zakok / zion & zakon (1)

zio(i)n & zakon zioian / zionan (2)

bal io & balako

dauku zaukuk / zaukun

zaukun zaukuian / zaukunan

balauku

dautzu zautzun balautzu dautzui zautzui(te)n balautzui(te) diote & dakote

ziotek & zakotek / zioten & zakoten

zioten & zakoten zioteian / ziotenan (2)

bal iote & balakote

dioke (3) l ioke l iguke l izuke l izuike

-ahala

+ahala

diokete l iokete OHARRAK:

(1) Nabarmentzekoa da hitanoan ere badela *-i - / *eradun bikoiztasuna. (2) Iraganean, aldiz, *-i - besterik ez da erabiltzen. Uste dut *-i -ren

antzinatasuna sala dezakeela horrek. (3) Ahalezko formak (alegiazkoak izan ezik) gutxi erabiltzen dira.

Hauetan ere *-i - besterik ez daukagu.

150

Nor: HAIEK


dauzkit zauzkitak / zauzkitan

zauzkitan zauzkitaian / zauzkitanan

balazkit

dauzkik/n zauzkian / zauzkinan balazkik/n dazko & diozki & diozka (1)

ziozkik / ziozkin & ziozkan

zazkon & ziozkan (4)

ziozkaian / ziozkanan & ziozkian / ziozkinan

balazko

dauzku & dauzkigu & daizkigu (2)

zauzkuk & zaizkuk / zauzkun & zaizkun

zauzkun zauzkuian / zauzkunan

balazkigu

dauzkitzu zauzkitzun balazkitzu dauzkitzui(te) zauzkitzui(te)n balazkitzui(te) dazkote & diozkite & diozkate (3)

ziozkitek & ziozkatek / ziozkiten & ziozkaten

zazkoten (5) ziozkiteian/nan & ziozkateian/nan

balazkote

l izkidake l izkiake / l izkinake dazkioke l izkioke l izkiguke l izkitzuke l izkitzuike(te)

-ahala

+ahala

dazkiokete l izkiokete OHARRAK:

(1) Ir izarrek diozki & diozka ematen ditu (1999: 255). (2) Ir izarrek dauzkigu & daizkigu ematen du (1999: 255). (3) Ir izarrek diozkite & diozkate ematen ditu (1999: 255). (4) Ir izarrek ziozkin & ziozkan ematen du (1999: 255). (5) Pluralerako ziozkiten & ziozkaten ematen du Irizarrek (1999: 255).

151

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (nork: GUK) *EDUN

Nor: HURA


× × × dauiau / daunau (1) ginauian / ginaunan baginauian /

baginaunan dio(g)u & dako(g)u zioiau / zionau

ginioin & ginakon ginioian / ginionan

baginio & baginako

× × × datzu(g)u ginautzun baginautzu

datzuite(g)u ginautzuiten baginautzuite diote(g)u & dakote(g)u

zioteiau & zakoteiau / ziotenau & zakotenau

ginioten & ginakoten(2)

ginioteian / giniotenan

baginiote & baginakote (3)

×

ginioke ×

ginautzuke ginautzuikete

-ahala

+ahala

(4)

(4)

giniokete OHARRAK: (1) Ir izarrek daiau / dainau ematen du (1999: 254). (2) Berriemailearen arabera, gehiago erabiltzen da g inioten, g inakoten baino. (3) Era berean, gehiago baginiote , baginakote baino. (4) Gutxi erabiltzen dira ahalezkoak. Adibidez, orain artekoaren i ldotik,

baldintza perpausetako ondorioetan, iraganean, askoz ere normalagoa da -ke- gabeko forma: yakin izan baginu, ez g inio in sekulan erranen (eta ez g iniokeen) .

152

Nor: HAIEK


× × × dauzkiau / dauzkinau

ginauzkian/nan baginazkik/n

dazko(g)u & diozkau & diozkigu (1)

ziozkiau & ziozkaiau / ziozkinau & ziozkanau

g inazkon & giniozkan

giniozkian & giniozkaian / giniozkinan & giniozkanan

baginazko (2)

× × × dazkitzuu ginauzkitzun baginazkitzu dazkitzuiteu ginauzkitzuiten baginazkitzuite dazkote(g)u & diozkite(g)u & diozkate(g)u

ziozkiteiau & ziozkateiau / ziozkitenau & ziozkatenau

ginazkoten & giniozkaten & giniozkiten

giniozkateian/nan & giniozkiteian/nan

baginazkote

× × × ginizkiake /

ginizkinake ginizkioke

× × × ginizkitzuke ginizkitzuikete

-ahala

+ a ha l a

ginizkiokete OHARRAK: (1) Dazko(g)u gehiago erabiltzen da diozkigu eta diozkau baino. Era berean, g inazkon gehiago g iniozkan baino, eta orobat datiboa hirugarren pertsona plurala denean. Ir izarrek, berriz, diozkigu & d iozkau ematen du orainaldian eta g iniozkin & g iniozkan iraganaldian. Pluraletan, diozkitegu & diozkategu eta g iniozkiten & g iniozkaten (1999: 255 eta 258). (2) Alegiazkoan forma bakarra atera dugu, bai hirugarren pertsona singularrean eta bai pluralean.

153

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (nork: ZUK) *EDUN

Nor: HURA


dautazu zinautan bazinaut × × ×

diozu & dakozu zinio(i)n & zinakon bazinio & bazinako diguzu & daukuzu zinaukun bazinauku

× × × × × ×

diozute & dakozute zinioten & zinakoten baziniote & bazinakote

zinauket × × ×

z inioke & zinakoke zinaukuke

× × × × × ×

-ahala

+ahala

z iniokete & zinakokete

154

Nor: HAIEK


da(u)zkidatzu zinauzkitan bazinauzkit × × ×

dazkotzu & diozkitzu & diozkatzu (1)

zinazkon

bazina(i)zko

da(i)zkigu(t)zu zinauzkun bazinauzku × × × × × ×

da(i)zkotzute & diozkatzute & diozkitzui(te)

zinazkoten & ziniozkiten & ziniozkaten

bazinazkote

zinazkidake × × ×

z inazkoke zinazkiuke

× × × × × ×

-ahala

+ahala

z inazkokete OHARRAK: (1) Ir izarrek diozkitzu & d iozkatzu ematen du, eta pluraletan diozkitzüi &

d iozkatzute (1999: 255). Iraganaldian, ziniozkin & z iniozkan eta ziniozkiten & z iniozkaten (1999: 258).

155

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (nork: ZUEK) *EDUN

Nor: HURA


dautazui zinautaten bazinautate × × ×

diozui & dakozui zinio(i)ten & zinakoten

baziniote & bazinakote

daukuzui zinaukuten bazinaukute × × × × × ×

diozui & dakozuite zinioten & zinakoten

baziniote & bazinakote

z inauketet × × ×


zinaukukete × × ×

× × ×

-ahala

+ahala


156

Nor: HAIEK


da(u)zkidatzui zinauzkitaten bazinauzkidate × × ×

dazkotzui (1) zinazkoten (2) bazinazkote da(u)zki(g)utzui zinauzkuten bazinauzkute

× × × × × ×

dazkotzuite

zinazkoten

bazinazkote

zinazkidakete × × ×

z inazkokete z inazkiukete

× × × × × ×

-ahala

+ahala

z inazkokete OHARRAK:

(1) Ir izarrek diozkitzüi & d iozkatzüi ematen du ‘dizkiozue & dizkiezue’ (1999: 255).

(2) Ir izarrek ziniozkiten & ziniozkaten ematen du ‘zenizkioten & zenizkieten’ (1999: 258).

157

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (nork: HAIEK) *EDUN

Nor: HURA


dautate & dautet zautatek & zautaie / zautane

zautaten zautateian / zautatenan

balautet

daie/daune & daiate / daunate

zauteian / zautenan

diote & dakote (1) ziotek / zione

zioten & zakoten zioteian / ziotenan

bal iote & balakote

daukute zaukuie / zaukune

zaukuten zaukuteian / zaukutenan

balaukute

dautzute zautzuten balautzute dautzuite zautzu(i)ten balautzuite diote & dakote (1)

zioie / zione & ziotek / zioten

zioten & zakoten zioteian / ziotenan

baliote & balakote

( l iakete / l inakete) (2) l iokete l igukete l izukete l izuekete

-ahala

+ahala

l iokete OHARRAK: (1) Datiboa hirugarren pertsona singularreko eta pluraleko formak berberak

dira: haiek hari eman diote & dakote ‘diote’ eta haiek haie i eman diote & dakote ‘diete’ .

(2) Liakete ezaguna egiten bazitzaion ere, l inakete ez duela inoiz entzun esan zigun. Parentesi artean jarri ditut laguntzarik gabe ez zituelako emango.

158

Nor: HAIEK


dauzkitet zauzkitaie / zauzkitane

zauzkitaten zauzkitateian / zauzkitatenan

balauzkidate

dauzkie / dauzkine zauzkiteian/nan balazkiate / balazkinate

dazkote & diozkite & diozkate (1) zazkoie & ziozkie & ziozkaie / zazkone & ziozkine & ziozkane

ziozkiten & zazkoten (2) zazkoteian/nan & ziozkiteian & ziozkitenan / ziozkateian & ziozkatenan

balazkote

dauzkiute & daizkiute zauzkuie & zaizkuie / zauzkune & zaizkune

zauzkuten zauzkuteian/nan

balauzkute

dauzkitzute zauzkitzuten balauzkitzute dauzkitzui(te) zauzkitzuiten balauzkitzuite dazkote & diozkate & diozkite ziozkaie & ziozkie / ziozkane & ziozkine

zazkoten zazkoteian/nan & ziozkiteian/nan & ziozkateian/nan

balazkote

l ( i/a)zkidakete l ( i/a)zkiakete / l( i/a)zkinakete l ( i/a)zkiokete l ( i/a)zkigukete l ( i/a)zkitzukete l ( i/a)zkitzuikete

-ahala

+ahala

l ( i/a)zkiokete

OHARRAK:

(1) Ir izarrek diozkite & d iozkate ematen du ‘dizkiote & dizkiete’ (1999: 255).

(2) Ir izarrek ziozkiten & ziozkaten ematen du ‘zizkioten & zizkieten’ (1999: 258).

159

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (zer: HURA) (nork: NIK) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

× × × diezodan (1) niezon niezon

× × × nezazun nezazuen diezotedan niezoten niezoten

× ×

baniezak / baniezan

niezola baniezo × ×

nezazula baniezazu nezazuila baniezazuite

(2)

niezotela baniezote × × ×

diezoket (3) niezoken niezoke

× × × dezazuket nezazukeen dezazuiket nezazuiketen

-ahala +aha la

diezoketet niezoketen

niezokete

OHARRAK: (1) Nor-nori-nork sai leko adizki hauek nor-nork-ekoek ordezkatzen dituzte

maiz, datibo komunztadurarik eza dela eta: adib. Nik aitai eman diezodan esan ordez, nik ai tai eman dezadan. Jakina, adizki jokatu gabeek ere ordezkatzen dituzte askotan, gainerako euskalkietan bezala.

(2) Diezodala bezalako formaren bat espero genuen, baina ez omen da erabiltzen. Berak dezadala esango omen luke, datibo komunztadurarik gabe. Gauza bera datiboa hirugarren pertsona plurala denean.

(3) Diezoket ‘diezaioket’ eta kidekoak gutxi erabiltzen direla esan zuen.

160

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (zer: HURA) (nork: HIK) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

(1)

× × ×

diezokek / diezoken hiezoke

× × × × × ×

-ahala +aha la

diezoketek / diezoketen

hiezokete

OHARRAK: (1) Ez dira erabi ltzen nork hik duten nor-nori-nork-eko formak. Esaldi

bakarra entzun dugu, eta datibo komunztadurarik gabea da, nor-nork-ekoa: Harek emanen dauk, hik eni eman lezakan . Galdetu genion emakume bati hitz eginez gero nola esango lukeen, eta l ezanan esan zigun. Dena dela, ez omen luke esango datiboaren komunztadura daramanik, hiezadan edo antzekorik.

161

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (zer: HURA) (nork: HARK) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

diezadan zezadan lezadan

diezon & dezon zezon lezon diezagun zezagun lezagun diezazun & dezazun ziezazun & zazun lezazun diezazuin & dezazuin ziezazui(te)n lezazuiten diezoten & dezoten ziezoten & zezoten lezoten dezadala zezadala balezat

balezak/n diezola & dezola zezola balezo diezagula & dezagula zezagula balezagu diezazula & dezazula zezazula balezazu diezazuitela & dezazuitela

zezazui(te) la

balezazuite

diezotela & dezotela

zezotela

balezote

dezadake lezadake lezaake / lezanake diezoke & dezoke lezoke dezaguke lezaguke dezazuke lezazuke dezazuike(te) lezazuike(te)

-ahala +aha la

diezokete & dezokete

lezokete

162

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (zer: HURA) (nork: GUK) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

× × × ginezaan / ginezanan dezogun ginezon ginezon

× × × dezazugun ginezazun ginezazun dezazuitegun ginezazui(te)n ginezazui(te)n dezotegun ginezoten ginezoten

× × × baginezak /

baginezan dezogula ginezola baginezo

× × × ginezazula baginezazu dezazuitegula ginezazui(te) la baginezazuite dezotegula ginezotela baginezote

× × × d(i)ezokegu ginezoke

× × × dezazukegu ginezazuke dezazuikegu ginezazuikete

-ahala +aha la

dezoketegu

g inezokete

163

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (zer: HURA) (nork: ZUK) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

(1) × × ×

d(i)ezozun zinezon zinezon

× × × × × ×

d(i)ezozuten zinezoten zinezoten dezozula bazinezo dezozutela

bazinezote

deza(d)akezu × × ×

dezokezu zinezoke dezagukezu

× × × × × ×

-ahala +aha la

dezokezute zinezokete OHARRAK: (1) Adizki jokatu gabeek ordezkatu ohi dituzte hirugarren pertsonak ez

beste guztiak: adib. eman dezadazun ‘diezadazun’ baino gehiago, zuk eni emaiteko .

164

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (zer: HURA) (nork: ZUEK) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

× × ×

dezozuin zinezoten zinezoten

× × × × × ×

dezozuiten zinezoten zinezoten

× × × diezozuela bazinezote (1)

× × × × × ×

diezozuetela

bazinezote

dezadakezui(te) zinezadakete × × ×

dezokezui(te) zinezokete dezagukezui(te) zinezagukete

× × × × × ×

-ahala +aha la

dezokezui(te) zinezokete OHARRAK: (1) *Ezan errokoak baino gehiago erabiltzen dira *edun errokoak: adib. Zuik

amari eman baziniote ‘bazeniote’ gehiago bazinezote ‘bazeniezaiote’ baino.

165

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (zer: HURA) (nork: HAIEK) *EZAN

ORAINA

IRAGANA

ALEGIAZKOA

dezadaten zeza(d)aten lezadaten dezaaten / dezanaten

zezaaten / zezanaten

lezaaten / lezanaten

dezoten zezoten lezoten dezaguten zezaguten lezaguten dezazuten zezazuten lezazuten dezazuiten zezazuiten lezazuiten dezoten zezoten lezoten dezadatela balezadate dezaatela / dezanatela

dezotela balezote dezagutela balezagute dezazutela balezazute dezazuitela balezazuite dezotela

balezote

dezadakete (1) lezadakete dezaakete / dezanakete

dezokete lezokete dezagukete lezagukete dezazukete lezazukete dezazuikete lezazuikete

-ahala +aha la

dezokete lezokete OHARRAK: (1) Ke-dun adizkiak baino ohikoagoak dira ahal izan-en bidezkoak: adib.

Burrasoek eni sos pixkat emaiten aal dautet & dautate eta ez eman dezadakete ‘diezadakete’ .

166

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (zer: HAIEK) *EZAN

Objektu plurala duten adizkietan hauek besterik ez ditut bi ldu ahal izan. Denak dira hirugarren pertsonakoak, eta oso gutxi erabiltzen dira, adizki jokatu gabeek —subjuntibokoen kasuan— eta ahal izan aditzaz osatutako perifrasiek —ahalezkoen kasuan— ordezkatu ohi dituztelako:

-ahala: orain. diezazkon ‘diezazkion’; diezazkoten ‘diezazkien, diezazkioten, diezazkieten’ . irag. ziezazkon ‘ziezazkion’; ziezazkoten ‘ziezazkien, ziezazkioten, ziezazkieten’ . +ahala: orain. diezazkoke ‘diezazkioke’ ; diezazkokete ‘diezazkieke, diezazkiokete, diezazkiekete’ . irag. ziezazkoken ‘z iezazkiokeen’; ziezazkoketen ‘ziezazkiekeen, ziezazkioketen, ziezazkieketen’ .

II. IRAGANKORRA 2. NOR-NORI-NORK (zer: 3. pertsona) *EZAN AGINTERA

Zuk: zozu ‘ iezaiozu’; zozuite ‘ iezaiezu’ ; zozkitzu ‘ iezazkiozu’ ; zozkitzui te ‘ iezazkiezu’ . Zuek: zozui te ‘ iezaiozue, iezaiezue’ ; zozkitzuite ‘ iezazkiozue, iezazkiezue’ .

Ohar bat egin nahi nuke adizki hauen erabileraz: nor-nori-nork-ekoak ez

dira askorik erabi ltzen; hikakoak, adibidez, ia batere ez. Honelako aginte perpaus askotan aski izan . . . - t (z)ea egitura perifrastikoa erabiltzen da ordainetan, ez bakarrik nor-nori-nork-eko hauekin, baizik aginterako guztiekin. Adibideak:

Aski diozu dei tzia sarr i edo bihar (eta ez dei zozu ‘ iezaiozu’) . Giil ian [gibeleko autobus jarlekuan] eztuzu neor ta aski zia emait ia (eta ez eman tzi te ‘zaitez’) . Nik eztut lan oi seg i tuko, aski nuzu emait ia omonier (eta ez eman nezazu ‘nazazu’) . Erran diot “arro l tze mole ta aski duzu i t ia eguardi tan ta atsean inen tu ‘ditugu’ pastak” (eta ez eg in zazu ‘ezazu’) .

167

3. *iro-

Oso gutxi erabi ltzen da gaur egun nor-nork sai leko erro berezi hau. Nik orainaldian eta iraganean entzun izan dut, hizketa l ibrean. Alegiazko formarik ez zait suertatu, baina EHHA-k Uztaritzen bi ldu zuen halako bat: e l io eg in ‘ez l iro egin’ . Gainera, berriemaileak azaldu zuen e l ezake eg in ‘ez lezake egin’ ere erabiltzen dela eta aurrekoaren pare-parekoa dela. Hona hemen nik Larresoron entzundako adibide batzuk:

Oai arte ai zen pixkat lanian, meinan oai ezt io in ‘ez diro egin’ . Badira nai zutenak in [ igeri] , me eztute dretxoik. Etzioten ‘ez ziroten’ . Adineko jendeari bakarrik entzun diot erro hau, gazteagoek ez dute

ezagutzen. Ordain nagusia -t(z)en + ahal izan da. Behin aditu nuen aditz nagusi gisa, Itsasun: ezt iot ‘ez dirot’ esan zidan berriemaileak (hurrengo elkarrizketarako hitzordua finkatzen ari ginen, eta esan nahi zuen halako egunetan beste zerbait zeukala eta ezin zuela nirekin gelditu).

Euskal Herriko ekialdean erabiltzen dira edo erabil i izan dira * i ro-

adizkiak. Ipar Euskal Herrian, Zuberoan, Nafarroa Beherean eta Lapurdiko sortaldean, behintzat, erabil i izan da. Beskoitzen, adibidez, orainaldiko, alegiazko eta iraganeko formak erabiltzen dira (Duhau 1993: 74-79). Mendebalerago, herri batzuetan ezagunak zaizkiela esan didate eta beste batzuetan ez dituztela inoiz entzun horrelakoak (adib. Haltsun eta Jatsun). Arrangoitzen ere, EHHA-ko berriemailearen arabera, ez da ezagutzen. Lekukoak ez zuen ontzat eman inkesta egi leak proposatutako eg in ziroiat ‘egin ziroat’ , eta i t en al diat izan zen bere erantzuna. Ikusi dudanagatik, berriemailearen adinak zerikusi zuzena du erro honen erabileran.

5.3.2.2. Hitano alokutiboetako hirugarren pertsona

Bonaparteren datuen arabera, ‘mendebaleko behe-nafarrera’ izendatu zuen eremuan d- hartzen dute hitano alokutiboko hirugarren pertsonako adizki laguntzai leek nor-nori-nork sai lean: dakek ‘z iok’, diakoye ‘ziotek’ , diakone ‘zioten’ (1991 [1869]: 226).

Ir izarren datuetan (1999: 237), berriz, z- azaltzen da Bonapartek

‘Uztaritzeko aldaera’ izendatu zuen eremu osoan, Itsasun izan ezik, hor bitasuna dago. Hurrengo adibideetako forma maskulinoak Koldo Artolak 1995ean Larresoron jasotakoak dira. Femeninokoak, Uztaritzen eta Haltsun bi ldu zituzten Artolak eta Minaberrik 1994-95 urteetan. Guztietan z- bidez osatzen dira hirugarren pertsonako alokutiboko adizkiak:

zaitak / zautan ‘daut-en alok. ’ (Irizar 1999: 267. or). zaitatek / zautane ‘dautet-en alok. ’ (267. or) . ziote iat , zaikote t / ziotenat ‘diotet-en alok.’ (269. or). ziok 96 / zion ‘dio, dako-ren alok. ’ (268. or) . zaizkitak / zauzkitan ‘dauzkit-en alok. ’ (270. or).

96 Uztaritzen, zakok ere bada, L. Dassancen arabera (Irizar 1999: 268).

168

Azken adibide horretako zaizkitak adizkiarentzat diaztak eman zuen Louis Dassancek Uztaritzerako (Irizar 1999: 270), eta, hain zuzen, Dassancek Irizarri emandako adizki batzuetan agertzen dira d- bidez osatutako forma bakarrak. Esate baterako, dizkiot-en alokutiboko forma maskulinoa ziozkiat da Larresoron, eta ziozkaiat Uztaritzen, Minaberri eta Artolaren arabera (Ir izar 1999: 271). Dassancek, berriz, dazkoat forma eman zion Irizarri . Uztaritzen z- / d- bitasuna ezaguna izan dela adieraz dezake horrek, edo bestela salbuespen moduan hartu behar l irateke d- bidezko adizkiak, horien ondoan ziotzatek / ziotzane 97 bezalakoak ere eman zituelako. Aditz laguntzai leen tauletan erakutsi dugunez, nire berriemaileek z- duten formak bakarrik erabil tzen dituzte. Galdetu nien d- duten adizki horien berri , baina ez zitzaizkien ezagunak egiten.

5.3.2.3. Nor-nork eta nor-nori-nork aditzen arteko sail aldaketak

Hego Euskal Herrian nahiko zabaldua dago nor-nori-nork adizkiak erabiltzea nor-nork sai lekoen ordez. Larresoron ez dut inoiz aditu gertakari honen adibiderik, ezta haurren ahotik ere. Ipar Euskal Herrian ez dago, salbuespenak salbuespen.98

Alderantzizkoa, nor-nori-nork sai leko adizkien ordez nor-nork sai lekoak

erabiltzea, ez da oso arrunta, baina badira adibideak: emanen tzi tut , ekarriko zi tut . . . (Lar.) . Ni ibi l i naizen herrietatik Zuraiden du indarrik handiena, baina ekialderago ere badira arrastoak, Larresoron eta Ezpeletan kasu.

Orain arte gertakari hau akats gisa ikusi izan dute ikertzai leek:

Bonapartek (1869) la faute de “nau” esaten zion, eta Lafittek l e so lé c i sme de la Côte . Baina kostatarraren ezaugarritzat jo izan den gertakari hau ez omen da horren kostaldekoa99, ezta horren solezismoa (hitz egitean egiten den akatsa) ere. Hala azaldu dute berriki Beatriz Fernándezek eta Mari jose Ezeizabarrenak gertakari honen inguruan egin duten lan batean (2001). Erakutsi dute erabil i duten Sarako berriemailearen arabera oso gertakari s istematikoa dela, eta oso erabilera zehatzekoa. Ezinbestekoa da bi baldintza sintaktiko hauek betetzea: absolutiboko argumentuak hirugarren pertsonakoa izan behar du eta datibokoak lehen edo bigarren pertsonakoa.

Bestalde, ematen du hedadura zabalagoa duela Lapurdiko kostaldeaz

beste: Lapurdin bertan Basusarri-Arrangoitze-Arbona-Senpere-Ainhoa lerrotik kosta bitartean betetzen da (Irizar 1997 eta 1999), eta ikusi dugu lerro horretatik ekialdera ere badirela aztarnak. Nafarroan, Zugarramurdin, Urdazubin, Baztanen, Bertizaranan eta Bortzir ietan gertatzen da, eta Gipuzkoan Donostia eta Irun bitartean (Ir izar 1981, 1991 eta 1992).

97 Dizkiete-ren alokutiboko forma biak dira hauek. 98 Ematen du Baigorrin eta Azkaraten badirela aztarna gutxi batzuk (Irizar 1981-II: 363). 99 “Una de las principales faltas de que se acusa al vascuence de San Juan de Luz es la confusión de formas verbales (emaiten zaitut por emaiten dautzut, etc.), a lo que contestaba Duvoisin, con razón, que esas confusiones se cometen «un peu partout»” (Urkixo 1922: 244).

169

5.3.2.4. Tratamenduak Larresoron

Solaskide bakarrari ar i zaizkiola, bi tratamendu nagusi erabi ltzen dira Larresoron: eztabada eta hitanoa — to (no oso gutxi)—. Bada hirugarren bat ere, solaskidea haurra denean bakarrik erabiltzen dena, baina beharbada ez dago osoki tratamendutzat hartzerik, nik aiton-amonen ahotik bakarrik ezagutu dudalako, bi lobei hitz egiteko. Hirugarren mintzamolde horri xu eztabadakakoa esaten dio Jabier Alberdik (1996: 394), Hazparneko eskualdean erabiltzen da, eta erabilera zabalagoa du han:

Gaineratu beharra daukat Hazparnen bade la noketar i a tzera erag i ten d ion beste t ratamendu bat , “xu eztabadakakoa”, ha in zuzen. Tratamendu hau, haurrek in ez ez ik , emakumeekin ere erabi l tzen da hurbi l tasuna e ta konf iantza erakusteko. Erruz erabi l tzen da , ga inera , e ta be ldur gara , ek ia ldeko behe-nafarrerazko eremuan gertatu eta ger tatzen ar i den antzera , tar teko tra tamendu honen sorrerak ikaragarr izko erag ina izan due la e ta izango due la noketaren a tzerakadan (1996: 356) .

Nolanahi ere, Larresoroko aiton-amonek haurrei hitz egiten dietenean

erabiltzen duten tratamendu txikigarri horrek ez du alokutibotasunik, eta horixe izan zen, hain zuzen, Bonapartek bi behe-nafarrera bereizteko arrazoietako bat. Izan ere, ‘ekialdeko behe-nafarrera’ izendatu zuen hartan badira bi mintzamolde alokutibo ‘mendebalekoan’ ez daudenak: xuka alokutiboa eta zuka alokutiboa100. Ir izarrek, aditzaren ikuspuntutik, ez du uste tratamendu horiek izan ez izan aski pisuzkoa denik bi behe-nafarrera independente bereizteko:

Bonaparte seña laba que en las var iedades que inc luyó en e l d ia lecto ba jo-navarro or ienta l se empleaba e l t ra tamiento respetuoso (y también, excepto en la de Mixe, e l t ra tamiento d iminut ivo) , mientras que, en las que integró en e l ba jo-navarro occ identa l , no se empleaban estos t ra tamientos . Parece que e l Pr ínc ipe concedía a e l lo una importanc ia dec is iva para su c las i f icac ión d ia lecta l (…). La c ircunstanc ia de que prec isamente entre las var iedades adoptadas por Bonaparte como representa t ivas de los dos d ia lectos ba jo-navarros , ex is tan las señaladas semejanzas —aunque no debe olv idarse la d iferenc ia que supone e l d is t into comportamiento de estos d ia lectos en lo referente a los t ra tamientos respetuoso y d iminut ivo—, induce a p lantearse ser ias dudas sobre la so l idez de la c las i f icac ión bonapart iana , en la par te correspondiente a l campo l ingüís t ico ba jo-navarro (1981, II : 329) .

Eztabada da oinarrizko tratamendua, gehienetan erabiltzen dena, ez

ezagutzen ez diren pertsonekin edo adinez zaharrago direnekin bakarrik, baita konfiantzakoekin eta gazteagoekin ere. Beraz, hitanoa erabiltzen den kasu markatuetan ez beste guztietan ibi ltzen da eztabadakako tratamendua.

Famil ia barruan, senar-emazteen artean eztabadaka aritzen dira,

diotenez, hiketak ez duen “errespetua” ematen duelako. Senar-emazte batzuek esan zidaten Beskoitzeko lagun batzuek, senar-emazteak haiek ere, to eta no egiten diotela elkarri , eta ‘halako bat’ egiten omen die haiek

100 Hona zer dioen Bonapartek, zuka alokutiboaz ari dela (1991 [1869]: 226): “On remarquera que les terminatifs indéfinis du bas-navarrais oriental sont presque toujours remplacées par ceux du traitement respectueux, ce qui au point de vue pratique établit une grande différence entre les deux dialectes bas-navarrais.”

170

elkarren artean hizketan entzuten dituztenean101. Ni ibi l i naizen herri bakar batean ere ez dut halakorik ezagutu, eta berriemaileei galdetuz ere denek ezezkoa eman zuten, Jatsukoak eta Uztaritzekoak izan ezik. Lehenak auzoko senar-emazte batzuk ezagutu zituen elkarri hiketa egiten ziotenak, eta bigarrenak esan zidan “leenauko xaarren” artean bazirela bakar batzuk to eta no aritzen zirenak.

Noketak erabilera murritza du Larresoron. Hirurogeita hamar urte

inguruko anai-arreben artean entzun dut, anaia arrebari ari zaiola, eta besterik ez. Dena dela, ematen du lehen gehiago erabiltzen zela noketa, famil iat ik kanpo eta. Adibidez, berrogeita hamar urte inguruko gizon larresoroar batek esan zidan haren ama zena noketan aritzen zela lagun mina zuen auzoko beste emakume kideko batekin (haurdanik elkarrekin ibi l i takoak omen ziren). Uztaritzeko berriemailearen lekukotasuna ere bat dator Larresoroko egoerarekin: uztariztarra zuen aita, eta bi arreba zituen honek, bata bera baino 8-10 bat urte zaharragoa eta bestea bera baino gazteagoa: zaharragoari no esaten omen zion, eta honek anaiari to . Beraz, bien artean toka eta noka aritzen ziren. Arreba gazteagoari , berriz, beti zuka egiten omen zion, eta honek anaiari ere beti zuka. Gaur egun, Euskal Herriko beste herri batzuetan bezala (Alberdi 1996: 298), hikako tratamendua ez dago ongi ikusia, noketa bereziki , eta jakin ere ez dakite askok.

Toketa gehiago erabiltzen da: aitak semeari erraz esango dio to , eta baita

aitonak bi lobari ere. Semeak aitari , berriz, sekula ez dio esango. Koldo Artolak inguru honetako adizkitegia osatzeko nazkoian alokutiboko forma maskulinoa bi ldu zuen Haltsun, baina beriemaileak zehaztu zion aitari nazkon esango l iokeela (Irizar 1999: 279).

Anaien artean eta lagunen artean ere usu erabiltzen da, ez adinekoetan

bakarrik, gazteagoetan ere bai . Amak semeari toketa egitea ez da hain ohikoa, baina pertsonaren izaerak zerikusi handia du honetan: hiru semeren ama den larresoroar batek esan zidan bi zaharrenei ez diela sekula to esaten, baina gazteenari ari zaionean aise ateratzen zaiola, “fanfarrona” eta “arrunt eskualdun oitakoa” delako hirugarren hori . Toketaz duen ir itzia ere eman zidan: “Komun iten du gure eskuaran to erratea, ezta bate pull i t , ezta goxoa”. Lafittek Heletan bi ldutako lekukotasuna (1977) bat dator pertsonaren izaeraren eragi le honekin: Heletan hiketan egiten omen zaio haur koskari (burugogorrari) eta zuketan entterkari (goxoari) . Bestela, nik ikusi dudanagatik, egoera animiko berezia (gehienetan haserrea) behar da amak bere haur bati hiketa egiteko.

Larresoroko egoera, hikaz ari garela, Lapurdi osokoaren antzekoa da,

Alberdiren ikerlanaren arabera (1996: 299): “Gipuzkera eta iparraldeko goi-nafarreratik kanpo, ez dira asko toka eta noka ‘normaltasun’ osoz aritzen diren herriak. Azken hauen artean, gure erakusgarriaren arabera, Aulestia eta Abadino (Mendiola auzoa) azpimarkatuko genituzke bizkaierazkoetan; bat ere ez Lapurdikoetan”. Euskal herrietako egoera ikusita, toketa eta

101 Beskoitzeko berri jakiteko, ik. Duhau 1993: 71. Ezkontideen artean hika mintzatzeko joera zabaldua da Zuberoan eta Nafarroa Behereko eskualde batzuetan (gai honetaz, ik. Alberdi 1996: 350).

171

noketa erabiltzea edo ez erabiltzea denboraren buruan euskalkien bereizgarri izatera hel l i tekeela pentsatzen du Alberdik (1996: 315).

Koldo Artolak, Lapurdiko herri batzuetako adizki laguntzai leen bi lketa

egin zuenean (1994-1995), femeninoko hiru adizki besterik ez zituen bi ldu Larresoron: hut ‘haut’ , hu ‘haugu’, eta hute ‘haute’ (Irizar 1999). Noketako sai la Uztaritzen eta Haltsun bildutako adizkiekin osatu zuen. Bonaparteren datuetan beste bi ere badatoz noketakoak (Irizar 1999: 264 eta 268): bainau ‘bait + dinagu’ eta zioten & zione ‘zioten’ . Artolak Larresoron jaso zituen gainerako formak toketakoak dira (hauetatik bederatzi laguntzarekin lortuak):

zaitak ‘zaidak’ , zakok ‘zaiok’ , zakotek ‘zaiek’ , zaizkitat ‘zaizkidak’ ,

zazkotek ‘zaizkiek’ , hut ‘haut’ , hu ‘hau’ , hu ‘haugu’, hute ‘haute’ , zaitak ‘z idak’ , zaitatek ‘z idatek’ , daiat ‘diat’ , dauk ‘dik’ , zioiat ‘zioat’ , diok ‘diok’ , ziok ‘z iok’ , zioau ‘z ioagu’ , ziotek ‘z iotek’ , ziote iat & zaikote t ‘z ieat ’ , zaizkitak ‘zizkidak’ , zaizkitatek ‘zizkidatek’ , daizkat ‘dizkiat ’ , ziozkiat ‘zizkioat’ , diozkik ‘dizkiok’, ziozkik ‘zizkiok’ , ziozkite t & ziozkite iat ‘zizkieat’ , nian ‘nian’ , hüin ‘huen’ , zian ‘zian’ , naian ‘nian’ , zaian ‘z ian’ , g inaian ‘genian’ , zaite ian ‘ziatean’ , nioian ‘nioan’ , hion ‘hion’ , zioian ‘z ioan’, niozkian & nazkoian ‘nizkioan’ . 5.3.2.5. Aditz trinkoak

Gaur egun gutxi erabiltzen dira aditz tr inkoak. Nekez aurkitzen dira

paradigma osoak, aditz tr inko gehienak aditzaren modu jakin batzuetan bakarrik erabiltzen dira eta. Oihartzabalek jaug in ‘etorri ’ aditzaren kasua aipatzen du, nafar-lapurteraz tr inkoek izan duten eta duten presentziaz ari den pasarte honetan:

I l faut d ’abord rappe ler que l ’usage des FVC synth. [ forme verba le conjuguée d ’un verbe synthét ique] est moins répandu que dans les d ia lectes occ identaux. De nombreux verbes at testés dans les textes anc iens en conjugaison synthét ique ne s ’emploient p lus qu’avec un aux i l ia i re . Quelques-uns à l ’ inverse n ’ont subs is té que dans des FVC synth. p lus ou moins f igées (haug i , «v iens ! » , à l ’ impérat i f e t soul . da igün , «qu i v ient» , forme re la t ive , sont deux formes du même verbe , j aug in , «venir» , au jourd ’hu i tota lement inus i té en dehors de te ls cas) . D’une manière généra le les d ia lectes or ientaux sont plus avancés dans un processus généra l qu i conduit à l ’ex t inct ion de la conjuga ison synthét ique (1983: 184) .

Gehien erabiltzen direnak izan , *edun, jakin eta *io aditzen tr inkoak dira.

Ondoren aurkezten ditut, batetik, gaur egun erabiltzen diren forma tr inkoen zerrenda eta, bestetik, aldaera tr inkoak ordezkatzen dituzten formak eta egiturak: Izan-ek nagusitasun osoa du egon-en aldean, adibideek erakusten duten

moduan:

Bera da ‘bakarrik dago’. Etzen muaienik ‘ez zen bitartekorik’ (fr . moyen [mwajE ¤]) .

Batzuk ez dira hor. Kanpoaino bazien yendiak!

172

Kontuan izan behar da frantsesezko être aditzak bi adierak bi ltzen dituela ( ‘ izan’ eta ‘egon’) . Aditz tr inkoetatik kanpo ere izan erabat nagusi da egon-en aldean (predikatuetako adjektiboetan, adibidez, nabarmena da; ik. 5.3.1.4. puntua). Bi aditzen arteko aldeaz galdetuta, esan zidaten, esate baterako, lo da-ren ordez lo dago erabiltzekotan beti lo behar duela, hau da, ohean geldir ik, norbait eri handi dagoenean edo. Gainera, egon bal io puntukariarekin erabiltzekotan errazago erabiltzen dute [egoki + laguntzai le iragangaitza] :

Han eoki g inen, goxo-goxoa biak ‘han geunden, goxo-goxo biok’ (Lar.) . Goizian ori pentsaketa eoki nintzen (Uzt.) . Beti beatze ’ute e ian nausia gainet ik eoki den beaka ‘beti behatzen dute ea nagusia goit ik egoki den behaka’ (Uzt.) .

Adin batekoen jardunean erabatekoa da izan-en nagusitasuna, baina

gazteagoen artean izan / egon lehia dagoen susmoa dut, edo gutxienez entzun daitezke egon-en tr inkoak:

Leku txarrian dago . Is tripu anitz badago . Gure e txean e tzagon te l ebis tarik .

Adibide horiek Uztaritzeko gizon gazte baten ahotik jasoak dira, eta

gizon honek berak hiperzuzenketa moduko zerbait ere egiten zuen: izan garbiak zirenen tokian egon-en tr inkoak erabiltzen zituen. Behin batean, autoan gindoazela, hau dago ‘hau da’ esan zidan joan behar genuen lekura ir i tsi ginenean, eskuaz seinalatuz. Beste hauek ere pertsona berarenak dira, i ldo berekoak:

Xuberoa l eku berezia dago. Ango kapera ikusi duzu? Pul l i ta dago, e? 102 Baiona aundia dago. Lau urte tar ik dago . 103

Adin handiagoko hiztunek izan-en tr inkoak erabiltzen dituzte horien

lekuan. Nolanahi ere, gertakari berezi hau ez da hizkera honen bereizgarria, eskualde honetatik kanpo ere ezaguna da. Etxaidek Urdazubin jasotako erantzunak irakurtzea besterik ez dago:

Nere andrea emen bertakoa dago (1989: 189). Bizia luzea dago (1989: 195). Frantzesa dago ‘frantsesa da’ (1989: 211). Oi bezen aberatsa nago (1989: 257).

Bestalde, egon-en orainaldiko tr inkoak erabiltzen dira egitura berezi

honetan: nago eg ia ote den . Adizki tr inkoa perpaus buruan agertzen da beti ,

102 Testuinguruak markatzen zuen atribuzio perpaus argia zela. 103 Ekitaldi batez ari zen hor, zenbatetik behin izaten den azaltzen. Adin handiagoko jendeari izan entzun izan diot beti maiztasuna adierazteko, Larresoroko adibide honetan bezala: bortz urtetaik tzen.

173

eta esanahiaren aldetik duda adierazten du, Oihartzabalek aipatzen duenez, “(galdez edo gogoeta) nago” el ipsia egingo bal itz bezala (1983: 172).

Azkenik, aipatu behar da aginterako zaude forma, esanahiaren aldetik

‘ i txaron’-en parekoa dena eta hitzetik hortzera erabiltzen dena. Iragankorretan antzera gertatzen da: *edun-en tr inkoak gai lentzen dira

eduki dutenen aldean:

Eduki-ren tr inkoa bestela aditu izan dut ir i tzi aditzen ordainetan, ‘ iruditu’-ren pareko edo. Adibidea Hazparnekoa da: nik biziki pol l i ta daukat hor i ‘nir i biziki polita iruditzen zait hori ’ .

Berriz ere, egitura berezi batean aurkitzen dugu eduki-ren trinkoa: eduki (perpaus buruan) + perpaus osagarria: daukat ez dute la lagunduko ‘ziur nago ez dutela lagunduko’ (Lar.) . Elipsian “(segurtzat) daukat” egon l i tekeela dio Oihartzabalek (1983: 172).

Ez da erabiltzen e torr i-ren tr inkorik, heldu-rekin ordaintzen da: e ldu niz

bereala ‘berehala nator’ . Aginterako zato ‘zatoz’ eta zauzte ‘zatozte’ dira salbuespen bakarrak. Ibi l i aditzaren tr inkoak gutxitan entzun ditut, baina erabiltzen dira: hai l

‘habi l ’ , zabi lan ‘zebilen’, dai la ‘dabil ’ 104. Nabarmentzekoa da iraganeko formak erroan -a- izatea (mendebalean eta erdialde gehienean - e - nagusitu da).

Gehienetan [ ibi lki + laguntzai lea] perifrast ikoak ordezkatzen ditu aditz

honen forma trinkoak:

Erien omonier i lki da. Bet i lasterka i lki g ia . Hanitz yende ibi lki da. Oai kanpoan i lki dienak lanian eztute i t en al . Tele fonatu zauntan apart imendu (s ic) baten xeka ibi lki ze la ta. . .

Joan aditzarekin bada aipatu beharreko kasu berezi bat,

puntukaritasunarekin zerikusia duena: yohan forma eta honen eratorriak. Agurretan, adibidez, ‘zer moduz?’ galdetzeko erabiltzen da yohan da? , eta hor bal io puntukaria du: ‘badoa’-ren parekoa da, eta frantsesaren kalko garbia (fr . ça va) . Baldintzazko hauetan ere argi ikusten da: orga’at yohan bal in bada bét ja ‘orga bat betea badoa’ ; t raktorra sobera f i t e yohan bada ‘ traktorea sobera laster badoa’. Bonaparteren eskuizkribuetan yohan forma azaltzen da Larresoro, Uztaritze eta Milafrangarako (12. esk.) . Bal io puntukaria duen aldaera hasperendun honek -ki atzizkiaren lekua hartzen du eta ondorioz ez da erabiltzen yoaki bezalakorik.

Jar io aditzaren dario la eta zario la ‘zeriola’ ihartuak erabiltzen dira.

104 Hauxe zen esaldia: beti presaka daila gaixoa (alabaz ari zen).

174

Ekarri eta ereman aditzen forma trinkorik ez dut entzun. Bigarrenak badu beste aldaera bat: yoan. Laguntzaile iragankorrarekin erabat bal iokidea da, eta bata bezainbat erabiltzen da bestea. Adibideak argigarriak dira:

Hat yoan dute , iorri ’ute (Lar.) . Angeluraino yoan izan tut nik aurrak (Lar.) . Ene senarra yoan du lurran ikusteat (Uzt.) .

Yoaki ‘eramaki’ bezalakorik ez dut entzun. Hiztunei galdetu diet eta ez

dituzte ezagutzen yoaki, eremaki eta ekarki . Ohikotasuna adierazten duen -t (z)en atzizkia erabiltzen dute ordainetan, edo bestela ari-rekin osatutako perifrasia.

Erabi l i aditzaren tr inkorik ez dut entzun, berriz ere erabi lki-k

ordezkatzen du: erabi lki duzu aise? (Lar.) . Ibi lki ere izan daiteke parekoa ( laguntzai le iragankorrarekin). Jakin aditzaren orainaldiko eta iraganaldiko paradigmak osorik

erabiltzen diren bakarrenetakoak dira ( izan, *edun eta * i o ere osorik erabiltzen dira). Orainaldiko adizkiak estandarreko berberak dira, salbu pluralekoak:

dakit dazkit ‘dakizkit ’ dakik/n dazkik/n ‘dakizkik/n’ daki dazki ‘dakizki’ daki(g)u dazkiu ‘dakizkigu’ dakizu dazkitzu ‘dakizkizu’ dakizui dazkitzui( te) ‘dakizkizue’ dakite dazkite ‘dakizkite’

Iraganaldiko guztietan dago -a- :

na(n)kin ‘nekien’ nazkin ‘nekizkien’ za(n)kin ‘zekien’ zazkin ‘zekizkien’ g inaki(e)n ‘genekien’ g inazki(e)n ‘genekizkien’ zinaki(e)n ‘zenekien’ zinazki(e)n ‘zenekizkien’ zinakiten ‘zenekiten’ zinazkiten ‘zenekizkiten’ zakiten ‘zekiten’ zazkiten ‘zekizkiten’

Alegiazko formaren bat ere entzun izan dut, hori ere -a-rekin: balanki

‘baleki ’ . Alokutiboko formak ere aski ezagunak dira aditz honen kasuan, hauek

ere z-dunak, aditz laguntzai leen alokutiboko aldaerak bezala: zakiat ‘zekiat ’ , zakik ‘zekik’ , zazkitek ‘zekizkitek’ (Lar.) .

*Io ( ‘esan’) aditzaren nor-nork sai leko orainaldiko eta iraganaldiko

forma guztiak erabiltzen dira:

diot nioin ‘nioen’ diok/n dio zion

175

diou ‘diogu’ g inioin ‘genioen’ diozu zinio in ‘zenioen’ diozui ‘diozue’ zinioten ‘zenioten’ diote zioten

Laburbilduz:

- Aditz tr inkoak oro har gutxi erabiltzen dira. Izan , *edun , jakin eta * io

aditzetan bakarrik erabiltzen dira orainaldiko eta iraganaldiko adizki guztiak.

- Zenbait aditzen aldaera tr inkoak aditzaren modu jakin batean bakarrik erabi ltzen dira. Hori gertatzen da aginterarekin, gutxienez e torr i (zato ‘zatoz’ , zauzte ‘zatozte’) , egon (zaude) eta jaugin (haugi105) aditzetan. Bestalde, hor ditugu jar io aditzaren dario la eta zario la ‘zeriola’ forma ihartuak.

- Nabarmentzekoa da forma trinkoak dituzten aditzetan iraganaldian -a- daramatela denetan: zagon ‘zegoen’, zabi lan ‘zebilen’ , zario la ‘zeriola’ , na(n)kin ‘nekien’. . .

- Trinkorik erabiltzen ez denean bide bat baino gehiago dago horiek ordezkatzeko. Batzuetan -ki aditz atzizkiaren aldaera puntukariak betetzen du tr inkoaren eginkizuna (egon eta ib i l i aditzekin gutxienez oso arrunta da, nahiz eta horien tr inkoak ezezagunak ez izan). Etorri-ren kasuan heldu-k betetzen du lan hori , eta j oan-en kasuan yohan a ldaera hasperendunak.

5.3.3. Egitura perifrastikoak 5.3.3.1. Aditz modalez osatutakoak 5.3.3.1.1. Ahal izan

Ahala adierazteko biderik ohikoena [aditz nagusia + ahal + aditz

laguntzai lea] perifrasia da, -ke-dun adizkiak baino ohikoagoa. Ahalezko egitura honek bi berezitasun ditu: batetik, delako aditz nagusia aditz izena izatea (ekintza burutugabea adierazteko, jakina, ekintza burutua adierazteko partizipioa erabiltzen baita, denean bezala) . Bestetik, aditz nagusi horrek berak erabakitzea edo mugatzea elementu modal honen ondotik agertzen den aditz laguntzai le mota (aditza iragankorra bada, laguntzai lea du izango da, eta iragantzaitza bada, da) . Hona hemen adibideak:

Eritzen aal día (Lar.) Uai bakotxak berak egi t en aal di tu! (Lar.) . Ikusiko’ut nola i (g)anaazten aal ziutan bulego huntaat (Uzt.) .

Ezintasuna adierazteko egitura hori bera erabiltzen da, ezezkoan:

Etzira o la egoi t en aal (Lar.) . Ezta xutik egoi t en aalko (Lar.) . Etzuen uzten aal pipatzia ‘erretzea’ (Lar.) . Niundik enuin zer i t en aal (Uzt.) . Mirakuluik eztu i t en aal (Uzt.) .

105 Zukako (t)zauri ez da erabiltzen. Zato da ordaina.

176

Esan daiteke ezin izan aditza ez dela erabiltzen. Uztaritzeko berriemaileak elkarrizketa l ibrean esan zuen behin (ezin tzie la y in) , baina arraroa da. Alabaina, ezin soi la erabiltzen da, aditz jokatu gabeen ezkerrean ( ik. aditzoinak, 5.3.1.1. azpiatala) :

Nigarra ezin atxikiz. Uai ezin salduia baita . Ezin erran pi txik. Ezin erdiz ardia. Lana ezin inez. Pozizione ezin atxemanez. Pixa ezin ina. Xutik ezin egon.

Aditz laguntzai leari dagokionez, badirudi ahal modalaz osatutako

perifrasietan aski berria dela indikatiboko adizkiak erabiltzea. Tartasen 1666ko Onsa hi l c e co bidia l iburuan azaltzen dira honelako lehen adibideak (Sarasola 1996: 15), ordu arte -kedun aspektugabeko laguntzai leez erabil i izan da. Sarasolak berak ematen du aldaketa honen berri (Elizanburu 1986: 24-25): “Lapurtar klasikoen entse ia ahal dai teke , des ira ahal dezake, baina al f errik ereduaren araberakoak desagertu egiten dira, eta XIX. mendearen amaierarako —eta beharbada lehenago— erabat erabiltzen den eredua entse iatzen ahal da, des iratzen ahal du-ren araberakoa da.” Gaur egun indikatiboko laguntzai leez osatzen dira ahal modala duten perifrasiak, hau da, des iratzen ahal du-ren bidetik.

5.3.3.1.2. Nahi izan eta behar izan

Aditz nagusia iragangaitza denean laguntzai le iragangaitza erabiltzen da

nahi izan-ekin osatutako perifrasietan: e tzira y in nai? (Lar.) ; esposatu nai zen (Lar.) . Zuzenean galdetu nion berriemaileari ea esposatu nai zuen ere esango lukeen eta baietz erantzun zidan, biak erabiltzen direla. Beste hau Uztaritzekoa da, hogeigarren mendearen hasierakoa (Souberbiel le 1921: 716): eskualdun bat bazuen ondoan, bera baino l ehenago hir ian sartu nahi zena.

Nolanahi ere, *edun laguntzai lea ere ager daiteke testuinguru honetan:

yoan nai izan tzuin (Lar.) . Batzuetan gogo izan aditzaz osatutako perifrasiak ordezkatzen du nahi

izan-en perifrasia (oso esamolde arrunta da ibi l i naizen alderdian):

Hoi erran goo nantzun ‘hori erran gogo nizun’ (Lar.) . Aspaldi in go naintzun ‘aspaldi egin gogo nizun’ (Lar.) . Eztakit ze in go duin ‘ez dakit zer egin gogo duen’ (Lar.) .

Behar izan aditzaz osatutako itzul ietan ere bitasuna dago, eta laguntzai le

iragankorrak nahiz iragangaitzak ager daitezke. Larresoroko adibide zerrenda honetan laguntzai le gisa *edun dutenak ipini ditut aurrena, eta izan dutenak gero (pertsona berak esandakoak dira guztiak):

i luneko bear g inuen e txean sartu vs sartu bear ni tzen egun yoan bear nuke vs orenbaterdiko yoan bear niz

177

badakite bear dute la mintzatu aitar i f rantsesez e ta amari eskuaraz vs o la bear g inen mintzatu bear dugu orroi tu vs operatu bear izan tzen Borde len

Iparraldeko l i teratura tradizioan ez da ezezaguna laguntzai le iragangaitzarekin jokatzea aditz hau (ik. Euskaltzaindia 1994: 1107; azpimarra nirea da):

Semea, e tzara bertze aldera i tzul i behar (S. Pouvreau).

Etzara hargat ik haserre tu behar (P. Axular). Behar izan-ek badu erabilera berezi bat, ‘ustea’ edo ‘ irudipena’

adierazteko, eta orduan ere aditz nagusia delakoan nago laguntzai learen forma markatzen duena:

Otza izan bear da e txe o i ! (Lar.) .

Ezta ain urrun izan bear , nik uste (Lar.) .

5.3.3.1.3. Ukan eta izan aditz modalekin Lapurdiko ekialdean arruntak dira ahal ukan, nahi ukan, behar ukan, uste

ukan eta antzekoekin osatutako perifrasiak. Adibide hau Hazparnekoa da (Dirassar 1995: 53): lagundu nahi ukan ginuen . Horrelako perifrasiak izan aditzaz osatzen dira beti Larresoron, eta ukan aditz nagusi gisa bakarrik erabiltzen da, eta erabiltzekotan ( izan ere hor baitago) laguntzai le iragankorrarekin.

Hain zuzen, ukan-en erabilpena hartu zuen kontuan Bonapartek, beste

ezaugarri batzuen artean, ‘mendebaleko behe-nafarrera’ izendatu zuena bi hizkeratan bereizteko: batean (Lekornekoan), izan eta ukhan bereizten direla esan zuen; bestean (Uztaritzekoan), berriz, “cela n’a l ieu que dans quelques local ités et d’une manière tout-à-fait exceptionnelle et comme d’emprunt” (1866: 29). Baina l i tekeena da zenbait herritan salbuespena baino gehiago izatea. Adibidez, Bonapartek Milafrangako hizkera Uztaritzekoarekin batera bi ldu bazuen ere, egiaztatu dut Milafrangan laguntzai le iragangaitzarekin ere arrunta dela: eniz e txean ukaan . Louis Dassance uztariztarrak Irizarri (1999: 369) egin zion ohar honek ere frogatzen du hori : “Milafrangan askotan aditzen da: ‘Baionan ukhan niz’ ( j ’ai été à Bayonne), guk aldiz, Baionan izan niz”.

Literaturan aspalditik azaltzen da ukan : Etxepareren bertsoetan agertzen

da lehen aldiz, eta Leizarragak ere erabil i zuen. Larresoron aditu izan dut ukan , baina beti laguntzai le iragankorrarekin, eta gainera esango nuke horrela ere maizago erabiltzen dela izan, adinekoetan behintzat. Hona hemen ukan duten adibide batzuk:

Seme bat ukan dute . Uai ukan du bee diploma . Zazpi aur ukanik .

Ukan dauka EAEL-k Uztaritzen bi ldutako honek ere (231. etnotestua):

ukán izán du, portúa, me oái ézta ge io . Beste hauek izan dute (Lar.) :

178

Haurra izan orduko . Ez du izan maleruski prebeta ‘ lortu’ . Exur t t iki bat autsi ta plaxta izan du uda untan . Izan tzuen paal is ia .

5.3.3.2. Ari izan aditzaz osatutakoak

Izan laguntzai learen ordez *edun har dezakete ari izan aditza duten

itzul iek. Aski berria ematen du honek, hemeretzigarren mendearen erdialdetik aurrera bakarrik dokumentatzen da eta (Euskaltzaindia 1993: 412). Larresoron nahiko arrunta da laguntzai le iragankorra ari-rekin:

Ekasten ai du bet i ‘ ikasten ari dugu beti ’ . Hoi uzten ai du emeki-emeki. Ezpele tako meria bezala. Ikusia’uzu zoin ederra i t en ai duten?

Biak erabiltzen dira beste herri batzuetan ere; adibidez, Duhauk hurbi l tzen ari da eta hurbi l tzen ari du a ipatzen ditu Beskoitzerako (1993: 53), eta Baigorrin ere bitasuna dago (Zuazo 1999: 272).

Adizki laguntzai learen el ipsia ere gerta daiteke ari izan-ekin osatutako

perifrasietan: ama harr i tua, gogoetan ari holako gastuak nondik pagatzen ahalko zi tuen (Dirassar 1995: 24).

5.3.3.3. Hasi aditzaz osatutakoak

Hasi aditzarekin osatutako perifrasietan laguntzai le iragangaitza da

nagusi , baina ez da ezinezkoa elkarrizketa l ibrean iragankorrarekin entzutea. Adibidea Uztaritzekoa da: geo hasi zuten erraten, bon, bazkari ortarat e ldu zie la adin batetako yendiak. . .

5.3.4. Gosaldu, bazkaldu eta afaldu aditzen jokamoldea

Aditz hauek jokatzerakoan bitasuna dugu Larresoron, laguntzai le

iragankorrarekin nahiz iragangaitzarekin jokatzen bait ira:

Yeiki ta gosaldu dute (Lar.) . Goizik askaiten g ia (Lar.) . Elgarrekin bazkaldu g inen (Lar.) . Zazpi onak baino beantau afai ten g inen (Uzt.) .

5.3.5. Adizki burutuetako aldia

Aski zabaldua dago, gaurko hizkeran, orainaldi burutua erabiltzea iraganaldi burutua adierazteko. Nahiko berria dirudi frantsesaren eraginez sortutako aldaketa honek:

Mainuetan asi niz atzo Kanbon (Lar.) . Nexka zarrenak eg in di tu emezortzi urte atzo (Lar.) . Yoan den ast ian ikusi duu e lgar (Lar.) . Yoan den udan ene hauzokoa ezindu de laik (Uzt.) .

179

Azken adibideak erakusten duenez, aspaldi gertatutakoak kontatzerakoan

ere ager daiteke orainaldia. Baina gai honetaz zuzenean galdetuz gero, l i tekeena da esatea goikoak bezalakoetan iragana behar duela, baina gero, praktikan, oso ohikoak dira orainaldiko adizkiak horrelakoetan. Hori diot Zuraideko berriemaileak eman zidan azalpena gogoan: harentzat, Baionan izan g ira eta Baionan izan g inen bi gauza dira: lehena duela gutxi izan ginela aditzera emateko erabil iko omen luke (atzo, herenegun edo); bigarrena, berriz, aspaldi batean. Kontua da arretarik gabeko elkarrizketa l ibrean oso arruntak direla lehena bezalakoak aspaldiko kontuez jardutean.

180

5.4. Joskera 5.4.1. Sarrera

Dialektologia sai lkapenetarako ez da oso atal emankorra gertatzen

honako hau. Ikusi besterik ez dago Bonaparteren sai lkapenean zenbaterainoko tokia hartzen duen. Kontua da, “joskera” hitza bere esanahi estuan hartuta, ez duela ematen alde handirik dagoenik leku batetik bestera. Hori diot euskararen eremua gogoan, baina inguruko hizkuntzei erreparatuz gero ere berdin gertatzen da, adibidez Frantziako monografia dialektaletan (Picoche 1973: 17).

Hala ere, badira Ipar Euskal Herrikoak soil ik diren ezaugarri s intaktiko

jakin batzuk, Hego Euskal Herriarekiko isoglosa nabarmenak ezartzen dituztenak, adibidez ‘ laguntzai lea ( . . . ) partizipioa’ hurrenkera fokalizatzai lea, perpaus markatu gabeetako ‘ba + aditza’ egitura, er latibo perpausetan partizipio soi la erabiltzea. . . Atal honen asmoa da, alde batetik, Larresoroko eredu sintaktiko larr ienak azaltzea, eta, bestetik, arestian aipatutako ezaugarri berezi horien eta eremu zabalagoa hartzen duten beste batzuen berri ematea. 5.4.2. Juntadura 5.4.2.1. Emendiozko perpausetan e ta da juntagailu nagusia, eta aurretik esan dugunari zerbait eransteko erabiltzen da. Gainerako euskal hizkeretan bezala, maila edo mota bereko perpausak edo osagarriak lotzen ditu. Emendatze zeregin horretaz gain, badu beste bat: euskarri hitz moduan jokatzen du hiztunari hitzen bat edo izenen bat ez zaionean gogora heldu. Bigarren eta honen ondotik etenaldia egon ohi da, hiztunak nolabait ondoren zer esango duen pentsatzeko tartea hartzen du. Lafittek (1995 [1944]: 174) aipatzen du delako “sens suspensif” hori , eta honako adibide hau dakar:

Errozu eta… ez g ire la e ta… nehundik j i t en ahal .

Beste hauek neuk jasotakoak dira. Gehienetan aditzaren ondotik agertzen

da e ta , baina badira sintagma soilen ondoko adibideak (hain zuzen aditz egokiaren bi la dabilelako edo):

Hartzaro da e ta… fest ibal bat (Uzt.) . Lau urte e ta… sortu ze la or i (Uzt.) . Mendebaleko eta erdialdeko hizkeretan bezala, zera ere maiz erabiltzen

da zalantza egoera hauetan: Ikusteko zenbat degre tan zera emaiteko… prezüra (Lar.) . Uai zera re bada… yatekoa «à domic i l e» , e txetat (Lar.) . Beti zera dira… famatuak (Lar.) . Beste batzuetan denbora bal ioa izaten du e ta part ikula hartzen duen

aditzak. Halakoetan aditzoin soi lari eransten zaio, eta laguntzai lea eta aspektu marka isi lpean gelditzen dira: yan-eta yoan zen ( jan [zuen] eta joan zen) (Lafitte 1995 [1944]: 175). Beste adibide hauek Larresoro eta Uztaritzekoak dira. Bigarrenean, gainera, gero adizlaguna ageri da:

181

Ene onddoan ar e ta han, nioni lokartuik eta ninia re ba (Lar.) .

I tzar e ta geo antxet aurra (Lar.) . Bazkal-e ta yoan zen (Uzt.) .

5.4.2.2. Perpaus hautakarietan edo, edota eta ala juntagai luak erabiltzen dira. Eta emendiozko juntagai luak bezala, maila guztietako atalak elkartzen dituzte juntagai lu hautakariek: perpausak nahiz perpausa baino beheragoko atalak (izenak, izen sintagmak, izenondoak, aditzondoak…). Edo / ala lehiari dagokionez, Larresoron biak erabiltzen dira, baina galde perpausetan gehienbat ala . Badirudi Nafarroa Beherean edo ere erabiltzen dela aukera galderetan juntagai lu hautakari gisa. Xalbadorren adibide hauetan, behintzat, biak ditugu:

Nor da gutan dakienik zoinek zaituen maitenik, zure amattok edo nik? (1976: 99). Zinez ote da zure eg inbide mina, a la hortan ote da zure atseg ina? (1976: 242). Ez dakit eman behar nukenetz suerte txarraren kondura / edo nihaurek tentatzen dutan de lako suerte txar hura (1976: 320).

Larresoron eta Uztaritzen gehienbat ala erabiltzen da horrelakoetan, hau

da, zeharkako nahiz zuzeneko aukera-galderetan:

Zure ai tamekin ta yuai ten tzia ala zure lagunaikin? (Lar.) . Alabak ala aizpak? (Lar.) . Eztakit Alduden ala Urepe len tzien (Uzt.) . Eta han (sic) ber ia du ala direktur da? (Uzt.) . Ematen du Ipar Euskal Herrian ala erabiltzeko joera izan dela galderazko

perpausetan, zehargalderetan behinik behin (EGLU V: 114): “Esan behar da (…) Iparraldeko antzinako autoreek usuenik ala erabi ltzen zutela perpaus nagusi baten mendeko perpausa galderazkoa zenean. Ez da falta, hala ere, edo darabilenik, nahiz Duvoisinek honela irakatsi zuen: «Edo s ’emploie quand ou n’est pas interrogatif .»”

Edo adierazpen perpausetan erabiltzen da gehienbat106, eta bi bal io izaten

ditu: zenbaitetan egiazko aukera adierazteko erabiltzen da, hau da, bata edo bestea izan behar duela adierazteko, eta besteetan aukeren artean hiztunarentzat alde handirik ez dagoela adierazteko, alegia, bata edo bestea berdin zaiola esateko. Hona hemen adibide bana:

Oihalak eros i e ta gero eg i t en edo inaazten (Lar.) .

Euria izan edo ez izan (Lar.) . Bigarren horren ala-dun ordainak dira goiz ala arats (sic) , gazte ala zaar,

aundi ala t t ip i bezalakoak, baina horiek edo-ren bidez ere osa daitezke. Atal

106 Jakina da ekialdeko literaturan ala ere ezaguna dela adierazpen perpausetan, eta gaur egun ere bai, Uztaritzeko honetan bezala: Ainhorat ala Dantxaineat yoan gintaizke.

182

bakoitzaren aurretik errepikaturik ere ager daiteke edo juntagailua, eta baita atal bakarraren ondotik ere, bigarren atal ik ez dagoenean:

Denetan bada kurutzia: edo osa(g)arr ik ez edo e lgar ez ai tzen, edo zainak edo biotza edo kanzer o i edo… (Lar.) . Emaiten da animaler i , edo behier i edo ardier i (Lar.) . Une entrée , bakizu, edo tomatia o l io minagre tan edo saucisson edo xingarraikin ta o la (Lar.) .

Ainhot ik edo y ina(k) tzien (Lar.) . Minerala da, for t i f iant bat bezala edo (Lar.) .

5.4.2.3. Aurkaritzako perpausetan baina juntagai lua erabiltzen da Larresoron bata bestearen kontrako diren bi juntagai elkartzeko (bainan eta beinan a ldaeretan). Ohiko ingurune horretan ez ezik, beste batean ere erabiltzen da baina juntagai lua: galdegai bat ezeztatu eta haren lekuan beste bat baieztatzen denean, ‘baizik’-en pareko edo. Juntagai lua, bigarren juntagaiaren hasieran jartzen da:

Ez enetako, bainan amarentzat (Lar.) . Ezta gure af era, be inan yabearena (Uzt.) .

Hona hemen Lapurdiko lekukotasun batzuk, non ikus daitekeen

Iparralde osoko gertakaria dela. Lehen adibidea Mayi Ariztiak 1925 urtean Itsasuko artzain bati entzundakoa da, eta beste biak Dirassar hazpandarrarenak:

Ez naski ni bezalakoeki lako, bainan bere g i sakoeki lako (1982: 122). Hori ez zuen errai ten de lako opi la gogoan, bainan bixkotxen gat ik (1995: 52). Ez baihiz gehiago haur bat , bainan mutiko gazte bat (1995: 103).

Galizismo itxura osoa du bigarren baina honek, kontuan hartuta

frantseseko mais hitzak adiera biak dituela ( ‘baina’ eta ‘baizik’) . Areago, frantseseko juntagai lu horrekin berarekin ere arrunta da hizketa laxoan:

Aipatzen tziuzten ez te l ebixtan me radiuan (Lar.) . Izkribu zaharretan badira ‘baizik’ adierako baina juntagailuaren

adibideak. Asteteren dotrinan (Uztaritze), adibidez, bi aurkitu ditut:

Barkhaitzautzu gure zorrac guc gureanat zordun diener barkhatzen diozteun bezala e t ’ ezgui tzatzul ’utz tentazionetan erortzera, baina be ira g i tzatzu gai tzet i c . Halaiz (BOE 1999a: 187).

G. Ze ai tzen duzu Jesu-Kris to hi l onduan jauts i zen i f ernuiaz? Ih. Ez dut ai tzen damnatuien i f ernuia, bainan justuac zauden (sic) tokia, Linbua, de i tzen dena Abrahamen galzarra (BOE 1999a: 194).

Bestalde, nabarmentzekoa da Iparraldeko ezaugarri hau hizkeraz honekin

batera doazen Hegoaldeko herri batzuetan ere badagoela, hala nola

183

Zugarramurdin, Urdazubin (Montoya 2002: 221) eta Luzaiden (Salaberri 2000: 250).

Orain artekoak ez du esan nahi Iparraldean baizik erabiltzen ez denik

(Larresoron beizik & bezik) ; kontua da ez duela aurkaritzako baliorik, erabi lera murriztai l ea esan izan zaiona baizik:

Ez da mendia beizik ikusten han (Lar.) . Amasei i la i t e bezik etzen egon (Lar.) .

Eztu lana (sic) bezik pentsatzen (Lar.) . Len igandetan bezik etzen yaten oi laxkoa (Lar.) .

Emen ezta gut i beizik holako (Lar.) . Geo ezta berotzia be izik (Uzt.) . Nire hizkeran besterik hitzaren bidez egiten dira goiko horien pareko

perpausak (mendebalean baiño & bes ter ik) : ez da mendia bes ter ik ikusten han… Edo bestela bakarrik eta baiezko esaldiarekin, baina, Oihartzabalek dioen bezala, horrelakoak ez dira batere ohikoak ekialdean (1983, 184: 16. oin-oharra): “Bi etxe bakarrik baditut me semble très douteux, bien que les enfants uti l isent fréquemment ce tour. En fait d’ai l leurs, ces emplois de bakarrik sont assez rares; on leur préfère baizik associé au négatif : bi etxe baizik ez di tut .” Ez dago esaterik juntadura dagoenik adibide horietan, osagai bakarra baitago. Beraz, baizik-en egitekoa hemen ez da perpausak elkartzea, aditzak adierazten duena elementu bakar horretara murriztea baizik.

Baizik-ek izan du beste aldaera bat, baizen , Uztaritzeko dotrinan sei aldiz

ageri dena. Hau da horietako bat (124. esk. , 48. or.) :

Ze e in behar du koesatzen denac bekhatu chumeic baizen ez badu? Lapurtera zaharrean ere badira adibideak, Ziburuko Etxeberriren Manual

Devotionezkoa-n, adibidez: Hartarakotz errana da, al la herioa motz / tr i s t ezia baizen eztu uzten deusik ondokotz. Baina OEH-ren arabera baizik (beizik) da Iparraldean tradizio etengabea

izan duena. Baizen Duvoisinen, Pouvreauren, Urteren, Lécluseren eta Harrieten testuetan agertzen da. Adibide berriagoak ere ikusi ditut, adibidez Barbier garaztarraren hau (1987: 18): ongi ze inaturik baizen ez naiz atheratzen sekulan etxet ik .

Larresoron eta inguruetan ez dut inoiz entzun eta hiztunei galdetuz jakin

dut gaurko egunean ez dela erabiltzen.

184

5.4.3. Mendeko perpausak 5.4.3.1. Perpaus osagarriak 5.4.3.1.1. Adierazpen-perpaus osagarriak 5.4.3.1.1.1. Adierazpen-perpaus osagarrietan menderagai lu bat baino gehiago erabiltzen bada ere, -(e ) la atzizkia da denetan erabilera zabalena duena. Dena dela, aditz eta predikatu jakin batzuekin bakarrik erabi ltzen dira - ( e) la perpaus osagarriak:

a . Ekintza komunikatibo bat adierazten duten aditzekin (erran, ihardets i , abisatu…) . Aditz horien osagarriak komunikazio horren edukia ematen du aditzera:

Erran daukute bi ontako arr ibatuko g ie la hat (Lar.) . Errate’ute bet i ezte la on (Uzt.) .

b. Gogo-jarrera adierazten duten aditzekin (espero izan, de l iberatu, hi tz eman…) .

Deliberatu zuin bat bederen sartuko zui la (Lar.) . I tzeman dakot hol -o la seg i tuko dutala (Lar.) .

Horrelako perpausek bait- aurrizkia har dezakete menderagai lu gisa, - (e ) la

hartu partez:

Gaxtoena da ezpait i ra deusetaz oartu (Uzt.) . Damurik ezpei tu osagarr i ona (Uzt.) . Zenbaitetan, perpaus osagarrien elementu gobernatzai lea predikatu

egitura konplexu bat izaten da, aditz soi la izan beharrean: Zur’ama re segur niz berdin de la (Lar.) . Egia da leku pol l i tak badire la (Lar.) . Bi so las in dazkit e ta ezautu dut etze la bere bai tan (Lar.) . Ir itzi-predikatu batzuek isi lpean izan dezakete elementu gobernatzai lea.

Hori gertatzen da egon eta eduki aditzekin egiten diren hauetan107 —nire adibideetan behintzat beti lehen pertsonan—:

Daukat ez dute la lagunduko (Lar.) . Nago yinen den (Uzt.) . Beste batzuetan aditza ez den elementu bat izaten da osagarriaren

gobernatzai lea. Betekizun hori izaten du baizik e ta egiturak zenbait perpausetan, eta “esanaz” edo antzeko zerbait adierazten du, baina gabe ere erabiltzen da (bestela baino gehiago): 107 Isilpeko elementuak parentesi artekoak izan daitezke, Oihartzabalen arabera (1983: 172): (galdez edo gogoeta) nago eta (segurtzat) daukat. Lehenak zehargaldera eskatzen du, eta bigarrenak perpaus osagarria: «egon, ‘rester’, (esp. estar), est utilisé avec une interrogative indirecte pour exprimer le doute, ou eduki, ‘tenir’, (esp. tener), avec une complétive pour exprimer un jujement avec force: nago egia ote den ‘je me demande si cela est vrai’, daukat hura dela ederrena ‘je suis convaincu que c’est lui le plus beau’».

185

Telefona ukaldia izan dut , beizik e ta ezte la y i t en aalko (Uzt.) .

Baizik e ta hau Iparraldeko autoreetan dokumentatzen da, XIX.aren

bukaeratik hasita (OEH: 730). Ikusi adibide hauek:

Diotenaz, Ameriketan, anaiak zonbait aldiz eras iatzen zuen, baizik eta luma aizkora baino hobeki zerabi lala (Lafitte 2001: 71). Amak berehala mezua igorr i zion Erregeari , baizik eta, bi haurren

orde , bi chakur izan zi tue la Erreg inak (Barbier 1983: 68).

Aleg ia adizlagunak ere antzera jokatzen du: ondoko osagarriaren gobernatzai lea da, eta “itxura eginaz” edo tankerako zerbait adierazten du. Harrietek dio ‘comme si ’ zentzua duela, eta adibide hau dakar: “aleg ia etxera dohala , faisant semblant d’al ler à la maison” (OEH , aleg ia sarrera). Beste hau Larresorokoa da:

Ezikusiaina ta fut i tuaina i t en nuen: sartu ni tzen aleg ia zerbai t eros ten nui la maasin bat ian .

Alegia egitura hemen azaltzen ari garen zentzuarekin ekialdean bakarrik

erabiltzen da eta erabil i izan da (Leizarragaren garait ik behintzat bai ; ik. OEH , aleg ia sarrera). Adibide hau Barbier-ena da:

Eta aleg ia eta lo eg in zuten beraz ondoko gauean (1983: 69). Bestalde, mendeko perpausaren lehen buruan ezen juntagai lua erabil i izan

da Lapurdiko eta Nafarroa Behereko idazleen artean hemeretzigarren mende bukaera arte. Gaur egun ezen gabe sartzen dira - ( e) la atzizkia duten mendeko esaldiak: segur niz amak dui la artu . Ezen erabiltzen da (ezin a ldaeran), baina ezen ez egituran, ‘baino, eta ez’ adierazteko (ik. 5.4.3.5.2.1. azpiatala) : nik yaan tut aiseau xerr i xangoak ezin ez e ta odolg iak ‘nik janen ditut aiseago xerri xangoak ezen ez eta odolkiak’ (Uzt.) .

Azkenik, ezezko eta galderazko perpaus osagarrietan, - (e ) la

menderagai lua erabiltzen da, eta ez - (e )nik . Badirudi zaharragoa dela - ( e) la erabiltzea horrelako perpausetan (EGLU V: 69).

Eztu iduri er i dela (Lar.) . Eztu erran y inen de la (Lar.) . Ez pentsa hain aise zer i t en de la (Uzt.) .

5.4.3.1.1.2. Aditz nagusia uste izan, beldur izan edo badaiteke bada, mendeko perpaus osagarriak ez du - ( e ) la menderagai lua hartzen, - (e )n baizik:

Baditake ezten hain gaztea (Lar.) . Eztut uste errai ten den oi (Lar.) . Uste’uzu gauzoi ala den? (Lar.) . Badut uste eztuen deus onik (Lar.) . Eztut uste bertze ik baden (Lar.) . Beldur niz semiak berr i tz as ia duin bere doloria (Lar.) . Beldur ni tzen art ian pasatüa ote zinen e ta part i tua (Lar.) .

186

Uste izan-en kasuan, laguntzai lea ezabaturik ere erabil daiteke: Nik uste bai tuzten di f ikultat iak (Uzt.) . Nik uste ezten gauza txarra (Uzt.) . Nik uste bea’uten ura (Uzt.) . Nik uste arengat ik i t e ’uten (Uzt.) . Badira - (e)n menderagai lua hartzen duten beste adierazpen-perpaus

osagarri batzuk ere, mendeko perpausaren hasieran lokai lu bihurtutako nola galde hitza daramatenak (gai honetaz, ik. EGLU V: 96):

Ta orroi tzen niz bet i nola erran nakon etxekanderiar i , nola o la ta o la…

(Lar.) . Mendeko perpauseko aditza jokatu gabea denean - ik hartu ohi du ekintza

burutuetan:

Orroi t niz ni t t ipi - t t ipia yoanik amaikin (Lar.) . Orroi t niz errautsa ekin xuituik nik aur t t ipien l inya (Lar.) . Orroi tzen niz, ba, ai tuik (Uzt.) .

Eta f inalement oai kontent da han sarturik (Uzt.) . Damuut, Jauna bihotz guziz zu of entsaturi c ‘ofentsatu izana’ (Kontrizionezk’ata , Uztaritzeko dotrina).

5.4.3.1.1.3. Bait- aurrizkia menderagai lu gisa bal iatuz ere egin daitezke mendeko perpaus osagarriak. Iparraldeko l i teratura testuetan badira adibideak, eta gaur egun ere bai :

Domaia da ezpei ta y inen (Lar.) . Bitxi da ez bai tuzu sekula holakorik ikusi (Uzt.) .

5.4.3.1.2. Galde-perpaus osagarriak edo zehargalderak Zehargalderetan - ( e )n er lazio atzizkiaren forma indartua itsasten zaio

maiz —ez beti— aditzari : - (e )nez 108. Iparraldeko l i teraturan, Zuberoatik hasi eta Lapurdiraino, oso zabaldua dago atzizki hori edo horren beste edozein aldaera. Horrez gain, bizkaierako l i teratura zaharrean ere ezaguna izan da109 (EGLU V: 99). Adibide hauek Larresorokoak dira:

Galdei ten nuin o la konten tzienez . Erran dakot ge io izanen duenez . Geo onartuko dutenez bear da ikusi ! Ikasto lako lagun batek erran tzakon baziuzte la sobera e ta nai g inuinez. Yastatze’uzu eman aintzin hertzetan ikusteko baduenez aski gatz edota aski biper .

108 -eNEZ forma indartuak ez du lekurik zatizko zehargalderetan, hau da, galde hitza daramatenetan. Adibidez: *non ibili denez ez dakigu. 109 Bermeon bada zehargalderetako -nentz (Barrutia 1995: 417): – Se-san su? – (ia) ixenik estakonentz.

187

Zenbaitetan ea partikula sendogarria ager daiteke perpaus nagusiaren eta

mendekoaren arteko lotura eginez, (h)ean edo (h)eian aldaeretan:

Hango sekretarioak erran tzautan (…) bazela o lako presuna (…) ta ean enuenez nai (Lar.) . Noiznai beatzea yuaiten ni(n)tzen t t ipi artan ean bizi zien, atsa artzen tzuten… (Lar.) . Bezperan bear tzen yakin ean an yango g inuin (Uzt.) .

Bate yakin gai ‘gabe’ e ian ezautzen nuten ala enuten (Uzt.) . Baina adibideek erakusten dute aukerakoa dela, eta agertu edo ez agertu

perpausaren esanahia ez dela aldatzen. Beste horrenbeste esan dezakegu zehargalderetan tarteka agertzen den ote part ikulaz:

Yin tzaut gogoat gehio ai ote zizten (Lar.) . Eztakit hamabi urte ote nintuin (Lar.) . Ezpele taik (s ic) eztakit Doniane Gaazirat yoana ote den (Uzt.) . Eian erdi denbora frantses e ta erdi denbora eskuara i t en ote duten eztakit (Uzt.) .

Azkenik, ez nuke aipatu gabe utzi nahi lehenagoko euskaraz

zehargalderen bidez ematen ziren perpaus hauek110 dependitu aditzaren bidez egiten direla askotan gaur egun:

Depeintzen du noen gainian erortzen tzien (Uzt.) .

Geo depeintzen du, zuk maite bauzu gasna freskoa yaten al da gazte ik (Lar.) .

5.4.3.1.3. Subjuntiboko perpaus osagarriak

Jakina denez, agintekerak subjuntiboko ezaugarria hartzen du mendeko

egiten denean:

Pull iki ibi l zi ten erran datzu miikuak (Uzt.) . Alabari erran dakot nola zen, kasu in dezan aizpari eun [ ‘egun’] , yoan dain ikusteat… (Lar.) .

Bestalde, aditz nagusiak nahia , eskaria edo agindua adierazten duenean

subjuntiboa eskatu ohi du osagarrian: anitzek nahi dute eskuaraz ikas dezaten eskolan (Lar.) .

Adibideetan ikus daitekeenez, - ( e )n da subjuntiboko menderagai lu

nagusia. - (E)la oso predikatu gutxirekin erabiltzen da: agindua adierazten duten batzuekin ager daiteke noiz edo noiz, edo bestela e tzi te la kexa bezalako egituretan, hots, aditz nagusia is i lpean dutenetan.

110 Adibidez, Larresoroko gizon edadetu batek esan zuen hau: – Berdin yoaiten e bertzaldeat, ez? – Ba, karga nola duin gainian.

188

Baina askotan perpaus jokatu gabeen bidez ematen dira horrelakoak, euskara orokorrean gertatzen den bezala: part i tzian erran dauku xofurrak bis i tatzeko la côte , kosta (Lar.) .

Horrez gain, aditz nagusiak eta mendekoak subjektu bera dutenean

nahitaez jotzen da jokatu gabeko perpausetara, subjuntiboko perpausek ez baitute onartzen aditz nagusiko subjektu bera izatea: ai tak galdain dio [aita] ha(r)a yoai t ia (Uzt.) .

5.4.3.1.4. Perpaus osagarri izenlagunak

Izen batek gobernatzen dituen perpaus osagarriek hartzen dute izen hori ,

horrelakoetan perpaus osagarriak izenlagun funtzioa betetzen duelako:

Pull ikitzen ai de lako se inalea (Uzt.) . Hunat y in tzi ten galdea (Uzt.) .

Izenlagun subjuntiboen adibideak l i teraturan falta ez badira ere,

irudipena dut gaurko egunean gehiago jotzen dela perpaus osagarri izenlagunak aditz jokatu gabeekin osatzera: hunat y i t eko galdea eta abar.

5.4.3.2. Perpaus erlatiboak 5.4.3.2.1. Perpaus erlatibo jokatuak a. Perpaus erlatibo arruntak

Izenlagunen moduan agertzen dira perpaus erlatibo arruntak, ardatzaren ezkerrean. Bestalde, aditz jokatua erlatiboaren bukaeran agertzen da, eta -( e )n menderagai lua eramaten du: e txea hartuia duin semia (Lar.) .

Eskuineko erlat iboak ere badira l i teraturan, Zerbitzariren adibide hau

bezalakoak, baina ahozko jardunean ez dira askorik erabiltzen (EGLU V: 180):

Neskatxa hori ai taso Kinh [ongi ezagutzen duzuen]arena baita errazue zer gaizki eg in dautzuen.

Bestalde, izen sintagma erlat ibatua leku-denborazkoa denean, euskara

orokorrean bezala, - en atzizkia lotzen zaio laguntzai leari : ni lanian ai tzen ni tzen lekuian (Lar.) .

Gerta l i teke perpaus erlatiboak ardatza is i lpean izatea (perpaus nagusiari

dagokiolako): Bada sala bat luatzen dutena (Lar.) . Traktorrak badira zapatzen dutenak (Lar.) .

Badira neskatxa’atzu eakusten dutenak er ier i (Lar.) . Leen bazien l i saburdinak, supazterr ian beotzen tzienak (Lar.) .

Horrez gain, ardatz agerikorik gabeko perpaus erlatiboak aposizioan ere

erabi l daitezke:

189

Haurrak, ai tametaik beexak t ienak (Lar.) . Baditu hirueun bat ardi , denak bi ldotsak eg i t en di tuztenak (Lar.) . Biper mina, ua da gorr i tzeat uzten dena (Lar.) . Batzuetan erlat ibo aposit iboa ez da ardatzaren ondo-ondoan agertzen,

baizik eta perpausaren bukaeran: lagun batzu yin ziren aspaldi ikusi ez ni tuenak (Lar.) . Halakoak erraz egiten dira bait- aurrizkiaren bidez: lagun batzu y in ziren aspaldi ez baini tuen ikusi .

Ardatzik gabeko perpaus erlat iboetan ba- aurrizkia har dezakete *edun

aditzari dagozkion adizkera trinkoek: badira zonbei t zu bezala uai bertzaldeko mintzaira bautenak, sortzez dienak bertzaldekuak (Lar.) .

Beste hau Goihetxe urruñarrarena da, hemeretzigarren mende

bukaerakoa (1978 [1852]: 153):

Baiña horrako-hor dathorren g izona duk sakelan diru asko baduena .

b. Izenordain erlatiboez eratutako perpaus erlatiboak

Perpaus erlatibo arrunten ondoan beste batzuk ere erabiltzen dira, horien artean galdera- izenordainekin eratzen direnak (zein, non) . Horrelakoetan izenordain erlatibo gisa bal iatzen dira galdera-izenordainak, eta perpaus erlatiboaren hasieran agertzen dira. Zoin duen erlat iborik ez dut entzun berriemaileen ahotik, esango nuke zahar itxura dutela beheko hauen tankerakoek:

Aiher ziren Jesusi , ze inak erran bai tzioten hobi churi tuak zire la (Lafitte 1995 [1944]: 102).

Makil bat ze inakin ukitu e ta hi l en bai tu (Webster 1993: 74). Gogo onez hartzen dut grazia, ze inaren bidez eg i t en bainaiz humil lago (Pouvreau, EGLU V: 228). Zeren nolako bai ta lurra, ze inetar ik iragai ten bai ta ura, halako ger thatzen baita ura ere (Axular, EGLU V: 229).

Adibideei erreparatuz, ikus daiteke bait- aurrizkia har dezakeela perpaus

erlatiboaren barruko adizkera jokatuak. Izenordain erlat iboa aurrekariarekin (izenarekin) uztartuta izaten da horrelako egitura erlatiboetan. Izan ere, anaforikoa izaten da izenordain erlat iboa, hau da, perpaus nagusian erreferentzia ematen dion izen sintagma bat (aurrekaria) eskatzen duena.

Nun galdera-izenordainarekin eratzen diren erlatiboak badira Larresoron,

eta hauetan ere bait - hartzen du mendeko perpauseko aditzak:

An markatze ’ute aldi guziz nun pasatzen baitzia ‘pasatzen zaren bakoitzean’ . Geo nai tuzun bezala reg latzen tutzu, nun baituzu min ‘min duzun tokian’. Herri bat nun ez baitzen aspaldi neor bizi .

190

Beste hauek, berriz, Uztaritzekoak dira, eta perpaus erlat iboko menderagai lua - ( e )n dutenak, nahiz eta agerikoa ez izan, iraganeko -n markarekin bat egiten duelako:

Bazituin gauak nun pausatzen tzen pixkat . Ezta leenauko famil i e tan bezala, nun etzen eskuara bezik mintzatzen . Izan da memento’at nun mainaan i tzul ian bazien amaortz presuna .

c. Bait- menderagailuaz osatutako perpaus erlatiboak

Zenbaitetan, bait- menderagai lu hutsez eratzen dira mendeko perpaus erlatiboak. Horrelako egiturak erlatibo aposatuak izaten dira, eta bal io esplikatiboa izaten dute. Larresorokoak dira adibide hauek:

Eta gainian se laurüa, “le grenier” erra ten da frantsesez, be larra emaiten bai tzen . Auzoan or koinata bai tut , paalesiatua bai ta . Pikura, zerengaikin i t en bai ta ‘pikura [ indizioa] , xir ingarekin egiten baita’ . Bakizu “galer iak” zer dien? Gizonen lekuak, l een ala emaiten bai tzien. – Erreka non dago? – Eben or pasatzen bai tzia zubia, hor .

d. Korrelazioz moldaturiko perpaus erlatiboak

Har dezagun Larresoron bildutako adibide hau: nun e sortua bai tzia ta an laketzen da yendia (Lar.) . Gisa horretako perpausak ere perpaus erlat iboen artean sai lkatzen dira, baina bistan da ez duela zerikusir ik orain arte azaldutako ereduekin. Adibide horretan erreferentzia bereko bi elementu ditugu, perpaus banatan agertzen direnak: galde-izenordaina da lehena (nun)111, lehen perpausean azaltzen da, eta perpaus horretako aditz jokatuak bait- aurrizkia hartzen du (baitzia) . Bigarrena, berriz, erakuslet ik eratorritako adberbioa da (an) , eta ondoko perpausean azaltzen da. Aditzak ez dakar menderagai lurik ( laketzen da) . Beste hau ere horrelakoa da, Larresorokoa: gazter ia nun e bai ta lana ta hartaat lo tzen da uai .

Ekialdeko testuetan izan dute tradizio zabalena horrelako perpausek, eta

adibide horiek egungo egunean oraindik bizi diren seinale dira. Hala ere, ahozkoan behintzat ez dira oso maiz erabiltzen. Lafittek horrelako egitura batzuk aipatzen ditu bere nafar-lapurteraren gramatikan (1995 [1944]: 105):

Nork ere erran bai tautzu, gezurt i bat da. Nork ere salhatuko baitu, hari ez zaio barkhatua izanen. Non eta ere aurkituko baituzu, han hi l zazu. Othoi tz eg in dezagun, nor ere penetan bai ta, e ta harentzat .

Iparraldeko idazle zahar eta berriagoen artean arruntak dira honelako

egitura erlat iboak (ik. adibide gehiago, Camino 1997: 479).

111 Korrelaziozko perpausetan askotan agertzen da ere lokailua (nun e). Horrez gain, eta ere maiz azaltzen da, gure adibide honetan bezala, indargarri gisa.

191

5.4.3.2.2. Perpaus erlatibo jokatu gabeak

Gaur egun erabiltzen diren erlat ibo jokatu gabe guztiak ikusir ik, emanik eta horrelako aditz partizipioen gainean eraikitzen dira. Atzizkia - (r ) ikako da112:

Burrasoek eros ir ikako lurrak (Lar.) . Bakantzetan egonikako lekuia (Lar.) .

Adibide hauek Webster-ek Donibane Lohizunen jasotakoak dira:

Zuk emanikako buketa (1993: 56). Aintzinian egoturikako e txe hartan (1993: 65). Erregek emanikako erreztuna (1993: 116). Beste hauek Ariztiak bi ldutakoak dira, lehena saratar bati entzuna eta

bigarrena itsasuar artzain bati :

Atxoak emanikako e lorr i xuri hori (1982: 14). Atxeman zi tuen erranikako hiru ge lak (1982: 130). Nafarroa Behereko idazleek ere erabiltzen dituzte horrelako egitura

erlatiboak, adibidez Etxamendi ezterenzubiarrak: eg inikako (1985: 12).

5.4.3.2.3. Atzizki eta adizki laguntzaile gabeko erlatibozko perpausak

Lafittek dioenez (1995 [1944]: 461), part izipio soi lak ordain dezake erlatibozko perpaus bat. Hauxe da dakarren adibidea: atzo ekarri landareak nun dira ‘où sont les plants (que l ’on avait) portés hier’ . Ikus daitekeenez, aditz nagusia (partizipio burutua) soil ik doa egitura honetan, eta erlatibozko beste hauen ordaina da: atzo ekarrir ikako landareak nahiz atzo ekarri ni tuen landareak. Oso bal iabide erabil ia da hau gaur egun:

Makiñunak eman preziua (Lar.) . Errientak pausatu kest ionia (Lar.) . Erran tenoreko y in tzen (Lar.) .

Uztaritzeko dotrinan ere badira inongo atzizkir ik eta adizki

laguntzai lerik gabeko perpaus erlatiboak:

J inkuain grazian hi l g izonac (42.or.) . Koesorrak eman pei tentzia (44.or.) .

5.4.3.3. Kausa perpausak

Oso arrunta da aditzari - (e ) lakotz eranstea kausazko perpausak osatzeko:

112 Aditz partizipioa ez den beste elementu batek ere har dezake -(r)ikako, izenlagunak sortzeko (ene baitarikako…), baina gu ez gara horietaz ariko hemen.

192

Urbil delakotz (Lar.) . Garrazki yuyatzen diuzte lakotz (Lar.) . Denbora txarra ze lakotz (Lar.) . Sobera luzeak dire lakotz (Uzt.) . Horrez gain, aditzaren ezkerrean zeren (e ta) partikula duten egiturak ere

oso ohikoak dira. Halakoetan aukeran izaten da aditz laguntzai leak bai( t ) - partikula hartzea. Inoiz edo behin zeren… -(e) lakotz ere entzun izan dut Larresoron (zeren hanitz kanpot iar y i t en de lakotz) , baina ez dirudi arrunta denik:

Zeren bait ia bi ldotsak (Lar.) . Zeren e ta ai tar i eg in tziokaten lan or i (Lar.) . Zeren punitzen baig iniuzten gero (Lar.) . Zeren e ta di f eentzia haundia da han ber ian (Lar.) . Zeen ene senarrak erraten be i taut bet i (Uzt.) . Uztaritzeko dotrinan zeren … bait- egitura da gehien azaltzen dena

kausazko perpausetan. Egileak honako ohar hau idatzi zuen zeen ber ia bai tute Zeruie tako erresuma bezalako perpausez (40. or.) : “On pourrait ici retrancher en basque le mot zeren ou zeen , dans toutes ces phrases sans changer les sens: Car baitu, bai tute , renferme zeren : parce que”. Oharraren egi leak aipatzen duen egitura hori —aditz nagusiaren ezkerreko partikularik gabekoa— oso arrunta da Larresoron:

Guk ez baituu bertze ik ezautu (Lar.) .

Obligazione bai tzen (Lar.) . Etsenplua or bai ta (Lar.) . Haurrak fraži lak bait ira (Lar.) . Horietaz gain, - ( e ) lakoan & - (e ) lakuan atzizkia ere erabiltzen da kausa

perpausetan. Inoiz edo behin aditu izan dut beizik eta duela mendeko perpausaren hasieran (beizik e ta. . . - ( e ) lakoan) , baina gehienetan atzizki hutsa izaten da menderagai lua:

Gaizuma delakuan ortzirale guziz eg i t en dugu arrosariua (Lar.) . Uai ezta kontent , xomažian ezarr i dute lakuan (Lar.) . Ezin yina de lakoan (Uzt.) . Apart imendu berr ian sartzen ze lakoan denak berr iak eosi tu, ta bet i p leñi da sos ik ez dui lakoan (Uzt.) . Zetako bear diot apeza de lakoan erran ene bekatuiak (s ic)? (Uzt) .

Argi ageri da atzizki honen kausa bal ioa Euskaltzaindiaren lan bateko adibide honetan (EGLU V: 151):

- Haurra, zergatik ez zara bazkaltzera etorri? - Bidean izeba atzeman dudalakoan eta gonbidatu bainau.

Uztaritzeko dotrinan ez dago atzizki hori duen adibiderik, baina

Hazparnekoan bai , eta hauetan ere garbi dago kausa perpausak direla, cer taco ‘zergatik’ baita hemen:

193

Certaco? Jesu Cris toc berac bee ahoz errana i çana de lacuan, aposto lüec galdatuic (BOE 1999a: 219). Certaco de i t cen duçu mortala? Arima hi l t cen di i lacuan (225. or.) . Certaco de i t cen da beniala? Errechki eces tatcen de lacuan (225.or.) .

Izan ere, galdetzai le gisa zétako eta zéndako erabiltzen dira kausazko

perpausetan, eta baita zértako ere, tarteka. Uztaritzeko dotrinan zertako da forma nagusia, eta bi bal io ditu: ‘zertarako’ eta ‘zergatik’ . Bigarren esanahi horrekin zergati c ere azaltzen da, baina gaur egun ez da erabiltzen.

Galdetzai leez aparte, bestelakoetan ere ikusten da bitasun hori : t r ixt ia

niz ortako ‘ tr istea naiz horretarako’ (helburuzkoa) vs ortako ‘horregatik’ . Hiztun gazteagoen artean, frantsesezko “parce que” entzun izan dut

kausa perpausetako menderagai lu gisa: bet i a i niz, pazke bakarrik yoai tea… (Uzt.) .

Adizki jokatu gabeekin, [aditz izena + soziatibo singularreko morfema]

erabiltzen da kausa bal ioko perpausak egiteko, nahiz ondoriozkotzat ere har daitezkeen113:

Urrun izai t iaikin, e tzen muaienik (Lar.) . Ezta aise , ez izai t ia ikin ge io apez e ta seror (Lar.) .

Esango nuke adizki jokatu gabeekin nahiz jokatuekin bezain arrunta dela

kausa perpausak alborakuntza bidez egitea:

Kanpoan di take, etzen igandeko mezan (Uzt.) . Eri izan bea’uk, ezt iat aspaldian ikusi (EHHA, Uztaritze).

5.4.3.4. Ondorio perpausak

Ondorio perpausak honela eratzen dira gehienetan: perpaus nagusian kuantif ikatzai le bat izaten da, eta mendekoan kuantif ikatzai le horrekin lotura duen nun lokai lua. Gainera, perpaus menderatuko aditzak bait- edo -en marka hartzen du:

Hala akitua zen, nun ezpei tzen xutik eoi ten aal (Uzt.) .

Perpausaren buruko hala horren lekuan halako g isan , halako maneran ,

halako moldez , g isa hartan edo halako maneraz ager daiteke, betiere mendeko perpausean nun lokai luarekin. Bestalde, perpaus menderatuan aukeran dago bait- edo -en agertzea:

Hain kario da nun ezpei tut pi txik eros i (Lar.) . Hain kario da nun eztutan pi txik eros i .

Litekeena da nun lokai lua ez agertzea eta ondorio perpausa bait-

menderagai lu hutsez osatua egotea:

113 Kausa-ondorio erlazioa menderakuntzan gaiaz, ik. EGLU V: 445-447.

194

Hainbeste diru galdu du, ezpei taki emazteari zer erran (Uzt.) . Alborakuntza bidez ere egiten dira batzuetan ondorio perpausak, inongo

menderagai lurik gabe, eta halakoetan bi ordena dira zi legi :

Hain dira góxoak, denak atxiko tut ‘atxikiko ditut’ (Lar.) . Denak atxiko tut , hain dira góxoak.

5.4.3.5. Konparazio perpausak 5.4.3.5.1. Berdintasunezko konparazioa 5.4.3.5.1.1. Berdintasunezko maila konparazioko morfema bezain da Larresoron, bezen eta bezan aldaeretan:

Eztira zu bezain f inak (Lar.) .

Ba(t) pertzia bezen aundi dia (Lar.) . Bearba eztui la lana arek bezen f i t e i i l iko (Uzt.) . Zarrena langi l ia bezan al f erra bai ta [gazteena] (Lar.) . Nafarroa Beherean ere bezen dela ematen du (Barbier 1987: 111):

Jaun Piroa bezen lodiko zigarretak eg i ten zi tuen.

5.4.3.5.1.2. Zenbatasuna adierazteko erabiltzen den morfema nagusia bezenbat da. OEH-ren arabera, bezanbat orokorra da Iparraldeko l i teraturan hemezortzigarren mende azkena arte114.

Gibela bezenbat g inarr i (Lar.) .

Ganbara bezenbat antxu ‘abantzu’ bada sal l e de bain (Lar.) . Izenlagun lanetan ere ager daiteke bezenbat , -ko erantsiz: ezin erran

bezenbateko ongiak eg inak di tu (Lar.) . Konparagaiak zenbakarriak direnean ager daiteke bezenbertze ere: han bezenbertze baginen atzoko bi lkuran (Lar.) .

Doi eta dina ere izan daitezke, zenbaitetan, orain arte aipatutako

konparazio morfemen ordainak:

Ez baituu i t en guk gasnik e txeko doia baizik (Lar.) . Asteko dina (Uzt.) .

5.4.3.5.1.3. Konparazioa, mailar i eta zenbatasunari buruz ez ezik, moduari buruz ere egin daiteke. Modu konparazioan erabiltzen den morfema nagusia bezala da, eta bal io bera izaten du g isa izenaren gainean eraikitako adizlagunak (- (r)en kasu atzizkia hartu duen sintagma baten edo erlat ibozko perpaus baten eskuinean), konparazio morfematzat hartzen ez bada ere (EGLU V: 358): 114 Badira morfema horretatik eratorritako bi esapide, Iparraldeko literaturan oso erabiliak izan direnak eta gaur egun erabiltzen ez direnak: - …-eN BEZENBATEAN (zenbatasunezkoa): Jesu Kristo imitatzen dugun bezenbatean (Duhalde 1978 [1809]: 253). - …-z DENAZ BEZENBATEAN (‘-(r)i dagokionez’): Borondateaz denaz bezanbatean (Axular 1988 [1643]: 325).

195

Oxtiko apez horren g isa (Lar.) .

Emaztekiak-eta ai zien mandoak bezala lanian (Lar.) . Bezala-ren ezkerreko perpausak aditz laguntzai lea is i lpean eramaten du

maiz, eta laguntzai lea ezabatzearen ondorioz partizipioa agertzea izaten da ohikoena, nahiz Larresoron bestelako aspektu marka duten adizkiak ere erabiltzen diren: yin bezala yoanen dira (Lar.) .

Bezala-ren ezkerreko perpausaren aditza modala denean laguntzai lerik

gabe erabiltzen da:

Yanez ahal bezala (Lar.) . Gu ez g ira ibi l iak nahi bezala eskolan (Lar.) . Izen predikatuetan, nolako galderari erantzuten dioten perpaus hauetan

bezala erabiltzen da gehienik, nahiz bezalako ere ager daitekeen: Yendia bezala da animal ia re (Lar.) . Kanbo hiria bezala bei ta (Lar.) .

Gu bezala da, be inan ezta mintzatzen aal [pertsona mutu batez ari zen] (Lar.) .

Bertze la emen bezala dira an e yendiak (Lar.) . Alta gu bezalakoak dira e ! (Lar). Aur bat bezalakoa da g izona uai (Lar.) .

5.4.3.5.2. Desberdintasunezko konparazioa 5.4.3.5.2.1. Be(i )no da maila konparazioetako morfema nagusia, eta horrekin batera adjektibo edo adberbio konparatzai le bat agertzen da, -ago(ko) atzizkia duena:

Ni beino gazt iaukoak (Lar.) . Hoi beno obiauko bat (Lar.) .

-Ago… ezin ez e ta… ere erabiltzen da konparazio perpausak egiteko,

-ago . . . baino-ren ordainetan. Ezin hori ezen-en aldaera da, bigarren konparagaia sartzeko bal iatzen da, eta OEH-ren arabera ( ik. OEH : 632, ezen ez sarrera) Iparraldeko testu bakan batzuetan agertzen da (ezinez eta a ldaeran), Voltoirez geroztik. Bi adibide hauek Uztaritzekoak dira:

Naio tu baxerak garbi tu ezin ez eta xukatu (Uzt.) . Nik yaan tut aiseau xerr i xangoak ezin ez e ta odolg iak (Uzt.) . Hemeretzigarren mendeko dotrinetan badira honelako adibideak (BOE

1999a: 404):

Nahiao izai t ia gauza guziac galdu ezen ez Yinkua ofentsatu (Uztaritzekoan). Zeria e ta lurra l ehenao pasatu dira ecen ez i bat edo pundu bat l eg ian dienetaik utziko baita guc iak bethiak izan gabe (Baigorrikoan).

196

Aisau sarthuko da kameluat orratz chi lo t ik ezen ez abeatsa Zerie tako erresuman (Baigorrikoan).

Ezen (ez) konparazio egitura ezaguna da aldameneko beste eremu batzuetan ere, adibidez Zugarramurdi-Urdazubin (Montoya 2002: 213) eta Baztanen (N’Diaye 1970: 149).

5.4.3.5.2.2. Zenbatasuna adierazteko be( i )no morfema erabiltzen da, eta horrekin batera geio ‘gehiago’ edo gutio ‘gutiago’ zenbatzaile konparatiboak agertzen dira. Be(i )no morfema ere lokai luaz indartua ager daiteke:

Bada auta [ ‘hauta, aukera’] ge io bes taldian beino (Lar.) .

Sekula be ino ge io bada (Lar) . Uai be ino gut io (Lar.) .

Iduri tzen tzaut eakuts i duula uaiko burrasoek beino ge io oto i tzain aldet ik (Lar.) .

5.4.3.5.3. Eredu erromanikoz eratutakoak

Eredu erromanikoen araberako konparazioak idazle zaharretan aurkitzen dira batez ere, baina XIX-XX. mendeko idazleetan ere badira. Larresoron galdetu nuen, eta ontzat eman zituzten gisa honetako perpausak, baina hizketa l ibrean ez ditut entzun. Gehienetan nola galde hitzaz bal iatuz osatzen dira, eta berdintasunezko konparazioa egiteko erabiltzen dira. Bi adibide hauetan lehena Elizanbururena da, eta bigarrena Barbier-ena:

Incarnacionek izan bal i tu besoak eta eskuak hain azkar nola bai tzuen mihia abi l ! (Elizanburu 1986 [1888]: 71). Zumea sekulan ez dugu hala erabi l i , nola Sansonek bere arbola ondoa! (Barbier 1987: 201).

Horiek baino erabil iagoak dira korre lazio esaten zaien esamoldeak:

lehenbizi galde-hitz baten bidez ematen zaio sarrera perpausari eta honekin korrelazioan jartzen da bigarrena, galde-hitzari dagokion anaforiko baten bidez. Moduzkoak edo zenbatasunezkoak izaten dira horrelako perpausak: zenbat e ta diru geio bi ldu orduan eta obe (Lar.) . Batzuetan -ago hutsez egiten dira korrelazioak:

Gauza eman ta obiau da ‘zenbat eta gauza gehiago eman, orduan eta hobea da’ [sukalde errezeta bat azaltzen ari zen] (Lar.) . Ino ta bearrao da ‘zenbat eta gehiago egin, orduan eta gehiago behar da’ (Lar.) .

5.4.3.6. Denbora perpausak

Denbora perpausak egiteko -e laik atzizkia erabiltzen da gehien:

Aur bearretan tze laik (Lar.) . Ze plazerra y i t en tze laik! (Lar.) . Behiak l ibratzen die laik pentzetaat (Lar.) .

197

Bear ezte laik y inen da! (Lar.)115. Zerbait bear ordu badelaik (Lar.) . Horma delaik (Lar.) . Aurrak e ldu die laik (Uzt.) .

Xaartzen nize laik (Uzt.) .

Gaur egun -e laik erabat nagusitu bada ere, ematen du lehenago - ( e )nean ere erabiltzen zela: Uztaritzeko Asteteren kristau-ikasbidean hogei bat aldiz azaltzen da -nean & -nian , eta aukeran zegoela ematen du bata edo bestea erabiltzea. Hona hemen adibide bana:

G. Ze e in behar da Ost ia Seinduia erre ize i tu denian?

Ih. Aphezac eskuia g ibe latu duienian ahua hets i behar da e ta Ost ia Seinduia hezatu denian ire ts i (52. or.) .

G. Khuutzia adoratzen duzulaic ze errai ten duzu? (10. or.) .

-Eno atzizkia ere erabiltzen da denborazkoak egiteko, eta ‘aditza + arte /

bitarte’ bal ioa du: Letxeroa y i t en deno (Lar.) . Leter ia martxan deno (Lar.) . Ama duino (Lar.) .

Ni bizi nizeno (Uzt.) . Bertze zerbet nai nuke ikusi osagarr i osoan nizeno (Uzt.) .

Iguzkia atheratuko deno (Souberbiel le 1921: 718). Uztari tze izanen deno (Souberbiel le 1921: 718).

Emendiozko juntagai luari eskainitako atalean aipatu bezala (5.4.2.1.

azpiatala) , batzuetan denbora bal ioa izaten du e ta partikula hartzen duen aditzak. Halakoetan aditzoin soi lari eransten zaio, eta laguntzai lea eta aspektu marka isi lpean gelditzen dira: bazkal e ta yoan zen (Uzt.) ; egoi ten de la trankil , bortak hets e ta (Lar.) .

Denbora perpausak egiteko beste bide batzuk ere badira:

- ahala: in aala f i t e bear dira yan ‘a lbait lasterren’ (Lar.) . -t(z)earekin: oai y in tzaut , zuk aipatziaikin (Lar.) . -z geoz: eg ia da uai onbertze e txe ta onbertze famil ia emen muntatuz geoz badela ani tz yende (Uzt.) . -(e)neko: denboa edertzen duineko kanpoan yaten dute (Uzt.) . -z bezala: denboa edertuz bezala ‘eguraldia edertzen doan heinean’ (Lar.) .

5.4.3.7. Modu perpausak

Denbora perpausetan ez ezik, moduzkoetan ere erabiltzen da - ( e) laik ,

aditza jokatua baldin bada: begiak hets i ta zi tue laik (Lar.) . Horrez gain, bezala postposizioaren bidez egin daitezke modu perpausak (adizki laguntzai leak -( e )n hartzen du):

115 Hizketako mementoan gogora ez datorren zerbaitez esaten da.

198

Eztuzu geio martxandatzen al zuk nai duzun bezala (Lar.) .

Erraten di tu eg iak, gauzak dien bezala (Lar.) . Beste honetan adizki laguntzai lea is i lpean dago: airatzen bezala i t en zai tu,

atxiki bea’uzu eki l ibra (Lar) . Modu perpauseko aditza jokatu gabea denean, batez ere [aditz

partizipioa + kasu instrumentala] erabi ltzen da: Urtutsik ibi l iz ani tz goortzen dira zolak (Lar.) .

Ariz ikasten da (Lar.) .

5.4.3.8. Helburu perpausak Mendeko helburu perpausa jokatua denean subjuntiboko adizkia hartzen

du, adineko jendearengan behintzat. Uste dut adinak baduela eragina honetan, zeren gero eta joera handiagoa dagoelakoan nago adizki jokatu gabeak erabi ltzeko. Pasarte hau, adibidez, 66 urteko emakume batena da, eta bertan subjuntiboa duten xedezko bi perpaus agertzen dira (gaztagintzan gazura nola kentzen den galdetu nion):

Eskuz t inkatuz, edo bertzenaz ba(t) ber tzian gainian eman, hola, bakizu, zapal , ta geo in ala pisu bat gainet ik, untsa t inka dain eta forma pol l i ta ar dezan (Lar.) .

Aditz jokatu gabearekin - t (z)eko eta - t (z)erat erabiltzen dira:

Geo bazen behi pare bakotxian xi lo bat o la , se laurot ik behien bazkatzeko (Lar.) .

Bear da berotasun pi t ta’at e xukatzeko gasnak (Lar.) . Brasa ua sutan alorrain erdirat eskuien beotzeko (Lar.) . Anitz yuaiten dira aragiaren erosteat (Lar.) . Bil tzen g ira uai o la adixkide ta, yaterat , bazkaiterat (Lar.) . -T(z)eko-k g isan indargarria ere har dezake:

Grupaka di tuzte ardiak ernal tzen uai , umiak eg i t eko, bakizu, urte guzian izai teko g isan lana (Lar.) .

Tropaka eg i t en di tu, esnia ukaiteko g isan urte guzian (Lar.) . Leeno izai teko g isan (Lar.) .

Aditz izenarekin -kotan ere ager daiteke xedezko bal ioarekin: Erostekotan izan niz.

Bet i yoai tekotan. Tele fonatzekotan. Dei tzekotan.

199

5.4.3.9. Perpaus kontzesiboak

Balio kontzesiboko perpausak - ik ere part ikularen bidez egiten dira gehienik (aurretik aditz partizipioa izaten du):

Eskola l ibroa izanik e , denak, neska ta mutt iko, denak naas-maas dia! (Lar.) . Nik ongi atxemaiten dut , bon, e lgarrekin bizi izanik e gero esposatzen die la ik (Lar.) . Gazte izanik e zainetat i t en du orrek (Lar.) . Amatxi zuk ontsa duzu, adin aundia izanik e (Lar.) . Lana e inik ere ez du sos ge io i t en aal (Uzt.) .

Menderagai luak ez du zertan agertu mendeko perpausaren bukaeran,

hasiera-hasieran ere joan daiteke: izanik e labian ina, eros ikakoa bet i eros ikakoa da (Lar.) .

Izenaren morfologian aipatu bezala, - ik ere egitura kontzesiboak eraman

dezake inesiboko atzizkia. Hala azaltzen da Uztaritzeko adibide hauetan:

Me [ ‘mais’ ] haren lana in du, kadera pl iant ian izanikan e116. Batek bet i bear du pixka’at amor eman, alor , ez dena laxatuikan e akomeatzen g ia . Izigarri g ixakoa izanikan e haur e i ekin, haur e i ek baute bet i been amaan zera.

Litekeena da menderagai lua adizki jokatu bati eranstea, pertsona

komunztaduraren marka agerian izatea:

Jende hoik dia arrunt e l izakoak, gazt iak die laik e . Drole da, e? (Lar.) .

Horietaz gain, -agat ik (adizki jokatu gabeari i tsatsita) eta nahiz … -(e)n menderagai luak ere erabi ltzen dira:

Xaarra izanagat ik azkarra da (Lar.) . Ontsa er i izanagat ik bea’u lanian ai izan ‘ontsa eri izanagatik behar du lanean ari izan’ (EHHA , Uztaritze) . Naiz ezten gaztea, kurri i i lki da (Uzt.) .

5.4.3.10. Baldintza perpausak

Aditz jokatuekin, baldin orokorraz gain (bal in aldaeran), nun ez …-en egitura erabiltzen da baldintzazkoetan. Horrelakoetan ezezkoa izaten da mendeko perpausa:

Gazte denboran sartu ta erre tre ta ar t io eoki zien, nun etzuten bertze ze i t atxemaiten (Uzt.) .

Uda bet ian, nun ezten ikaragarr iko beroa, soportatzen nintuin nik gal tzerdiak soinian (Uzt.) .

116 Lekukoa pertsona ezindu batez ari zitzaidan hizketan, eta pasarte honetan zioen nahiz eta gurpil aulkian (fr. chaise pliante) ibili bere lana egiteko gai izan zela, erretiroa hartu arte.

200

Libro niz, nun ezt iren y i ten afai teat (Lar.) . Iande guziz bada meza, nun ezten kermeza nunbei t (Lar).

Bada baldintzazko egitura berezi bat, elementu nagusia ber duena, -en atzizkia hartu duen adizki baten eskuinean. Adibideak Uztaritzekoak dira:

Hari i gual zako, nik i t en tutan ber kanpoko lanak ‘nik egiten baditut’ . Iduitzen tzakote ezautzen duten ber zernai i t en al dute la . Tenorez hor den ber , fut i tzen nuk (EHHA , Uztaritze).117

Euskal Hizteg ia-ren arabera ( ik. ber sarrera) , subjuntiboko adizki baten

ondotik ere erabil daiteke, baina nik ez dut entzun honelakorik: hel nadin ber eg inen dut ‘heltzen banaiz’ .

Aditz jokatu gabeekin, hor dugu -kotz atzizkia, -kotan-en ordaina:

izai tekotz, hor i ‘ izatekotan, hori ’ (Lar.) . Lafitteren adibide hau i ldo berekoa da (2001: 123):

Hiltzekotz, opatuko g inuen bederen Eskual Herr ian hi l zadin ahaide-adixkideen artean.

Azkenik, denborazkoetan erabiltzen den -z geoz egiturak baldintza perpausak eratzeko ere bal io du:

Hori yakinez geoz ezta kontent izanen (Lar.) .

5.4.3.11. Harridura perpausak

Harridura perpausak zehargaldera itxuran ematen dira maiz: perpaus buruan galde-hitza izaten da eta aditzak zehargalderen -(e)n marka hartzen du. Zer, zoin, nola eta tankerako galde-hitzez gain, bestelako partikulak ere izan daitezke perpausaren hasieran:

Zoin ederrak bazien! (Lar.) . Horra xein (s ic)118 abi lak t iren! ‘horra zein abilak diren!’ (Lar.) . Nola sanyatuak [ ‘aldatuak’] t i en denak! (Lar.) . Ze baxeraaldia dutana e(g)un! (Uzt.) .

Bestalde, be(h)arr ik ‘zorionez’ nahiz damurik ‘ tamalez, zoritxarrez’ izaten

dira zenbait harridurazko perpausen elementu gobernatzai leak. Halakoetan bait- menderagailua azaltzen da batzuetan:

Bearrik bainuen ama! (Lar.) . Beharrik or tzen ! (Lar.) . Bearrik or da! (Uzt.) . Bearrik eniz bakarrik! (Uzt.) . Damurik hola bai ta (Lar.) .

117 Berriemailearen lehenengo erantzuna tenorez hor balin bada izan zen; gero, inkesta egileak, Xarles Videgainek, galdetu zion ea den ber ere zilegi ote den hor, eta baietz erantzun zion, tenorez hor den ber ere esaten dela noizbehinka. 118 Haurrei esan zien, zintzo-zintzo eserita zeudelako.

201

Agian ‘oxala’ ere harridura perpausetan erabil i ohi da: Bertze aurrekin denekin urus g ia. Agian luzaz! (Lar.) .

Agian eztu izain gerokoik, beinan bet i , bakizu, bet i pentsatzen bai ta tzarrena! (Lar.) .

Harridura bal ioa izaten dute zenbait perpausek ezezkoan emanez:

Zonbat gurmandizkeria ezta! (Lar.) . Etzen hau eror i ! (Lar.) . Ez giuzte haat yoan! ‘ez gaituzte hara eraman!’ (Lar.) . Zonbat e ta zonbatek eztute xomažian ezartzen yendiak! (Lar.) .

5.4.4. TO-GEN araua eta extraposizioa

Larresoron oso ohikoa da aditz izenaren osagarri zuzenari edute

genit iboaren marka eranstea. Hona hemen adibide batzuk: erre inain launtzeko, amain ikusteko, bear tzenain i t eko, arno onaen eg i t eko, berek nai dutenain eg i t en, esniain egosteko, oto i tzen errai teko, debuarren eg i t eko, gal tzerdien emaiteko ‘galtzerdiak janzteko’ . . .

Ipar Euskal Herri gehienean119 eta Nafarroako ekialdean erabiltzen da

gaur egun egitura hau, baina ez neurri berean: Ipar Euskal Herriko hizkeren artean, Jeffrey Heath-en (1972: 64) arabera, zubereraz lapurteraz eta behe-nafarreraz baino kasu gehiagotan betetzen da berak «TO-GEN araua» esaten diona. Ba omen dira zenbait kasu zubereraz zi legi direnak eta lapurteraz nahiz behe-nafarreraz ez, hauetan aditz izenarekin doan osagarriak bakarrik hartzen duelako edute genitiboa, eta zubereraz, berriz, jokatu gabeko edozein adizkik (1972: 66).

Nik egiaztatu dut Larresoron aditz izenaren osagarri zuzenarekin

bakarrik betetzen dela arau hau, eta esan beharra dago TO-GEN testuingurua den guztietan ez dela betetzen, hau da, lanaren f ini tzeko-ren orde berdin ager daitekeela lana f ini tzeko .

Uztaritzeko dotrinan hainbat adibide dago: pei tentziain conpl i tzeco , J incuain

maithatzia, f ediain e ta s inhest iain agertzeco , e l izain goornatzeco e ta g izonen be iratzeco , hutsen e ta f lakezien pazienki jasai t ia , zeruiain iraaztera, mezain entzut ia, graziain emendatzeko, neurr iain be iratzia. . . Beste honetan bi moduetara dator, lehenean genit iboarekin eta bigarrenean absolutiboarekin, adiera anbiguotasuna saihesteko: hain ezautzeko e ta hura goguan erai l tzeko.

Aditz izenarekin egindako egituretan ere ba omen dute lapurterak eta

behe-nafarrerak TO-GEN araua bete ezin den kasu bat: aditz izenak kasu inesiboa edo soziatiboa badarama, osagarriak absolutiboa hartuko du, ez edute genit iboa. Zubereraz, berriz, lan horretan ematen dituen adibideak

119 Hala dio Intxauspek ere (1979 [1858]: 505): “La forme d’incidence beitut ou baitut est en usage dans les trois provinces de France et dans la Navarre espagnole; il en est de même de l’emploi du génitif avec les noms verbaux: amaren ikhoustera, zaldien edaraten, makhilaren erabilten.”

202

hartuz, haren ikhoust ian eta haren ikhoust iareki zi legi dira (1972: 64). Larresoron galdetu nuen, eta ez zituzten ontzat eman horrelako esaldiak. Hizketa laxoan ere ez dut uste ohikoak direnik.

Bestalde, TO-GEN testuingurukoak diren perpausetan gerta daiteke

edute genit iboan doan izena aditzaren ezkerrean agertu beharrean aditzaren eskuinean agertzea. Gertakari horri extraposi t ion esaten dio Heathek (1972: 54). Hiztunek naturalki egiten dituzte hauek bezalakoak, elkarrizketa l ibrean:

Ez gia eo i t en aal zu ta ni beze la goxatzen, kondatzen berr ien (Lar.) . Eakutsi zuten g izon bat bi l tzen adanbasaan ‘erakutsi zuten gizon bat bi ltzen adanbasaren (adanbasak bi ltzen) [telebistan ikusi zuen erreportaia batez ari zen]’ (Uzt.) .

Heathek dio honelako extraposiziorik ezin dela egin jabego genit iboekin

(* txakurra ikusten dut g izonaren) , eta ados nago berarekin, baina ezezkoetan ez da ezinezkoa hein bateko extraposizioak aurkitzea: ez dute be ldurr ik e deusiken (Lar.) .

Larresoroko adibide horretan izen baten osagarri zuzenean agertzen da

edute genit iboa, eta kasu bera da Milafrangako Saint-Pierre (1998: 126) idazle euskaltzainaren hau (1916an idatzi zuen):

Jakinik Foix jaun apezak hunat eg ina zuela galdea berrehun eskuarazko kantika l iburuen, jaun aphezpikuak galdatu diozka bere tzat bertze ehun.

5.4.5. AL + AN hurrenkera

Adizki jokatuetako ohiko ordena aldatzea galdegaia nabarmentzeko bide bat besterik ez da. Badirudi oro har Iparraldeko ezaugarria dela (Oihartzabal 1983: 188): «On sait que dans les dialectes orientaux l ’ inversion, verbe principal-auxil ia ire est un procédé de focal isation très uti l isé: nik dut egin , ‘c’est moi qui l ’ai fait ’» . Hegoaldean mintzagai hanpatuaren bidez egiten da fokal izazio hau, AN + AL hurrenkeran: nik (neuk) eg in dut .

Larresoron oso bal iabide erabil ia da, ez aditz soi lekin bakarrik, baita nahi

izan eta behar izan-ez osatutako perifrasiekin ere:

Ni orduan nintzen ge inik trebatu (Lar.) . Gostu bat da ortan e , maite bear da izan (Lar.) . Amak zuin al txatu aur ua (Lar.) . Zure e txean tzia bizi edo lokater tzia? (Lar.) . Nausia zen yoan gerlaat (Lar.) . Hek tzien usatu ge ienik (Lar.) .

Ni asi nintze laik berroi ta lau edo berroi ta se i [oren] zien nik uste i t en (Uzt.) .

Orai or da bizi (Uzt.) .

203

5.4.6. Perpaus markatu gabeetako ba aurrizkia

Esan izan da nafar-lapurteraz sistematikoa dela ba- . Beñat Oihartzabalek badu aurrizki honen gaineko lan bat (1983), eta han frogatzen du hori ez dela egia, edo, hobeto esanda, zenbait aditzen kasuan besterik ez dela egia. Horietako bat izan aditza da. Honela dio Oihartzabalek (1983: 166): “Pour dire ‘dans cette maison i l y a des enfants’ , le nav. labourdin dira: e txe hortan haurrak badira”. Aditz honen kasuan, perpaus kopulatiboak eta predikatiboak bereizteko erabiltzen da ba- . Oihartzabalek (1983: 165) ematen dituen pareak oso argiak dira: ura da «c’est de l ’eau»; ura bada « i l y a de l ’eau»; Jainkoa da «c’est Dieu» ; Jainkoa bada «Dieu existe».

Hego Euskal Herrian, perpaus markatuetan erabil i ohi da ba aurrizkia;

Ipar Euskal Herrian, berriz, markatu gabeak edo neutroak izan daitezke aurrizkia daramaten perpausak —goiko e txe hortan haurrak badira hori lekuko—, baina horrek ez du esan nahi edozein aditz motarekin sistematikoki agertzen denik. Hiru aditzekin bakarrik gertatzen da sistematikoa: izan , *edun eta jakin aditzekin. Hona hemen elkarrizketa l ibretik jasotako adibide batzuk:

Ze etxe ederrak baziren han! (Lar.) . Arek e anitz lan badu (Lar.) . Amabi urteen di f entzia baduu ‘badugu’ (Lar.) . Anitz kantu badazki (Lar.) . Izi tzekoa bazen! (Lar.) . Etxe berr ia badute (Lar.) . Turista asko bada (Uzt.) .

Adibideetan ikusten da aurrizkidun perpaus batean galdegaia ez dela ba-

hartu duen adizkia, baizik beste elementuren bat. Azken bi adibideetan, adibidez, izen sintagmak dira galdegaiak, beraz aurrizkiaren betekizuna hor ez da aditza nabarmentzea, baizik eta aditz tr inkoaren funtzio predikatiboa ziurtatzea (Oihartzabalek (1983: 172) «actual isateur de prédicat» esaten dio).

Jakin eta *edun aditzek ez dute beti hartzen ba aurrizkia: esanahiz

negatiboak diren elementu batzuekin (guti , bakarrik) ez da betetzen ba-ren araua. Goiko adibideetako bat hartuz, anitz lan badu esango du hiztunak, baina ez du esango sos gut i badu , baizik eta sos gut i du .

Bestalde, bitxia da uste izan lokuzioarekin gertatzen dena: ba-

automatikoki ezartzen da aditz laguntzai lea uste-ren ezkerrean ageri bada: badut uste eztuen deus onik (Lar.) . Laguntzai lea uste-ren eskuinean badoa, berriz, ez da ba-rik jartzen: uste dut Gaxienean sortua den (Lar.) .

Nabarmentzekoa da aditz tr inkoekin ote partikulak Iparraldean ez duela

nahitaez ba- eskatzen: eztakit hamabi urte ote nintuin ‘ez dakit hamabi urte ba ote nituen’ (Uzt.) . OEH-n (748. or.) aurkitu dut Baratziart-en beste hau: eg i t eko inportantagor ik othe dugu munduan hau baino?

204

5.4.7. Sintagma datiboarekiko komunztadura Aztertu dudan hizkeran aditzak ez du beti izen sintagma datiboari

dagokion marka hartzen. Joera hori —datiboarekiko komunztadura aukerakoa izatea—ekialdeko euskalkietan agertu izan da batik bat, baina ematen du hemeretzigarren menderako zabaldua zegoela Iparralde osoan. Gaur egun ongi ezaguna da gertakar i hau Iparraldean, baina atentzioa ematen du Axularren obran, adibidez, batere aztarnarik ez agertzea (Ortiz de Urbina 1995: 579). Alabaina, bi mende geroago, oso arrunta zen datiboaren markaren ezabatzea Sarako hizkeran. Hala erakutsi du Beñat Oihartzabalek (1992: 243-4) Elizanburu saratarraren Piarres Adame eleberriko euskara aztergai duen lanean, non datiboarekiko komunztadura ezabatua duten hainbat adibide bi ltzen dituen (bai ergatibodun adizkeretan eta bai ergatiborik gabekoetan). Garai berekoa da Uztaritzeko euskaran jarritako Asteteren dotrina, eta hor ere badira komunztadurarik gabeko adibideak:

Gauza bera e in behar da se induien idurier e ta er l ekier (21. or.) . Lurreko atse in guzier ukho e i t en dutenac (41.or.) .

Geroagoko idatzi batean, 1921ean Uztaritzeko auzapezak (Souberbiel le

1921) egindako mintzaldi batean, erruz agertzen dira komunztadurari ihes egiten dioten adibideak:

Herriaren izenean lehenbiziko agurra emaiten dut harr izko orhoi tzapen huni . Zuri , urthe guziez, o ihu eg i t en dugu. Han nunbei t e tzanak direner i o ihu eg in duzue. Gure so ldadoek ger lari ger la eg in dute la. Hola haurrak, zuen semeri , ger lako ger thakariak erakusiko (sic) dituzue.

Gaurko egunean erabat aukerakoak dira bi joskerak, bai ergatibodun

adizkeretan eta bai ergatiborik gabekoetan, betiere sintagma datiboa hirugarren pertsonakoa denean:

Semiai laguntzen du ardiekin (Lar.) .

I lar sal tsar i emendatu bear da ura ala ez? (Lar.) . Etxea nai zuten eman i loba’at i (Lar.) . Amari galdetuko duzu zer den oi (Lar.) . Edanari eman tzen (Lar.) . Guk frantsesar i erraten du ‘dugu’ kaskoina (Lar.) . Haurrer i ta dener i inaazten dut (Lar.) .

Oino goizean errana’ut senarran lagunari (Uzt.) . Presuna xaarrek eztute anitz kasu (e)maiten horr i (Uzt.) . Souberbiel leren hitzaldiko zuri , urthe guziez, o ihu eg i t en dugu bezalakoak ez

dira batere arruntak gaur egun, ezta lehen pertsonarekiko komunztadura falta dutenak ere, Larresoron behintzat. Trask-ek Milafrangan jasotako adibideek ere datiboa hirugarren pertsona dute (1981: 291-292): eman du haurrari , mutiko bat i eman dut… Nafarroa Beherean, ordea, badirudi ezagunak direla hirugarren pertsonaz besteko adibideak: Oihartzabalek, esate baterako, eni eman du a ipatzen du behe-nafarrerarako (1992: 244). Ematen du zenbat eta ekialderago joan orduan eta arruntagoa dela

205

komunztadura eza, eta beharbada testuinguru gehiagotan erabil iko da ( lehen pertsonarekin, bigarrenarekin. . . ) . Garbi dagoena da Nafarroa Beherean aspalditik dela ezaguna, lekukotasunak badira eta: 1584 urtekoa da Baigorriko Bertrand de Etxauzek anaiari egindako gutuna, eta honela bukatzen da: ene escusac , o thoy, aytari e ta amari ygor yçaçu, ahal i c e ta hobequiena (Mitxelena 1964: 155). 5.4.8. Galde perpausetako -a atzizkirik eza

Larresoron ez da ohikoa galde perpausetan -a part ikula erabi ltzea (nik

takita? fosi lduan bakarrik entzun dut hizketa l ibrean). Oro har sortaldekoa da adizki jokatuei -a eranstea bai / ez moldeko galde perpausetan. Bonapartek galdekizun bidez bi ldutako datuen artean, dea , direa , ziena , zindiena eta antzeko adizkiak ageri dira Armendaritze, Iholdi , Donibane-Garazi eta Aiherrarako (12. esk. : 3, 4 eta 6. orr.) . Bestalde, Baigorrin duta? bezalakoak erabiltzen direla idatzi zuen Bonapartek (1866: 28). Zubereraz ohikoa da, eta erronkarieraz eta zaraitzueraz ere erabil i izan da. Batzuetan, el ipsia eginez, bestelako hitzekin ere ager daiteke (nika? , eza?…), baina badirudi l i teraturan ez duela tradiziorik adizkietatik kanpo (Euskaltzaindia 1993: 440).

Lapurdin, usaiakoa da Aturrialdean —Beskoitzeko untsa hiza?; hor duka?;

badakika?; eman dakoka? lekuko (Duhau 1993: 99)— eta Hazparne aldean. Hain zuzen, arrazoi hau ( -a part ikula ez erabiltzea) eman zuen Bonapartek (1866: 29) Uztaritzeko hizkera Hazparnekoarekin batera ez sai lkatzeko, edo, bestela esanda, Lapurdiko ‘mendebaleko behe-nafarreran’ bi hizkera bereizteko (ukan-en jokabidearekin batera).

EHHA-ren grabazioetan Uztaritzeko lekukoak samurtu hiza be ine?

i tzultzen du behin inkesta egi leak frantsesez egindako galdera, eta geroago beste bitan ere esaten du: nik ezautzen duta?; hura y inen dea? Uztaritzeko lekukoari galdetu nion partikula honen berri (adibide batzuk jarri nizkion), eta ezaguna egin zitzaion, “noizteinka” erabiltzen dela esan zidan. Nik emandako adibideak, behintzat, ontzat eta Uztaritzekotzat eman zituen, baina elkarrizketa laxoan ez diot behin ere aditu. Mendebalerago, Arrangoitzen, EHHA-ren lekukoak ote part ikula bidez itzultzen ditu inkesta egi learen galdera guztiak, esate baterako hau: hire adixkidea y in ote da? Inkesta egi leak, Xarles Videgainek, beti ote ematen duela ikusita, galdegiten dio ea hor ez lukeen esango yin dea? , eta lekukoak baietz, y in dea? ere esan daitekeela. Kontua da lehen erantzuna (eta hizketa laxoko jarduna) -a gabekoa dela kasu guztietan, baina -aduna zi legi ote den galdetzerakoan baiezkoa ematen dutela, beraz ez zaiela arrotza egiten. Larresoron ere beste horrenbeste gertatu zait . 5.4.9. Jarduera kasuetan aditz izena

Jarduera kutsuko egituretan ohikoa da euskaraz aditz izena erabiltzea. Larresoron ere aditz izena erabiltzen da, eta aditzak adierazten duen ekintzaren objektua mugagabean joan ohi da:

Arbi pikatzeko tresna (Lar.) . Ote pikatzen ari da (Lar.) .

206

Ardi pazkatzen-eta ai tzen da (Lar.) . Teilatu i t en (Uzt.) . Baatze i t en (Lar.) . Mugarri kentzen (Lar.) . Ardi deizten (Lar.) . Lore i t en (Lar.) . Lur i tzul tzen (Lar.) . Ixtor io kondatzen (Lar.) .

5.4.10. Egitura pasiboak

Haase-ren arabera (1995: 181), “Ipar Euskal Herrian gero eta gehiago agertzen da erromanikoan kalkatzen den pasiboa”. Ematen duen adibidea Bastidakoa da: aita salbatüa izan da . Horrelako esaldiak hitzetik hortzera erabiltzen dira Larresoron:

Bateiatua izana da (Lar.) .

Uai nomatua izan da Saran ‘orain izendatua izan da Saran [apaiz bat] (Lar.) .

Altxatua izan de laik (Lar.) . Oai opeatuia izana da (Lar.) . Ber ina izana zen forzatüa (Lar.) . Ondar urt i e tan obl iatuia izan niz Baionan ge ldi tzia (Uzt.) . Bizpairu urtez ape latuia izan nintzen heien i t eko (Uzt.) .

5.4.11. Mugatzailerik gabeko egiturak

Jakina da azken mendeetako kontua dela art ikuluaren hedapena. Ez da, ordea, hein berekoa izan Euskal Herri guztian (Mitxelena 1978: 208): “De atenernos a una mera impresión, se dir ía que es empleado más profusamente en el centro y oeste del país que en el este, más en general al sur que al norte.” Larresoron bistakoa da Hego Euskal Herrian mugatzai lea eskatzen duten egitura batzuk mugatzai lerik gabe erabiltzen direla. Adibidez, aditz kopulatiboaren ondoan izenondo soila doanean sistematikoa da mugatzai lerik ez hartzea120: gaxto da, neke da, dorpe da, goxo da, eder da, on da121:

Biziki idor da Parisen bizi tzia (Lar.) .

Etxean egoi t en direnentzat osoki on da oi (Lar.) . Oi trixte da, e ! (Lar.) .

Dorpe da horren entzutea (Uzt.) . Testu zaharretan ere absolutibo mugagabean agertzen da predikatuko

izenondoa: arras on da heien koesatzia (Uztaritzeko dotrina, 47.or) .

120 [Izena + izenondoa] bezalako izen sintagmek, berriz, mugatzailea eskatzen dute (Mitxelena 1978: 213): “la determinación es una exigencia más apremiante cuando se trata de sustantivo + adjetivo. Cuesta pensar que, en este aspecto, ni naiz artzain ona, Leiç., Io. 10, 11, pueda expresarse sin artículo”. Beste hau Larresorokoa da: Oi gauza ederra da. 121 On izan ‘balio’-ren parekoa da batzuetan: zuetako on balin bada… ‘balio badu’ (Lar.).

207

Nolanahi ere, ematen du garai batean zabalduago zegoela absolutibo

mugagabea horrelako egitura kopulatiboetan. Aldera ditzagun konparaziozko bi perpaus hauek: lehena Axularrena da (1988 [1643]: 181), eta bigarrena Larresorokoa:

Gaztea çalhui , e ta manaiucor beçain, da çaharra gogor e ta çurrun.

Zarrena langi l ia bezan al f erra bai ta [gazteena]. Horrez gain, izen hutsa ageri denean ere joan daiteke mugatzai lerik gabe:

Bazen yende? (Lar.) . Bada lan, e ! (Lar.) .

Baionako Gure Irrat ia-n ere noiznahi aditzen dira ordu da, deputatu da eta

tankerakoak . Badirudi zubereraz-eta ez dela aditz kopulatiboetako kontua bakarrik122.

Azkuek aginduzko egitura berezi bat aipatzen du (MV : 265): “Hay algún dialecto, el suletino, en que no sé si por influencia del francés o por atavismo, dicen frases como ekarzan ur trae agua, arázu ogi tomad pan; cuando lo ordinario es decir ekarzan ura, árazu o arzazu og ia”.

5.4.12. Zenbatzaile zehaztugabeak

Zenbatzai le zehaztugabe batzuk izenaren ezkerrean ere joan daitezke: (h)a( i )ni tz, aski , sobera, zerbe i t , zonbei t .

Hanitz edari (Lar.) . Sobera bi ldots (Lar.) . Anitz mota (Lar.) . Sobera inpos (Lar.) . Asko burraso (Lar.) . Sobera lan (Lar.) . Asko lekutan (Lar.) . Aski gatz edota aski biper (Lar.) . Asko üzinek eta asko etxek (Uzt.) . Aski arta (Lar.) . Asko mementoz (Uzt.) . Zernai problema (Lar.) . Zernai gauza (Uzt.) . Zernai l ekutaik (Lar.) .

Zonbei t oren (Lar.) . Zonbei t hi tz (Uzt.) . Zerbe i t zenbatzai leak ñabardura desberdina hartzen du izenaren

eskuinean doanean: Bauzu etsamin zerbei t? ‘etsaminaren bat’ (Lar.) . Plazt ika zerbe i t (Lar.) . Maxina zerbe i t (Lar.) . Erraten tzuin ur arek bazui la botere zerbet (Uzt.) Sarasolak gauza bera dio zenbait zehaztugabeaz (Elizanburu 1986: 27):

“Zenbai t zenbatzai leak badu ohizkoek gainerako beste joskera bat: etxeko-yaun aberats zenbait de la , gure aberatsen bat-en kide edo.”

122 Larresoron ere badira izan-ez besteko adibideak: anitz eiten dute indar; eztute nai geio auzoik, etxe egin dadin eta...

208

5.5. Lexikoa 5.5.1. Sarrera

Hizkera honen deskribapena ahal ik eta zehatzena eta osoena izan dadin, ezin bazterrean utzi hiztegia. Hitz zerrenda luze hau da, beraz, katearen azken maila, deskribapenaren kate begia. Luzea atera da, Larresoron ohiko diren hitz guztiak bi ldu nahi izan ditudalako. Jakina, nekez agertuko dira hemen guzti-guztiak, baina helburua lexikoiaren bi lduma sakona egitea izan da, ahal ik eta hitz gehien jasotzea.

Horretaz gain, beste helburu bat ere izan dut gogoan, halako zerrenda

luzea egiterakoan: Ipar Euskal Herriko hiztegiaren berezitasuna ezagutaraztea. Gutxi ezagutzen ditugu Ipar Euskal Herriko hizkerak, faltan ditugu barietate lokalen azterketa xeheak. Horregatik, uste dut merezi duela gutxienez nik aztertu dudanaren erakusgarri zabala aurkeztea.

Lexikoa bi ltzerakoan, sentsazio nagusi bat izan dut: hiztegiak muga

nabarmena ezartzen duela Iparraldearen eta Hegoaldearen artean. Lan honen egi lea Hegoaldekoa izateak uste dut areagotu besterik ez duela egin irudipen hori , batez ere maileguak biltzerakoan. Aitortu behar dut gai honek kezka sortzen didala, uste dudalako ez garela jabetzen honetan utzikeriaz jokatzeak ekar l iezagukeen kalteaz. Baina arazo hau ez da oraingoa. Koldo Mitxelenak 1968an Arantzazuko Biltzarrean irakurri zuen txostenaren pasarte bat ekarri nahi nuke hona. Honela dio:

Oroit ga i tezen bet i euska lk iak gero e ta gehiago bere izten ar i za igun mugaz , batez ere h iz teg i -a ldet ik . Nahiz Lapurdikoa, ad ib idez, Giputzaren k ide hurbi lagoa izan h izkuntza lar i batentzat B izka i tarra ba ino, maiz ask i baterago gatoz h i tzetan Giputz-Bizka i tarrak Giputz-Lapurtarrak ba ino, erda l -g iro batean b iz i gera lako Ego-a ldekoak eta bestean Ipar-a ldekoak (1968: 214) .

Geroztik, Ibon Sarasola izan da, 1997ko Euskara batuaren ajeak

l iburuarekin, gai honen inguruan alerta piztu duena, hain zuzen hiztegia gaitzat hartuta. Iparraldeko eta Hegoaldeko euskararen arteko etena bideratzeko moduren bat aurkitu beharra aldarrikatu du Sarasolak; bestela esanda, bigarren batasun baten beharra. Esaten du bestela euskara bi chi cano moduko bihurtzeko arriskua dagoela, autonomiarik gabeko bi nahaste, bata frantsesaren gainean eratua eta bestea espainolaren gainean.123

Hitzetan eta esamoldeetan guztiz nabarmena da Hego Euskal

Herriarekiko etena, neurri batean euskaratiko hitz multzo baten berezitasunagatik, baina batez ere erdararen eraginagatik. Lehen ere esan dugu erdara diogunean frantsesaz ari garela orain, baina jakina da lehen okzitaniera ere izan zela mailegu iturr i . Gaur egun oraindik bizi-bizi daude, adibidez, gaskoieratik mailegatutako hitz hauek (Pei l len-en 1998ko lana izan dut gaskoierazko ordainen iturri) : aise (gask. aisa) , bonet (gask. bonet) , da(b)antal (gask. dabantau) , erráin ‘gi l tzurruna’ (gask. arrenh, renh) , goai ta & goe i ta (gask. guei tar) , kantonamendu (gask. cantonament) , karkulatu (gask. carcular) , karrót (gask. carròta) , klar (gask. c lar) , l ínya (gask. l in ja) ,

123 Administrazioa euskaraz aldizkariaren 23. zenbakian egin zioten elkarrizketatik hartu dut (1999ko urtarrilekoa, 10-11. orr.).

209

l i sátu (gask. l i s sar) , malestruk (gask. malestruc) , malúr ‘zorigaitza’ (gask. malur) , mendre (gask. mendre) , mirái l ‘ ispilua’ (gask. miralh) , notári (gask. notari) , obedient (gask. obedient) , ostatu (gask. ostau) , parasol (gask. parasol) , parrópi (gask. parropi) , petént ‘belarritakoa’ (gask. petent) , pusátu ‘bultza’ (gask. pusar) , pot ‘musua’ (gask. pot) , segúr (gask. segur) , sos (gask. sos) , sustengu (gask. sustenga) , t r inkét (gask. t r inquet) , urus ‘zoriontsu’ (gask. uròs) , zópa (gask. sopa) . . .

Orain, ingelesezko hitz batzuk ere ari dira sartzen frantsesaren bitartez:

futbol matxa ( ing. match) , xuingoma ( ing. chewing-gum) , sanguitxa ( ing. sandwich) , okei ( ing. o.k.) , uiken ( ing. weekend) . . .

Jarraian aurkezten dut zuzenean frantsesetik kalkatutako hitz eta egitura

batzuen zerrenda, erakusgarri modura (hiztegiko zerrendan agertuko zaizkigu gehiago):

- ahul : irrat ian entzuten da, eguraldiko partean, euri ahulak ‘eurixka’

egituran (fr . pluie fa ible) . - anboxatu: ‘ lanerako hartu, kontratatu’ (fr . embaucher) . Adib. Ene alaba

anboxatuia izan tzen l emizikoetaik Super-U-n . - arr ibatu: esanahi ohikoena ‘heldu, ir i tsi ’ da, baina ‘gertatu’ adieran ere

erabiltzen da (fr . arriver) . Adib. Etzako berari arr ibatu ‘ez zaio berari gertatu’ .

- arrosatu: (fr. arroser) . Frantsesez erabiltzen den bi testuinguruetan aditu izan dut: batetik, eremuiak arrosatu bezalakoetan, ‘ureztatu’ adieran. Bestetik, sukaldeko errezetetan: lekukoak azaldu zidan behin xapona farzi ‘kapoi betea’ nola egiten den, eta labean usu arrosatu behar dela esan zidan, hau da, botatzen duen zukuaz busti behar dela.

- atxeman: nahiko arrunta da ‘ iruditu’ zentzuan: atxemaiten dut biziki eskuara pul l i ta duzula (fr . t rouver) .

- bet i : hitzetik hortzera erabiltzen da ‘behintzat, gutxienez’ adieran. Adib. Oaikoan bet i ez, e tzi eztakit ‘oraingoan behintzat ez, etzi ez dakit ’ . Bigarren adiera bat ere badu, hau ere frantsesetik kalkatua: bet i han da ‘oraindik han da’ (fr . toujours) .

- bran(t)xa: ‘adarra, sektorea’ (fr . branche) . Adib. laborantxako brantxa artuz ‘ laborantzako brantxa hartuz’ [ ikasketez ari zen]; eskualdun branxa ortan bai t i ra ‘euskaldun branxa horretan bait ira’ [euskara hutseko eskola ereduaz ari zen].

- buxer, buxeria: ‘harakina, harategia’ (fr . boucher , boucher ie) . - daier : ‘gainera’ lokai luaren ordainetan agertzen da maiz (fr . d’ai l l eurs) .

Adib. Batto bada zubi buuian or. Etxiak, daier , Zubibuuia du izena ‘bat bada zubi buruan hor. Etxeak, daier, Zubiburua du izena’ ; orduian apezak tzien profezur e ta denak e ! Eta daier , direkturra re apeza zen ‘orduan apaizak ziren irakasle eta denak e! Eta daier, zuzendaria ere apaiza zen’ .

- depéxa: ‘ telegrama’ (fr. dépêche) . - eki l ibre : ‘oreka’ (fr . équi l ibre) . - ekumuar: ‘bitsadera’ (fr . ecumoire) . - emis ione : ‘ telebistako programa’ (fr . émission) . - enkiet : ‘kezkatia’ (fr . inquie t) . - erregre t izan: ‘damutu’ (fr . regre t ter) . Eztut erregre tatzen ez yoanik ‘ez dut

erregretatzen ez joanik’ .

210

- eskaini : ‘oparitu’ (fr . of f r i r) . - gainian: ‘artet ik’ (fr . sur) . Adib. Hamarren gainian batto enteesatu zen

‘hamarren gainean bat interesatu zen’ . - f i lde f er : ‘burdin haria’ (fr . f i l de f er) . Adib. Filde ferra emaiten tzen

‘ f i ldeferra ematen zen’ . - grosi er : ‘arrunta, zakarra’ (fr . gross i er) . - izan: ‘ [azterketak] gainditu’ (fr . avoir) . Adib. Ez du izan maleruski

prebeta. - kráxa: ‘karkaixa’ (fr . crachat) . Adib. Pikura oik mugiaazten dazko kráxak

(s ic) ‘pikura horiek mugiarazten dizkio kraxak’ . - martxátu: ‘ funtzionatu, ibi l i ’ (fr . marcher) . Adib. Axuantzak etzuin

martxatzen ‘aseguruak ez zuen martxatzen’. - mefiatu: ‘mesfiatu’ (fr . méfier) . Adib. Mefia zi te ‘mesfia zaitez’ . - reve ionatu: ‘Urte Zahar gauean afaldu’ (fr . révei l loner) . Adib.

Eskualerr iat e ldu zien reve ionatzeko ‘Euskal Herrira heldu ziren rebeionatzeko’.

- t e l e fona ukaldi : ‘ telefono deia’ (fr . coup de té l éphone) . Adib. Telefona ukaldi bat eman.

- unkitu: ‘dirua jaso, kobratu’ (fr . toucher de l ’argent) . - vantrexa: ‘artekia’ (fr . vèntreche) . Zenbait kasutan hitzaren maila gainditu eta morfologiako edo joskerako

egituraren bat kalkatu da. Bi kasu hauetan, adibidez, morfologiaren mailakoa da kalkoa, determinatzai le eta guzti hartu direlako maileguak ( izen gisa erabiltzen dira) : dute (fr . du thé) eta matante (fr. ma tante) . Beste hauek joskerarekin dute zerikusia (zerrenda askoz ere luzeagoa da): - Kontzesiboetako bainan (eta are me) juntagai lua (fr . mais ‘baina eta baizik’) : ez hemen bainan kanpoan . - Zuri da eg i t ea ‘zuri dagokizu egitea’ bezalako egiturak (fr . c ’ e st à to i de + in f . ) . - Egin aditzaren erabilera berezi hau: drole i t en da (fr. ça fai t drôle) . - Eskua eman ‘ lagundu’ adieran erabiltzea: emaiten tzio in eskuia (fr . donner un coup de main à quelqu’un) . - Ezezkoetako geio ‘gehiago’ (fr . plus) : Ukán izán du, portúa, me oái ézta geio (Uztaritze, EAEL II , 231. etn.). - Pausatu aditzaren adiera hau: galde bat pausatu ‘egin’ (fr . poser une quest ion) . - Irr iskatu aditzaren erabilera hau: -Noiz arte ikasten zen lehen? -Ez bearba zert i f ikat arte , eztu irri skatzen, hameka urtetan lanian lotzen be i tzien (fr . r isquer) . - Kondu atxiki ‘kontuan hartu’ aditza: erran tzio in bez kondu atxi iko (s ic) zui la ‘erran zion beraz kontu atxikiko ‘kontuan hartuko’ zuela) (fr . t enir compte de) . - Pentsatu + datiboa: zuri pentsatu dut (fr . penser à) . Hiztunek euskara jatorragokotzat daukate (norbait) gogoan izan . Adib. Zu gogoan eona niz . - Geldi tu aditzaren erabilera berezi hau: pipatzet ik geldi tu ‘erretzeari utzi ’ (fr . arrêter de + inf.) . - Potreta t iatu ‘argazkia atera’ (fr . t i rer ‘atera’) . - Sosa bazterreat eman egitura: ‘dirua aurreratu’ (fr . mettre de côté que lques sous) . - Telebista behatu egitura: (fr . regarder la té l é) . Euskaraz datiboa eskatzen du behatu aditzak ( t e l ebistar i behatu da jatorra).

211

- Tokiaren gainean egitura: ‘ toki berean, han bertan’ (fr . sûr place) . Adib. : Tokian gainian eoki zien ‘ tokiaren gainean egoki ziren; han bertan zeuden’. - Erortzeat utzi aditza: utzi nuin erortzeat korala ‘korala utzi nuen’ (frantsesez la isser tomber ‘utzi , abandonatu’ da). - Jakin aditza harridura perpausetan: Yakizazu gose nize la! (adib. fr . tu sais que j ’a i fa im: zein gose naizen!).

Beste eragin bat ere izan du Iparraldeko euskarak, edo, hobeto esan, izaten ari da: Hegoaldeko euskararena. Pentsatzekoa denez, euskara batua hedatzeak izan du eragina Ipar Euskal Herriko euskaran, eta ez dut esaten amaituta dagoen zerbait bezala, baizik eta gertatzen ari den zerbait bezala. Joera nagusia hau da:

Ikuspeg i orokorrago batet ik beg ira tuz gero, euskara Hego Euska l Herr ian dagoe la indartsuen ikusten da e ta , beraz, Hegoa ldeko ezaugarr iak d i ra Iparra ldean sartzen ar i d i renak, eta ez a lderantz iz (Zuazo 1998: 228) .

Gainera, aztergai dudan hizkera nahiko hurbil dago mugatik, eta merezi

du begiratu bat ematea hizkera honen jokabideari . Nik ikusi dudanagatik, eragin hori hiztegi mailakoa da mementoan, ez da hedatu fonologiara, morfologiara edo joskerara, baina gerora ikusi egin behar. Hemen pare bat adibide dakartzat:

- denda: azkarki sartu da, batez ere gazteen hiztegian. Baionan, esate

baterako, bada Mattin megadenda izeneko l iburu eta disko saltoki bat. Adineko jendeari ordain hauek entzun dizkiot: magasin edo sal toki . Denda ere bai , baina ‘ jostunaren lantegia’ adierazteko bakarrik.

- derr igorrezko: Iparraldean hauteskundeetan egiten dituzten iragarkietan agertu izan da, baitezpadako-ren ordez.

Mendeetan zehar hainbat hizkuntza eredu izan du euskarak, eta ematen

du gaurko egunean nagusi den eredua euskara batuak eskaintzen diola. Honela azaltzen du Martin Haasek historian zeharreko bilakaera:

Iparra ldean, gazte lania t ikako hi tzak gehienetan ez d i ra zuzenki gazte lan iat ik etorr i , ba ina lehenik mai legatu izan d ira Hegoa ldeko euska lk i batetan, edo, gero ta gehiago, euskara batuan, azken hau euskalk i guzt ien eredu b i lakatzen ar i de lakotz . Aspa ld ian la t ina h izkuntza eredua izan zen beza la , gero Iparra ldean gaskoina e ta , haren ondot ik , f rantsesa h izkuntza eredu bi lakatu z i ren, e ta ora in paper hau euskara batuak hartzen du (1990: 406) .

Alderdi horretatik aipagarria iruditzen zait zer gertatzen den biraoekin:

bada horietako multzo bat jatorria gaztelanian duena (ez dakit Haasek dioenaren harit ik Hegoaldeko euskalkiren batetik mailegatuko ziren). Nik hauek behintzat entzun ditut: mekaguen sos ! ; mekaguen Dios ! ; puñeta! ; puta! Asko entzuten da püten ere (fr . putain) .

212

5.5.2. Hiztegiaren egitura Hiztegia alfabeto ordenaren arabera antolatu dut, eta ez ordena

ideologikoaren edo kontzeptualaren arabera. Bigarren teknika horri arazo hauek ikusi dizkiot: zai la egiten da batzuetan hitz bat zein eremu semantikori dagokion erabakitzea, batzuk erraz sar daitezkeelako eremu semantiko batean baino gehiagotan. Horrelakoetan, jakina, aukera egin beharko l i tzateke, kasuan kasuko aukera, baina hori nahiko ir izpide subjektiboa iruditzen zait honelako monografia baterako. Gainera, horrek egi leari ez ezik irakurleari ere ekartzen dio zai l tasuna: eremu semantikoka antolatutako sarrerak ez dira beti bi latzen errazak, hain zuzen eremu batean baino gehiagotan egon daitezkeelako.

Eremu semantikoen aukera egokiago ikusten dut, agian, hizkuntza

geografiako lan baterako, hau bezalako monografia baterako baino. Euskal Herriko Hizkuntz Atlasa, adibidez, teknika horretaz bal iatu da Euskal Herri osoko 145 herritako hiztegia biltzeko, hizkuntza atlasetan ohikoa denez.

Beraz, arazo horiek saihestearren, eta praktikotasunaren izenean,

ordena alfabetikoaren alde egin dut. Badakit horrela ere ez dudala konpontzen hitzak modu erraz batean bi latzearen arazoa: sarrera buruan forma lokala jarri dut, eta ez dut euskara batua / forma lokala zerrendarik egin. Frantziako tradizioan izan dira f rançais -patoi s hiztegi batzuk; hau da, sarrera burua frantsesez emana, eta sarrera bakoitzaren barruan zein den ordain dialektala. Hori egin zuen, esate baterako, J . Haust-ek bere Dict ionnaire f rançais - l i égeo is hiztegian (1948). Bide bera aukeratu zuen A. Sjögren-ek 1964an Mantxako itsasarteko Guernsey uharteko anglo-normandieraz egin zuen monografian. Honela arrazoitzen du bere aukera:

Les chercheurs qu i voudra ient se serv ir du l ivre ( . . . ) prendra ient le p lus souvent , pensa is - je , comme point de départ , un mot ou un son frança is . I l s en trouvera ient p lus fac i lement l ’équ iva lent pato is dans un recue i l de matér iaux où le mot-t i t re [ sarrera burua] de chaque ar t ic le sera i t un mot f rança is que dans un l ivre où l ’on aura i t chois i comme point de départ une forme d ia lecta le (Picoche 1973: 19-20) .

Euskaraz, gogora datozkit Aitor Aranaren hiztegiak: Zaraitzukoa (2001)

eta Izarbeibarkoa (2002). Bina zerrenda sartu ditu Aranak: euskalkitik abiatzen dena eta euskara batutik abiatzen dena. Alegia, euskara batua-Nafarroako ibar hori e tako hizkera zerrendak ere egin ditu. Hori izan zitekeen aukera bat lan honetarako. Baina arazo bat behintzat ikusten diot: forma dialektalak Sjögren-en kasuan, hitz patois batek ordain bat baino gehiago onartzen dituenean zein aukeratu sarrera hitz gisa? Gainera, hiztegiak lan honen atal bat gehiago izan nahi du, inola ere ez berariazko hiztegi bat edo monografia lexikal bat, nahiz hiztegiak berak bakarrik tesi oso baterako erraz emango lukeen.

Beste euskal hiztegigi le batzuek sarrera buru dialektalaren aldamenean

erdarazko itzulpena ematea aukeratu dute, hala nola Mariano Izetaren Baztango hizteg ia-n. Nik nahiago izan dut euskarazko beste ordainen bat

213

aurkitu edo kideko hitz bat edo definizioa124 , frantsesezko adiera zehatzak aurkitzeko zai ltasuna dela eta. Itzulpena bal iatu dut, baina nahiago izan dut mailegu hitzetarako gorde. Horietan, sarrera buruaren ondotik, parentesi artean eta letra etzanez jarr i dut frantsesezko ordaina. Adibidez: kaiér (fr. cahier) .

Mailegu zaharrak nahiz berriak sartzea erabaki dut, horrela ikus

daitekeelako zenbaiteraino bertakotu diren mailegatutako item horiek, batere arau fonologikorik ezarri zaien edo jatorrizko itxura gorde duten.

Hiztegi sarrera (edo «lexia»; ik. Videgain 1991: 1069) bakoitzaren

barruan argibide hauek eman ditut:

Aldaerak. Hitz batek aldaera bat baino gehiago duenean, denak eman ditut, bata bestearen ondoan eta & ikurrarekin lotuta.

Gramatika kategoria . Sarrera buruaren eskuinean hitzaren gramatika

kategoria ezarri dut, 5.5.4. puntuan emango diren laburduren arabera. Izenak, mugagabean eman ditut ( lexia hutsa ematearen onurak Aurrekoetxeak azaldu ditu; ik. 1985: 645). Aditzetan, adierazi egin dut zein laguntzai le mota har dezaketen. Hauxe da sai lkaketa: da aditzak, nor eta nor-nori laguntzai leak har ditzaketenak dira; du aditzak, nor-nork eta nor-nori -nork laguntzai leak har ditzaketenak; da-du aditzak, bi jokaera horiek onartzen dituztenak; zaio / zako aditzak, da sai lekoak izanik objektua nori s intagmaren bidez gauzatzen dutenak; dio / dako aditzak, du sai lekoak izanik objektua, bakarra, nori s intagmaren bidez gauzatzen dutenak. Lafitte (1965: 176) uste dut izan zela lehena zehaztasun horiek guztiak ematearen garrantziaz mintzatzen (ordu arteko hiztegigi leek ez baitzuten egiten). Geroztik bide horri jarraitu zaizkio euskal hiztegigintza modernoan eta nire hautua ere horixe izan da.

Jarraian adierazten ditudan argibideak ez ditut sarrera hitz guztietan

eman, beharrezkoa ikusi dudanean bakarrik eman ditut: Erabi lera. Hitz bat agertu ohi den testuinguruaren berri emateko

adibideak bal iatu ditut , beti elkarrizketa l ibretik jasotakoak. Adibideak letra etzanez azaltzen dira eta aldamenean, parentesien artean, euskara batuan eman ditut berriz, ulermen arazoak saihestearren.

Euskara estandarreko forma bera duten hitzetan ez dut adibiderik

jarr i , gramatika kategoria besterik ez da azaltzen horietan. Ez dut beharrezko ikusten hitz multzo honen adibideak ematea, argia da-eta duten adiera. Gainera, atal honen helburua ez da euskararen hiztegia egitea, baizik eta Larresoroko hizkeran ohikoak diren hitzen bilduma egitea. Soil ik bi kasutan eman dut xehetasun gehiago: aldaera desberdina denean (ad. maáin ‘mahai ’) edota adieran ñabardura bereziak —beste hizkera batzuetan ez daudenak— daudenean (ad. zaku) .

Bestelako ohar batzuk ere egin ditut erabileraz: aditzetan osagarriaren

berri eman dut, Lafittek (1965: 176, 2.d. puntua) proposatzen zuenaren 124 Definizioetarako Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegia erabili dut.

214

bidetik. Adibidez, ezagutzak eg in sarreraren definizioaren aurretik “norbaiten, norbaitekin” ezarri dut. Horrek esan nahi du aditz honen objektuak pertsonazkoa eta kasu horietan doana izan behar duela. Galdetzai leak ere erabil i dira era horretan: “noren, norekin”.

Sinonimia (neurri batean). Zenbaitetan, definizioaren ondoan esanahi

beretsua duten beste zenbait sarrera edo azpisarrera aipatu ditut, ik . (= ikus) bidaltze ikurraren ondoan. Nahiago izan dut ikur hori s inonimoaren s in. laburdura baino, mugak zehazteko zai ltasuna dela eta. Oharrik agertzen ez denetan ulertu behar da bata bezainbat erabiltzen dela bestea. Dena dela, honetan ez naiz oso sistematikoa izan.

Ikur bereziak . Adierak bereizteko, 1, 2. . . zenbakiez baliatu naiz, baina

adieren hurrenkera ez dago maiztasunarekin lotuta; hau da, lehen tokian agertzen denak ez du zertan izan bestea(k) baino erabil iagoa. Azpiadierak a), b) . . . letrez eman ditut, eta bestelako ñabardunak Ñ ikurraz. Bestalde, hainbat hitz gramatika kategoria edo sai l bat baino gehiagoren arabera erabil daitezke. Sai l a ldaketa, kategoria berriaren laburduraren ezkerrean jarr itako • ikurraz markatu dut.

5.5.3. Hiztegia biltzeko metodologia

Hiztegia bi ltzeko batez ere galdetegia erabil i dut, baina horrekin batera hizketa l ibrean agertzen joan zaizkidan item eta aldaerak sartzen joan naiz. Galdetegia egiteko bi hiztegi izan ditut oinarri : Hualdek eta Elordieta anai-arrebek Lekeition jaso zutena (1994) eta Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegia (1996). Jakina, Sarasolarena besterik da, hiztegi erraldoia da guk hemen egin nahi genuenaren aldean, baina oso lagungarria gertatu zait euskalkiekiko argibideak datozelako, eta, nireari begira, Iparraldeko tradizioan erroturik dauden hitzak sartzen eta markatzen dituelako (Ipar . laburdurarekin), hitz berriak barne (frantsesekoak soi l ik direnak f r . laburdurarekin).

Lekeitiokoak tamaina polita dauka nire ustez, eta hasieratik eredu hartu

dut, ir izpide hauen arabera egina dagoelako: Lekeit ion usu erabiltzen diren hitzen zerrenda da, eguneroko hitzen erakusgarri zabala, ez ditu maileguak baztertzen, ezta hizkera horretan aspaldi erroturik dauden hitzak ere. Egileek diote hain zuzen biziki interesgarri direla gaztelaniatiko mailegu berriak, horiei arau fonologikoak zenbateraino ezarri zaizkien ikusteko. Nik oso egoki ikusten ditut ir izpide horiek, eta beste horrenbeste egin nahi izan dut, frantsesetik hartutako maileguak sartuz. Bistan da i temak beraiek gehienetan ez dutela zerikusir ik Lekeition eta Larresoron, nahitaezkoa izan da zerrenda errotik moldatzea, arrantzaleen lexikotik nekazarienera pasatzea, gaztelaniat iko maileguetatik frantsesetik hartutakoetara pasatzea eta abar. Baina euskara orokorrekoak diren itemen zerrenda osatzeko bal iagarria gertatu zait (horien Larresoroko ordainak edo aldaerak sartu ditut) .

Bestalde, EHHA-ren galdetegia ere kontsultatu dut, baina hor egertzen

diren hitz asko ez ditut sartu, asko «etnoegiak» direlako. Kontuan izan behar da hor bi ltzen diren datuak “[Europako] beste at lasek bi ldu materialarekin erkagarriak izan daitezen kontuan harturik egina” izan dela

215

galdetegia (Aurrekoetxea & Videgain 1993: 530). Frantziako eta Espainiako hizkuntza at las garrantzitsuenak oinarri hartuta osatu zuten, bereziki Séguy-k zuzendu zuen Atlas l inguis t ique e t e thnographique de la Gascogne eredu hartuta. Bestalde, hitz arrunt asko falta dira, egi leek dioten bezala:

Agertzen ez d iren ga ldera arrunten zerrenda etengabea l i teke : “pez/poisson”, “ luna/lune” eta “despertarse/se réve i l ler” beza lakoak ez d ira sar tuak izan (Aurrekoetxea & Videga in 1993: 532) .

Azken batean desberdinak dira monografien eta atlasen helburuak. Lehen

ere esan dugu lexikoaren atal honen asmoa eranskin moduko zerbait izatea dela, ez monografia lexikal bat. Egileek beraiek diote goiko aipameneko galderak bezalakoak (arrain, i larg i eta abar) sortat ik kanpo gelditu direla “beharrezkoak diren monografien aiduru”; alegia, horien tokia monografia dela.

Galdetegia hurrenkera alfabetikoaren arabera antolatu dut, eredu hartu

ditudan bi hiztegietan bezala, honek alorka antolatutako hiztegiek sortzen dituzten arazoak gainditzen dituelakoan (ik. 5.5.2. , hiztegiaren egitura). EHHA-ko galdetegiaren prestatzai leek diote alfabeto ordena baztertu zutela honek inkestagintzan traba besterik ez duelako ekartzen, baina ez dute esaten zein diren traba horiek. Esan izan da lekukoaren memoriak huts egin dezakeela testuingururik gabeko hitz bakartu baten gainean galdetzen bazaio (Reta Janariz 1976: 33), eta ordena alfabetikoak hori du, elkarren segidan datozen hitzek ez dute inolako lotura ideologikorik. Honetan garrantzi handia du galdera nola egiten den: nik asko erabil i dut perifrasia, bi la nenbilen adierazlea kokatzen laguntzen duen azalpen laburra. Beste joera baten arabera, komenigarria ikusten da lekukoari bere hizkuntzako eredurik ez ematea. Zenbaitek, joera horri segituz, i tzulpenaren bidea aukeratu dute (adib. Aurrekoetxea 1986). Nik, perifrasiak bal io izan ez didanean bakarrik eman diot lekukoari frantseseko ordaina (lekuko guztiak elebidunak dira). Gainerakoan, gehien-gehienetan testuingurua aurrez emanda ez dut arazorik izan bila nenbilen itema edo aldaera lortzeko.

216

5.5.4. Laburdurak ad. : aditza. adkor. : erabi lera adierazkorra. adlag. : adizlaguna. adond. : aditzondoa. banatz. : banatzai lea. berezk. : bereziki . erak. : erakuslea. f r . : frantsesekoa soi l ik den hitz berria, edo frantsesak eraginiko

hitz edo adiera. gald. : galdetzai lea. inter j . : interjekzioa. iz . : izena. iz lag . : izenlaguna. izond. : izenondoa. izord. : izenordaina. junt . : juntagai lua. l ok. : lokailua. pl . : plurala. zenbtz. : zenbatzai lea. zehazt . : zehaztua. zehaztgb. : zehaztugabea.

217

5.5.5. Hiztegia

a aáide & áide iz aha idea ; norba i t i

buruz , bere fami l iako beste norba i t . Áide ur runak . (“Ahaide urrunak”) . Ik . yendáki .

aálge iz ahalkea ; lotsa . –AÁLGE IZAN da ad aha lge izan;

lotsatu . Aálge n iz zu i t aa t ag e r tz eko . (“Ahalke na iz zuetarat agertzeko”) .

aalgeazi du ad aha lkearaz i ; lotsaraz i . Aalg eaz i nu . (“Ahalkearaz i nau”) .

aalgegabe i zond aha lkegabea ; lotsagabea .

aálgetu da-du ad 1 . da ad aha lketu ; lotsatu . Aálg e tz en n iz . (“Ahalketzen na iz”) . 2 . du ad . Lotsa tu .

aántzi & antzi du ad ahantz i ; ahaztu . Antz ia nu in . Aánzt en e d ia gauzak . (“Ahantz ia nuen. Ahanzten ere d ira gauzak”) .

aápetik ad la g ahapet ik ; i a entzuten ez den ahotsez . Aápe t ik min tzo z i en . (“Ahapet ik mintzo z iren”) .

aárdi iz ahard ia ; zerr i emea. aári iz ahar ia ; ard iaren arra . aáte iz ahatea . aáteki i z ahatearen oke la . aátxe iz aratxea ; txaha la . Ik . xáal . aátxeki iz aratxearen oke la . Aátxek i

sa l t s a . (“Aratxeki sa l t sa”) . abántai l & aántai l iz abantzatu & aantzatu da ad a i tz inatu ,

aurreratu . Aantza tuko z iz t e ? (“Abantzatuko zare te?”) .

abántzu & aántzu iz aurrerapena. Oren ba t en aántzu ia ’u t . (“Oren baten abantzua dut”) . ÑGai tzeko aántzu ia badu lan ian . Xi f r i e tan a i n i tz e l a ik bea r tz en aántzu ia . (“Gai tzeko abantzua badu lanean. Zifretan ar i n intze lar ik behar zen abantzua”) .

abár iz adaxka . Ezpai tz en gaz in i e r ik , b ea r tz en sua p iz t eko abar ra ta e gu r ra . Abarra a izkora ik in p ikatz en . (“Ez ba i tzen gas suka lder ik , behar zen sua pizteko abarra eta egurra . Abarra a izkorarekin p ikatzen”) .

abarketa ad lag abar b i la . Abarke ta yoan . (“Abarketa joan”) .

abéndu iz aberastu da-du ad aberats i zond e ta iz abére iz

abérti tu du ad abisa tu , j ak inaraz i . Abér t i tu nu a labak . (“Abert i tu nau a labak”) . Ik . abisatu, oartarazi .

abian ad lag ib i l tzen hasten. Abian da . abiatu da-du ad 1 . da ad abian ja rr i ,

b idea har tu . Kexatu ik ab ia tu n iz (“Kexatur ik ab iatu na iz”) . 2 . da-du ad has i . Ni haurra n in tz e la ik ab ia tu z i en max inak . Elurra ikus t en nu i la ik ab ia tuko zu i la o t oa uz t en nu in e txean . (“Ni haurra n intze lar ik ab iatu z i ren makinak. Elurra ikusten nuelar ik ab ia tuko zue la autoa uzten nuen etxean”) . Ñ da ad zerba i te tan has i . Eskolan ab ia tu zen . Haurra xut ik ab ia tu da . (“Eskolan abia tu zen. Haurra ib i l tzen has i da”) .

abí l iz ond 1 . Trebea . Ik . adrét . 2 . Haur h izkeran, z intzoa , pres tua . Hor e gonen tx ia , e ta izanen tx ia ab i la . Horra xe in ab i l ak t i r en ! (“Hor egonen zara , e ta izanen zara ab i la . Horra ze in abi lak d iren!” ) .

abi lezia iz t rebetasuna (batez ere kontrakoa ad ierazteko ad i tu izan dut , i roniaz) . Ze ab i l ez ia ! (“Zer abi lez ia !”) .

abí lki adond t rebeki . abisatu du ad ohartaraz i . Abisa tuko g i tu

(“Abisatuko ga i tu”) . Ik . abért i tu , oartarazi .

abítu iz eskapular ioa . abríkot iz a lbertx ikoa. abusagai lu & ausagai lu iz jos taga i lua . abúsatu & aúsatu da ad jos ta tu ,

l iber t i tu . Abusa tz en d ia y end iak . (“Abusatzen d ira jendeak .”)

adán iz arana, aranondoaren fru i tua . adanbasa iz basarana. adár iz 1 . Zenbai t an imal iak bekoki

a ldean d i tuzten hezurrezko luzak inetako bakoitza . 2 . Zuha itzaren enborret ik a teratzen d iren besoetako bakoi tza .

adín iz norba i t i buruz , ja io zenet ik igaro den denbora . Adin ba t e t ik g o i t i . Etzen g izon ad in pas tu ia , me a f en , e tz en gaz t e - gaz t ia r e . (“Adin bate t ik goi t i . Ez zen g izon ad in pasatua , mais en f in , ez zen gazte-gaztea ere”) . –ADINA(K) IZAN da ad ad in berekoa(k) izan. Gure a laba zaar r ena in ad ina da . Bad i ra en e s enar ra in ad inak. (“Gure a laba zaharrenaren ad ina da . Badi ra ene senarraren adinak”) .

adíntsukoa(k) izan da ad i a ad in berekoa(k) izan. Ene ad in t suko ’a t da t a , bu , emazt ek i ga i tza da . Bad i ra o ino r e Pauen - ta e sko la tz en a i d i enak, zur e ad in t sukoak. (“Ene adintsuko bat da eta , bu, emazteki ga i tza da . Bad ira ora ino ere Pauen-eta eskolatzen ar i d irenak, zure ad intsukoak”) .

218

adio agurtzeko erabi l tzen den h i tza (e tortzean nahiz joatean) . Gehienetan [ayo] ahoskatzen da , ez ad io r ik ! esapidean izan ez ik .

adixkidantza iz ad isk idantza ; ad isk idetasuna. Berea la e g in g in tuen ad ixkidantzak . (“Berehala eg in genituen adisk idantzak”) .

adixkide iz adisk idea . adixkidetasun iz ad isk idetasuna. adrét iz ond t rebea . Ik . abí l (1) . afáite i z afar i tea ; afa l tzea . Afar i t en :

a fa l tzen. Se iak e t e rd i tan a f a i t en g ia gu . (“Se iak eta erd ietan afar i ten gara gu”) .

afalai(n)tzín i z afa laurrea (batez ere denbora kasuetan) . Afala i tz in ian . (“Afa la i tz inean”) .

afáldu da-du ad a far ia har tu . Goiz ik a fa l tz en g i ra . Egun b eant a f a lduko dugu . (“Goiz ik afa l tzen gara . Egun berant afa lduko dugu”) .

afalondo iz afa ldu ondoko denbora . (Batez ere denbora kasuetan) . Afal ondoan.

afári iz aféra iz eg i tekoa, arazoa. Amar minutan

a f e ra z en . Mai t e dut e i gande tan e g o i t ia b e r en e tx eko a f e r en e g i t en . (“Hamar minuturen afera zen. Mai te dute igandetan egotea beren e txeko aferen eg i ten”) .

agéri izan da-du ad ezagun edo ez ezkutu izan edo bihurtu . Handia be ta , ez ta anbe r tz e a g e r i l od ia d e l a . Age r i du na i du i l a b e r tz i en sus t en gu ia . (“Handia ba i ta , ez da ha inbeste ager i lod ia de la . Ager i du nahi due la besteen sostengua”) .

agértu da-du ad agian zerba i t gerta dad in des i ra

ad ierazteko erabi l tzen den hi tza . Agian ez tu iza in g e roko ik . Aurr ek in denek in urus g ia , a g ian luzaz ! (“Agian ez du izanen gerokor ik . Haurrekin denekin uros gara , ag ian luzaz!”) .

agorri l iz abuztua . Ik . aóztu . agórtu da-du ad agor b ihurtu ; i turr i ,

putzu e ta abarren ura ahi tu . Surt sa ( f r . s our c e ) agor tu .

agúr diosa l h i tza . ahálaz & aálaz adond aha l den

neurr ian . Ahalaz i t en duu sanyazka bazkar i ba t , b e t i s e g i tz eko fami l ia in g oxa tze o i . (“Ahalaz eg i ten dugu txandaka bazkar i bat , bet i seg i tzeko fami l iaren goxatze hor i”) .

ahi iz i r in egos iz esnetan eg i ten den ja teko orea .

aho & ao iz ahúl izond indar , kemen, b izkortasun

urr ikoa . ahulezia iz ahultasuna.

aién iz a ihena, beste landare batean edo zernahi gauzatan k ir ib i ldur ik hazten den landare k imua . Maats ondoa ez ta u tz i b ea r a i enak ar tz ea t . (“Mahatsondoa ez da utz i behar a ihenak har tzerat”) .

ain iz hag ina . Áina kendu . (“Hagina kendu”) .

ainára iz enara . aingéru iz aintzín & aitzin 1 . i z aurrea . Etxe

a i tz ína . Aldar e a in tz ina . Aurren mezan, amak be r en aur r ek in yoa i t en d i ra a i tz in a r taa t . (“Etxe a i tz ina . Aldare a i tz ina . Haurren mezan, amak beren haurrek in joaten d ira a i tz in har tarat”) . 2 . ad la g ( ad i tzaren era burutuaren ondoan) aurret ik . Etxekande re xaar ra i l a i tz in . Yas ta tz e ’uzu eman a in tz in é r tz e tan . (“Etxekoandre xaharra h i l a i tz in . Dastatzen duzu eman a i tz in hesteetan”) . –AI(N)TZINAUKO i z la g a i tz inagokoa; aurreragokoa. Yoan d en iand ian e skua ldunen be i l a e ta a i tz inaukoan f ran t s e s ena . (“Joan den igandean euska ldunen be i la eta a i tz inagokoan frantsesena”) . –AI(N)TZINEAN ad lag a) Aurrean. El iza a i tz in ean . Beh i en a in tz in ian . (“El iza a i tz inean. Behien a i tz inean”) . b) Aurret ik . Ez bag inaki en , iand e a in tz in ian bea r tz inuen e r r ez i ta tu be r r i tz edo e l iza e rd ian puni . (“Ez bagenekien , igande a i tz inean behar zenuen errez i ta tu berr iz edo e l iza erd ian puni”) . Yan a i tz in ian : jan aurret ik . –AI(N)TZINEKO iz la g aurrekoa. Ene ezkontzeko a in tz inako ur t ian . Andredena Mar ia e gun ian ez , a in tz in eko i gand ian . (“Ene ezkontzeko a i tz ineko urtean . Andredena Mar ia egunean ez, a i tz ineko igandean”) . –AI(N)TZINERA(T) ad la g a i tz inera , aurrera . Aldare a in tz inea y oa i t en tz i en h ek. Yoa i t en da kantuz a i tz eko a i tz inea t . (“Aldare a i tz inera joaten z i ren ha iek . Joaten da kantuz ar i tzeko a i tz inerat”) . –AI(N)TZINETIK ad lag aurre t ik . Han be r ian a r tz en duzu Po t t oka a in tz ine t ik ezke r b id ia . Aintz ine t ik e g inak d i ra ho ik . (“Han berean har tzen duzu Pottoka a i tz inet ik ezker b idea . Aitz inet ik eg inak d ira hor iek”) .

aintzina & ai tzina ad lag aurrera . Hemend ik a i tz ina y i in tz ia amar ontan . (“Hemendik a intz ina j inen zara hamar orenetan”) .

aintzinamendu & aitzinamendu i z a i tz inatzea ; aurrerabidea .

aintzinatu & ai tzinatu da ad aurrera tu . Aitz ina z i t e : zatoz (zoaz) aurrera .

219

Aitz ina z i t e , o ok i ikus iko ’uzu . (“Aitz ina za i tez , hobeki ikus iko duzu”) .

aintzíndu & ai tzíndu za io ad aurrea har tu . Aitz in tz en ba l in ban iz . (“Aitz intzen ba ld in banaiz”) .

aintzineko & ai tzineko i z la g aurreko. Aitz in eko i gand ian . (“Aurreko igandean”) .

aintzinttoan & ai tzinttoan ad lag l ehentxeago. Bi o r enak a in tz in t t oan . Egue rd i a i tz in t t oan . (“Bi orenak a i tz int toan. Eguerd i a i tz int toan”) .

aintzúr iz a i tzurra ; lurra lantzeko eta harrotzeko lanabesa .

aipátu du ad 1 . Zerba i t edo norba i t ahotan hartu . Norbe t i a ipa tu g inu in , n ik us t e , xakurra eman goo g inu i la . Ez a ipa . (“Norba i t i a ipatu genuen, n ik uste , txakurra eman gogo genue la . Ez a ipa”) . 2 . Gora ipatu . Goih ene tx e a ipa tz en du t e u su . (“Goihenetxe a ipatzen dute usu”) .

a ipu izan du ad a ipatu . airátu da-du ad 1 . Hega ldatu , hegan

eg in . 2 . Lurret ik a l txatu . aire iz 1 . Atmosfera eratzen duen gas

nahastura , batez ere ox igenoz eta n i t rogenoz osatua . Aire sánwa . Úswak, á i r jan i lk i d i enak . (“Aire sanoa. Usoak, a i rean ib i lk i d irenak”. ) 2 . Aha irea , do inua. 3 . I txura , antza .

airós i zond a la ia , b iz ia . Pes ta a i ró sa . Yende a i r ó sa . (“Besta a i rosa . Jende a irosa”) .

airóski adond a la ik i . áise adond errazki , erosotasunez. Untsa

e r r ia z en ha l e , exurr e ta ik e t a a i s e b e ex t en tz en . Gure ad in ian b e ino a i s e o p l ea tz en ba i t ia ad in o r tan . (“Ontsa errea zen ha lere , hezurretar ik eta a i se bere izten zen. Gure ad inean ba ino a iseago p legatzen ba i t i ra ad in horretan”) . Ik . erréxki . Ñ Ba, a i s e ! : ‘Ba i , zera ! ’ - ren pareko esapidea ( f r . t u par l e s ! gazt . ¡ qu é va ! ) . Bai z e ra ! e ta pen t sa , ba ! ere erabi l tzen d ira .

aitáma iz (p l . ) gurasoak. Aitame ta ik ur run . Ai tama ik gabeko aur rak . (“Aita-ametar ik urrun. Aita -amar ik gabeko haurrak”) . Ik . burráso .

aitatár iz ond (mugg. ) a i ta ldekoa, a i taren antzekoa. Ene s ém jak n ik us t e ene e l ia du in ; t a (n )d ike a laba a i ta ta r da . (“Ene semeak n ik uste ene e lea duen; tand i s que a laba a i ta tár da”) .

aitátxi iz (mugatza i le r ik gabe erab i l tzen da) 1 . A itona. Aita tx i y ina zen Españ ia t ik . (“Aita tx i j ina zen Espain iat ik”) . Ik . apítxi . 2 . Ai tabi tx ia ; a i ta pontekoa. Osaba hua a i ta tx i zuen gu e a i ta z enak . (“Osaba hura a i ta tx i zuen gure a i ta zenak”) .

aitu du ad ad i tu . aixtúr iz (p l . ) a izturrak ; gura izeak. aize iz haizea . Iz i ga r r i a iz e y o i t en tzu in .

Xixtuz a i tz en tz inu in á iz ja , t a d enak mui tz en s end i tz en . “Izugarr i ha ize jotzen zuen. Txis tuz ad i tzen zenuen ha izea , e ta denak mugi tzen sent i tzen”) .

aizeego iz haize hegoa; hego ha izea . Gaur in du iz i ga r r iko a iz e é gwa ! (“Gaur eg in du izugarr izko ha ize hegoa !”) .

aizína iz ast ia . Eztut a iz ina ik . (“Ez dut a iz inar ik” . ) Ik . astí .

aizkora iz akídura iz nekea . Adine takoen ak idura .

(“Adinekoen ak idura”) . akigarri iz ond nekagarr ia . Yende an i tz

i lk i d e l a ik ak iga r r i r e da . (“Jende ani tz ib i lk i de lar ik ak igarr i ere da”) .

akitatu du ad (zorra) k i ta tu . akítu da-du ad asko nekatu , indarra

ga ldu. Beroa ik in una tu iak e ta ak i tuak. B ix ta aki tz en daut . (“Beroarek in unatuak e ta ak i tuak. Bista ak i tzen d i t” ) .

akomeatu & akomaatu da ad egoki tu , konpondu. Oai a r t i o akomaatu g ia b e t i ta bon , ba t ek b e t i b ea r du p ixka’a t amor eman. Ezpe i t ia akomeatu , a l o r b e t i auz i tan d ia ! (“Ora in ar te akomeatu gara bet i e ta bon, batek bet i behar du p ixka bat amor eman. Ez ba i t i ra akomeatu, a l o r s bet i auz i tan d ira !”) .

akórt ados –AKÓRT IZAN da ad bat etorr i , ados izan. Akór t , e r ran beza la b ez . He i ek in b ea r da akór t eman. (“Akort , erran beza la beraz . Haiekin behar da akort eman”) .

akórtu da ad adisk idetu . Samur tz en d e la ik bea r da akór tu g e r o . (“Samurtzen de lar ik behar da akor tu gero”) .

akúlu iz aku i lua ; maki la luze e ta buru-eztenduna, gurd i -aberee i erag i teko erabi l tzen dena.

akzident iz i s t r ipua . Ik . errekontru (1) .

ala 1 . j un t 2 . i z a lha ; a lhatzea ; a lhatzeko tok ia . Aber eak a lán d ia l andan. (“Abereak a lhan d ira landan”) .

alába iz alaitx i iz a lababitx ia ; a laba pontekoa.

Gero komunioneko ta ez t e i e tako i t en da a l a i tx ia edo s eme i tx ia de l akuan p ixka’a t g e iau . (“Gero komunioneko eta ezte ietako eg i ten da a lababi tx ia edo semebi tx ia de lakoan p ixka bat gehiago [opar iaz ar i zen]”) .

alaleku iz abereak a lha d iren tokia . Ik . alatoki .

alargun i zond e ta iz gizon a larguna. alarguntsa i zond e ta iz emakume

a larguna . Baz i r en s enar - emazt iak e ta

220

baz i r en e r e a la r gunt sak. (“Baz iren senar-emazteak eta baz i ren ere a larguntsak”) .

alatoki iz abereak a lha d iren tokia . Ik . alaleku .

alátu da ad a lha izan, jan. Baut e hor a l a tz ekoa ! (“Badute hor a lhatzekoa”) .

álda iz (e txe) a ldaketa . I t en daut xék ja , gakoak ema i t en dazko t e ta bo , ondoko a s t ian inen tzu t e l a á lda . Álda in bea r duu . (“Egiten d i t txekea , gakoak ematen d izk iot e ta bo , ondoko astean eg inen zute la a lda . Alda eg in behar dugu”) . Ik . demenažamendu .

aldáre iz aldátu da-du ad jantz ie i buruz, soinean

eramaten dena kendu eta bes te bat j ar r i . Beh i e t aa t y oan gabe a l da tuko h iz e ! Zape taz a lda tu . (“Behietarat joan gabe a ldatuko ha iz e ! Zapataz a ldatu”) . Ik . sanyátu, kanbiatu .

aldáxka iz adar tx ik ia . Aldaxkak p ikatu . Brantxa t t ip iak t ia a l dáxkak . (“Aldaxkak p ikatu . Brantxa ( fr . branch e ) tx ik iak d i ra a ldaxkak”) .

aldé iz –(r )en ALDIAN. Adierazten den beste zerba i tek in erkatuz gero . Ga ixoak! Oi ek ba , z e ru ia i raaz ia du t e o i ek gur e a l d ian . (“Gaixoak! Hor iek ba i , zerua i rabaz ia dute hor iek gure a ldean”) . –ALDIAN IZAN. Alboan, a ldamenean izan. Elgar r en á ld jan g i ra . (“Elkarren a ldean gara”) .

aldí iz –ALDI BAT. ad lag . Behin. Aldi ba t edo b e r tz e yan izan du t , me o ra i ez ta g e iau .

alegera izond a la ia . alfér i zond nagia . (Al f e r ) z ó tza , koó tza :

oso a l ferra . –ALFERREKO. i z la g . Alferr ikakoa . Alf e r r eko e l i ak . Al f e r r eko lana . –ALFERRETAN. ad la g . Alferr ik . Ik . debalde(tan) , ezdeusentzat .

alferkeria iz alfer lan iz a l fe rreko lana . Bet i

a l f e r lan ian a i da . (“Bet i a l fer lanean ar i da”) .

al ímale iz ond i zugarr i handia . Etxe a l ima l e ’a t . (“Etxe a l imale bat”) . –ALIMALEKO iz l ag izugarr i handia . Yit en d i ra a l ima l eko kamiunak. (“J i ten d ira a l imaleko kamioiak”) .

aloimendu i z besteren etxea , lurrak . . . erabi l tzeagat ik h i lero edo urtero orda indu behar dena, a loka irua . Aloimenduia paátu . (“Aloimendua pagatu”) .

aloitu du ad a lokatu , errentan eman edo hartu . Apar t imendu (s ic ) o i a l o i tz en du t . (“Apartamentu hor i a lo i tzen dut”) .

alór iz l antzen den lur zat i edo eremu mugatua . Alorra in e rd i ra t . (“Alorraren erd ira”) .

alpótxa iz a lpor txa ; zakutoa . alta l ok Ñ Ont sa n iz , ba ; a l ta en iz g oo t ik

y ina hunat . (“Ontsa na iz , ba i ; a l ta ez na iz gogot ik j ina hona”) .

altoki adond goraki (erran, mintzatu . . . ) . altxagarr i iz legamia . altxaldi iz 1 . Karta jokoan, i rabazten

den eskuald ia . 2 . Susperra ld ia . Eri da , me o ino a l txa ld i ba t e g in en du . (“Er i da , mais ora ino a l txa ld i bat eg inen du”) .

altxátu da-du ad 1 . Jaso , goratu . Altxa tu ia zu in buru ia (“Al txatua zuen burua”) . 2 . Susper tu . Eri ta sune t ik b e r r i tz a l txa tu da . (“Er i tasunet ik berr iz a l txatu da”) . 3 . (Orea e ta ) harrotu . Ogia a l txa tu . 4 . du ad era ik i . Altxa tu du t e e txea . 5 . B i ldu. Kolpa tzen z i enak a l txa tzen tz iuz t en o sp i ta l e edo o i taa t . (“Kolpatzen z i renak a l txa tzen z i tuzten ospita le edo hor ie tarat”) . 6 . Hartu , j aso. Sosa a l txa tu . Altxatu du be r e i l abe t e s a r ia . Pre so a l txa tu zu t e la ik . (“Sosa a l txatu . Altxatu du bere h i labete sar ia . Preso a l txatu zute lar ik”) . 7 . Kendu, ebats i . Ezta o la a l txa tz en aha l (“Ez da hola a l txatzen aha l”) . 8 . Haz i , hez i . ( f r . é l e v e r l e s en fant s ) Antxu hogo i haur a l txa tu tu . (“Abantzu hoge i haur a l txatu d i tu”) . 9 . Gorde . Al txa zazu, b e i ra zazu . (“Altxa ezazu , begi ra ezazu”) .

altzo iz 1 . Eser i ta dagoenarengan, gerr i t ik be launetara inoko tar tea , maga la . Áltzwan a r tu ’u t haur o i . (“Altzoan hartu dut haur hor i”) . 2 . Manta la edo gona gorantz to lestean gertatzen den bol tsa modukoa.

a l tzotara i z a l tzoan sartzen den kopurua . Altzo ta ra ’a t a r t o . (“Altzotara bat ar to”) .

alümeta iz ( f r . a l lume t t e ) pospoloa . Ik . supizteko .

ama eskola i z haurtza indeg ia . ama i z amánda iz 1 . Arbendola , a lmendra . ( f r .

amande ) . 2 . I suna ( f r . amende ) . Ik . prozedura .

amáño i z inudea . Amañotan haz ia (haur bat ) . (“Amañotan haz ia”) .

amatár i zond amaldekoa, amaren antzekoa.

amátxi iz 1 . Amona (berez mugagabean) . Aitamak lau aur r ek in ta amatx i . No iz i l en duzu, amatx i , x e r r ia? (“Aitamak lau haurrek in e ta amatx i . Noiz h i len duzu , amatx i , txerr ia?”) . Ik . amítxi . 2 . Amabitx ia . Arek pen t sa tu ia zu in , emaz t iak gue i t a tz en tzu i l a ik aur o i kus i har i ga lda i t ia h e ian amatx i na i z en

221

i zan aur o r r en tza t . Espo sa tu ondoan ez tu t e a i ta tx i -amatx i en bea r r ik . (“Hark pentsatua zuen, emazteak goa i tatzen zue lar ik haur hor i kus i har i ga ldeg i tea ea amatx i nahi zuen izan haur horrentzat . Esposatu ondoan ez dute a i ta tx i -amatx ien beharr ik”) .

améka zenb tz z ehaz t hamaika . aménts iz ametsa . Gau guz iz a tzar tz en ,

b e t i d ena amen t s e t a d ena u iu . Ament s e ta ik a i izan da : ametsetan. (“Gau guz iz a tzartzen, bet i dena amets eta dena o ihu. Ametsetar ik ar i i zan da”) . Ñ Ametsetako luka inka !

–AMÉNTS EGIN. Amestu. amesgaxto i z amesgaiztoa , amets

txarra . amítxi iz amona. Ik . amátxi . amodio i z maitasuna. Erra i t en dut e gu re

f a l tak t i e l a , o t o i tzaren amod iua ez tuu la eman gure aur r e r i . (“Erraten dute gure fa l tak d ire la , otoi tzaren amodioa ez dugula eman gure haurre i”) .

amor eman du ad gogor eg i tear i u tz i , onartu . Batek be t i b ea r du p ixka’a t amor eman . Azkenian amor eman du . (“Batek bet i behar du p ixka bat amore eman. Azkenean amore eman du”) .

amoros izond e ta iz maitemindua. Amoros d ia e l ga r r ez . Amoros ian duk. (“Amoros d ira e lkarrez . Amorosean duk”) .

amorroin iz amuarra ina . amúltsu iz ond ga inerakoekin onginahiez

eta mai tasunez jokatzen dena . Aita tx i haur t t ip i ek in amul t su ia da . (“Aitatx i haur tx ik iekin amultsua da”) .

amultsuki adond amultsutasunez. anáia & anéia iz anána iz ( f r . ananas ) p iña . andána iz ta ldea , a ldra ; sa i l a .

Arr iba tuak t ia aur andana ’a t ek in . (“Arr ibatuak d i ra haur andana batekin”) .

anddére ande r e - ren tx ik igarr i ad ierazkorra (haur h izkeran) . Ze anddé r ja ! (“Zer andderea !”) .

andeatu da-du ad hondatu, a l fer r ik ga ldu.

andere iz andrea . andikapatu ( era burutua izenondo

g isa) : ez indua ( f r . hand i cap é ) . andói la i z 1 . Hestebete mota . Hértz jak

p ikatu ta i t en da andó i la . (“Hesteak p ikatuta eg i ten da andoi la”) . 2 . Erge la , inozoa. Ik . tetele . Gizon andó i l a .

Andredena Ja inkoaren Ama a ipatzean aurrean ezar tzen za ion hi tza . Andredena Mar ia .

angár i z ( f r . hangar ) . Joa in n iz b e la rke ta anga r r ea t . Angarra beza lako barne ba t .

(“Joanen na iz be larketa angarrera t . Angarra beza lako barne bat” . )

animale iz an imal ia . anitz & ainitz zenbtz z ehaz tg ani tz ; asko

( izen multzoaren aurrean ager tzen da gehienetan, ba ina ondoan ere ezar da i teke) . Ani tz kanpoko y in da . (“Ani tz kanpoko j in da”) . Ñ anitz a ldiz . Askotan. Ñ anitz urtez . 1 . Urte askotan. 2 . Urte askotarako. Ñ ( Izen s intagma mugatuan) . Anitzak d i ra ua i y oa i t en . Oai o f iz io ba t b i l tz en dut e t a g eo y oa i t en d i ra h i r i ho i t aa t an i tzak . (“Anitzak d ira ora in joaten. Ora in of iz io bat bi l tzen dute e ta gero joaten d ira h ir i hor ietarat an i tzak”) . –ANITZETAN. Askotan. –ANITZEZ. (Erkaketan) . Askoz.

Anitz ez g e iau . (“Anitzez gehiago”) . aníxko zenb tz z ehaz tg askotxo. antolamendu iz konponketa . Ik .

arranyamendu . Emen an to lamendu iak inak ba ig in i tuen . (“Hemen antolamenduak eg inak baikeni tuen”) .

antolatu 1 . du ad konpondu, a tondu. Emen a i g in en , e tx e on en an to la tz en . Uai ez tu t e ne ok na i g e i o [konfesatu] ; ez taki t no la ant o la tz en d i en gu e Yinkoa ik in b e inan . . . (“Hemen ar i g inen, e txe honen anto la tzen. Ora in ez dute inork nahi gehiago; ez daki t nola anto la tzen d iren gure Ja inkoarek in ba ina . . .” ) . 2 . du ad prestatu . Apezga i en b ez t imen t en an to la tz eko ta kaz i e r e tan ema i t eko . (“Apaizga ien bezt imenten anto latzeko eta kas ie retan ( f r . ca s i e r ) emai teko”) . 3 . da ad ados ja rr i , bat e torr i . Anto la z i ez t e ! (“Antola za i tezte !” ) . 4 . du ad zerba i t nola eg in behar den erabaki e ta horretarako behar den guzt ia presta tu . Ama bat ona ba l in bada , a r ek an to l a tzen tu denak! (“Ama bat ona ba ld in bada , hark antolatzen d i tu denak!”) .

ántxu adond abantzu; i a . Antxu a i zako y oa i t en ekzema. (“Abantzu ar i za io joaten ekzema”) .

antzára iz aóztu iz abuztua . Ik . agorr i l . apai latu du ad prestatu , antolatu .

Atera ld ia apa i la tu . Ik . prepáatu . apáindu da-du ad 1 . du ad l andu, ondu.

Larru ia apa indu . Larru apa in tza l eak . (“Larrua apa indu. Larru apa intza i leak”) . 2 . da ad eder tzen, i txura hobetzen duten gauzez hornitu . Haurrak ont sa bez t i t u iak , apa indu iak. (“Haurrak ontsa bezt i tuak , apa induak”) .

apaindura iz apa ingarr ia . apáiru iz otordua . Han o t e l ian b eza la

ya t en a l duzu , bada aund iz markatua e gun guz iko apa i ru ia . Eguar r i e guard i tan in

222

bear g inu in apa i ru ia . (“Han hote lean beza la ja ten aha l duzu, bada handiz markatua egun guziko apairua . Eguberr i eguerdian eg in behar genuen apa i rua” . ) Ik . errepas, yantórnu .

apáldu da-du ad 1 . Beheratu . Buru ia apa l ik (“Burua apa l ik”) . 2 . Makurtu . Apal tz i t e , b e r tz enaz buru ia yoko ’uzu ! (“Apal za i tez , bes tenaz burua joko duzu !”) .

apart imendu iz apartamentua . apelatu du ad de i tu . Ape la tz en aa l nuzu

sar r i edo b ihar go iz ian . Goizeko s e i on tan ape la tu nu in mi iku ia . (“Ape latzen aha l nauzu sarr i edo b ihar goizean. Goizeko se i orenetan ape latu nuen medikua”) . Ik . deitu .

apéntzia i z aparantz ia , i txura . Apéntz ia ik ez tu zuk e r ra t e ’uzunak . (“Aparantziar ik ez du zuk erraten duzunak”) .

apepre adond ( f r . à p eu p rè s ) gutx i gorabehera .

apéz iz apa iza . apezetxe iz apezgei iz apa iz izateko prestatzen ar i

den pertsona. apezpiku iz gotza ina . apezpikutei iz apezpikuaren egoitza . apiri l i z apítxi iz a i tona . Ik . aitátxi . apo iz zapoa . apur iz (og i ) papurra . ar iz e ta iz ond orotsa . Ik . oóts . aráiz adond ikusten denez , i txura denez;

dudar ik gabe . Araiz ez ta y inen ! Ba , a ra iz ! (“Ara iz ez da j inen! Ba i , ara iz !”) .

arbáso iz (p l . ) a i tona-amonaz gorako aurrekoak. Gue a rbasoak-e ta h i l tz en tz i e la ik . (“Gure arbasoak-eta h i l tzen z i re lar ik”) .

arbí iz arbola iz ardí iz ardiets i du ad lor tu , i r i t s i . Ardi e t s i ’ u t

p e rmi s i on ia in iza i t i a . (“Erdie ts i dut permis ionearen izatea”) .

ardít i zond hard i ta ; ausarta . Hiru tano i ta hama lau ur t e , me b ix i -b ix ia ta b iz ik i a rd i ta . Ama re y i t en da , ba , emaz t eki a rd i t ba t . (“Hiruroge i ta hamalau urte , mais bix i -b ix ia e ta b iz ik i hard i ta . Ama ere j i ten da , ba i , emazteki hard i t bat”) .

ardúra adond maiz , askotan. argí iz e ta izond argiaste iz arg i hastea ; egunsent ia . argín iz harg ina ; ige l tseroa . Hoi b e r e

ga in a rg ína da . Aita ope ra tu z en hemen , b e s o t ik , a r g ína ba i ta . (“Hor i bere ga in harg ina da . Aita operatu zen hemen, besot ik , harg ina ba i ta”) .

argíntza i z harg inaren lanbidea . Arg intza l ana . Arg in tzan a i da . (“Harg intza lana . Harg intzan ar i da”) .

aríma iz arín iz ond arkára adond ard ia , arreske . arku iz armiarmo iz armiarma. armiarmo sare iz armiarma sarea . arnó iz ardoa. aró iz egura ld ia . Aro duu e gun . (“Aro

dugu egun”) . arpán iz mutur bakoi tzean eskutokia

duen zerra handia . arrái l izond mozkorra . Ik . mozkór . arrai ldura i z i rek idura sakona eta

luzea . arrai ler ia iz txantxa , asmo ga iz tor ik

gabeko adar jotze edo z i r ikada , a tseg in har tzeko eg i ten dena. Eni buuz a r rá i l e r ian a i z ía . (“Eni buruz arra i ler ian ar i zara”) .

arráin iz arráintza iz arrantza . arraintzari a rrantzar ia ; a rrantza lea . Ez

i iz ta r ia e ta ez a r ra in tzar ia . (“Ez ehiztar ia eta ez arrantzar ia”) .

arránda iz errenta . Landa ’a t a r rándan eman . Arranda paátu . (“Landa bat arrandan eman. Arranda pagatu”) .

arrangura iz kezka. Arrangura t t i p iak d ia o ik . (“Arrangura tx ik iak d ira hor iek”) . Ik . zuzia . –ARRANGURA IZAN. da ad kezkatu. Arrangura n iz b iz ik i . Arrangura da a l abaantza t . (“Arrangura na iz b iz ik i . Arrangura da a labarentzat”) .

arranguratsu iz ond kezkat ia . arranguratu da ad kezkatu . Zerbe t ek

a r rangura tz en du . (“Zerbai tek arranguratzen du”) .

arráno iz arránpa iz g ihar uzkurtze mingarr ia .

Azta l ian a r ranpa izan du . Arranpa l o tu zako . (“Azta lean arranpa izan du. Arranpa lotu za io”) .

arranyamendu & arrenyamendu i z anto lamendua , konponketa . Eldu den a s t eko in tuu a r r enyamendu iak. (“Heldu den asterako eg in d i tugu arranjamenduak”) . Ik . antolamendu .

arranyatu du ad antolatu , akomeatu. Bid ia a i du t e a r ranya tz en . (“Bidea ar i dute arranjatzen”) . Ik . antolatu .

arrapostu & arraposta iz erantzuna. Olako a r rapos tu tzar ba tzu ema i t en haur ek . Zuk ga ld e in e ta n ik eman ar rapos ta . (“Horre lako ar rapostu tzar batzuk emai ten haur ha iek. Zuk ga ldeg in eta n ik eman arraposta”) .

arráro adond bakan, gutx i tan . Yat sura t y oan g in en bo l ta ’a t ez , Hal t su ra t a r raro .

223

Eldu da? Ba , a r ra ro . (“Jatsurat joaten g inen bul ta batez , Hal t sura arraro. Heldu da? Ba i , ar raro”) .

arrás adond 1 . Osoki , guzt iz , zeharo . Arras sanya tua a txeman du t . (“Arras a ldatua a tzeman dut”) . 2 . Adierazten den ga ina ldearen gara iera berean. I l iak la r ru a r ra s p ikatu . (“I lea larru arras [ l ar ruaren gara ieran] moztu”) .

arrastatu da-du ad ge ld i tu . Eniz a r ras ta tz en a l . (“Ez na iz arrastatzen aha l”) .

arrastelu & arrestela iz eskuarea , nekazar ien lanabesa .

arraxin iz erre tx ina . arrazoinamendu iz arrazoiketa . arréba iz arr ibatu ad 1 . da ad . He ldu, i r i t s i . 2 .

za io ad . Gertatu . Etzako b e ra r i a r r iba tu . Arr iba tz en da . (“Ez za io berar i a rr ibatu . Arr ibatzen da”) .

arr imatu du ad antolatu , prestatu , moldatu . Ontsa a r r imatu ik [e txea] .

arróda & erróta iz gurpi la . arróltze i z arrautza . Arro l tz e ko ( l ) óka .

Arro l tz e t ó r ta . (Arrautza koloka . Arrautza torta) . Ñ Arró l tz e -mo l e ta : tor t i l la .

arróots iz harrabotsa ; zarata . arrópa iz soinekoa . Eztut a r r opa ’a t inen ,

ez . Prez i oko a r r opak pe t i a , ta doma ia da g e o fund i tz ia o la . (“Ez dut arropa bat eg inen, ez . Prez ioko arropak ba i t i ra , e ta domaia da gero funditzea horre la”) .

arrósa iz lore mota . • iz e ta izond gorr i tx i t ahu la .

arrosario i z kato l ikoen oto i tza . Ñ Arrosar ioa er rezatzeko erabi l tzen den sokatxo edo katetxo i tx i a leduna. Ñ Arrosar ioa errezatzen den e l izk izuna.

arrósin iz aharraus ia . Arros inka a i da . (“Aharraus ika ar i da”) .

arrúnt 1 . ad lag zeharo, guzt iz . Arrúnt zaár tu ia . Arrún t ga izki . (“Arrunt zahartua . Arrunt ga izk i”) . 2 . iz ond ohikoa . 3 . Nolakotasun apa lekoa. Oai p lü t o ko l o r ezkoak d i ra ta a r rún tak [mihiseak] . (“Ora in p lu tô t ko lorezkoak d ira eta ar runtak”) .

árta iz arreta , ardura . Eztu á r ta ik a r tz en . (“Ez du ar tar ik hartzen”) .

artátu du ad za indu. Haurrak on t sa a r ta tz en tu . Er i en a r ta tz en . (“Haurrak ontsa ar ta tzen d i tu . Er ien ar tatzen”) .

árte iz 1 . Tartea (denborazkoa) . Arte ’a t a txemaan dut zure ikus t ea ( t ) y i t eko . 2 . P izt iak harrapatzeko tresna . Árt ja ezar r ia ’u t . (“Artea ezarr ia dut”) . 3 . Er t ia .

artéki iz zerr i harag ia . Ik . vantrexa . artetan ad lag noizean behin, batzuetan.

art io ar te . Ikus a r t i o ! artó iz artzáin iz artzaingo iz ard iak za intzeko lanbidea . asaldadura i z asa ldatzea , asa ldatur ik

dagoenaren egoera . asaldatu da-du ad norba i ten barne

bare tasuna bat-batean hauts i . áska iz 1 . Aberee i janar ia jar tzen za ien

kutxa moduko ontz ia . 2 . Uhaska , aberee i edaten emateko ontz ia .

askáldu da-du ad gosa ldu. Askaldu n iz . (“Askaldu na iz”) . Ik . gosáldu .

askári iz gosar ia . Ik . gosári . askari te i z aska l tzea . Askar i t en :

aska l tzen, gosa l tzen. Askái t en g ía . (“Askar i ten gara”) .

askí adond nahiko. Aski g o iz ik . Aski t ok i pu l l i ta . (“Aski go iz ik . Aski tok i pol i ta”) .

–ASKI IZAN. da-du ad . Askí da . Aski duzu de i tz ea .

asko zenba tz z ehaz t g ( izenaren ezkerrean eta ‘ an i tz ’ ba ino kopuru ask i tx ik iagoa ad ierazteko) . Asko he rr i t an i t en d ía b ezpe rak. (“Asko herr i tan eg i ten d ira bezperak”) .

ásmo iz sena. aspáldi adond –ASPALDIKO iz l ag aspirina iz astáña iz astemea ( i ra in h i tz g isa ad i tu

dut) . asté iz astearte iz astelen iz asteondar & asteundar iz as teburua .

Ik . uiken . astezken iz as teazkena. ast í iz zerba i te tarako ematen, har tzen

edo izaten den denbora . Ik . aizína . astó iz astokeria iz ataal i z danborra . até iz ik . bórta . ateatu da-du ad atera . Ik . atéra . atel ier iz ( f r . a t e l i e r ) lanteg ia . atéra 1 . du ad (zerba i t ) dagoen tok i t ik

kanpo ezarr i , barnet ik kanpora eraman. 2 . da ad (norbai t ) i r ten. Ik . ateatu .

atérbe iz aterpea , eur i t ik beg iratzeko babes lekua .

atér i iz atértu du ad atórra iz a lkandora . Atorra -has : a torra

huts ik . atsálde i z arratsa ldea . Atsá lde on .

(“Arratsa lde on”) . atsáldeko iz arratsa ldeko askar ia . atse(g)in iz

224

–ATSEGIN HARTU. du ad . Atse in a r tu du , y in ba i ta l aguntza l e ba t . (“Atseg in har tu du , j in ba i ta laguntza i le bat”) .

atsó iz emakume zaharra . Atxo ad ierazkorra ere erabi l tzen da , “xaarra ba inan pul l i ta” ad ierazteko.

atsulutuki adond nahitaez . atún iz atx i n t e r j mina , ezustea , nahigabea

ad ierazteko hi tza . atxéman du ad 1 . Aurk i tu . Kis ta ba t

a txeman d io t e . (“Kiste bat a tzeman d iote”) . 2 . I rudi tu . Nik ong i a txema i t en du t . (“Nik ongi a tzematen dut”) . 3 . Ihes eg in dezakeena preso hartu ; p iz t iez , arra inez . . . mintzatuz, harrapatu . 4 . Norba i t , ezaguna izatea komeni ez za ion zerba i te tan edo gogoko ez duen egoera batean hartu .

atxíki 1 . za io ad i t sats i , erants i , he ldu. Biz ik i a tx ik i g in en med iku har i . Fami l ia aund i e tan d enak e l ga r r i a tx ik iak iza i t en d ia . (“Biz ik i a tx ik i g inen mediku har i . Fami l ia handietan denak e lkarr i a tx ik iak izaten d ira”) . 2 . du ad eduki , euts i , mantendu. Nigar ra ez in a tx ikiz . Gogoan a tx ik i . Amaren e r r e sp e tua b e t i a tx ik i tz en dut e . (“Negarra ez in atx ik iz . Gogoan atx ik i . Amaren errespetua bet i a tx ik i tzen dute”) .

atxíki 2 . iz atx iki t t ip ia : joko garbia , p i lota joko bat . Atxiki hand ia : x is tera , p i lota joko bat .

atzár iz ahar ia . atzárr i da-du ad esnatu . atzó ad lag aun iz haguna; aparra , berezk. ahoar i

dar iona . Auna dar ian e ok i z en . (“Haguna dar ian egoki zen”) .

aúr iz ahurrean edo ahurraz har da i tekeen kopurua . Aúr ba t ga tz . (“Ahur bat gatz”) . Ik . aurtara .

aurdíki & ardíki du ad aurt ik i , jaurt ik i . aurríde iz haurr idea ; senidea . aurtara iz Ik . aúr . aurtén adond ausárki adond ugar i . Tipu la eman ausark i .

(“Tipula eman ausark i”) . ausartzia i z ausardia . Ausar tz ia

ha r tuko ’u t zue e tx ea t y i t eko . (“Ausartz ia har tuko dut zure e txerat j i teko”) .

ausíki & asíki 1 . du ad hozka eg in. Zakurrak aus ik i du . (“Zakurrak aus ik i du”) .

ausíki & asíki 2 . iz hozkada. auzapez iz a lkatea . Ik . méra . auzapezgo i z a lkatetza , auzapezaren

kargua . auzí iz epa i le batek erabaki behar duen

arazo eztabaidatua . Auzi ba t ian b i par t e bad ia . (“Auzi batean bi par te badira”) . Ñ Edoze in arazo edo ja rdun

eztabaidagarr i . Be t i auz i tan d ia ! (“Bet i auz i tan d ira !” ) .

auzó iz axo iz harag i e ta p iper f r i j i tuz

pres tatzen den janar ia . axuant iz auzapezaren laguntza i lea ,

a lka te ordea , sa i l baten ga ineko z inegotzi arduraduna.

axuántza iz asegurua . ayóz ad io . Errazu ayóz . (“Errazu ad io”) . aza iz azál iz azántz iz harrabotsa . azéri iz aziéta iz platera . azkár iz ond indartsua , b izkorra , sendoa. Ñ adond . Bet i azkar e g onen da .

azkárki adond f ink i , sendo, kemenez. azkén o rd . e ta iz . azpí iz i z terra . Urde azp iak sa ldu . azpíki i z abereen iz terreko oke la . azpi ldura iz barrena. Azpi l dura har tu . aztál iz 1 . Orkat i l a t ik be launera doan

zango zat ia , berezk. a tzeko a lde mamitsua . 2 . (Zapata ) takoia . Zape ta az ta l a . (“Zapata azta la”) .

aztapar i z atzaparra . Gatuia in az taparrak . (“Katuaren atzaparrak”) .

b

ba 1 . Bada juntaga i lua . 2 . Bai

ad iz lagunaren laburketa . Nik e r e ba . (“Nik ere ba i”) .

ba[z]ár iz borde la . Ze ba[z]a r ra ! (“Zer bazarra [nahastea]”) .

baatxuri iz baratxur ia . baátze iz baratzea . baatzekari iz barazkia . baazuza iz tx ingorra . bába iz 1 .Baratze landare lekaduna,

ur terokoa , haz iak babarrunaren antzekoak ba ina handiagoak e ta zapa lak d i tuena . 2 . Larruaza lean, berezk. o in edo eskuetan sortzen den handi tu urtsua . Ik pintz .

bafáda iz ahokada. bafadaka adond ahokadaka. Bafadaka

e r r e . (“Bufadaka erre”) . bagón i z ( t reneko) bagoia . bahé iz Ba ia i lk i zen l enau . (“Bahea

ib i lk i zen lehenago”) . baiétz bainan & beinan j un t 1 . E lkartzen

d i tuen b i esa ld ien ar tean ezarr i r ik bion ar teko nolaba i teko kontrakotasuna

225

ad ierazten du. 2 . (E lkartzen d i tuen bi esa ld ien ar tean, ba ina ezkerrekoa ezezkoa denean) . Ba iz ik . Ez ene tza t , b e inan amar en tza t .

baino & beino j un t baitezpada adond nahi taez, ez inbestean.

Ezta txarra ba i t ezpada . (“Ez da txarra ba i tezpada”) .

–BAITEZPADAKO. i z la g . Nahitaezko, ez inbesteko. Bai t ezpadako gauza .

baizik eta & beizik eta (perpaus konplet ibo baten sarrera g isa ) . Yin tz en g o iz ik , ba iz ik e t a bazue la ze rna i gauza e g i t eko . (“J in zen goiz ik , ba iz ik e ta bazue la zernahi gauza eg i teko”) .

bakán adond ur r i , gutx i tan. Bakán e ldu da . (“Bakan he ldu da”) .

bakántza iz p l ( f r . va canc e ) . Oporra . Bakantz e tan d ia . (“Bakantzetan dira”) . Ik . konže .

bakár iz ond 1 . Berdin ik , k ider ik edo lagunik ez duena. Ni ne ska bakarra n i tz en , don enu in f ami l ia an i tz ik . (“Ni neska bakarra n intzen, donc ez nuen fami l ia ani tz ik”) . 2 . Bakoi tza . B i p eza ba i tu , ho i tabo s t me t r e kar r ekua bakarra . Eztaki t zomat t i en , l au a la s e i o e ganbara bakar r ian . (“Bi peza bad itu , hogei ta bost metro karrekoa bakarra . Ez daki t zenbat d iren , lau a la se i ohe ganbara bakarrean”) . 3 . (P l . ) Bakanak. Ior r i z iuz t en Af r ikaat e t a ho la , emen tz i en s e o ra bakar rak . Ezautzen tu t zome i t bakar , b e inan gu t i . (“Igorr i z i tuzten Afr ikara eta horre la , hemen z i ren serora bakarrak. Ezagutzen d i tut zenba i t bakar , ba ina gutx i” ) .

bakarrik adond báke iz bakótx iz ond bakoitza . bal iz dantza ; dantza ld ia . Ez(g/k) inuen

p e rmi s i one ik yua i t eko ba l ea t . (“Ez genuen permis ioner ik joateko ba lera t”) .

balakatu du ad los intxatu . Ik . lausengatu .

balantzatu du ad ku lunkatu . balantzuar i z zabua ( fr . ba lanço i r e ) . balentr ia iz ausard ia edo adore handiko

eg i tea (kontrako adie ran ere erabi l tzen da , i roniaz) . A ze ba l en t r ia in du ina ! (“A zer ba lentr ia eg in duena!” ) .

baliatu ad 1 . za io ad . Inor i zerba i t edo norba i t ba l iagarr i ger ta tu . Aurrak usu izan ba in in tu in , b ea r r ik ama ba l ia tu zau tan . (“Haurrak usu izan ba in i tuen, beharr ik ama ba l ia tu z i tza idan”) . 2 . (“-z”) . da ad . Zerba i te tarako bide beza la (zerba i t edo norba i t ) erab i l i . Ederk i ba l ia tz en da auzo ho i taz ! Aurr ez ba l ia tz en d i ra . (“Ederk i ba l ia tzen da auzo hor ie taz ! Haurrez ba l ia tzen d ira”) .

du ad . Erabi l i . Ber tza l en ba l ia tz en tz en suan e sn ia in e go s t eko . Ba l ia tz en du an i tz a r t o a rd i en tza t . (“Pertza lehen ba l ia tzen zen suan esnearen egosteko. Ba l ia tzen dugu ani tz ar to ard ientzat”) .

bal io izan du ad ba l ioduna izan, erag ingarr i tasuna izan. Eztu ba l i o po r txatz ia . (“Ez du ba l io bortxatzea”) .

balios izond bal iotsua . bal íza iz ( f r . va l i s e ) . Maleta . balón i z 1 . P i lota handia , ha inbat

k i role tan erab i l tzen dena . Balon ian a i z iz t e? (“Baloian (ba lo ika) ar i zarete?”) . 2 . Airea ba ino ar inagoa den gas batez (h idrogenoz, he l ioz) beter iko a ireontz ia , a tmosferan berez gora da i tekeena.

bána banatz banána iz platanoa. bánda iz musikar ien ta ldea . bandéra iz bánka iz bankua; eser leku luzea . báno iz ond funts ik gabea . Gizon bánwa.

(“Gizon banoa”) . banoki adond funts ik gabe; a l ferr ik . bárda adond bar t . barkamendu iz barkamena. barkátu du ad barna 1 . i zond . Sakona. Zilo ba rna ’a t .

(“Zulo barna bat” . ) 2 . Barnera , barrura . Barnaxau sa r tu . (“Barnaxeago sar tu”) .

- (e )n BARNA. -n bar r ena . barnatasun i z sakontasuna. barne 1 . i z . Barrua . Barne k i l ika . Eztu t

b iz ik i yan g oo , ba rn iak ez tau t ga l da tzen . (“Barne k i l ika [de l ikatua] . Ez dut b iz ik i jan gogo, barneak ez d i t ga ldetzen [eskatzen]”) . Ñ Ge la . Barne aund i ba t . (“Barne handi bat”) . Ñ (Leku kasu atz izkiez , s ingu larrean) . Haren barneko be r r i na i nuke yak in . Sar tz i t e ba rne ra t . (“Haren barneko berr i nahi nuke jak in . Sar za i tez barnera”) . Barneko mina : minbiz ia . Barneko i lundura : es tomakaz mintzatuz , t r i s tura . Ñ Denbora , u r t e . . . l abur r ik barne : denbora , ur te . . . gutx i barru . 2 . Adierazten den gauza ere ba i . (Dagokion izenaren ondot ik) . Aur guz iak y in d ia , t t i p i ena barne . (“Haur guzt iak j in d ira , tx ik iena barne”) . 3 . Luzeko jokoan, eremu berez i bat . Pi l o ta haa t yohan bada barne da . (“Pi lota hara badoa barne da”) .

barránda iz ze lata . Barrandan e ok i z en . (“Barrandan egoki zen”) .

barrandatu du ad ze la tatu . barreatu da-du ad 1 . Barre ia tu ; zabaldu,

hedatu . Be la r ra bar r ea tuz . (“Be larra barre ia tuz”) . 2 . Deseg in. Oréna

226

bar rea tu . (“Orena [ordular ia ] barre ia tu”) .

barróki iz uku i lua . Ik . estálu . barúr iz baraua ; janar ir ik ez hartzea ,

edo janar i gutx i hartzea , berezk . El izaren ag induz. Barúr e g in . Barúr e ta mehé . (“Barur eg in . Barur e ta mehe”) .

bása iz ond basat ia . Gatu basa . Urde ba sa . (“Katu basa . Urde basa”) . Ñ Zakarra . Haize basa . (“Haize basa”) .

basakurte i z abereak gordetzeko esparru hes i tu eta saba i r ik gabea , korta . Oiloak , ahá t iak e ta o ik guz iak basakur t ian e ok i d ia . (“Oi loak, ahateak eta hor iek guziak basakur tean egoki d ira”) . (Fr . bas s e - c our ) .

báso iz edontz ia . básta iz as toar i e ta k idekoe i , zama

garra iatzeko ezartzen za ien tresna . Ñ Bás tan : i lbanean.

bat zenbtz bat-batian bat -batean. Ik . bet-betan . bateria iz bátto ba t -en tx ik igarr ia . baxéra i z j a teko eta janar iak

mahairatzeko erabi l tzen den plater e ta ontzi multzoa . Baxera ga rb i tz ekoa .

baxeratei iz baxerateg ia ; baxera eg i teko aska .

bazín iz egosteko erabi l tzen den ontz ia . Bazin ba t u r . (“Bazin bat ur”) .

bazkáldu da-du ad bazkári iz baztér iz be(h)a adond (“Zerba i t i” ) . Begira , ad i . ÑZerba i t en b eha e g on : zerba i ten beg ira , za in egon.

be(h)aka adond beha. Beáka e oki n in tz en . (“Behaka egoki n intzen”) .

be(h)áko iz beg irada . be(h)ar du ad Ñ izond . Suh i b eá r ra : suh ia

izango dena. Andre b eá r ra . (“Suhi beharra . Andre beharra”) .

be(h)ar ordu i z premia , estua ld ia . Xir io ba t emanen du t zu in b ea r ro rdu guz i en tza t . Be (h )a r o rduan: behar den unean; beharra denean. Bear o rduan baaki t ho r izanen tz i e l a . (“Behar orduan badaki t hor izanen zare la”) .

be(h)árrik adond zor ionez . be(h)átu d io ad beg iratu , so eg in. be(h)erapen i z ( i larg i ) behera ld ia ,

i lbehera . be(h)ére iz behea , behea ldea . (Batez

ere kasu a tz izkiez) . Behé r eko p l aza . Beé re t ik ga ine ra ino . (“Behereko plaza . Behere t ik ga inera ino”) .

be(r)énaz adond berez . beárri iz be larr ia . bedéra bana tz bana . Ukanen duzue

b edé ra . (“Ukanen duzue bedera”) .

bederazka adond banaka. Bede razka sa r tz en g in en . (“Bederazka sar tzen g inen”) .

begi iz –BEGI KOLPE, UKALDI . Begira ld ia .

Beg i ko lp e ba t eman. bei & behi iz beine adond Ik . sekulan . béiti ad lag behera , beherantz . Goi t i t a

b e i t i . (“Goit i e ta behe i t i”) . –BEITI ARI. Eri haund i da , b e i t i a i da .

(“Er i handi da , behe i t i ar i da [makal tzen ar i da ]”) .

béitiko iz beherakoa. beiti tu da-du ad beheratu . beizein iz behi az iendak za intzen

d i tuen per tsona . Be iz e in - e ta e ok i z e l a ik . (“Behiza in-eta egoki ze lar ik”) .

bekúntza iz bekozkoa. Bekuntza b e l tza . belár iz beláun iz beldúr iz beldurkor iz ond be ldur t ia . bel tz iz ond bel tzuria iz be lztasuna (egura ld i txarra

datorrenean erab i l tzen da) . Nolako b e l tzur ia !

benedikatu du ad 1 . Bede inkatu . 2 . Eras ia tu , l a rder ia tu . Izak, izak or i , amak bene ikatuko hu ! (“Egin ezak , eg in ezak hor i , amak benedikatuko hau!”) .

bénta & béntta i z herr ib i lduetat ik a t dagoen ostatua .

ber 1 . Bakarr ik . Bera b iz i da . Uai ez duz t e kentzen g e i o ha r iak [ebakuntza baten ondoren] , be rak sunt s i tz en d i ra . (“Bera b iz i da . Ora in ez d i tuzte kentzen gehiago har iak, berak sunts i tzen d ira”) . 2 . i zond . Bera , berbera .

ber 2 . ( -En a tz izk ia har tu duen ad izk i baten ondo-ondoan, ba ld intza ad ieraz iz ) . Eztaki t nun d en g izona , b e inan a t s e tan e l du den b e r i gua l tzau t . (“Ez daki t non den g izona , ba ina arratsetan he ldu den ber igua l za i t”) .

ber(e)ala adond seg i tuan. Beréa la a sa lda tz en da . (“Berehala asa ldatzen da”) . Ik. segídan .

béra . 1 . e rak . Lehen nolaba i t a ipatu den izenaz ar i gare la ad ierazteko erabi l tzen den erakus lea . Gauza b e ra da . 2 . (Leku-denborazko kasuak be r ean ‘ber tan ’ , be r eko ‘bertako’ , be r e t ik ‘ber ta t ik ’ , be r e ra ‘bertara ’ . . . Dagokion izen s intagmaren ondo-ondot ik , e ta hark har tzen duen dekl inabide a tz izki bera har tuz, indargarr i edo zehazgarr i g isa . Haat be r ea t . Hand ik be r e t ik . (“Harat bererat . Handik beret ik”) . 3 . ( Izenorda in g i sa) . Berak ikus iko du . 4 . i zond . Bakarra . Hiru ze r ho i ek ba t b e ra

227

d i ra . Ñ Bakarr ik . Bera b iz i da . (“Bakarr ik biz i da”) .

beránkor i zond berandukoa, berant iarra . beránt & beánt adond berandu. beránxko adond berandu samar . berdín izond e ta adond berdúra iz l andarea . Pes tab e r r iz b e rdúra

i t en da . (“Bestaberr iz berdura eg i ten da”) .

berduratu da-du ad hedatu , barre ia tu . Alde guz i e taa t b e rdura tu d ia . (“Alde guzt ie tara berduratu d ira”) .

bereala adond Ik . segidan . beregain adond e ta pred bere iz ; bere

kontura , inoren mende egon gabe . Berega in ya r r ia da . (“Berega in jarr ia da”) .

beréx 1 . adond . Bere iz ; bere iz ir ik . Akor t e ta b e r éx . (“Akort eta bere iz”) . 2 . iz ond . Bere iz ir ik dagoena . Peza be éx ba t . (“Peza bere iz bat”) .

berína iz beira . Ñ Le ihoko kr is ta la . bermátu da-du ad zerba i t edo norba i t ,

beste zerba i tek eusten dio la jarr i . bermizela i z f ideoa. ( f r . ve rmi c e l l e ) .

Bermiz e la zopa . bero iz e ta iz ond –BERO ARI. Bero eg in . (Adizk ia

h i rugarren per tsona s ingu larrean) . Bero a r i da , a r i du .

–BERO IZAN. Bero eg in. (Adizk ia h i rugarren per tsona s ingu larrean) . Bero da eun . (“Bero da egun”) .

beroarazi du ad berotu. beróki iz babesa ; a terpea . Naio ’u t

b e rók ian a tx ik i e txean . Eztu la badu , b e rok ia bea r du . (“Nahiago dut berokian a tx ik i e txean. Eztu la badu, berokia behar du”) .

berrí iz ond e ta iz berriketari i z 1 . Berr iemai lea . 2 .

Berr ike tan ja rduten duena. berr íki adond due la denbora gutx i . berríkitan adond berr ik i . berrí tu du ad berrí tz adond beste behin , b igarrenez . bérro iz 1 . Sas ia . Sas i t ik be r ro ra :

txarre t ik okerragora . 2 . Hes ia . bértsu iz ond beretsua . bertz iz pertza ; egosteko-eta erabi l tzen

den ontzia . bertzálde & bestálde 1 . Leku atz izkiez

s ingularrean, be s t e a l d e - ren laburketa g i sa . 2 . Delakoa a lde batera utz ir ik ; de lakoaz ga inera .

bértze & béste –BERTZE ORDUZ & BESTE ORDUZ.

Lehenagoko beste batean. bertzéla(z) l ok beste la Ik . bertzénaz &

besténaz . bertzénaz & besténaz l ok beste la . Ik .

bertzéla(z) .

besó iz besoazpi iz besapea . Emazte txar o i

b e s oazp ian y oan dezakek . (“Emazte txar hor i beso azpian joan [eraman] dezakek”) .

béste . Ik . bértze . besténaz l ok beste la . bétan batean, batera . bet-betan bat -batean. Bet -b e tan kexa tu

zau t . (“Bat-batean kexatu za i t”) . Ik . bat-batian .

beté da-du ad beterráu & beterraba iz e rremolatxa . beti adond 1 . Denbora orotan; denbora

hedadura jak in bateko une guzt ie tan , edo kontuan har tzen d iren a ld i guzt ie tan. 2 . Ora indik ere . Geo b e t i bada sur t sa ba t , ta na i du t enek eda t en du t e u r a r ta ik . Len e sp eantxe tan n in tz e la ik -e ta b e t i e r r e inak azkar n in tuen . (“Gero bet i bada surtsa bat , e ta nahi dutenek edaten dute ur hartar ik . Lehen esperantzetan n intze lar ik-eta bet i e r ra inak azkar ni tuen”) .

–BETI TA . . . -AGO. Gero e ta . . . -ago. Bet i t a ed e r r o . (“Bet i e ta ederrago”) .

–BETITIK. Bet idanik . betíkotz adond be t iko. bettér iz bere t terra ; meza mut i la . bettór iz bekatxoa, betaza laren er tzean

sortzen den p ikorta . bez j un t beraz . bezpera iz 1 . Aipatzen den egunaren

aurreko eguna. 2 . Pl . Se igarren otoi tz ordua, i lunabarrean esaten dena.

beztí Ñ BEZTI ( IZAN, IBILI . . . ) . Jantz i ta . Be l tz ez bez t i g in en . (“Be ltzez bezt i g inen”) .

beztimen iz bezt imenda; j antz ia . beztí tu da-du ad jantz i . bi(h)úrtu da-du ad 1 . du ad . Bihurr i tu .

2 . da-du ad . Zerba i t , norabidea a ldatuz, noraba i t zuzendu.

bía & bíga i z o rd b i i zenorda ina . Bat edo b ia . (“Bat edo b iga”) .

biámun iz b iharamuna. –BIAMUNAU. Biharamunagoa;

b iharamunaren ondoko eguna . Biámonau ian y in tzu ian e txea t . (“Biharamunagoan j in zuan e txerat”) .

biár adond bihar . bíba gora (norba i t edo zerba i t

goratzeko esaten da) . Biba zu ! bi-biak b iak bakarr ik ; b iok bakarr ik . bibl ia iz bide iz bide yunta i z zenbait b ide e lkar tzen

d iren gunea. bidekurutze i z bidegurutzea ; zenbai t

b ide gurutzatzen d iren gunea . bidón iz b idoia . Bidóna . (“Bidoia”) . biera iz garagardoa ( fr . b i è r e ) .

228

bihí iz a lea (adiera guzt ie tan) . Arto b ih ía Ñ Denak komi ta tu g in tu in , b ih i ba t e tz en y in . Bih i r ik ez ta g e iau . (“Denak gonbidatu genituen, b ih i bat ez zen j in . Bih i r ik ez da gehiago”) .

bihítu du ad bih iak burut ik bere iz i , a le tu . Artoa b ih í tu . (“Artoa b ih í tu”) .

bikário iz bíla pos tp Ik. xéka (1) . bilákatu da-du ad bihurtu . bi ldóts i z bildú da-du ad . 1 . du ad . Sakabanatur ik

zeudenak hurbi ldu edo multzotu . Artoak b i l du tuz t e . Pata ta uz ta i la -a go r r i l an b i l tz en da . (“Artoak b i ldu d i tuzte . Patata uzta i la -agorr i lan b i l tzen da”) . Ñ (B i l tze tokia ad ierazten de la) . Zerba i t noraba i t (edo nonbait ) b i ldu . Uzta i tza t b i l tz en d i ra d enak o lako pe s t aburü i e t an . (“Uztar i tzerat b i l tzen d ira denak horre lako bestaburuetan”) . Ñ P i la tu . Boz gut i b i l du dut e . (“Boz gutx i b i ldu dute”) . Ñ (Norba i tek) besteren gogoa bereganatu . Emazteak e tzuen sa ldu na i , ba inan g izonak b i l du du . Enuzu b i l duko . (“Emazteak ez zuen sa ldu nahi , ba ina g izonak b i ldu du. Ez nauzu b i lduko” . ) Ñ Eskuratu . Oai e sko la tz en d ia o go i u r t e a r t e t a g e o o f i z io ba t b i l tz en du t e . (“Ora in eskolatzen d ira hoge i ur te ar te e ta gero of iz io bat bi l tzen dute”) . Ñ (Kalteren bat ) har tu , (ezbehar bat ) pa ira tu . Mafrund ia b i l du . Ko lpeak b i l du . Hani tz y end e pa sa tz en ba i ta , e r ra i t en dut e mikrobak b i l tz en d i e l a [ iger i lekuan] . (“Mafrundia b i ldu. Kolpeak b i ldu. Anitz jende pasatzen ba i ta , erra ten dute mikrobioak b i l tzen d ire la”) . 2 . da ad . Ha inbat lagun, zerba i tez h i tz eg i teko, zerba i t ospatzeko. . . toki jak in batera joan. Egube r r iz b i l tz en g i ra . Gu Uzta i tz ek in bag i ra bo r tz e r r i , e ta bo r tz e r r iak Larro son b i l du d i ra aur t en [mezatan] . (“Gu Uztar i tzerekin bagara bortz herr i , e ta bortz herr iak Larresoron b i ldu d i ra aurten”) . 3 . du ad . Zerba i t es ta l i , paperez, ehunen batez. . . inguratuz . 4 . Tolestu , to les tuz batu . Hegoak b i l du .Ukumi loa b i ldu . (“Hegoak b i ldu. Ukabi la b i ldu”) .

bilkúra iz b i lera . Ik . reunione . bílo iz i l ea , berez ik i gorputzekoa. bil tzár i z biótz i z biotzmin iz nahigabea, a tsekabea . bioztérra iz jan ondoren batzuetan

sent i tzen den urda i leko ondoeza ; b ihotzerrea .

bipér iz p iperra . Bipe r ex t ia . (“Piper ezt ia”) .

biperrada i z p iper f r i j i tuz presta tzen den janar ia .

bipí iz p ip ia ; s i t sa . Bip iak yoa . (“Pip iak joa”) .

bipí l iz ond besteengan be ldurra edo beg irunea sorrarazten duena . Emazt e b ip í l a e ta é rn ja . (“Emazte b ip i la e ta ernea”) .

biranazka adond b inaka . birbíra iz p ixka . Gatz b i rb í ra ’a t . (“Gatz

b irb ira bat”) . bir íbi l iz ond Ik . errónda . bir í tx i iz ond b ik ia . birr ínbi l i -barránbala adond zarata

handiaren onomatopeia . Ñ iz za laparta , burrunba.

bis(e)an bis aurrez aurre . Bisan b i s e r ran d i o . (“Bisean bis erran d io”) .

bisáia iz beg i tar tea ( fr . v i sag e ) . bisí ta iz bitxi izond ohikoa ez dena , ohiko

gauzetat ik at dagoena. bitxiki adond b i tx i tasunez; b i tx iker iaz . bixkótx iz opi la . bizi iz bizi-bizia adond b iz i tasunez ,

l as ter tasunez . Eldu da b iz i -b iz ia . (“Heldu da b iz i -b iz ia”) .

biziki adond asko, oso. Biz iki ed e r ra . Neguan ez tu b iz ik i e l u rr ik i t en emen . (“Biz ik i ederra . Neguan ez du b iz ik i e lurr ik eg i ten hemen”) .

bizikleta iz bizírik adond bokéta iz l ix iba . bol iz kat i lua . ( f r . bo l ) . bolányer iz ok ina . ( f r . bou lang e r ) . bolanyeria i z ok indeg ia . ( f r .

bou lange r i e ) . bólta iz denbora b i tar tea , gehienetan

laburra . Badu bó l ta ’a t min du i l a b e l aune t ik . Utz i bó l t a ’a t . (“Badu bulta bat min due la be launet ik . Utz i bu l ta bat”) .

boltara iz kat i lukada . Bol ta ra ’a t i r in . (“Boltara bat i r in”) .

bóltsa iz zorroa . bon i n t e r j “Ongi da”-ren ba l ioko

inter jekz ioa . bonbón iz gozokia . bonét iz txape la . borondate iz bórta iz a tea . Ik . até . bortz & bost zenba tz zehaz t bóska iz og i puska bust ia , zopa . bóta iz botá(tu) du ad 1 . Bota . 2 . P i lotan, sakea

igorr i . bóte iz p i lotan, sakea . botí(g)a iz 1 . Lehen, denda. 2 .

Nahastea . Ze bo t ia ! botí la iz

229

botóin i z 1 . Ata l tx ik ia e ta gehienetan b i r ib i la , jantz ie tan, apa ingarr i edo lotura g isa josten dena 2 . Tx i rr inetan e ta , sakatzen den zat i b i r ib i la . Botó ina zapa . (“Botoia zapa [ezazu]”) . 3 . P ikorra . ( f r . bout on ) .

boz iz 1 . Ahotsa . 2 . Botoa . Bóza eman . (“Boza eman”) . Ñ Pl . Bozketa . Bozak .

brána iz tx i lar ra . Yas -b rana . (“Jats-brana [ tx i larrezko erratza ]”) .

brása iz tx ingarra . brau bat -bateko ekintzaren, kolpe

hotsaren. . . onomatope ia . • ( Izenondo g isa) . Gizon b raua .

brebéta iz Frantz iako lehen mai lako ikasketen ag ir ia . ( f r . bre ve t ) .

bréntsa i z bere b i zat i ren ar tean ha inbat gauza sakatzeko prestatua dagoen tresna ; prentsa . Mahat sar i yu sa kentz eko b rén t san . (“Mahatsar i jusa kentzeko prentsan”) . Ñ Brent san ezarr i : zerba i t ure tan jar r i , bera tzen.

bríka iz adre i lua . ( f r . br ique ) . brikét iz metxeroa . ( f r . br ique t ) . briu-brau adond l as ter tasunez . bríxtan adond bat-batean. Br íx tan a t ea tu

da . (“Br ixtan a tera tu da”) . brodéria iz brodatzea ; brodatua . buáme iz i j i toa . bufáko i z ufakoa. Haize bu fákoa . Ik .

ufáko . bufátu du ad ufatu . Ufa zak ba l on ian ,

han tuko ’uk . (“Ufa ezak ba loian [g loboan] , hantuko duk”) . Ik . ufátu .

bukét iz ( lore ) sor ta . ( f r . bouque t ) . búla iz es fera formako gauzakia ; bola .

( f r . boule ) . bulár iz bulégo iz bulúnba iz a rd iak lepoan daraman

z intzarr ia . buluzgorri adond lar ru gorr i tan. bulúzi 1 . da-du ad . Norba i t edo zerba i t ,

edo nork bere burua, b i luz ik utz i . 2 . i z ond . (Bulúz i ad i tzaren era burutua) . B i luz ik dagoena.

bulúzik adond inolako jantz i , esta lk i , hornidura edo apa ingarr i r ik gabe . Erd i bu lúz ik . (“Erd i b i luz ik”) .

burdína iz búrra iz gur ina ( fr . beurr e ) . burráso iz p l . Gurasoak. Ik . aitama . burrúnba i z 1 . Er leek eta , hegan

eg i tean, sortzen duten hotsa . Lizto r rak e g i t en du burrunba ’a t . (“Liz torrak eg i ten du burrunba bat”) . 2 . Zarata handia . Kamiunen bur rúnba . (“Kamioien burrunba”) .

burruntzali iz burrústan adond borborka beza la ; ugar i .

Burrús tan e l du z en ura mend i t ik . Kanpo t i e r rak bur rús tan e ldu d ia .

(“Burrustan he ldu zen hura mendit ik . Kanpot iarrak burrustan he ldu d ira”) .

burtxúra i z zorabioa . burú iz –(Bere . . . ) BURU. (Bere . . . ) kabuz.

Utzazu be r e buru . (“Utz ezazu bere buru”) .

– - ( r )en BURUAN. Lau ur t e r en buruan: l au urte igaroz gero. Denboran buru ian y in (haur bat ) .

– - ( r )en BURUKO. - ( r )en buruan. burúi l iz i ra i l a . bururatu du ad bukatu. busti da-du ad e ta iz ond buúrdi iz bururd ia ; ohean, burua bertan

jar tzeko ip intzen den zaku moduko ata l zapa l e ta b iguna.

buxér iz harak ina . ( f r . bou ch e r ) . buxéria iz harateg ia . ( f r . bouche r i e ) . buxóin iz 1 . Buxona; tapoia . ( f r .

bouchon ) . Buxóina eman . (“Buxona eman”) . 2 . Kortxoa. Buxoin ezko zo la .

buxóindatu du ad buxondatu ; (ardoa edo) bote i la tapatuetan gorde. Arno buxo inda tu ia . (“Ardo buxondatua”) .

buztán iz buztándu da ad hozi tu , haz ia ernatu .

Tipula buz tandu iak . (“Tipula buztanduak”) .

d

da(b)ántal i z dabanta la ; manta la . Ik .

taul ier . Nik daán ta l b e l tza i i l i izan du t e sko lan . Daánta l a i tz ín ekwa . (“Nik dabanta l be l tza ib i l i i zan dut eskolan. Dabanta l a i tz inekoa”) .

daldára iz dardara . Gue xakurra o r tz ia bade la ik da ldaran p lanta tz en da . (“Gure zakurra ortz ia [eka i tza ] bade lar ik da ldaran jar tzen da”) .

damúrik adond tamalez , zor i txarrez . dantísta iz dent is ta . dántza iz Ik . yántza . dardarikatu du ad dardar erag in .

Dardar ikatz en tu haurrak. (“Dardar ikatzen d i tu haurrak”) .

debalde(tan) adond a l fer r ik . Ik . alferretan, ezdeusentzat .

debekatu du ad eragotz i , berezk. legez edo ag induz.

debéku & deéku i z debekatzea ; debekatutako gauza . Ñ Eragozpena , t raba . (Mintzo ) deb eku ia du : tote la da . Ik . dúda .

230

debís iz aurrekontua ( fr . dev i s ) . Debísa ga lda in g inu in l e en ik . (“Debisa ga ldeg in genuen lehenik”) .

debozione iz debozioa . debrientxo i n t e r j deabru ! - ren leungarr ia .

(Haurre i esaten za ie) . debru iz deabrua . Debrüen f i gu ra !

(“Deabruen f igura !”) . debruiant iz ond moldaerraza ( f r .

débrou i l l a rd ) . Debru ianta da b iz ik i . debrukeria i z deabruker ia ; b ihurr iker ia .

Ze d eb ruke r ia ! debuar iz p l ( f r . devo i r ) eskolan

etxerako bida l tzen d i tuzten lanak. defendatu da-du ad defendi tu . degre iz gradua ( fr . deg r é ) . deia & deya ad lag j adanik , ja ( f r . dé jà ) . déitu du ad . 1 . Ik . apelatu . Dei tz en

banuzu ema in da tzu t e r r epos ta . De i nezazu sa r r i edo b ia r . (“Deitzen banauzu emanen d izut ar rapostua [erantzuna] . Dei nazazu sarr i edo b ihar”) . 2 . Delako izena izan; norba i t i edo zerba i t i ha lako izena eman. Zaldár j a d e i tz en da o i . Ho i da de i tz en “pou l e t basqua i s e” . (“Zalda lea de i tzen da hor i . Hor i da de i tzen pou l e t basqua i s e”) .

deitúra iz fami l ia izena . Yende abe ra t s ek zut en bakarr ik b i d e i t u ra . (“Jende aberatsek zuten bakarr ik b i de i tura”) .

del iberatu da-du ad e rabak i . Del ib e ra tu duu yua i t ia I ra t i ra t . (“Del iberatu dugu joatea Irat i ra”) .

del ibero iz erabakia . Ik . dezizione . demenažamendu iz etxe a ldaketa .

Auztuian in du demenažamendu ia (“Abuztuan eg in dugu demenažamendua”) . Ik . álda .

demúntre demontre ; harr idura , haserrea . . . ad ierazteko hi tza . Nun demunt r e t ik e l du z ia? Ze demunt r e ! (“Non demontret ik he ldu zara? Zer demontre !”) .

déna zenb tz denbora iz 1 . Gauzak gerta tzen e ta

izak iak a ldatzen d iren b i tar te mugagabea . Denbora in bur ian y ina [b igarren haurra ] . Denbora a i s i o pasa tz en du t e e l ga r r ek in d i e l a ik . (“Denboraren buruan j ina . Denbora a iseago pasatzen dute e lkarrek in d i re lar ik”) . Ñ Ast ia . Denbora eskasa . (“Denbora eskasa [as t i fa l ta ]” ) . Ñ Gara ia , sasoia . Gure aur d enboran . Ger l a d enboran e r r e fux ia tua . Ame ike taa t y oan tz i enak denboran . (“Gure haur denboran. Ger la denboran errefux iatua . Amer iketara joan z irenak denboran”) . 2 . Egura ld ia . Denbora g oxa tu da ua i . B iz ik i d enboa txar ra zen emen . (“Denbora goxatu da ora in . B iz ik i denbora txarra zen hemen”) .

dénda iz jos tunaren lanteg ia .

dendári iz jos lea . desagertu da ad desbistatu da-du ad i txuratxartu ,

i t sustu . Meatu ia z en , d e sb i s ta tu ia . Sagar d e sb i s ta tu ba tzu . (“Mehetua zen, desbistatua . Sagar desbistatu batzuk”) .

desgustatu da ad . Ik . goainditu . desgústu iz nahigabea. desín iz dese ina ; marrazkia . Aurrek

mai t e ’ u t e d e s in en i t ia . (“Haurrek mai te dute dese inen eg i tea”) . ( f r . de s s in ) .

desinatu du ad dese inatu ; marraztu . desira iz nahia . deskántsatu da-du ad lasa i tu ,

l ar r i tasuna edo kezka ga ldu edo kendu. deskántsu i z sosegua, lasa i tasuna. Ñ

Deskant su ian : lasa i . Eon tz i t e d e skant su ian . (“Egon za i tez deskantsuan”) .

desmártxa i z ( f r . démarch e ) t ramitea . Ameike ta t yua i t eko de smar tx en i t en a i z en . (“Ameriketarat joateko desmartxen eg i ten ar i zen”) .

desmasia i z ka l te handia , hondamendia . Haize hor r ek a l ima l eko d e smas iak in tu . Ze d e smas iak ! (“Haize horrek a l imaleko desmas iak eg in d i tu . Ze desmasiak !”) .

despéndio iz gas tua , xahupena . despít iz erde inua . Desp i taz in du o r i :

erde inuz. deus i zo rd e t a iz ezer . Enuin d eus e na i .

Deus gu t i . (“Ez nuen deus ere nahi . Deus gutx i”) . Ik . yeus .

–DEUS ERE. –DEUS GUTI. –DEUSIK. Eztut d eu s ik konpren i tu .

Yeus ik ez tuk o i ! [per tsona batez esaten ad i tu nuen] . (“Ez dut deus ik konprenitu . Deus ik ez duk hor i !” ) .

dezidatu izond segurua , ausar ta . Pre suna d ez ida tua . (“Pertsona ausar ta [gauzak z i r t edo zart eg i ten d i tuena]”) .

dezizione iz e rabak ia . Ik . delibero . diákre iz ( f r . d ia c r e ) d iakonoa , apa iza

ba ino mai la bat beheragoko e l izg izona . difeent i zond d i ferentea , desberd ina . difeentzia iz desberd intasuna. dil íngan & di l índan ad lag z intz i l ik . dína ad ina , beza inbat . diozesa iz e l izbarrut ia . Baionako d i oze sa . dirdíra iz d is t i ra . Ik . dist íra . –DIRDIRAN. dirdiratu du ad d irda i eg in. Iuzkiak

d i rd i ra tz en du . Kóbr ja b ea r da d i rd iaaz i . (“Eguzkiak d ird iratzen du. Kobrea behar da d ird iraraz i”) . Ik . dist i ratu .

direktur iz zuzendar ia . díru iz sosa . Ik . sos . dirudún iz ond Ik . sosdun .

231

diseitu du ad l i ser i tu . Gaix to da sa l t s ak ia d i s e i t z eko . (“Gaizto da sa l tsakia l i ser i tzeko”) .

disimulatu du ad díska iz d iskoa . diskúta i z l i skarra , eztabaida . Bet i

d i skutan a i d ia . (“Bet i d iskutan ar i d ira”) .

dist í ra iz zerba i tek berez ematen edo is la tzen duen arg i b iz ia . Ik . dirdíra .

dist i rant i zond d is t i ra t sua . Izar d i s t i ranta .

dist i ratu du ad d irda i eg in . Ik . dirdiratu .

dítxo iz esa ld i e rr imaduna, barre erag i tekoa edo z i r ia sar tzekoa.

divorzatu da ad dibortz ia tu . dizkúr iz hi tza ld ia . ( f r . d i s c our s ) . Ik .

mintzaldi . doaika & doaike dudar ik gabe ; seguru. doblátu da-du ad b ikoiztu . dóble iz ond b ikoitza . doi izond e ta iz behar ad inakoa so i l -

so i l ik dena. Guk ez dugu o l ako ik , ez ba i tu i t en guk ga sn ik e txeko do ia ba iz ik . S inadura r e ema i t en du be inan do i -do ia , l e i t z eko do ia . (“Guk ez dugu horre lakor ik , ez ba i tugu eg i ten guk gasnar ik e txeko doia ba iz ik . S inadura ere ematen du ba ina doi -doia , l e i tzeko doia”) . Ñ Hartako do ia : apur bat .

–DOI-DOIA. Ozta-ozta . Ez dut e e l ga r ezautzen auzokoek, b i samis ekoek do i -do ia . Ua i do i -do ia kuutz ia in s e ina l ia e g i t en du t e , e ta an i tz ek ez daki t e Agur Mar ia r e ! (“Ez dute e lkar ezagutzen auzokoek, b isean b isekoek doi -doia . Ora in doi-doia gurutzearen se ina lea [a i taren] eg i ten dute , e ta ani tzek ez daki te Agur Mar ia ere !”) .

dokument iz ag ir ia . dokumentazione i z dokumentaz ioa . dolóre iz o inazea . dolu iz 1 . Atsekabea, berezk. norba i ten

her iotzak sortzen duena. Dolu ia eman no rba i t i : doluminak eman. 2 . Dolua erakusteko se ina leak , ad ib idez jantz i be l tzak. Dolu ia ekar r i : doluzko jantz iak erabi l i . Gue d enbo ran b i u r t ez ekar tz en tz en do lu ia , e t a do lu e rd ia , konpaz ione g r i s i l un ian , u r t e ’ a t ez . (“Gure denboran b i urtez ekartzen zen dolua , e ta dolu erd ia , konparaz ione gr is i lunean, urte batez”) .

dolútu za io ad damutu. Dolu tuko zako e txe o i u tz i ik . (“Dolutuko za io e txe hor i utz ir ik”) . Ik . erregretatu (2) .

domáia iz ( f r . dommage ) pena . Ze doma ia ! Ik . péna .

dominist iku iz us ina . donádo iz e ta izond mut i lzaharra .

dórpe izond zakarra ; gogorra , astuna . Ze lan dó rp ja ! Dorpe da o l a b iz i tz ia . (“Zer lan dorpea ! Dorpe da horre la b iz i tzea”) .

dórpeki adond dorpetasunez, gogork i . dórre iz dotóre iz ond dotzéna iz dozena. drétxo iz eskubidea . Azi me r ia t , h or r en

d r é txwa bauzu. (“Zoaz mer iara [uda le txera ] , horren eskubidea baduzu”) .

drezátu da-du ad ( f r . dr e s s e r ) hez i . Eskolan dr eza tuko u t e . Ardi e tako xakurrak dr eza tzen d ia . (“Eskolan drezatuko haute . Ard ietako txakurrak drezatzen d ira”) .

dróle iz ond ( f r . drô l e ) b i tx ia . dúda iz 1 . Za lantza . 2 . Mintzo debekua .

Gaitz eko dúda badu. Ik. de(b)éku . dúpa iz upa , upe la . Dupa x i l oa . (“Upa

zu loa”) . durdúza iz 1 . Asa ldua . 2 . Kalanbrea . durduzatu da-du ad asa ldatu , gogoa

nahas i . Hoi a i tz iaakin durduzatu n iz . (“Hor i ad i tzearekin durduzatu na iz”) .

duté iz tea ( f r . du th é ) . dutxúlu iz barr ikan eg i ten den zu loan

jar tzen den txorrota . dúxa iz ( f r . douche ) dutxa .

e

ebáska adond 1 . I s i lka , gordeka. 2 .

Ebats iz , lapurretan. Denbora ebáska : Hoi ine ’uk, ba , e báska r e . (“Hor i eg inen duk, ba i , ebaska (bada) ere”) .

ebásle iz l apurra . Ik . ohóin . ebátsi du ad ostu , ezkutuan lapurtu . ebén i n t e r j edán du ad edári iz eder izan za io ad a tseg in izan. Eder

tzaut ho i . (“Eder za i t hor i” ) . edér iz ond edergai lu iz apa ingarr ia . edérki adond edo j un t edozoin de t e rm edoze in . efasatu du ad ezabatu ( fr . e f f a c e r ) .

Efasa tzeko g oma. (“Efasatzeko goma”) . egárri iz egia iz egiazki adond eg iaz , benetan; dudar ik

gabe . egin & in du ad

232

eginbide iz betebeharra . Gure e g inb id ia da Omia Se induko h i la r r i en l o ra tz ia . (“Gure eg inbidea da Omia Sa induko h i larr ien loretzea”) .

egói le iz dagoena. Oian e o i l ia . (“Ohean egoi lea”) .

egóki egonez, egonean. Naus ia beaka e ok i z en . (“Nagus ia behaka egoki zen”) .

egón da ad egósi du ad Eguberri iz abenduaren 25a . Ñ Eguberr i

e ta Errege eguna bi tar teko egunak. eguerdi iz –EGUERDI IRI. Eguerd i a ldea , eguerdi

ingurua . Egue rd i i r i an a r r iba tu g in en . egún 1 . iz 24 orduko denbora bi tar tea .

2 . iz eguzkiak arg i tzen duen denbora . 3 . adond gaur .

–EGUN GUZIZ. Egunero. egundaino adond egun ar te , gaurdaino.

Egunda ino ez tu t a smatu o lakor ik g e r ta tuko ze l a . (“Egundaino ez dut asmatu horre lakor ik gerta tuko ze la”) . Ñ (Ezezko esa ld ie tan) . Inoiz ez . Eunda ino ez t ik so s ba t emanen . (“Egunda ino ez d ik sos bat emanen”) .

–EGUNGO EGUN. a) Gaur egun. (Leku-denborazko dekl inabide a tz izk iez) . Eungo eun ian ikus t en den ik ez ta . (“Egungo egunean ikusten ez denik ez da”) . b) Gaurko eguna.

egúr iz enbor edo adar zat i handia , su eg i teko erabi l tzen dena . Egur me ta . Egurke ta .

ehó du ad ehún zenbtz z ehaz t eiára i z errota . eiarazain iz e rrotaza ina . ekárri du ad ekípa iz ek ipoa , ta ldea ( f r . équ ip e ) . eláire iz h izketan eg i ten den ezaguna,

aza leko ad isk idea . Pre suna o i e l a i r e ’u t . (“Per tsona hor i e la i re dut”) .

eldár iz e lderra ; lerdea . Eldár ra e l du zako ao t ik . Eldár ra dar ian da aur o i . (“Elderra he ldu za io ahot ik . Elderra dar ian da haur hor i”) .

ele iz h i tza ; h izketa , berr iketa . –ELE EGIN. Hi tz eg in . Ele i t en du a i s e

no rna ik in . (“Ele eg i ten du a ise nornahirek in”) .

–ELE EMAN (norba i t i ) . ad . Ele eg in , h i tz eg in. Ele emat en daut usu . Ezt ik e l e ik emain . (“Ele ematen d i t usu. Ez d ik e ler ik emanen”) .

elé(k)trika i z e lekt r iz i ta tea . ele(k)trizien iz e lekt r ikar ia . eleketa 1 . iz h izketa . 2 . ad la g e leketan,

h izketan. eleketari i zond eta iz h iz tuna ,

er raztasunez edo trebetasunez

mintzatzen dena. Ñ Berr i t sua , h i tzontz ia .

elemenia iz kopuru guzt iz handia . Alimal eko e l emen ia baz en .

elétsu iz ond e leketar ia , berr i tsua . elgár iz o rd elgarretaratu da-du ad e lkarrengana

b i ldu . Bi ane ia d ia azoz ia tüak, e l ga r r e ta ra tuak. (“Bi ana ia d ia asoz iatuak, e lkarre taratuak”) .

elgarretaratze e l ga r r e ta ra tu ad i tzaren ad i tz- izena . Ñ i z . Elgar r e ta ra tz e har tan .

el íza iz elkór izond gorra . eltzáur iz intxaurra . eltze i z janar iak egosteko-eta erabi l tzen

den ontz ia , a l tua e ta b i esku leku d i tuena. Éltz ja . (“Eltzea”) .

elúr iz emán du ad 1 . Ñ Yate ra t eman: j a ten

eman. Ñ Ezarr i . z #urna l ian emana z en a tzo . 2 . ( Izenondo g isa , objektua - ( r ) i dekl inabide a tz izk iaz) . Za lea , a tx ik ia . Edanar i emana da . Arrunt p i l o ta r i emana .

emázte iz 1 . Senarrar i buruz, harekin ezkondua dagoen emakumea. Senar -emaz t iak . 2 . Emakumea. Ik . emazteki .

emazteki iz emakumea. Ik . emázte (2) . emé iz ond e ta iz Ik . urr íxa. emendai lu i z zerba i t i emendatzen edo

gehitzen za iona . emendatu du ad gehi tu . emókatu du ad 1 . Hormak eta ,

zerba i ten geruza batez hornitu . Murru iak p la s t raz emokatu . (“Murruak [hormak] p las t rez [ ige l t suz] emokatu”) . 2 . Mukuru bete ; igarotzea eragozten due la bete . Yendez emokatu ia . Ñ Zorr ez emokatu ia : zorrez betea .

enbéia iz gogoa. Ez g inue l ako tz enbe ia ik y oa i t eko e l izaa t . Enbe ia du y oa i t ia . (“Ez genue lako enbeiar ik joateko e l izara . Enbeia du joatea”) ( f r . env i e ) .

enéatu da-du ad aspertu , goga i tu . enérvatu da-du ad ( f r . éne r v e r ) urdur i tu . • (Par t iz ip ioa izenondo g isa ) . Enerva tu ia : urdur i .

engáiatu & engéiatu da-du ad promesa edo h i tz emate batez lotu . Bearr ik eng e ia tu n i tz en aur rak t t i p iak n i tu e la ik . (“Beharr ik enga ia tu n intzen haurrak tx ik iak n i tue lar ik”) .

enganatu & engenatu du ad enga inatu . enganio iz enga inua. engoit ik adond dagoeneko, honezkero;

ordurako. Engo i t ik en e s enar ra a r r iba tu ( i )a da mi iku ian e txea t . Engo i t ik t enor e da y i t eko e txea t . (“Engoit ik ene senarra arr ibatua da medikuaren etxera . Engoit ik tenore da j i teko etxera”) .

233

enkas(ian) & inkas badaezpada , zer ger ta ere . ( f r . en ca s ) . Gue i ta tu nu in , enkas ian z e rb e t b ea r tzu in . (“Goai tatu nuen, enkasean zerba i t behar zuen”) .

enterramendu iz lur ematea . entréaleko i z la g entraba lekoa;

erd ipurd ikoa, dudakoa. Ezt ik en t r ea l eko ba l en t r i a o i ! [bade la esateko] (“Ez dik entreba leko ba lentr ia hor i !” ) .

entretenitu & antretenitu du ad mantendu. Alo i tz eko b ea r da ant r e t en i tu apar t imenduia . (“Alo i tzeko behar da entre teni tu apartamentua”) .

entséatu da ad “zertarat” . Sa ia tu . Ents ea tuko n iz z e rb e t en e g i t e ra t . (“Entseatuko na iz zerba i ten eg i tera”) .

entségu iz sa ioa . entselada iz 1 . Entsa lada , gatzozpina .

2 . Letxuga. Ent s e l ada l andar ia . (“Entsa lada landarea”) .

entzún du ad enuxent & inuxent iz ond inuzentea . enž #eniur & enž #enier iz ingeniar ia . eórtzi du ad lur eman, lurperatu . epél i zond epér iz epónža iz ( f r . épong e ) esponja , be lak ia . erábe iz ond lotsak , nag i tasunak,

be ldurrak edo goga i tasunak erag inik , zerba i te tarako edo oro har , gogor ik edo adorer ik ager tzen ez duena.

erabi l i du ad eráin du ad ere in ; lur ra prestatu

ondoren, ber tan haz ia barre ia tu edo sar tu .

erakatsi du ad i r akats i . erakitu du ad i rak in . Zopa e rak i tz en a i

da . (“Zopa i rak i ten ar i da”) . erakutsi du ad erásia egin du ad err ieta eg in . erásia iz er r ie ta . erasiaka adond err ie tan. erasiatu du ad err ie ta eg in . eráuntsi iz (a tmosfera ger takar iez

mintzatuz) erasoa. Uri e raunt s ia . (“Eur i eraunts ia”) .

erdára iz erdí iz erdíkalatu du ad erd ira ino bete edo

hustu . Boto i la e rd ika la d ena . (“Bot i la erd ika la dena”) .

erdízka adond erd i bana. erdízkatu du ad erd ib i tu . erdói l iz herdoi la ; ugerra . ergél iz ond zentzu edo ad imen tx ik ikoa,

zentzugabeki mintzatzen edo ar i tzen dena.

ergí iz id iskoa, zekorra . erí iz ond e ta iz osasunik ez duena,

ga ixotasunen bat duena. –ERI HAUNDI. Er i larr ia . Eri hand i da . eri tasun iz ga ixotasuna.

erlástu & erkástu da-du ad ahotsa laztu edo zakar tu .

er lastura & erkastura i z marranta , ahotsaren zakar tzea .

erláts & erkáts i zond er las tua , marrantatua .

erlé iz er l íž # ione iz er l i j ioa . er lói iz (hormako) ordular ia . erméiru iz armairua . Ermé i rüan l inya

ede r ra iza i t ia bazen iz i ga r r iko u rgu lu ia l eh en . (“Armairuan l in ja ederra izatea bazen izugarr iko urgu i lua lehen”) .

ernátu da-du ad 1 . I ratzarr i ; erne ja rr i , k i l ikatu . 2 . Hozitu . Hazia e rná tu .

erne izond erne dagoena; be r ezk . gauzak bereha la u ler tzen d i tuena.

ernérik adond erne . eróri da ad . 1 . da ad j aus i . 2 . da-za io ad

zor iaz-eta mintzatuz , egoki tu . Fami l iako par t imenak in tz i e la ik , ene a i ta i e r o r i z en par t e ’ a t . (“Famil iako par t imenak eg in z i re lar ik , ene a i tar i eror i zen parte bat”) .

–ERORTZEKO MIN . Epi leps ia . erósi du ad erráin & erréin 1 iz semearen emaztea . erráin 2 iz 1 . (P l . ) Gerr ia . Bixkar r ian ,

d en ian min du t , a l ima l eko e r ra ine tako mina s o r tu zau t . (“Bizkarrean, denean min dut , a l imaleko erra inetako mina sor tu za i t”) . Ik . gerrí . 2 . Gi l tzurruna. Erra in e ta ik op ea tu ia , e r ra in ba t ken tzeko . (“Erra inetat ik operatua , e rra in bat kentzeko”) . Ik . gi l txúrrin .

errán 1 du ad esan. Erran nah i ba i ta : hau da , hots . Erran gab e doa : esan beharr ik ez dago.

errán 2 iz esana . Bada e r ran zar ba t . (“Bada erran zahar bat”) .

erráuts iz hautsa . Kaf e e r rau t sa . Errau t sa bada maa in o r r en ga in ian . (“Kafe er rautsa . Errautsa bada maha i horren ga inean”) .

erráztun & erréztun iz eraztuna . erré du ad errébelatu da ad 1 . Herratu ,

desbideratu . Beh i e r r ebe la tua : behi ga ldua. 2 . Oldar tu , aurka a l txatu . Ene kont ra e r r eb e la tu da .

erréberio iz e ldarnioa , sukar ametsa . Errebe r i oz a i da sukarra ik in . (“Erreber iaz ar i da sukarrarek in”) .

erreberri tu du ad berr i tu . Kar t (d ) iant i t i a amar u r t e ta ik b ea r da e r r eb e r r i tu . (“Cart e d ’ id en t i t é -a hamar urtetar ik behar da erreberr i tu”) .

errébes 1 . i z ond okerra , b ihurr ia ; moldaka i tza . Seme e r r ebe s ba t . 2 . i z (Pi lotan. . . ) . Errebe s e t ik eman: eskuaren azpia ldeaz eman.

234

errébiatu da-du ad amorratu . • (Era burutua izenondo g isa ) . Guzt iz gr inatua , eragabe za letua . Erréb ia tua n iz mend i ra y oa i t eko . Hortaa t e r r éb ia tu ia da . (“Errabia tua na iz mendira joateko. Horretara errab iatua da”) .

errébide iz er repidea . errébolta iz j azarra ld ia . erreboltatu da ad j azarr i . Ik . oldártu . erréfera iz p i lota jokoan, sakea edo

botea i tzu l tzea . errefusatu du ad ukatu , eza eman; ez

onartu . Erre fu sa tz en dako ga lda i t en du ina . (“Errefusatzen d io ga ldeg i ten duena”) ( f r . r é f u s e r ) .

errége iz erregina iz erregret izan du ad damutu. Erre g r e t

tu t . (“Erregret dut”) . errégreta iz damua, a tsekabea . erregretatu du ad . 1 . Fa l ta nabar i tu .

Erre g r e ta tz en du b e r e e txea . Se g idan kanpo eman tzut en e ta g e oz t ik e r r e g r e ta tz e ’u t . (“Erregreta tzen du bere etxea . Seg idan kanpo eman zuten eta gerozt ik er regre tatzen dut”) . 2 . Damutu. Eztu t e r r e g r e ta tz en yoan ik . (“Ez dut erregretatzen joanik”) . Ik . dolútu .

erréka iz 1 . Etorr i tx ik iko ur- las terra . Ik . lats . 2 . Erretena , lubakia .

erréki & erráki iz harag i e rrea . erreklama iz ( f r . r é c lame ) i ragark ia . errekolta iz ( f r . r é c o l t e ) uzta . Ik . úzta . errekontratu da-du ad aurki tu , kaus i tu . errekontru i z 1 . Gerta ld i txarra . Ze

e r r ekont ru ia ’u t ena f ami l ian ! (“Zer er rekontrua dutena fami l ian”) . Ik . akzident . 2 . ( f r . r encont r e ) buruz buru eg i tea .

erremarkatu du ad ohartu , hauteman. Erremarkatu duzu? Oai e r r emarkatu ia ’u t . (“Erremarkatu duzu? Orain er remarkatua dut”) .

errémedio i z sendaga ia . Erremed iuak ar tu . (“Erremedioak hartu”) .

errementa iz ond ezaxola , ganoragabea . Ze e r r ementa z i en ! (“Zein er rementa zaren!”) .

erremertxiatu du ad eskerrak eman. erréndatu du ad eman, b ihurtu , i tzu l i .

Zerb i tzu e r r endatu : zerb i tzu b ihurtu . erréneta iz sagar mota . Errene ta sagar ra .

( f r . r e in e t t e ) errepas iz o tordua . Ik . apáiru ,

yantórnu . errépika iz 1 . Errep ikatzea ; kantu a la ia

eta e rrepikatua . Izk i l en e r r ep ika . 2 . Kantuetan, le loa . 3 . Entsegua.

errepikatu du ad 1 . Musika t resna bat , e ta batez ere kanpa iak , b iz i tasunez behin e ta berr iz jo . 2 . Esan edo eg in dena berr iz esan edo eg in .

erréportxu & erréproxu i z erantzukia , aurpegira ematea .

erreporxatu & erreproxatu du ad aurpegira eman, erantzuki eg in .

erreposki & arraposki adond emeki , ge ld iro . Ik . pausatuki .

errés iz 1 . Bermea, bahia . 2 . (P l . ) Hitzarmen edo sa le rosketa bat eg i terakoan ematen den d iru kopurua. Erré sak eman d i tuu f inkatz eko t ra tuar en . (“Erresak eman d i tugu f inkatzeko tratuaren”) .

errésa i z ( f r . r èz e ) gar i t ik kentzen den aza l moduko hondakina . Erré sa ta zah ia ura ik in edo gaxura ik in naas t en tz i en u rd i e r r i ema i t eko . (“Erresa eta zahia urarek in edo gaxurarekin nahasten z i ren urdee i emateko”) .

errésalbu i z erreserba . Erre sa lbüan ezar r i : ong i gordeko den tokian.

errespetu iz erréstan ad lag arrastaka . errésurtsa iz ( f r . r e s s our c e ) a terab idea ,

ba l iab idea . errétor & értor iz erretorea , e l iza eta

berez ik i parrokia bateko buru den apa iza . Yaun é r t o ra . (“Jaun erretorea”) .

errétreta iz er ret i roa , erret i ratuaren egoera , erret i ratuak jasotzen duen d iru sar ia . Erré t r e t a a r tu : erret i ratu . (“Erret reta har tu”) .

errétx iz ond er raza . erreusitu du ad lor tu , erd iets i ;

a rrakasta izan. Ñ (Azterketa batean) Etsamina e r r eu s i tu : pasatu , ga indi tu .

erreximent i z marmelada . Ik . konfi tura .

erréxki adond errazki . Ik . aise . errézebitu du ad har tu . Etziu t

e r r ez eb i tz en aa l . (“Ez za i tut er rez ib i tzen aha l”) .

err í iz hatza . err ídau iz ( f r . r id eau ) er reze la . err ient iz eskola maisua . err ients iz eskola mais tra . erro 1 . iz 1 . Sustra ia . 2 . Oinarr ia ,

z imendua; j a torr ia , i turburua . Eskualdun e r r oak .

–ERROTIK. a) (a tera , kendu. . . ) . Arbo la e r r o t ik a t e ra ia . b) Erabat . Erro t ik e g ia . Erro t ik hut s ian da : bere errua da erabat .

–ERROZ GOITI. a) Erroak bis tan d i tue la . b) Hankaz gora . Erroz go i t i y oan duk g izona . (“Erroz goit i joan duk g izona”) .

erro 2 . izond . Eroa , zoroa . errobinet iz ( f r . rob in e t ) i turr ien edo

ontzien ahoan jar tzen den t resna , i rek i edo i tx i da i tekeen g i l tza bat duena.

erróda iz gurpi la . erromeria iz errón du ad er run, (arrautzak) jar r i .

235

errónda iz b i r ib i la . Ik . biríbi l . errumatisma iz hezur loturetako edo

g iharretako oinazeetan datzan er i tasuna.

errún du ad ( arrautzak) ja rr i . eskalapoin i z zurezko ata l bat hustuz

eg i ten zen oinetakoa, baserr i ta rrek-eta erabi l tzen zutena • izond . Traketsa .

eskapatu da ad i tzur i , ihes eg in. eskárda iz ezpa la , zur izp ia ; puskatzen

edo hausten den zerba i ten zat ia . eskás 1 . iz . Fa l ta , gabezia . Ik . eskásia

eta fá l ta . Lo e skasa dut . 2 . i zond . Urr ia . I la i t e sa r i e skasa . Ñ Hiru o r en e skas : h i ru oren ba ino p ixka bat gutx iago.

–ESKAS EGIN. du ad . Eskas izan. –ESKAS IZAN. Fa l ta izan. a) du ad .

Eztu d eu s en e skas ik . Hor i e skas dugu . b) da ad . Zerbe t en e skas d i ra : zerba i t fa l ta dute .

eskásia iz fa l ta . Apez e skas ia . Ik. eskás (1) e ta fá l ta .

eskástu da ad fa l ta izan. Eskas tu zaut sukr ia . Arnoa r e e skas tu zakot e . (“Eskastu za i t azukrea . Ardoa ere eskastu za ie”) .

eske iz Ésk ja . (“Eskea”) . eskeela iz ma iz p l eska i lera . eskelari iz eska lea . eskér iz Esker gaxtokoa . Eske r tzárra .

Mile ske r . (“Esker ga iz tokoa. Esker txarra . Mi la esker”) .

eskóla iz eskola emaile iz i r akas lea . eskolier ( - r bakuna) iz ikas lea . eskónta iz ( f r . e s c ompt e ) deskontua ,

prez io apa l tzea . eskú iz Ñ e sku /z/ar ta : txa loa . Ñ Bio tza

e sku ian du : on-ona da . Ñ Esku kar ro sa : haur karrosa .

eskuaire iz t rebetasuna. eskualde 1 . iz Lurra ldea . Bre tañ iako

e skua ldea t . (“Breta in iako eskua ldera”) . 2 . adond eskura . Eztu t e skua ld e : ez dut eskura .

eskualdun iz ond eta iz euska lduna. eskuara iz euskara . eskúin iz e ta iz l ag • (Adiz lagun g isa ,

ezke r -ek in batean) . Eskubi ( ta )ra e ta ezkerre ( ta)ra ; a lde guzt ie tara . Eskuin edo ezke r , g o i t i edo b e i t i . (“Eskuin edo ezker , goi t i edo behei t i”) . Ñ Eskuine( ta) ra . Yo e sku in . (“Jo esku in”) .

eskukaldi iz l aguntza . Eskukald i ba t eman .

eskutan adond entzuten. Eskutan e o i t en n iz (“Eskutan egoten naiz”) .

eskutatu du ad entzun. esne iz esnegain iz Ik . kréma . esneketari iz esne-sa l tza i lea .

espálda i z (p l . ) sorba lda . Urde e spá lda . espántu iz 1 . Harroker ia . Dena e spán tu .

2 . Mirespenaren, harr iduraren. . . h i tz edo ke inu b idezko ad ierazpen gehieg izkoa. Espantur ik gabe konda tz en d i tu gauzak, xe e -xe ia . Espantu untz i . Espantua merke du . (“Espantur ik gabe kontatzen d i tu gauzak, xehe-xehea . Espantu ontz i . Espantua merke du”) .

español iz 1 . Espa iniarra . 2 . Gazte lania .

espártin iz zola espar tzuzkoa eta ga ina ldea ehunezkoa duen oinetakoa.

esperantza i z i txaropena. –ESPERANTZETAN &

ESPERANTXETAN IZAN (GERTATU…). da ad . Haurdun egon (gertatu . . . ) .

esplikatu du ad espós iz ( e spo s e lkarketen lehen osaga i

g i sa : e spo s a r ropak, e spo s b e r r iak . . . ) . Yaun e spó sa , ande r e e spó sa , yaun-ande r e e spó sak. (“Jaun esposa , andere esposa , j aun-andere esposak”) .

esposatu da-du ad ezkondu. Beant e spo sa tu ia . (“Berandu esposatua”) . Ik . ezkondu .

esprés iz ond berar iazkoa. Badia xe r r i i l tza l e e sp r e sak. (“Badira txerr i h i l tza i le espresak”) .

espresuki adond berar iaz . Espre suk i y in da . (“Espresuki j in da”) .

estái iz so la i rua . Gaineko e s ta ian . estakuru iz a i tzak ia . Estakuru ke ta ib i l i . estál i du ad t apatu . Ik . tapátu . estálu iz es tab l ia ; ukui lua . Ik . barróki . estéka iz lotura . –ESTÉKAN. Lotur ik . Zezena e s t ekan . estekatu du ad lotu . esti lo iz bola luma ( f r . s t y l o ) . estófa iz o iha la . Esto f azko ar ropakia . estomaka iz urda i la . estonatu da-du ad harr i tu . Eniz

e s t ona tzen . (“Ez na iz estonatzen”) . estré( i)na i z 1 . Estre inatzea ,

inauguraz ioa . Etxe b e r r i ba t ian sa r tz en tz i e la ik e s t r éna i t en da . (“Etxe berr i batean sar tzen zare lar ik estrena eg i ten da”) . 2 . Opar ia (d i rutan) . Urte has t i an l e enau ema i t en z i in e s t r énak. (“Urte hastean lehenago ematen z iren estrenak”) .

estrenatu & estreinatu du ad inauguratu .

eta j un t etendura iz hernia . etsái iz aurkar ia , arer ioa . etsamina iz azterketa . etsaminatu du ad aztertu . etsénplu iz 1 . Eredua, jar ra ibidea .

Etsenp lu ona eman . 2 . Adibidea . etxé i z

236

etxekandere iz e txekoandrea . etxetier iz maizterra . etxóla iz txabola . etzán da ad etzí adond etzidamu adond euri & uri iz eur ia . euri lantzúrda & lantxúrda iz eur i

l anbroa . Ik . langár . euríxka iz eur i xehea . eviér iz ( f r . é v i e r ) suka ldeko harraska . exalota iz ( f r . é cha l o t e ) . T ipu latxa . ezagutu du ad gogoan zerba i ten berr i

izan edo ide ia eduki ; norba i ten edo zerba i ten berr i jak in. • (Era burutua izenondo g isa ) . Ezaguna. Biz ik i ezautua da . (“Biz ik i ezagutua da”) .

ezagutza(k) egin du ad norba i t en ezagu tza e g in edo norba i t ek in ezagutzak e g in : norbai t ezagutu. I t en g in tu en b e r ea l a ezautzak ango z e rb i tza r i ek in . (“Egiten geni tuen bereha la ezagutzak hango zerb i tzar iek in”) .

ezántza iz gasol ina , automobi len er rek ina ( f r . e s s en c e ) .

ezárr i du ad j a rr i . Pre s o ezar r i : presondegira tu (pre s o a l txa tu ere esaten da) .

ezazol izond axolagabea . ezazolkeria iz axolagabeker ia . ezazolki adond axolagabeki . ezdeus iz ond ezertarako ba l io ez duena. • ( Izen g isa) . iz . Husker ia . Ezdeus ba t a sk i du kon t en t i za i t eko . (“Ezdeus bat aski du kontent iza teko”) .

ezdeusentzat adond a l ferr ik . Ezdeus en tza t a i izan tz ia l an ian . (“Ezdeusentzat ar i izan zara lanean”) . Ik . alferretan, debaldetan .

ezétz ezikusiaina egin du ad ez ikus iarena

eg in . ezinago ( izenondo, ad iz lagun edo

k idekoren baten ezkerrean) . Ezinago ona .

ezineon iz ond ge ld ir ik egon ez in dena. ezkaratz i z b iz i te txe baten sarb idea . ezkér iz e ta i z ond • ad la g . Ezkerretara .

Harrazu ezke r . (“Har ezazu ezker( retara)” ) .

–EZKER PARÉTA. Ezkerrean pare ta duen p i lota lekua.

ezko i z arg izar ia . ezkondu da-du ad Ik . esposatu . ezpáin iz ezpál iz sorta , azaoa ba ino p ixka bat

tx ik iagoa . Ogi - ezpa la : gar i azaoa . ezpáta iz ezpór iz k i ro la (ora in , euskara batuaren

erag inez , kiro l h i tza gero e ta gehiago entzuten da , batez ere gaztee tan) .

eztabada eztaba ida . Bet i ez tabadan . eztéi (p l ) iz ezkontza . eztei l iar iz ezte ie tara gonbidatua . ezt í 1 . iz . Gai l ikatsua eta oso gozoa,

er leek eg i ten dutena . eztí 2 . iz ond . Gozoa, emea, leuna . –EZTI-EZTIA. Ezt ik i . Ezt i - ez t ia

min tza tu . eztráda iz Ik . tauláda . eztúl iz

f

fabrika i z e l iza bat kudeatzeko arta

duten e l izg izonen e ta la ikoen multzoa. fagóre iz mesedea , faborea . faktüra iz faktura . fá l ta iz . 1 . Hutsa . Horr en f a l ta da . 2 .

Gabez ia , eza . Ik . eskasia . fáma i z ospea , entzutea . famátu izond a ipatua , ospetsua . Erre to r

f amatua . famil ia i z send ia . Ñ Seme-a labak. Aita ,

ama fami l iakoa . famil iatu da ad seme-a labak izan.

Esposa tua e ta f ami l ia tua . fára iz (p l . ) Autoko arg iak . Kuutza tz ian

b ea r tz i e l a z e r in f a rak. (“Gurutzatzean behar z i re la zer eg in farak”) .

far fái la iz ond harroa , hutsa la . farmazia iz bot ika . fartzúntzi iz ond t rufar ia . fatúr iz postar ia . (Fr . f a c t eu r ) . fayí t egin du ad porrot eg in. fayí t i z ( f r . f a i l l i t e ) . Porrota . Fay i t i an

g e r ta tu da . fazóin iz 1 . Modua, moldea . Fazo in

ho r tan ikus t i a ez ta goxo . (“Fazoin horretan ikustea ez da goxo”) . 2 . Moldeak, manerak. Ez dut nah i , f azo in ik gabe . (Fr . f a ç on ) .

ferdáts iz ond berdexka. férde i zond e ta iz berdea . ferefutro adond tx imistaren g isan.

Fere fu t r o y oan . (“Ferefutro joan”) . ferekatu du ad l aztandu. Ik . karasatu . fer iés izond ka l i ta te txarrekoa,

nolanahikoa . fer ios & feir ios iz ond hauskorra . fermu iz ond i rmoa, f inkoa. fermuki adond i rmoki , fermutasunez. fermutasun iz i rmotasuna . f ida izan da ad f idatu . Eniz f ida . f idantzia iz us te ona . f idátu da ad norba i tengan edo

zerba i te tan uste ona izan.

237

f idél iz ond le ia la . f ier izond 1 . Harroker iaz betea . • ad lag .

Hortaz f i e r e go i t en a l g i ra . (“Horretaz f ie r egoten aha l gara”) . 2 . Sendoa, adoretsua .

f ierki adond fermuki , indarrez . f iertu da-du ad harrotu. f i lm iz z inema lana . f i lus izond i txurat ia ; mal tzurra . f i luskeria iz zur iker ia , fa l t suker ia . f in iz ond 1 . B ika ina , nahaster ik gabea ;

a rdura handiz landua. Urre f i na . Larru f i na . 2 . (Pertsone i buruz) . Bere lanbidean edo jokaeran t rebetasun edo z intzotasun nabar ia agertzen duena. Lang i l e f i na . • (Adiz lagun g isa) . Fin yokatu . (“Fin jokatu”) .

f ini akabo. Fin i izan (da-du ad . ) : amaitu . f inítu du ad bukatu . • da ad . Hi l . Nik

us t e ha la f in i tu z en . (“Nik uste ha la f in i tu zen”) .

f iní tze ad . -aren ad i tz izena . Gauza guz i ek baut e ha s tapen ba t e ta f i n i tz e ba t . (“Gauza guzt iek badute hastapen bat e ta f in i tze bat”) .

f inkátu da-du ad i rmo ezarr i edo o inarr i tu . Adisk id e ta suna f inka tu . Ñ I raunkortasunez ezarr i . Ezpe l e t an f inkatu ia . (“Ezpe letan f inkatua”) .

f ínki adond fermuki , i rmoki . Finki e s t ekatu . F ink ixko e r ran .

f ínko izond fermua, i rmoa. • (Adiz lagun g isa) . Finko ezar r ia .

f i r r índa iz maki la , soka… baten h ig idura las terra ; de lako hig iduran eg i ten duen hotsa . Haize f i r r inda .

–FIRRÍNDAN. ad lag . Guzt iz las ter ; l as ter tasun horr i dagokion hotsaz.

f i rurika . ad lag . B irak eg inez. –FIRURIKAN. ad lag . B irak eg inez; oso

las ter . f i rurikatu da-du ad f i rur ikan erabi l i edo

ib i l i , b irarazi . f í te adond bereha la , las ter ( f r . v i t e ) . f i texko adond f i te samar . f i ts & pits iz las to izp ia , e ta hed. gauza

tx i t tx ik ia edo hutsa la . Hor i du be g iko f i t sa : horrek kezkatzen du.

–FITSIK & PITSIK. (Ezezko esa ld ie tan) . Fi t s ik yan gabe : ezer j an gabe . Ezta f i t s ik i t eko ik ! (“Ez da f i t s ik eg i tekor ik”) .

f íxa iz txar te la . f lakátu da-du ad . ahuldu. f lakezia iz ahu ltasuna. f láko i zond ahu la . f lakón iz bot i la tx ik ia eta aho-meharra ,

forma asko izan d i tzakeena. Kolo ina f l akon ba t . (“Kolonia f lakon bat”) . (Fr . f l a c on ) .

f le i t ian izan da ad sasoian, a ldarte onean izan, t renpuan izan .

f lóka iz 1 . (Lore) sorta . 2 . (Buruko) x ingola , z inta .

f lux iz ond ahu la ; nag ia . fortúna iz 1 . Zor ia . Ze f o r tuna o saar r ian

iza i t i a ! (“Zer fortuna osagarr ian izatea !”) . 2 . (Norba i ten) ondasunen multzoa . For tuna in b i l a . (“Fortunaren b i la”) . Fortuna e g in : aberastu .

fotói l iz besaulk ia ( fr . f au t eu i l ) . f ráide iz f rángo zenb tz zehaz t g asko. (Dagokion

izen s intagmaren aurrean, nahiz , maizago, a tzean) . Frango lan . • ad lag . Frango g o iz ik .

–FRANGOTAN. Askotan, maiz . f rangoki adond ugar i tasunez. Emazu

f rangok i . f rantsés i z la g eta iz 1 . Frantziakoa,

f rantz iarra . 2 . Frantziako h izkuntza of iz ia la .

f rantximent i z e ta iz ond f rantsesa ; f rantsesez mintzatzen dena (gutx iesgarr ia ) .

f réra iz f ra idea , ana ia . (Fr . f r è r e ) . f résa iz ( f r . f ra i s ) (p l . ) gas tuak. f r iandiza i z goxokia . f r ikún iz ond kokina . Ñ Haize f r ikúna :

f ina . f róga iz f ruitu iz f ruta . fuagra iz fo ie gras ; antzara edo ahate

g izenduaren g ibe la . fueratu du ad kanpora bida l i . fui l la iz ( f r . f e u i l l e ) Ik . hosto . fundítu da-du ad deuseztatu , b i r r indu. funsdun iz ond ganoraduna . Etxekande re

funsduna . funsgabe i z ond funts ik ez duena;

hutsa la . funsgabekeria iz funts ik ez duen zera

ga i tzesgarr ia . fúnski adond er rot ik , eg ia tan. Funski

sanya tu . (“Funsk i sanjatu [a ldatu]”) . funts iz 1 . (Pertsonez) . Ganora . Bat e

funt s ik gabe kexatu da . 2 . Dirua , berezk. ezarr i takoa. Ñ Lur ondasuna.

furfuria iz urgu i lu zozoa. Ze fu r fu r ia du in o r r ek ! (“Zer furfur ia duen horrek”) .

–FURFURIAN. ad lag oldarrean, indarker iaz .

fur ia iz haserrea ; leh ia . Fur ian : haserre b iz ian.

furios iz ond amorratua , sumindua. fúrtxa iz sardea ( f r . f ou r ch e ) . fut í tu da ad bur la tu , t rufatu ; bost axola

izan. • (Era burutua izenondo g isa ) . Fut i tua .

238

fútxo harr idura , haserrea… adierazteko h i tza .

fuxína iz h i ruhortza , h iru hortzeko sardea .

g

gabezia iz fa l ta , eza . gain iz – - ( r )en GAIN. - ( r )en kontura . –GAIN BEITI. Goit ik behera . –GAINAÁTEKO. Gainerakoa . gaindi 1 . (“Non”) . -n barrena, -n zehar .

Frantz ian ga ind i . 2 . iz . Esne ga ind ia : ga inezka eg in duen esnea .

gainditu da-du ad ga inezka eg in . Ésn ja ga ind i tu zaut . (“Esnea ga ind itu za i t”) .

gaindizka adond ga inezka . gaintár iz eskua lde gara i bateko

b iztanlea . gáitzeko i z la g ga i tza , guzt iz handia . gaitzes izan du ad ga i tzets i . Beh i ba t ek

e g i t en du aa txea edo a rd i ba t ek b i l do t sa , e ta ez badu ma i t e ga i t z é sa e r ra t en du(u ) guk, ga i tz e s du i l a . (“Behi batek eg i ten du ara txea edo ard i batek bi ldotsa , e ta ez badu maite ga i tzesa esaten dugu guk, ga i tzes due la”) .

gaitzítu za io ad norba i t , gogoko ez duena edo ira ingarr i tzat har tzen duena gertatzean, mindu edo haserretu , ga izk i hartu . Gaitz i tu zako . (“Gai tz i tu za io”) .

gaixo i zond bere zor iga i tz edo dohakabetasunagat ik er rukarr i gertatzen dena. (Deik i beza la erabi l tzen da , dagokion izenaren ezkerrean) . Gaixo ne ska !

gaixto & gaxto i zond 1 . Z intzotasunik edo ontasunik ez duena . 2 . (Gauze i buruz) . Txarra . Orro i tzapen gáxtoak . (“Oroitzapen ga iz toak”) .

gaizkiak erran, entzun du ad e rr ie tan eg in , aurpegiratu .

gaizkítu 1 . da-du ad . Alferr ik ga ldu, hondatu; ga izk i ja rr i . 2 . du ad . Zerba i t edo norba i t ga izk i erab i l i , eg i tez nahiz h i tzez.

gaizkúndu da ad ga iztotu . Ik . gaxtátu . gaizo iz ond ga ixoa (emakume nahiz

g izon) . Gaizo mut ikoa ! gako iz g i l tza . gakótu du ad gakoz hets i , g i l tzatu . galdain & galdein du ad . 1 . Eskatu . 2 .

Deitu ; norba i ten edo zerba i ten ga lde eg in . Nor ga ld e g i t en duzu? : noren ga lde

eg i ten duzu? 3 . d io ad . Galdetu . Izan n i tzako ga lda i t en . (“Izan natza io ga ldeg i ten”) .

galdátu du ad 1 . Ga ldetu . 2 . Eskatu . 3 . Deitu ; norba i ten edo zerba i ten ga lde eg in . Jaun e r r e t o ra ga lda tu dut e , e l iza he t s ia ikus t ia ik in : e rretor jaunar i de i tu d iote .

galde iz 1 . Eskea . 2 . Ga ldera . Gald ia (k) e g in no rba i t i : ga ldetu .

galdú da-du ad galeria iz . 1 . Ba lkoi luzea . 2 . E l izen

barne a ldean, a lboetako goia ldean a lder ik a lde doan ba lkoi modukoa (g izonen eser lekua hor izaten da) .

galkátu du ad . 1 . Zapa ldu, sakatu ; sakaduraz tr inkotu. Ñ El iza zen be t ea , ga lkatu ia . 2 . Jak iz asebete . Ahate ga lkatu ia .

galtxóin i z zangoa orkat i l a t ik be launera ino esta l tzen duen jantz ia , l a r ruzkoa edo o iha lezkoa.

galtxún iz (p l . ) g izonezkoen ga l tzazpi luzeak ( f r . ca l e ç on ) .

gáltza p l f rakak. galtzérdi iz ganbara iz ge la . ganderai lu i z otsa i laren 2ko festa ,

Garbikunde eguna. ganér iz te i l apeko ganbara , saba ia . Ik .

seláuru . ganít iz ganibeta . gar iz ( suarena) . gára iz ge l tokia ( fr . ga r e ) . garbántzo iz tx i tx ir ioa . garbí iz ond garbíki adond . Arg i , i luntasun edo

za lantzar ik gabe . Garbik i a g e r i d enez . Ñ I tzu l ingurur ik gabe . Erranen da tzut ga rb ik i . (“Esango d izut garbik i”) . Ñ Garbi tasunez . Eskuara ga rb ik i min tzo .

garizuma iz garnítu du ad horni tu . Ñ Apa indu. garráitu du ad eraman, pa iratu . Eri tasun

ba t ga r rá i tu . (“Er i tasun bat garra iatu”) . gásna iz gazta . gastátu du ad 1 . (Dirua) xahutu (kas ik

‘ga izk i xahutu’ da) . 2 . Gaizk i usatu . Amain ga s ta tu ia . Haur gas ta tu ia . (“Amaren gastatua [mimatua] . Haur gastatua : fr . en fan t gâ t é”) .

gate iz ka tea . Gatez l o tu . Gát j a . (“Kateaz lotu . Katea”) .

gatélu iz kat i lua . gatú iz katua . gatz iz gau iz –GAU ON. Gabon. –GAUAK EGUN EGIN. Gauez lan

eg in . gauainara iz saguzarra .

239

gauerdi iz gaueko hamabiak. Gauerd iko meza . Gauerd i tan : gauerd ian. Gauerd i i r i an : gauerdi inguruan.

gaur gaur gauean. gauza iz gaxtakin iz ga izk i lea . gaxtátu da-du ad txar tu . Zaur ia gaxtá tu

zako . (“Zaur ia ga iztatu za io”) . Ik . gaizkúndu .

gaxúr iz gazura ; esnea gatzatzean eg i ten den ur gaz ia .

gaz iz gasa ( f r . gaz ) . gazí iz ond ga tz asko duena. gazinier iz gas suka ldea . gaztanbera i z mamia , (ard i ) esne

gatzatua . gazté iz ond Ñ Gazt ian : gazte tan. gazténa iz gazta ina . gaztigatu du ad punitu . Ik . punítu . geien gehien. A. ant . gutx ien. B. iz ond . Nagus ia , bere garrantz ia , mai la

edo ad inagat ik lehena. Seme g e i ena : seme nagus ia .

–GEIENIK. Gehien. geiéndu da ad gehien, nagus i eg in .

Haurrak e ta g eh i enduak . geio & geiau gehiago. (Ezezko

esa ld ie tan indargarr i g isa : ez tak i t g e iau ‘ ez daki t gehiago’ ) .

geixau gehixeago, zerbai t gehiago. geldí iz ond ge ld ir ik dagoena. gelditu Ñ - (e ) t ik GELDITU: - ( r ) i UTZI.

Pipatze t ik g e l d i tz en . (“Pipatzet ik [erre tzet ik] ge ld i tzen”) .

gerézi iz geríza iz babes lekua. gérla iz gerra . géro 1 . adond Ora ina igaro ondoan;

ad ierazten dena igaro ondoan. 2 . i z Etork izuna.

–GEROKOTZ. Geroko. Utzazu g e rokotz . (“Utz ezazu geroko”) .

–GEROZ. - ( e )naz GEROZ. - (e)nez gero. Hor tz i enaz g e oz . (“Hor zarenez gero”) .

–GEROZTIK. Handik aurrera . gerrí iz Ik. erráin (2) . gertakari iz ger taera . gertátu da ad . 1 . Izan, b i lakatu ,

ad ierazten den ondorioa izan. Espean tze tan g e r ta tu z en . (“Esperantzetan [haurdun] gertatu zen”) . 2 . Eg i te edo gertaera bat izan, gauzatu edo he ldu. Zer g e r ta tu da? Ik . pasátu . 3 . Aurki tu , suertatu . An ge r ta tu g in en a ld i ba t me rkatu ba t ez Ezpe l e t an . (“Han ger ta tu g inen a ld i bat [behin] merkatu batez Ezpe letan”) .

gezúr iz gezurti izond e ta iz gibél 1 . iz . Atzea , a tzeko a ldea .

–GIBELERAT. Atzera . Ñ Atzera , berr i ro . Gibe l e ra t y in : berr iz j in .

gibél 2 . iz . Sabel barrunbeko organoa . gibelalde iz a tzea ldea . gibelamendu iz a tzerapena. gibelar i iz p i lota jokoko atze lar ia . gibelatu da-du ad a tzeratu . gída iz gidar ia . Ñ Landaree i -eta jar tzen

za ien maki la , zuzen hazteko (fr . tu t eu r ) .

gidári iz g idatzen duena. Ik . xofúr . gidátu du ad gidér iz lanabes e ta t resnetan, eusten

za ien zat ia . Aizkora g id é r ra . gil txúrrin i z g i l tzurruna. Urdeak

g i l txúr r inak t i tu . (“Urdeak g i l tzurrunak d i tu”) . Ik . erráin (2) .

ginárri iz g iharra ; g izenik gabeko harag ia edo harag i zat ia . Xingar g inár r ia .

girgi leria iz so inekoetan eta , apa ingarr i j a r tzen d iren x ingola e ta z intz i l ikar iak.

gir i adond ie l , ar reske (behorra ) . (Bero izan ere erabi l tzen da) .

girí tu da ad g i r i j arr i . gir ixtino izond e ta iz kr is taua . gir lánda iz lorez eg in iko zerrenda edo

uzta ia . girtáin iz txortena . Gerez i g i r ta inak. gísa 1 . iz . Era , modua. 2 . ( - ( r ) en kasu

a tz izk ia har tu duen izen s intagma baten edo er la t ibozko perpaus baten eskuinean) . Oxt iko apez ho r r en g i sa . (“Arest iko apa iz horren g i sa”) . Ñ ( Izen so i l edo ad jekt ibodun baten eskuinean) . Fort i f ian t g i sa .

–GISA IZAN. da ad . (Aditza h irugarren pertsonan) . Egoki izan. Laneko g i sa go ekas t eko be ino . (“Lanerako g isago ikasteko ba ino”) .

–GISAKO. iz l ag . –GISAN. ( - ( r ) en kasu a tz izk ia har tu

duen izen s intagma baten edo er la t ibozko perpaus baten esku inean) . Gisa .

–GISARA. Gisa . ( - ( r ) en kasu atz izk ia har tu duen izen s intagma baten edo er la t ibozko perpaus baten eskuinean) .

gisáko iz ond e razkoa, egokia . gísu iz karea . Ik . kre . gitárra iz gizagaixo iz ond ga ixoa , errukarr ia . gizén iz harag iaren gantza . Gizen ik

gabekoar i “a rag i me ia” e r ra t en da . (“Gizenik gabekoar i “harag i mehea” esaten da”) . Ñ GIZEN EGIN. Haragia j an.

gizón iz gizóndu da-du ad gláza iz ( f r . g la c e ) izozkia . glazón iz ( f r . g l a çon ) je la (edar ie i -eta

botatzen za iena) .

240

go(a)i tatu & guaitatu & gueitatu du ad za in egon.

goainditu da ad nazkatu , h igu indu. Ikus t iak be rak goa ind i tz en nu . Ik . desgustatu .

goaindura iz nazka. goait & guait & gueit za in. Senarran

gu e i t e on goo z en . (“Senarraren guai t egon gogo zen”) .

–GOAITEAN & GUAITEAN. Zain. Guai t ean e ok i . (“Guai tean egoki”) .

gobél iz ond i luna . gobérnamendu & goórnamendu iz

gobernua . gobérnatu & goórnatu da ad jokatu ,

portatu . Nola goo rna tu d i ra haur rak? (“Nola gobernatu d ira haurrak?”) .

gogó iz Goguan a tx ik i . (“Gogoan [oroimenean] a tx ik i”) .

–GOGO IZAN. (Adi tzaren era burutuar i dagokio la ) . Nik ar tu g o go n i o in au . (“Nik har tu gogo n ion hau”) .

–GOGOAN IZAN. Oroimenean izan. –GOGOAT YIN. Gogora etorr i . Etzaut

y i t en g og oa t . (“Ez za i t j i ten gogora”) . –GOGOTIK. a) Zinez , gogoz . b)

Erruz , ugar i . Lana gogo t ik . gogoeta in du ad gogoeta iz Gogoeta eoki zen.

(“Gogoeta egoki zen”) . Ik . ref lekzione .

gogór & goór izond gogórtu & goórtu da-du ad gogóz adond buruz. góit i adond gora , gorantz . Karr ikar i g ó i t i :

Kalean gora . –( t ) ik GOITI. - ( t ) ik aurrera . Hemend ik

go i t i . –GOITI EGIN. Oka eg in . Goit i i t eko

enb e ia . goit ika adond oka eg inez. goit iko i z la g ( g o i t ik -en eta go i t i - ren

izenlaguna) . goiti tu da-du ad a l txatu , goratu . goiz iz e ta adond goizik adond goiz . golde iz golo iz kokospeko b i a lboetan

er i tasunaren erag inez agertzen d iren handitsuak.

golóso iz eta izond ja lea . góma iz ezabatzekoa. gomít iz gomitatua ; gomitatzea . Gomit

g inen i l oba in e txean . Gomit tz en bazkar iz . (“Gomit g inen i lobaren etxean. Gomit zen bazkar iz”) .

gomitatu du ad gonbidatu . góna iz gontz iz er roa , a teak-eta f inkatzen

d iren ata la . gor izond entzuten ez duena.

góra . 1 . i zond . Gara ia , a l tua . Hau bez en go ra . (“Hau beza in gora”) . Zape ta go rak: botak. 2 . adond . Gorak i . Gora mintza tu . Ik . goraki .

gorabeera iz (batez ere p l . ) . Kontua , a razoa. Hir iko g o rab e e rak ekas i .

goraintzi iz goraki adond ahots ozenez. Ik . góra

(2) . gorápen iz ( i l a rg i ) gora ld ia , i lgora . goratasun iz gara iera . gordé 1 . du ad . Zerbai t tok i esta l i an

ezarr i . Ik . altxátu (9) . 2 . da-du. ad . Ezkutatu . 3 . du ad . Mantendu, atx ik i , ez ga ldu.

gordégi i z gorde lekua . gordéka adond ezkutuan, i s i lean . gordín i zond gormandiza i z 1 . Sabe lkoiker ia . 2 .

Goxokia . gormánt iz ond sabe lkoia ( fr . gourmand ) . gorpútz iz 1 . Izak i b iz idunen

mater iazko osagarr ia . 2 . Pred . Hi lotza , gorpua. Gorputz g e l d i tu da .

–GORPUTZ SENDU. i z . Eukar is t ia . Gorputz s endu ia har tu .

gorrái l izond gorr ixka . gorrásta iz ond gorr ixka . gorrí iz ond e ta iz gorríngo iz . 1 . Arrautzaren barneko ga i

gorr ixka . 2 . Kuletoa (perretx iko mota bat ) .

gorríño iz e lgorr ia . Gorr iñoak d i tu . (Xarranp ia ere esaten d iote) .

gosáldu da-du ad Ik . askáldu . gosári iz goizean hartzen den otordua ,

eguneko lehena. Ik . askári . gose i z j a teko beharra edo nahia . –GOSE IZAN. da ad . Etz iz t e g o s e? (“Ez

zarete gose?”) . goséte iz gose denbora . Gose t e ik ez tu t

ezau tu . (“Goseter ik ez dut ezagutu”) . gostá(tu) za io ad kosta tu . Ñ Zerna i g o s ta

& z e rna i go s ta ik e r e : kosta aha la kosta . góstu iz gustua . Baatxur i g o s tua r ek in .

Han e tz en be rd in ina , me g o s tu onekoa z en . (“Baratxur i gustukoa. Han ez zen berd in eg ina , mais gustu onekoa zen”) . Ñ Ene gos tuko : ene ustez .

–GOSTU IZAN. du ad . Gustuko izan. I t en tu p izkotza a l ima l e ba tzu , b iz ik i g o s tu du . (“Egiten d i tu b ixkotxa a l imale batzuk, b iz ik i gostu du”) .

–GOSTUIAN. Gustura . Gos tu ian g in en . Hek a i tz en d i ra z e rb i tzuan , b e ra e go i t eko g o s tu ian . (“Gustura g inen. Haiek ar i tzen d i ra zerb i tzuan, bera egoteko gustura”) .

–GOSTUKO. i z la g . Gustuko. Mait e du y i t i a b e r e g o s tuko y ende taa t . Lan t t ip i ba t badu, ez du g o s tukoa . (“Maite du j i tea

241

bere gustuko jendeetara . Lan tx ik i bat badu, ez du gustukoa”) .

gotór iz ond sendoa. Ze g izon g o t ó r ra . goxátu da-du ad gozatu . goxó iz ond goxóki adond goxotasunez. goxtiar iz l ag 1 . Goiz ja ik i tzen dena . 2 .

Ohiko za ion gara ia ba ino lehenagokoa. Fru i tu g ox t iar rak .

gráspa i z sagar , mahats e ta antzeko fru i tueta t ik , sakatu ondoren ge ld i tzen den hondarra edo hondakina .

gref iér iz ( f r . g r e f f i e r ) Just iz ia adminis t raz ioko idazkar ia .

grí l la iz 1 . Parr i la . 2 . Burdin hes ia . ( f r . g r i l l e ) .

grimása iz ke inua . ( f r . g r imace ) . gríña iz kezka. griñátu da-du ad arduratu ; kezkatu .

Etzi t e l a g r iña . (“Ez za i teze la gr ina”) . grípa iz gr ipea (ga ixotasuna) . ( f r .

g r ippe ) . gris izond e ta iz grosiér ( - r bakuna) i z ond ar runta . ( f r .

g r o s s i e r ) . gróta iz ( f r . g ro t t e ) le izea . gurí iz ond gurítu da-du ad gustátu za io ad gogoko izan. Gusta tz en

zau t . (“Gustatzen za i t”) . gutartean gure ar tean. Gutar t e ra y ina .

(“Gutartera j ina”) . gúti & gútt i zenb tz z eha t gb gutx i . –GUTI BAT. Pixka bat . Olio gu t t i

ba t ek in . –GUTIENEAN. Gutxienez, behet ik

jota . Gutt i enean e gunean a ld i ba t . (“Gutx ienez egunean behin”) .

–GUTIZ GEIEN. Ia guzt ia . Gut iz g e i ene tan : ia bet i .

guzi zenbtz guzt i . Egun guz iz : egunero .

h

hága iz zurezko ata l zuzena, luzea eta

mehea , eskuz erabi l da i tekeena. haia-haia adond l as ter , ar in . haikátu da-du ad a l txatu . hain segur segur ask i . haitáda iz sa ioa , jarduna ld ia . háitz i z 1 . Arroka . 2 . Har i tza . haixtúr iz p l . Aizturrak ; gura izeak. haizarazi du ad uxatu . haizátu du ad 1 . Uxatu . 2 . da-du. Airez

puztu . haizego iz haize hegoa; hego haizea .

háiztei iz har iz teg ia ; har izt ia . haizu izan da ad z i leg i izan. Ez g i ra

a izu na i dugunaren e g i t e ra t . (“Ez gara ha izu nahi dugunaren eg i tera”) .

halabear iz gertak izunak nahitaezko edo ez inbesteko eg i ten duen hura .

hala-hala 1 . Era berberean. Borta i d ek ia z en , enak ien z e r e g in , u tz i ’ u t ha la -ha la . (“Borta i rekia zen , ez nek ien zer eg in , u tz i dut ha la -ha la”) . 2 . Ald iz . Hauk iande guz iz yoan d ia mezaa t ; ha la -ha la h ek ez t i ra s eku la y oan . (“Hauek igande guziz [ igandero] joanen d i ra mezara ; ha la-ha la ha iek ez d ira sekula joanen”) .

halako bat egin ad ha lako z i rrara bat . halarik ere ha la ere . halaxet ha laxe , ha la -ha la . halda-maldaka adond herrenka . hamábi zenb tz zehazt hamabost zenb tz z ehaz t hamairu zenb tz z ehaz t hamalau zenb tz z ehaz t hamár zenbtz z ehaz t hamikatu da ad (goseak) erabat ahuldu.

(Era burutua erabi l tzen da , izenondo g isa) . Hamikatu ia n iz . (“Hamikatua na iz”) .

hánka iz a ldaka . hanpátu da-du ad puztu, bete ; harrotu .

Balon ba t hanpatzen . Labean og ia hanpa tu . (“Ba loi [g lobo] bat hanpatzen. Labean ogia hanpatu”) .

hántu da-du ad hanpatu . Zainak han tu . Zangoak hantzen zazko . (“Zainak hantu . Zangoak hantzen za izk io”) .

hantúra iz zerba i t , berezk. gorputzaren zat i bat e r i tasunen baten ondor ioz , hantzea edo handitzea .

haótz iz arotza ; er rementar ia . har iz z izarea . harági iz oke la . hargín i z ige l t seroa . hargíntza iz harg inaren lanbidea . harí i z 1 . Jos tekoa. 2 . Kablea . Te l e f onoko

e ta t e l e b i s tako har ia l u rp ean emana dugu . haro iz (ahots) zarata , i skanbi la .

Ikaraga r r iko hárwan e ok i z i en . (“Ikaragarr iko haroan egoki z i ren”) .

harramantza i z harrabots edo i skanbi la .

harrápaka adond gehieg izko presaz eta nolanahi .

harrí iz harrí tu da-du ad txunditu . harro iz ond harróbi iz harr ia a teratzen den tokia

(karr i e ra ere entzun izan dut ; f r . ca r r i è r e ) .

harróots iz harrabotsa ; zarata . hartú du ad hártze har tu ad . -aren ad i tz izena . Ñ iz . 1 .

Hartzekoa. Zuk zor dautazu e t a n ik zu i

242

buuz baut hár tz ja . (“Zuk zor d idazu eta n ik zur i buruz badut har tzea”) . 2 . Harrera . Hartze amul t su ia . (“Hartze amultsua”) . 3 . Adimena, gauzak u ler tzeko ga i tasuna . Hartze t t i p ikoa . Har tze txar ra du .

hartzí tu ad ( i lea) laztu . I l ea l az tu zau t , har tz i -har tz ia du t . (“I lea laztu za i t , har tz i -har tz ia dut”) . Ñ Zokoak har tz í tu : txukundu. Atzo e gun guz ia zoko har tz i tz en . (“Atzo egun guzia zoko har tz i tzen” . )

hasí da-du ad hasian hasi behin has iz gero. háska iz aska . Linya garb i tz eko háska . hastápen iz has iera . Ik . háste . haste (ezkerrean - (e ) t ik duela) .

Oiloe ta t ik has t e , kanpaña [baserr ia ] d ena lana da . Arg i t ik has t e .

háste has i ad . -aren ad i tz izena . Ñ i z has iera . Ik . hastápen .

– - (e ) t ik HÁSTE. - (e ) t ik has i ta . –HÁSTE IZAN. da ad . Has i . Mundu

huntan ba ta i la b e t i has t e da . (“Mundu honetan bata i la bet i haste da”) . Ñ (Laguntza i lea ezabatur ik) . Eta b e r r i tz hás t e . (“Eta berr iz haste”) .

–HASTETSUIAN. Hasterakoan, gutx i gorabehera .

hastiatu du ad h igu indu, gorrotatu . hats iz arnasa . –HATS HARTU. a) Arnasa hartu . b)

Atseden hartu . hatsánditu da-du ad arnasestuka jarr i .

Ik . hatsántu . hatsántu da-du ad arnasestuka jar r i . Ik .

hatsánditu . Las t e rka i lk i d e la ik ha t sán tzen da . Hatsan tu ia . (“Lasterka ib i lk i de lar ik hatsantzen da . Hatsantua”) .

hatz iz 1 . Giza o inek, abere hankek, gurpi lek, lurrean uzten duten arrastoa . 2 . Azkura . Ik . haztúra .

háun iz haguna; lerdea . haundi iz ond handia . haur iz g iza umea. Ñ Seme-a labak. Ñ

Haur bea r r e t an da : haurdun dago. –HAURRETIK. Haurdanik . –HAURRIAN. Haur denboran,

haurtzaroan. haurkin i zond umeza lea . hauste egun Hausterrea , Gar izuma

hasten den eguna . háuta iz eta iz ond 1 . iz . Aukera . Ik .

háutu . 2 . iz ond . Aukerakoa, b ika ina . Pi l o ta r i háuta .

hautátu du ad aukeratu . Eztaki t zo in hau ta . (“Ez daki t ze in hauta”) .

hautétsi iz bozetan hautets i tako pertsona .

háuts iz er rautsa , egurrak , ikatzak etab. -ek erre ondoren uzten duten

hautsaren antzeko hondakina . Ximin iako hau t sa . (“Tximiniako hautsa”) .

hautsi-mautsi iz konponbidea . háutu iz aukera . Ik . háuta . hax iz ardatza . hazgéi iz abere baten umea. hazí iz hazí l iz azaroa . hazkároka adond hegazt iak e ta , lurra

a tzaparraz aztarr ikatuz. Oil oak hazkaroka , b iharko eur ia ! (“Oiloak hazkaroka , b iharko eur ia”) .

hazkúntza iz abereak haztea . hazkúrri i z j anar ia . Hazkurr i tza t eman

du zakuian og i t a xoko l e t . (“Hazkurr i tzat eman du zakuan og i (a ) e ta txokolate(a)” ) .

hazteri iz hatza , azkura b iz ia erag i ten duen er i tasuna.

haztúra iz azkura . Ik . hátz . hedadura iz 1 . Zabal tasuna , eremua. 2 .

(Pertsona bat i buruz) . Jendetasuna. hedági iz a r ropa edo be larra , idor

dad in, hedatzeko tresna , maki la eta burd in har iz osatua .

hedátu du ad zaba ldu. Ñ (Era burutua izenondo g isa) . Hedadura handikoa . Senpe r e h eda tuau da . (“Senpere hedatuagoa da”) .

hedói iz hode ia . hegál iz hegoa. hegaldaka adond hegan. Hega ldaka

a i ra tzen da . (“Hegaldaka a i rera tzen da”) .

hegastei iz te i la tuaren zat ia . Hegas t e ian xor iak e o i t en d i ra . (“Hegasteg ian txor iak egoten d ira”) .

hegi iz er tza , bazterra . I t sa s h e g i a . Bor tan h e g ian . (“Itsas heg ia . Bortaren heg ian”) .

heian ea . hein iz zerba i ten egoera , mai la edo

neurr ia ad ierazten duen zera . –HEIN BAT. Apur bat . –HEIN BATIAN. Neurr i batean. –(r )en HEINEKO. - ( r )en neurr ikoa. –t (z )eko HEINEAN. - t (z)eko puntuan. hélbe iz he ldea ; izurr ia . heldu da ad 1 . I r i t s i . 2 . (Era

burutugabearen ba l ioarek in) . Heldu d en : da torren.

hemengo aldi? Bertakoa ez den bat i eg i ten za ion agurra .

hemeretzi zenb tz z ehaz t héra iz errota , hegazt ien urda i la . herábe 1 . iz . Herabetasuna. Badu ha lako

he rabe ba t . 2 . iz ond . Lotsat ia ; be ldurt ia . –HERÁBE IZAN. da ad . Herabe da

o r taz min tza tzeko . (“Herabe da horretaz mintzatzeko”) .

herbái l iz ond 1 . Ahula . 2 . E lbarr ia .

243

herdói l iz ugerra . • ( Izenondo g isa) . (Boz ) he rdó i la : er la tsa .

herdói ldu da-du ad herdoi lak jan edo jo .

herenegun adond heriotze iz her iotza , h i l tzea . hérra iz gorrotoa, ez in ikus ia . herrí iz herriko etxe iz uda letxea . herriko muti l iz uda leko enplegatua . hertsí iz ond es tua . Ik . meár . hertsíki adond es tu . Hert s ik i e s t ekatu . hértze iz (batez ere p l . ) . Hestea . hets i du ad i tx i . hezúr iz hi bahiz (eta) ni banuk erronka

botatzeko esapidea . higátu da-du ad zerba i t , erabi l tzearen

ondor ioz, gas ta tu . Ñ Ahitu . higúin iz ond h igu ingarr ia . híka iz lokatza . hikátu da ad h ikak t rabatua gertatu . hil . 1 . da ad . 2 . du ad . B iz ia kendu. 3 .

(Arg ia ) i tza l i . hilái te iz h i labetea . Ñ Hila i t e guz iz :

h i le ro . Ñ Hila i t e s a r i : soldata . hilárri iz p l . h i lerr ia . hinki l i -hankala adond herrenka,

mainguka. hípa iz negar zot ina . hípaka adond negar zot inka. hir í iz hiru zenbtz z ehaz t hisialdi iz hisíatu da-du ad tematu, setatu . hisio i z h is igoa ; tema. His iua a tx ik i .

(“His ioa atx ik i”) . hístu da-du ad 1 . Hi ts b ihurtu , kolorea

edo b iz i tasuna ahuldu edo ga ldu . Ñ Higatu , hondatu . Zape tak h i s t en d ia . (“Zapatak h is ten d ira”) . 2 . Goibe ldu.

histúra iz 1 . Kolore edo b iz i tasunaren ga lera . 2 . Goibe l tasuna .

hits iz zurbi la ; b iz i tasunik ez duena . Ñ Goibe la , t r i s tea .

hitzórdu iz hízka adond hitz zakarrak esanez,

eztabaidan. hizkátu da ad eztaba idatu . Hizkatz ia da

ka lap i ta tz ia e l eke ta a izanez , h i tz tza r rak e r ranez . (“Hizkatzea da ka lapi tatzea e leketa ar i i zanez, h i tz tzarrak esanez”) .

hobe iz ond hobén iz hutsa , errua . hobendun iz ond e rruduna. hobéren iz ond onena . hobi iz h i lobia . Ik . tónba . hogói zenb tz z ehaz t holakatu da-du ad holako b ihurtu . Ni

ho lakatu b ear n iz e la , ez ta po s ib l e . (“Ni

holakatu behar na ize la , ez da pos ib le”) .

holola adond hola-hola ; era berberean. hondár & hundár i z j a ten edo

erabi l tzen den zerba i te t ik ge ld i tzen dena.

hondókin iz hondakina . hoóki adond hobeki . hoókitu da ad hobetu. hordí & ordí iz eta iz ond mozkorra . horí iz ond e ta iz hórma iz i zotza . Ik . izótz . hormátu da-ad i zoztu . horra ( izen s intagma edo esa ld i baten

ezkerrean, hark adierazten duena aurkezten edo) .

hortako j un t horregat ik . hostó iz 1 . Landareen zat ia . Hóstwa . 2 .

Paper orr ia . Ik . fui l la . hots emaile & i tóts emai le i z

( abereen) g idar ia . hots eman & i tóts eman du ad g idatu ,

zuzendu (abereak) . hotz iz ond e ta iz hózka iz akatsa , koska ; mai la . Heg ia r en

hozka ba t . hózki adond hoztasunez. Hozki min tza tu . hozpí l iz hozkir r ia , apur bat hotza

ba ina atseg ingarr ia . Haize hozp i la . hoztu da-du ad huiátu du ad zakurrez-eta mintzatuz ,

z i r ikatu . hunkítu du ad 1 . Uki tu . Etziu t

hunki tuko . (“Ez za i tut uk i tuko”) . 2 . Kobratu .

hurbí l 1 . ( - t ik edo - ( r ) i kasu a tz izk iez) . Gertu . 2 . Ia . Dui la s e i u r t e hurb i l . (“Duela se i ur te hurb i l”) .

hurbi ldu da ad hurrup hurrupatzean eg i ten den hotsa .

Hurrup e t a k l ik . hurrúpa iz zurrupa . hustu da-du ad huts ala kausi no lanahi . huts iz e ta iz ond

i

i (n)zpektur iz ikuskatza i lea . iánde iz igandea . iárdespen iz e rantzuna. iardetsi du ad erantzun. iatzarr i & atzárri da-du ad esnatu . iaurkin iz inaurk ina ; az ienden azpiak

eg i teko erabi l tzen den garoa , abarrak etab.

244

iáurri du ad aberee i azpiak eg in. Ñ ad lag ugar i . Yoan d en u r t ian izan d i ra f ru i tuak iaur r i . (“Joan den ur tean izan d i ra f ru i tuak ihaurr i”) .

iáusi iz zaunka. Ik . sénga . iausika adond eraus ika , zaunkaka. Ik .

sengaka . iauter i iz inauter ia . ibí l i & i í l i 1 . da ib i l i . 2 . du e rabi l i . ibí lki ib i l tzen, ib i l iz . Ñ Ib i lk i da :

ib i l tzen da , dabi l . idéki du ad zaba ldu . idekidura iz pare ta , horma. . . batean

gertatzen den gune i rek ia . idéra iz ide ia . idí iz idór i zond lehorra . Ñ Gozotasunik gabea .

Aita ido r ra . Ñ Lan ido r ra : gogorra . idórte iz agortea . idórtu da-du ad lehortu . idúri 1 . iz . I rud ia . 2 . i z . I txura . 3 .

I r i tz ia . Ene idu iko : ene ustez . 4 . i zond . Antzekoa, beza lakoa . Ene idur ia da : n i beza lakoa da . 5 . Beza la . Be laun iko zen , s e indu ba t idur i . Ñ Ba l i tz beza la . (Dagokion esa ld iaren ezkerrean) . Plaza i s i l ik da , idur i e l iza : e l iza ba i l i tzan.

idúzki i z eguzkia . Ñ Iduzki -kó lp ja : in tso laz ioa .

–IDUZKI SEINDU. iz . Ost ia sa indua jendaurrean jar tzeko erabi l tzen den urrezko edo z i larrezko peza .

ié l iz ige la . iér ika adond iger i . iéts i du ad i rents i . i férnu iz infernua . igán da-du ad . Igo. Eske e lak ian .

(“Eska i lerak igan”) . igéri egin du ad igórri du ad 1 . B ida l i . 2 . Xahutu. Sosak

i o r r i t u d eba ld e . (“Sosak igorr i d i tu de ba lde [a l ferr ik ]”) .

igual berd in. I gua l tzaut en i . (“Igua l za i t n i r i” ) .

igurikatu du ad za in egon. ihés ihes eg inez. Ger la denboran i (h ) é s

y ina unat . (“Ger la denboran ihes j ina hona”) .

i íntz & intz 1 . iz . Eguratseko hezetasuna ur tanta xehe b ihurtzea ; ur tanta xehe hauek. 2 . Tanta , xor ta . Olio in tz ba t . Lo in tz ik e g in gab e . (“Ol io ih intz bat . Lo ihintz ik eg in gabe”) .

i ízi iz eh iza . i iztar i iz ehiz tar ia . i íztoka iz ur mehe ge ld izko hedadura ,

gehienetan landare asko dagoena. ikára iz dardara . ikaragarr i iz ond ikara erag i ten duena;

guzt iz handia . I t en tz i en karra s i ’a tzu ikaragar r iak . (“Egi ten z i ren garras i batzuk ikaragarr iak”) . • (Adiz lagun

g isa) . Ikaragar r i kar io . Ikaragarr i e l e t su ia . (“Ikaragarr i kar io [garest i ] . Ikaragarr i e le t sua”) .

ikaragarr iki adond ikaragarr i . Ikaraga r r ik i f i t e kanb ia tz en tuz t e ua i . (“Ikaragarr ik i f i te kanbiatzen d i tuzte ora in”) .

–IKARAGARRIKO. Ikaragar r iko y end ia ba omen tzut en . Ikaragar r iko g izon ede r ra . (“Ikaragarr iko jendea ba omen zuten. Ikaragarr iko g izon ederra”) .

ikaratu da-du ad be ldurtu , izutu . Bet i ikara tz en n i tz en . (“Bet i ikaratzen n intzen”) .

ikási & ekási du ad ikastola iz ikátz iz Ik. xarbón . ikusgarri iz antzokirako edo k ideko

areto baterako pres tatzen dena. ikusgei iz ikusmoldea . Ente e san ta

a r en tza t e iza i t i a y end i en ikus g e ia , z e p en t sa tz e ’u t en y end i ek e ta . (“Interesantea harentzat ere izatea jendeen ikusga ia , zer pentsatzen duten jendeek eta”) .

ikúska adond beg ira . Ikuska ib i l i . ikusliar iz 1 . Ikus lea . 2 . B is i tar ia . ikústate iz esker ona. Pre suna ’a t ek

ze rb i tza tu bada tzu e gun ba t ez , har i buruz bauzu ikus ta t ia . (“Pertsona batek zerb i tzatu bad izu egun batez , har i buruz baduzu ikustatea”) .

ikúzi du ad (baxera) garbi tu . Baxer en ikuz t eko o ia l a . (“Baxeren ikuzteko o iha la”) .

i lár iz edoze in landare lekadun, berezk. babarruna . I la r sa l t sa . Ñ I la r -b i r ib i l : i l a r ra . I la r -xaba l : d i l i s ta .

i lárgi i z 1 . Lurraren sate l i tea . Ñ I la r g i zur i d enean : i l a rg iak arg i tzen duenean. 2 . Golde mota bat . Yoan n iz l andaa t i l a r g ian pas t ea t . (“Joan na iz landara i l a rg iaren pasatzera”) .

i largi zuria i la rg i -arg ia ikuspeg ia a rg i tzen.

i launkeria i z per tsona ge ldo edo b iz i tasunik gabear i dagokion eg i tea .

i ldo iz go ldeaz lurra i rau l iz eg i ten den i rek idura luzea . Í l dwa da i t en d e l a ik , o l a xuen -xuena , z i l o ’a t , e r r eka ’a t , z e rb e t en e ra i t eko . (“I ldoa da eg i ten de lar ik horre la , xuxen-xuxena, zu lo bat , er reka bat , zerba i ten ere i teko”) .

i lé iz i létsu iz ond i lún iz ond • ( Izen g isa) . I luntzea ,

i luntasuna . I luneko b ea r g inuen sa r tu . (“I luneko behar genuen sartu [e txeratu]”) .

i lunaar iz i luntzea . Ik . i lúntxe . i lundura . Goibe l tzea . Ñ Urda i leko

tr i s tura . I lundura ’a t baut . (“I lundura bat badut”) .

245

i lúntxe iz i lunabarra . Ik . i lunaar . inaala iz aha leg ina . Inaa la in e ’u t .

(“Eginaha la eg inen dut”) . inarrosaldi i z as t ina ld ia ; j ipoia .

Inar ro sa ld i ba t eman. (“Inarrosa ld i bat eman”) .

inarrosi da-du ad as t indu. indár iz indártsu iz ond indártu da-du ad infórt iz aha leg ina . ( f r . e f f o r t ) . ingurina iz ingurua , ingurunea . ingúru ( i zen s intagma art iku lur ik gabe

- ( r ) en a tz izkia har tzen due la , e ta in guru a r t iku luaz) . Berro i tamar ur t e en inguru ia : berroge i ta hamar ur te inguru. Hamar o r enen inguru ia : hamar ordu inguru.

inkésta iz auz i ikerketa . ( f r . enquê t e ) . inporta izan du ad inportant i z ond garrantz i t sua . ( f r .

impor tan t ) . inportantzia iz inpós iz zerga . ( f r . impô t ) . intrés iz interesa . Bankuan in t r é sa

ga lda i t en da tzu t e g e o . (“Bankuan interesa ga ldeg i ten dizute gero”) . ( f r . in t é r ê t ) .

iñúl iz ond fundamentur ik gabeko pertsona .

ipár iz ipúrdi iz ipurdikatu du ad azpikoz gora ja rr i . i rabazi du ad i rágan da ad igaro. Hemend ik i ragan . Ñ Bi

ur t e i ra gan . i rákin du ad i rátze & iátze iz i ra tzea , garoa . Ia tze -

s e ga . Leenau i ( r )a tz ia p ika tz en tz en abe r i en azp ian ema i t eko . (“Iratze-sega . Lehenago i ra tzea p ikatzen zen abereen azpian emateko”) .

i ráulde I rau ld en a i d ia : lurra i rau l tzen ar i d ira . I rau ldeko go ld ia : lur ra i rau l tzeko goldea .

i r ín iz i r índu da-du ad i r intsu bihurtu . Sobe ra

on tu ia d e la ik i r indu ia da f ru i tu ia . (“Sobera ondua de lar ik i r indua da fru i tua”) .

i r r í iz barrea . –IRRI EGIN. du ad . Barre eg in. –IRRINGARRI. i z ond . I r r i -eg ingarr ia ;

i r r i eg inarazten duena. i r r intzina iz i r r intz ia . i r r íño iz i r r ibarrea . i r r ís iz ar roza . i r r ísku iz arr i skua . i r r ís t egin du ad i r r íz adond barrez . ís la iz uhar tea . is tr ípu i z ezbeharra . i táxur iz i tog ina .

í te iz e i tea ; antza , i txura . Zarr enak e ta h i rugar r enak e l ga r r en í t j a bau t e . (“Zaharrenak eta h irugarrenak e lkarren e i tea badute”) .

i tó da-du ad i tsas (h)egi iz i t sasbazterra . i tsáso iz i tsú iz ond e ta iz i tsúsi iz ond i tsúski adond ikaragarr i . I t suski ed e r ra . i túrri iz i tx índi iz egur zat i erd i er rea . i txúra iz 1 . Zerba i t edo norba i t gure

beg ien aurrean aurkezten edo ager tzen den era edo modua. Pre suna o r r ek i txura txar rak d i tu , aki tua da . (“Pertsona horrek i txura txarrak d i tu , ak i tua da”) . 2 . I rud ia . Harr izko i txura ba t .

i tzáin iz i tzáli da-du ad i tzátu du ad i l tza tu . i tzé iz i l tzea . i tzúli 1 . da-du ad . A . da ad . Lehenago

zegoen tokira edo tokirantz berr i ro joan. B . 1 . I rau l i . Senar rak i tzu l tzen tzuen lu r ra . (“Senarrak i tzu l tzen zuen lurra”) . 2 . Bue l ta eman. Bear da i tzu l i eun guz iz ga sna ua . (“Behar da i tzu l i egunero gasna hura”) . Ñ Zegoen tokira berr i ro eraman. Ñ Beste a ldera eraman. Ostoa i tzu l i .

i tzúli 2 . iz . B i ra . Egi t en du t e o l a i tzu l ia . (“Egi ten dute horre la i tzu l ia” ) . Ñ Atzo i luntxean in nu in i tzu l i ba t . Yoa in g ia Doniane Gaaz i ra t , i tzu l i ba t en i t ea t . (“Atzo i luntzean eg in nuen i tzu l i bat . Joanen gara Donibane-Garaz ira , i tzu l i baten eg i tera”) .

–ITZULIAN. Inguruan. Etxe i tzu l ian . Lur rak denak i tzu l ian z i tu in e txe a r ek . (“Etxe i tzu l ian. Lurrak denak i tzu l ian z i tu in e txe arek”) .

i tzulikaka adond i tzu l iak eg inez. Bazen o lako pa l e ta ’a t emek i - emek i i tzu l ikaka ib i lk i z ena . (“Bazen horre lako paleta bat emeki -emeki i tzu l ika ib i lk i zena”) . Ñ I tzu l ib i raka : i tzu l ika . Finki b ea r da t inkatu , e skü ian be roa ikin i tzu l ib i raka ib i l i . (“Finki behar da t inkatu , eskuaren beroarek in i tzul ib i raka ib i l i” ) .

i tzulikatu da-du ad 1 . I tzu l iak eg in. 2 . B i ldu. Oial ba t ez i tzu l ika tu ik . (“Oiha l batez i tzu l ikatur ik”) .

i tzulinga iz b ihurgunea . iurtzuri iz ihurtzur ia , zeru bel tza . ix í l iz ond ixí ldu da-du ad ixí l ik adond ix ixi la adond i s i l - i s i la ; i s i l - i s i l ik . Ix ix i la

sa r tu . (“Is i l - i s i l ik sar tu”) .

246

ixki l ima iz i sk i l inba (orratz buruduna) . Ixki l ime tan a r i z i ra . Ñ Ixki l ima dob l i a : kateorratza .

ixtánt iz unea . Ixtan t ian : bereha la . Ix tan t ian eakut s iko da tzu t . (“Ixtantean erakuts i d izut”) .

ixtápe i z hankartea . ixtapeka adond zangoak zerbai ten a lde

banatan d i re la . Biz ik l e tan ga in ian ix tapeka . (“Biz ik le taren ga inean ix tapeka”) .

ixtér iz iz terra . ixt í l iz 1 . Lokatza . 2 . Putzua . ixtorio i z kontakizuna. Ñ Gerta ld i

harr igarr ia . ixúri 1 . da ad dagoen ontz ia i raul iz edo

makurtuz ( isurkar i bat ) eroraraz i . ixúri 2 . iz . Isurk ia . Baxerak-e ta i t en tz i en

t ok ian tz en ixur ia kanpora . (“Baxerak-eta eg i ten z i ren tokian zen i sur ia kanpora”) .

izai te iz i zaera . izán da ad izári i z neurr ia . izártu du ad neurtu . Ik . neurtu . izén iz abizena. Ñ Iz en t t i p i : bata io

izena . izengoiti iz goi t izena. izérdi i z Ñ Ize rd i t r enpan: i zerd i tan bla i . izerditu da ad iz ia ldura i z i zua . Ze iz ia ldura ! iz igarr i iz ond izugarr ia . iz ípera iz ond i zut ia . Iz i ga r r i iz ip e ra n iz ,

e tx ean en i tazke be ra e gon nah i , gauaz par t ikulazki . (“Izugarr i iz ipera na iz , e txean ez nuke bera [bakarr ik] egon nahi , gauez par t iku lazk i”) .

iz í tu da-du ad izutu . izkí la iz ezk i la ; kanpaia . Izki l -dó r r ja :

kanpandorrea . izkína i z bazterra . izkir iatu du ad idatz i . izótz iz Ik . hórma .

k

kabále iz aberea , az ienda. Kaba l e f e r ia . kabí la iz orkat i la . kabinet iz ( f r . cab in e t d e t o i l e t t e )

komuna. Yeik i z en kab in e taa t y oa i t eko . (“Ja ik i zen kabinetera joateko”) . Ik . komoitate .

kadéra iz au lk ia . Kadera p l ian t ian . (“Kadera p l iantean [f r . p l ian t ‘ to lesten dena’ ]” ) .

kafé iz kafea . kafésne iz kafíra iz habia . Ik . oántze . kaiér iz ( f r . c ah i e r ) koadernoa. kái lu iz urda iaren aza la . kaiola i z káka iz kakamarlo iz kaka lardoa. kakinaazi d io ad nazkatu. Kakinaazt en

dautak. (“Kaka eg inarazten d idak [ ‘nazkatzen nauk’ ]” ) .

kakingarr i iz ond nazkagarr ia . kakóla izond okerra , okertua . Adar

makurra edo kako la . Ñ Zozoa. kakolakeria i z zozoker ia . Kakolaker ian

a r i da . (“Kakolaker ian ar i da”) . kakolatu da-du ad 1 . Okertu , i txura

kakola eman edo har tu . 2 . Zozotu, astotu . Yendea a r run t kako la tz en da edanta . (“Jendea ar runt kakola tzen da edanda”) .

kaláka iz 1 . Berr iketa . Ñ Kalakan: berr iketan. 2 . ( Izenondo gisa) . Kalakar ia , berr i tsua . Emazte ka láka .

kalakari izond berr i tsua . kalamastra i z ond izugarr i handia

(b iz igabeekin so i l ik) . Ze e txe ka lamas t ra !

kalandrier iz ( f r . ca l end r i e r ) eguteg ia . kalapio iz ka l ipua ; indarra e ta berezk.

kemena. Kalap io ik ez tu t hara ino y oa i t eko . (“Kalapior ik ez dut hara ino joateko”) .

kalápita i z i skanbi la , eztaba ida zaratatsua .

–KALAPITAN. Bet i ka lap i tan . kalapitari iz ond ka lap i tan ar i tzeko joera

duena . kalapitatu da ad l i skar tu . kalí tate iz nolakotasuna. Kal i ta t e guz iak

ba i tu tzu . (“Kal i ta te guzt iak badi tuzu”) . kalí tu du ad suge , apo eta k idekoak hi l . kali tz iz ka l iza . kalí tza i z ka l i txa ; garatxoa. kali tzatu da ad ( landareak) ka l i txaz

bete . kalmátu da ad baretu . Ik . sesátu . kálme iz ond barea . kalustrape iz ka lostrapea ; k laustroa . kamiun iz kamioia . kána iz ( f r . canne ) . Eskumaki la . Ñ p l

makuluak. kanária iz kanar ioa ( txor i mota) . kanbiakor iz ond a ldakorra . kanbiamendu iz a ldaketa . kanbiatu da-du ad a ldatu . Etxez

kanb ia tu d ia . (“Etxez kanbiatu d ira”) . Ik . sanyátu, a ldátu .

kanbio iz a ldaketa . kankái l iz ond kanka i lua . kanóre iz funtsa , manera . Kanór ja badu

zuk e r ra i t e ’ uzunak . (“Ganora badu zuk esaten duzunak”) .

247

kanpáña iz l anda ( f r . campagne ) . Kanpañako l anak . (“Baserr iko lanak”) .

kanpotiar iz l ag eta iz kanpokoa. kantári iz kantátu du ad kántika iz e l iz kanta . kantitate iz kantóin & kantún iz er tza . Lau kantún . kantonier ( - r bakuna) iz b ide

garbi tza i lea . kántu iz abest ia . kapáble ga i . Etzen kapab l e b e ra e o i t eko .

(“Ez zen kapable bera [bakarr ik ] egoteko”) . ( f r . capab l e ) .

kapéra iz e rmita . Salba to r e kape ra . kapéta iz landareen punta . Arto kape ta . kapetatu du ad landaree i kapeta moztu ;

inaus i . karakoi l iz marrask i loa . karása & kaása iz ( f r . ca r e s s e ) .

Ferekatzea . Kaása mai t e du b iz ik i . (“Karasa mai te du biz ik i” ) .

karasatu du ad l aztandu. Ik . ferekatu . karáter iz i zaera . karatosa iz an imal ien larrua garb i tzeko

orraz ia . Alimal en broza tzeko e spr e sa da kaa to sa . (“Animal ien brozatzeko espresa da karatosa”) .

karatosatu du ad karatosaz garbi tu , igurtz i .

karáts 1 . iz . Kiratsa . Ik . kiréts (1) . 2 . i z ond . Mingotsa . Ik . kiréts (2) .

kárga iz kárgu i z karia iz - ( r ) en kar iaz : de la e ta . - ( r ) en

kar i e ta ra t : -en kar iaz . Ezte i e gunaren kar i e t aa t . (“Ezte i egunaren kar ie tara”) . Ñ Pazko kar i .

kario pred eta adond gares t i . (Art iku lur ik gabe) . Arra ina kar i o da b e r tz e l a . P ixkat kar ioxau sa ldu na i tu . (“Arra ina kar io da beste la . P ixka bat kar ioxeago sa ldu nahi d i tu”) .

kariotu da-du ad garest i tu . karioxko garest i txo. karkái la iz a lgara . I r r i karká i la .

Karka i laka i r r iz . karkúla iz ka lku lua ; ka lku la tzea . karkulatu da-du ad ka lku la tu . karlaž iz lauza ( fr . ca r r e la g e ) . Karlaža in

ga inea t e r o r i . (“Carre l ag e -aren ga inera eror i”) .

kar lažatu du ad l auzak jarr i . Kar lažatuak t i ra d enak. (“Carr e la g e - tuak dira denak”) .

kár lo iz gazta inaren aza l arantzatsua . karmañola i z ka lap i ta , i skanbi la . Ñ

i z ond . Sobera maki la tua edo desg isatua den pertsona bat i esaten za iona.

karnét iz ( f r . ca rne t ) agenda. karráskan adond b iz i tasunez . Ai z iz t e

kar rá skan? Bet i karráskan lan ian . (“Ar i

zarete karraskan? Bet i karraskan lanean”) .

karraskatu da-du ad hauts i . karríka iz ka lea . karrósa iz antz inako za ld i orga , lau

gurpi lekoa. Zald i kar ró sa . karrót i z ( f r . ca ro t t e ) azenar ioa . Ik .

pastenarre . kárta iz ( f r . ca r t e ) mapa. kartalazo izond (pertsona) zabarra . kartóin iz kartoia . kártsu i zond gar tsua . Gir ix t ino kar t su ia .

(“Gir is t ino kar tsua”) . kartsuki adond gar tsuki . kasái la iz ka lap i ta , i skanbi la . Kasa i lan

a izan d i ra . (“Kasa i lan ar i izan d ira”) . kasátu du ad ha izatu . kasérna iz kuarte la ( f r . ca s e rne ) . káska & kaskako iz kolpea . kásko i z 1 . Burua . Yend i ek kasko

goo r ra ’u t e e a skok! (“Jendeek kasko gogorra dute e askok”) . 2 . Mendi baten goia ldea . Yatsun bada Sa lba t o r eko kape ra , kasko ’a t ian an . Bid ia t r e e sa tu t a an , kasko a r tan . (“Jatsun bada Sa lbatoreko kapera , kasko batean han. B idea t rebesatu eta han, kasko har tan”) .

kaskogogor iz ond burugogorra . kaskói ldu da-du ad i lea , hosto-abarrak

etab. ga ldu. kaskóin iz ond eta i z erdaraz mintzatzen

dena. kaskopelatu iz ond burusoi la . kasóla iz e l tze moduko ontz ia , b i

eskulekuen ordez g iderra duena. kásu i z 1 . KASU EGIN. Jaramon eg in,

a rreta ja rr i . Eztut kasu e g in . • 2 . ( Inter jekz io g i sa) . Kásu! : kontuz!

–KASU EMAN. Kasu eg in. katáska i z l i skarra . Katáskan:

l i skarrean. katáskatu da ad l i skar tu . katixima i z dotr ina . katré l iz auto mota (Renaul t 4L) . kattálin gorr i iz amona mantangorr ia . kauséra iz gar i i r in , a rrautza , esne e ta

azukrez eg indako orea koipetan f r i j i tuz eg i ten den opi l modukoa.

kausítu da-du ad aurki tu . káxa iz kazola . Káxak ba i tu tzu bos t

hand i ta sunekoak. (“Kaxak bad ituzu bost handitasunekoak”) .

kaxét iz ( f r . ca ch e t ) past i l l a . kazéta iz egunkar ia . Ik . žurnál . ke iz kedár iz 1 . Osor ik erretzen ez den

zerba i tek ekoizten duen ga i be l tza , zat ik i tx ik iz osatua . Suko be l tz ua da kedár ra . (“Suko be l tz hura da kedarra”) . 2 . Behazuna .

kendu du ad

248

kerméza i z ( f r . kerme s s e ) . kéta ad lag b i l a . Fru i tu ke ta yoan . Abar

ke ta . Ur ke ta . (“Fru i tu keta joan. Abar keta . Ur keta”) .

kexamendu & kéxa i z l a rr i tasuna , urdur i tasuna; haserrea .

kexátu da ad 1 . Larr i tu , urdur i tu , kezkatu . 2 . Haserretu .

kéxu iz e ta iz ond 1 . i z . Larr i tasuna, urdur i tasuna; haserrea . 2 . iz ond . Erraz urdur i tzen edo haserretzen dena. • (Adiz lagun g isa) . Urdur i ; haserre . Ñ Kexu-kexu ia : e rabat kexu.

–KEXU IZAN. Haserre izan. k i l íka 1 . izond . Erraz haserretzen edo

mintzen dena. Bet i izan du t ba rne k i l ika . 2 . iz . Ki l ima.

kí lo i z k i logramoa. ki lometra iz k i lometro. kínka iz egoera estua . Kínka la r r i

har tan . Ñ Yauzi i t eko k inkan: jauzi eg i teko zor ian.

kíntze p i lota jokoko tantoa . kiresdun izond k i ra tsa dar iona . kirestasun i z 1 . Kiratsa . 2 .

Mingostasuna, nahigabea . kiréstu da ad mingostu . kiréts iz eta iz ond 1 . iz ond usa in (e ta

batez ere gustu) guzt iz txarra duena. Ik . karáts (1) . 2 . iz ond mingotsa . Ik . karáts (2) . 3 . iz usa in guzt iz txarra e ta jasanga i tza .

kiribi lkatu da-du ad kir ib i ldu. kirrínka iz karranka. kísta iz zakutxo baten i txurako

tumorra . k itántza iz errez iboa, ordainag ir ia . kitorik adond doan. Ik . urrír ik . kítto adond zorr ik edo hartzekor ik gabe,

k i ta tur ik . Oai k i t t o g ia . (“Ora in k i to gara”) .

kitzikari iz ond z i r ikatza i lea . kitzikatu du ad suar i maki la batez

erag in; z i r ika tu (h i tzez) . kixkai ldu da-du ad k i ska l i . Beroak

k ixka i ldu ia n iz . (“Beroak k iska l ia na iz”) .

kixkí l iz ond do i lorra ; ezer ba l io ez duena . Abar k ixkí l ba t .

kixki lkeria i z doi lorker ia . Ze k ixki lke r ia e g in daukut en ! (“Zer k ixk i lker ia eg in d iguten!”) .

klar iz ond arg ia . klárki adond arg i . kláxka iz (aus ik iaren) hotsa ; aus ik ia . Bi

k láxkaz i e t s i . Bor ta e t s i da a l ima l eko k láxkan . (“Bi k laxkaz i rents i . Borta i tx i da a l imaleko k laxkan”) .

klaxkátu du ad 1 . I rents i . 2 . Hortzek in, hatzek in ( . . . ) , hots zol ia eg in .

klik iz k laskaren k ideko hotsa , ba ina hura ba ino ahulagoa .

klikátu du ad i rents i . k loxét iz ( f r . c l o ch e t t e ) eskuko kanpai

tx ik ia ; tx i l ina . kluk iz uretan murgi l tzean eg i ten den

hotsa . Klukez ur ian sa r tu da . (“Klukez urean sar tu da”) .

kóbla iz bertsoa , e ta berezk. , kanta edo kantu baten ahapald i bakoi tza .

koblári iz ber tso lar ia . kodóin iz i rasagarra (arbola eta

f ru i tua) . kofesategi iz a i torteg ia . kofésatu & koósatu da-du ad

konfesatu ; bekatuak a i tortu . kofesio & koósio iz konfes ioa . kofóin iz er launtza . koinát iz koinata , koinatua . kóka iz a lmeja . kokátu da-du ad tok i batean ip in i ,

ezarr i edo f inkatu . Zangoa z i l o ba t ian kokatu ia . Par tan [ ‘ lokatzetan ’ ] kokatzen da y end ia . (“Zangoa zulo batean kokatua . Partan kokatzen da jendea”) .

–KOKA AHALA. Gainezka . Koka-aha la b e t e .

kokét izond ( f r . c oque t ) . kokín iz ond oso b ihurr ia ( f r . c oqu in ) . kokíndu da-du ad kokin b ihurtu . kokinkeria i z b ihurr iker ia . kokoratz iz karaka , o i loaren o ihua . kokorikatu da ad nor bere orkat i len

ga inean eser i . kolánt iz p l ( f r . c o l l an t ) leotardoak,

ga l tzerd iak. koléra iz haserrea , amorrua ( fr . c o l è r e ) . kolóka iz ond (o i lo) loka . kolóre iz kolpátu da-du ad zaur i tu . kólpe iz zerba i tek zerba i t jotzea eta

horren ondor ioa . Ik . ukáldi . komisione i z p l ( f r . c ommis s i on ) e txeko

erosketak. komoitate iz komuna. Ik . kabinet . komún izond ar runta . komuniatu du ad Jaunartu . komunki & komúzki adond gehienetan. kondári iz p i lota part idetan, tanto

kontatza i lea . kondizione i z ba ld intza . kóndu iz kontua . konfi tura iz marmelada . ( f r . c on f i tu r e )

Ik . erreximent . konfrario iz e lkartea ; ana id ia . konkór iz e ta iz ond 1 . i z sorba ldako

i r tengune nabar ia , b izkarrezurraren des i txuratzearen ondor iozkoa. Ik . tontór . Ñ Kozkorra , hezur batean uka ld i baten ondor ioz eg i ten den handitua . 2 . i z ond konkorduna. Gizon konkór ra .

konparatu du ad konparazione ad ib idez.

249

konplimendu i z p l ade i tasunezko h i tzak.

konplí tu du ad bete . konpóta iz haurre i ematen za ien pure

modukoa, f rutaz eg ina . kontént pred pozik , a la i . kontra pos t (“- ( r )en edo - ( r ) i” ) . Murru ia i

kont ra . (“Murruar i [hormar i ] kontra”) . kontrarietate i z ( f r . c on t ra r i é t é )

nahigabea . kontr iaz adond i f rentzuz. kontrulur i z ( f r . c on t r ô l eu r )

kontro la tza i lea . kontséi lu i z herr i arazoez

eztaba idatzen d iren e ta aholku ematen duten pertsonen bi lkura .

kontsolazione iz kontsola tzea , poztea . kóntxo i n t e r j konže iz p l oporrak ( fr . c ong é ) . Ik .

bakántza . Konž iak ba l in ba i tu . (“Konžeak ba ld in bad itu”) .

kópa iz kopéta iz bekokia . Ñ Kopé ta izan :

aurpeg ia izan . Ze kopé ta ! kopia iz korál iz abesbatza . korále iz basakurtea . kórda iz soka . kórle iz etxe barruko lehen ge la handia ,

sarrera . korolpikatu du ad korapi la tu . korópi lo iz korapi loa . korrespondantzia iz ( f r . c o r r e spondance )

gutun trukea ; gutunak berak. Ik . kurriér .

korridor iz ( f r . c o r r ido r ) . Etxe barruan, ge len edo aretoen ar teko igarobide mehar eta luzea . Ik . kuluar .

korróka iz zurrunga . kóska i zond burugogorra ; buruar ina . •

i z t a lka . koskátu da ad 1 . (oskola) hauts i .

Arrautzak, e l tzaur rak koskátu . 2 . Koleran ezarr i . Pre suna ho r i ko ska tu zau t . (“Pertsona hor i koskatu za i t”) .

kósta iz i t sasbazterra . kostúma iz ohi tura ( f r . c ou tume ) . Ik .

usáia . kotí lun iz azpiko gona. kotóin iz Ik . uata . koxkór iz e ta izond koskorra . kozkór iz hezur batean uka ld i baten

ondor ioz eg i ten den handitua . krába iz ( f r . c rabe ) karramarroa . krabát & kravát iz ( f r . c rava t e ) gorbata . krakáda iz a rratsa ldeko askar ia . kráko iz l auhortza ; kakoa. kránpa iz ( f r . c rampe ) g ihar uzkurtze

mingarr ia . kráska i z apurtzen, leher tzen, h ig i tzen

den zerba i ten hots idorra . kraskarazi du ad kraskatzera behartu .

kraskátu da-du ad zarataz hauts i ; hauts i .

kráxa iz ( f r . c ra cha t ) karka ixa . kre iz ( f r . c ra i e ) karea . Ik . gísu . kreión iz ( f r . c rayon ) a rkatza . kréma iz 1 . Haurre i ematen za ien ahi

modukoa, esnez eta laborez eg ina . 2 . Esnega ina . ( f r . c r ème ) . Ik . esnegain .

krikét izond koketa . Emazt e kr iké ta . kriskéta iz 1 . Kisketa . 2 . p l . Kr isk i t inak

(musika t resnak) . kroxét i z ( f r . c r o ch e t ) . 1 . So ineko baten

b i zat i e lkarr i a tx ik i tzeko lotura , b i a ta l , bata kakoduna (arra) e ta bestea zu loduna (emea) , d i tuena. 2 . Gakorratza (gantx i l loa) . Kroxe t ian a r tz en da kur r i i lk i d e la ik . (“Kroxetean ar i tzen da kurr i ib i lk i de lar ik”) .

kruxpéta iz gar i i r in , a rrautza , esne eta azukre izpi batez eg indako orea koipetan f r i j i tuz eg i ten den opi l modukoa (erd ian sagar errea izan ohi du) .

kuafúr iz ( f r . c o i f f eu r ) i le -apa intza i lea . kuia iz ka labaza . kuiéra iz koi lara . kuku iz txor i mota . kukuka adond ezkutatzen d i ren lagunak

aurk i tzean datzan haur jo lasa . kukúla i z zerba i ten goia ldea , ga i lurra . Ñ

Gandorra . Ik . kukurusta . kukumikuka adond kukuka; gauza

gordeka . kukurusta iz gandorra . Ik . kukúla . kukúso iz arkakusoa. kukútu da-du ad 1 . Esta l i . Iduzkiak

i l a r g ia kukutu . 2 . Ezkutatu , gorde. Kuku z i t e . (“Kuku za i tez”) .

kuluar iz ( f r . c ou l o i r ) Ik . korridor . kulunkatu da-du ad oreka puntu edo

ardatzar i buruz a lde batera e ta bestera h ig i tu .

kuple iz b ikotea ( f r . c oup l e ) . kuráia iz adorea . kuraiaztatu du ad adoretu . kuraios izond adoretsua , b ihoztuna. kuraioski adond kura iarekin , adorez. kurios & kurius iz ond ikusnahia duena ,

j ak in nahia duena . kuriostasun i z ikusnahia , j akin nahia .

Ik . kuriostate . kuriostate iz Ik. kuriostasun . kur-kur-kur i r r iaren onomatope ia . kurri ibi l i ad ib i l i , ad ierazten den

b i tar tearen leku guzt ie tan ga indi ib i l i . Ib i l ia z en an i tz kur r i r e gaz t ia z e la ik . Espor t i f a da , b iz ik i mai t e o l a i b i l tz ia kur r i . (“Ibi l i a zen ani tz kurr i ere gaztea ze lar ik . Kiro lza lea da , b iz ik i mai te [du] hola ib i l tzea kurr i”) .

kurriér iz ( f r . c ou r r i e r ) posta . Ik. korrespondantzia .

250

kurrínka iz 1 . Karranka (a tearena , gurd iarena . . . ) . 2 . Zerr iak , basurdeak eta k idekoek eg i ten duten hotsa . Ñ Marmarra . 3 . Haizeek hesteetan eg i ten duten hotsa .

kurrí tu du ad ib i l i . Zangoak be r o -b e roak g in i tuen , b e inan kur r i tz eko n eke tan tz en ! Ezta paa l e s i a tu ia , kur r i tz en du . (“Zangoak bero-beroak genituen [eska lapoinekin] , ba ina kurr i tzeko neketan zen! Ez da para les ia tua , kurr i tzen du”) .

kurutzatu da-du ad a lbot ik igaro, aurkako norabidean joanez.

kurútze iz gurutzea . Ñ Ku(r )u tz ea in s e ina l ia : a i taren. Ñ Ahoan kuru tze : j an gabe . Ñ B iz ian pa ira tu behar d iren neke eta nahigabeak . Etxe guz i e tan bada kuutz ia . (“Etxe guzt ie tan bada gurutzea”) .

kurutzefika i z Jesukr is to gurutz i l tza tuaren i rud ia duen gurutzea .

kuržét iz ( f r . c ourg e t t e ) luzokerra (ku ia mota) .

kusi iz lehengusua . Kus i t t ip iak: kus ien seme-a labak.

kusku iz oskola , aza la . Arto kusku ia . Arro l tz e kusku ia . (“Arto kuskua. Arrautza kuskua”) .

kútxa iz kutxut l ik idoentzako neurr ia (75 c l ) .

Hiru kutxu tako bo t o i l a . (“Hiru kutxuko bot i la”) .

l

labábo iz komuneko konketa . labe iz labete(g)i i z l abea . Guk bag inu in ene

s o r t e tx ean lab e t e ia , ene a i t a tx i z enak i t en tzu in o g ia doa ika han . (“Guk bagenuen ene sor tetxean labeteg ia , ene a i ta tx i zenak eg i ten zuen ogia dudar ik gabe han”) .

laborantxa & laborantza i z nekazar i tza . Laborantxa t ik b iz i d i enak. Laboran txa bez ik ez du ikas i , t a ua i b e t i o l a a i da . (“Laborantzat ik b iz i d i renak. Laborantza ba iz ik ez du ikas i , e ta ora in bet i hola ar i da”) .

laborari iz nekazar ia . labóre iz l abean og ia eg i tea . Labór ja

e g in . labúr iz ond labúrtu du ad

labuzkatu du ad lauzkatu ; orga edo golde bat i uztar tzen za ion id i parea b i ldu ; b i id i edo za ld i ba ino gehiago uztar tu . Ñ Lagundu.

labuzkatzai le iz lauzkatzen, l aguntzen duena .

lagún iz k idea . lagúndu du ad lagunkin i zond l agunar tea mai te duena. lagúntza iz lá ido i z i ra ina . la idóstatu du ad i ra indu. lakásta iz aka ina . lakét izond a t seg ina . Radio I ru l e g i a r tz en

du , ua iz i ga rr i l aké ta da . Yende l aké ta . (“Radio Iru leg i har tzen dugu, hura izugarr i l aketa da . Jende laketa”) .

–LAKET IZAN. Atseg in izan. 1 . za io ad . Iz i gar r i l ake t zaut e l ur ra , me ur runea t . B id ian ga in ian ta i i l t z ia e tzanko t en lake t . (“Izugarr i l aket za i t e lurra , mais urrunerat . B idearen ga inean-eta ib i l tzea ez z i tza ien laket”) . 2 . da ad . Sobe ra hand iak d i e l a ik e ez ta l ake t . Paaso l en azp ian ez ta a in l ake t . (“ [Sa l teg iak] sobera handiak d ire lar ik ere ez da laket . Paraso len azpian ez da ha in laket”) . 3 . du ad . Olako d enbora txar ra ze la ik - e ta t ok ian ga in ian iza i t ia lake tau du . (“Holako denbora txarra ze lar ik-eta tokiaren ga inean izatea laketago du”) .

lakétu da ad 1 . Laket izan. Ez ba l in bad ia l ake tz en denbo ra iza in dut e sa l tz eko ta kanb ia tz eko . Ezautzen g inu in nexka’a t , i zan tzu in emen l emiz iko t ok ia , d enbora e rd iz , e ta , s emiak on t sa ezau tzen be tzu in , ga lda in n i o in : e ta? Lake tz en da? (“Ez ba ld in badira l aketzen denbora izanen dute sa l tzeko eta kanbiatzeko. Ezagutzen genuen neska bat , izan zuen hemen lehenbiz iko tokia , denbora erd iz , e ta , semeak ontsa ezagutzen ba i tzuen, ga ldeg in n ion: e ta? Laketzen da?”) . 2 . Ohi tu . Gizona lake tu da , iz i ga r r i on t sa . Hua n ik us t e han i l a i t e ’ a t ez l ake tu z en t ranki l ta sun har tan , e ta g e o e tz en y in nah i . (“Gizona laketu da [zahar-etxean] , izugarr i ontsa . Hura n ik us te han h i labete batez laketu zen tranki l tasun har tan eta gero ez zen y in nahi”) . • (Part iz ip io g isa) . Lake tüa z i ra? (Biz i tzera e torr i berr ia denar i -e ta ga ldetu ohi za io) .

láko iz dolarea . Arnoa in i t eko lákwa . láku iz a intz i ra . láma iz ( f r . l ame ) t resna ebaki tza i le

baten er tz zorrotza . Gani i t l áma . Bizar ( i t eko ) l áma . (“Ganibet lama. Bizar (eg i teko) lama”) .

lan iz

251

lanbro iz 1 . La inoa . 2 . Eur i l anbroa edo l anbroa : tanta guzt iz xeheetan erortzen den eur ia .

lanbrótu da-du ad (beg iak) lausotu. Niarra e l du d e l a ik lanbro tz en d ia . (“Negarra he ldu de lar ik lanbrotzen d ira”) .

lánda i z A . (Dagokion izen s intagmak - ( e ) t ik edo -z dek l inabide a tz izk ia har tzen due la ) . Kanpo. Eskola t ik landa . B . Lantzeko on den lur eremua . Guk sa ldu l anda a r tan b iz i da . (“Guk sa ldu lur har tan b iz i da”) .

landáre iz landátu du ad Landare edo hazi bat

lurrean ip ini . Ñ Beg iak landatu : f inkatu , ezarr i .

langár iz Ik . euri lantzúrda & lantxúrda .

lano iz la inoa; ur tanta guzt iz tx ik iz osatutako masa , lurre t ik gertu dagoena.

lanostatu du ad la inoz edo la ino moduko batez esta l i .

lanótu du ad la inotu. lánpa iz ( f r . l ampe ) e lektr iz i ta tez

dabi len arg i eg i teko t resna . Ñ l anp e l e (k) t r ika : l in terna .

lantíya iz ( f r . l e n t i l l e ) d i l i s ta . lantto iz lan-en tx ik igarr ia . lanyér iz arr iskua . lanyeros izond arr i skutsua . laño iz ond l aua , apa la , bakuna, to les edo

korapi lor ik gabea . lañóki adond l añotasunez, emeki . lapár iz sas ia , laharra . lapárdi iz l ahard ia . lapatin izond pertsonez mintzatuz,

b iz ia . Emazte lapa t ina . lapín iz untx ia ( f r . l ap in ) . lapitsu iz ond lurraz mintzatuz, l api tz

asko duena. lapitz i z arbe la , harr i be l txaxka. lardéria iz err ie ta . larderiadun i zond err ie tan a ise ar i tzen

dena. larderiatsu i zond be ldurgarr ia ,

mehatxatza i lea . larderiatu du ad err ie ta eg in . largabixta i z p l urrut i ra ikusteko

tresnak. lárgo iz ond zaba la ; eskuzaba la . lárgoki adond zaba lki ; eskuzaba lk i . largotasun i z zaba l tasuna ;

eskuzaba l tasuna. larrázken iz udazkena. Ik . udázken . larre iz ze la ia , berezk. abereak

bazkatzen d iren toki be lart sua . larreki iz eremu landugabea . larrétu da ad l arre b ihurtu . Larr e tu da ,

n e ok ez du en t r e t en i tz en . (“Larretu da , inork ez du entre teni tzen [za intzen]”) .

larr í iz ond t amaina , p isu , gorabehera , garrantz i handikoa .

larr íki & larr ízki adond handizka . Larr ik i y o s i : puntu handiek in. Larr ik i kondatu : aza lpen handir ik eman gabe .

Larróso iz Larresoro. larrú iz larruaza la . larrudura i z l a rruan gertatzen den

urradura . lastáki iz las ta i ra ; zaku moduko ata l

handia , berez lastoz betea , lo eg i teko, gehienetan somierraren ga inean jar r iaz erabi l tzen dena.

lastér adond e ta iz ond –LASTER EGIN. Ar inki joan edo ibi l i ,

j auz iak beza lako urratsak emanez . lastérka adond l as terka . lasterkatu da ad las terka eg in . lastó iz lats iz erreka . Ik . erréka (1) . Ñ Bokata

eg i ten zen tokia . latz 1 . i zond 2 . iz . Laztasuna . Latz ba t

eman dau t . (“Latz bat eman d i t”) . laudagarri iz ond goragarr ia . laudátu du ad goratu , gora ipatu . laudório iz l audatzea , gora ipamena. launazka adond launaka. launbat iz la runbata . laurden iz laurdenkatu du ad l au laurden eg in . Ñ

Lau zat i tan bere iz i . lausénga iz l ausengua , los intxa . lausengari i z ond e ta i z per tsonez

mintzatuz, lausengatzen duena . lausengatu du ad los intxatu . Ik .

balakatu . lauza iz harr i ask i handia , mehea eta

laua . Harr i l auza . laxátu du ad askatu . Gate t ik l axátu .

(“Katet ik l axatu”) . laxo izond 1 . Lasa ia , ar tar ik gabekoa . Ik .

lazo . 2 . Laxoan e gon , u tz i : l axatur ik , askatur ik egon, utz i . 3 . i z esku larruz jokatzen den p i lota jokoa .

laxóki adond l axotasunez. lazgárri iz ond i zugarr ia . lazo iz ond Ik . laxo . lazokeria iz zabarker ia . lazoki adond zabark i . láztu da-du ad z i r rara b iz i batek jo ,

hunki tu . laztúra iz z i r rara biz ia , izua . leen adond eta o rd leen auzo iz auzo hurkoena. leénik adond beste ezer ba ino lehen. leenkusi iz lehengusu propioa . leértu da-du ad . 1 . Leher eg in , zar ta tu .

2 . Zapaldu, zapatu . lége iz legüma iz ( f r . l è gume ) barazkia . lé i tu du ad i rakurr i . le i tzóne iz ikasga ia .

252

lekora ad lag - (e ) t ik lekora : - ren ondoan, handik bereha la . Seme t t i p ia e sko la t ik l ekora y i t en da . (“Seme tx ik ia eskolat ik lekora j i ten da”) .

lekoratu da-du ad kanporatu ; barre ia tu . Ñ Kanpo utz i , sa lbuets i .

léku iz lekuka adond han-hemenka, han eta

hemen. lekúko i z 1 . Zerba i t ikus i edo entzun

due lako edo zerba i t dakie lako, horren berr i eman dezakeen pertsona. 2 . Zerbai ten lekukotasuna ematen duen pertsona , berezk. auz i batean. 3 . Ordezkoa.

léna iz ( f r . l a in e ) ar t i lea . Léna p i l o ta . Lenazko t r ikó ta . (“Lana p i lota . Lanazko tr ikota”) .

lepo iz lepoezur i z l epoko hezurra . lepóko iz l epoan jar tzen den

apa ingarr ia . Ñ Lepoko zapia edo berogarr ia .

lerdén iz ond zuzena izanik , luzetasun edo mehetasun egokia edo dotorea duena .

lerráda iz i r r i s tada , laba inkada. lerragune i z toki lerrakorra , erraz

lerratzen den tokia . lerraka adond lerra tuz , i r r i s taka . lerrakor iz ond i r r is takorra , laba ina . lerrátu da-du ad 1 . Labaindu. 2 . Arreta

eskas iaz edo, hutsen bat eg in. lerro- lerro adond bata bestearen ondoan

seg ida edo sa i l bat osatuz . lertzátu da-du ad ler tzoa lotu . lertzo iz le rdea . létra iz ( f r . l e t t r e ) gutuna. letsún iz kurr i loa , hegazt i zanga luzea . leunkeria i z fa l tsuker ia . Leunker ian

a i tz en da e l eke ta . (“Leunker ian ar i tzen da e leketa”) .

l ibéra iz 1 . Lehen, Frantz iako di ru banakoa . 2 . L ibra , p isu neurr ia (k i lo erd ia) .

l ibertate iz askatasuna . l ibert imendu iz l iber t i tzea , josteta . l ibert i tu da ad jostatu , a t seg in har tu . l ibrántza i z e remua. Librantza aund iko

basakur t e ba t bada . l ibro iz ond e ta adond l ibrea , askea . l ibroki adond askatasunez ; aske . l ibúru iz l ínya iz ( f r . l i ng e ) 1 . Arropa zur ia (e txe

batekoa) . Arme i rüan l inya ede r ra iza i t i a bazen iz i ga rr iko ur gu lu ia l eh en . Han inaaz i zu in ama zenak iz i ga r r iko l inya ede r ra . (“Armairuan l in ja ederra izatea bazen izugarr iko urgui lua lehen. Han eg inaraz i zuen ama zenak izugarr iko l in ja ederra”) . Ñ Barneko arropa (per tsona batena) . 2 . Batera l ix ibatzen

den arropa multzoa. Ñ Linya z ik ina : a r ropa z ik ina . Linya ga rb i tz ekoa : garbiga i lua . Ñ Linya hedá tu : arropa zaba ldu . Orro i t n iz n i e r rau t sa ek in xur i tu ik n ik aur t t ip i en l i n ya . (“Oroi t na iz n i hauts ha iek in zur i tur ik n ik haur tx ik ien l in ja”) .

l inyeria iz ( f r . l in g e r i e ) arropa garbi tzeko lekua . Bada lu rp ian e g ina l iny e r ia aund i ba t . (“Bada lurpean eg ina l in je r ia handi bat”) .

l i ránya iz l a ranja . l isa-burdina i z l i sa tzeko erabi l tzen den

tresna . l isátu du ad a rropez mintzatuz,

z imurrak kendu eta leundu, t resna egoki baten b idez .

l is tafin iz l iz torra . Ñ Zernahi gauzatat ik onura a teratzen duen pertsona .

l iztor iz l i s tortzarra . l izunkeria iz azp iker ia . lóale iz logura . lodí iz ond loditasun iz lodítu da-du ad loeria iz loa erag i ten duen er i tasuna;

loga le handia . loi iz lokatza . lo i tu da-du ad z ik indu. lokártu da ad lo hartu , loak hartu . lokúma iz loga leak erag i ten duen

astuntasuna. –LOKÚMA IZAN. Lokúma n in tz en . lorátu da ad loreak eman, loretan jarr i . lóre i z l i l i a . lor ia iz poz , a tseg in handia . Yos ta tu

g inen l o r ian . (“Jostatu g inen lor ian”) . lor iatu da-du ad poz, a tseg in handia

har tu edo eman. lor ios iz ond koketa . lortu du ad loteria iz lótsa iz be ldurra . –LÓTSA IZAN. Be ldur izan. lotsagarr i iz ond be ldurgarr ia . lotsarazi du ad be ldurraraz i . lotsátu da-du ad be ldurtu . lotu ad . 1 . du ad . Estekatu . 2 . za io ad .

Atx ik i , i t sats i . 3 . He ldu, oratu . Ñ Ekin . lotúra iz besoa, zangoa, burua

inguratuz, zaur i bat es ta l tzeko ezar tzen den o iha lezko zerrenda (bandaža ere adi tu izan dut [ f r . bandage ] ) .

lukáinka iz zerr i harag iz eg i ten den hestebete luze e ta mehea .

lúma iz lur iz Lur Sa indua(k) : Jesukr is to biz i

izan zen tokiak. lursagar iz patata . Ik . patáta . luzátu da-du ad luzaz adond luzaro.

253

luze i zond 1 . Buru batet ik bestera hedadura handia duena . 2 . (Denboran) has ierat ik bukaera ar te i raupen handia duena . 3 . Laxoa , p i lota joko baten izena . Luzean yokatu . Luzeko yokoa . (“Luzean jokatu . Luzeko jokoa”) . • 4 . (Adiz lagun g isa) . Luze i raun du ze r emon iak.

luzérna iz arg i -be lar ra , a lpapa. luzéxko iz ond luze samarra .

m

maáin iz maha ia . maásti iz mahast ia . maáts iz mahatsa , mahatsondoaren

f ru i tua . Maát s mo lkoa : mahats mordoa. maáxel & maéxel i z marexa la ,

a lba i tar ia . madári iz udarea . Ik . udáre . madarikatu i z ond ga i tzets ia ,

ga i tzesgarr ia . maéstru iz zurg ina . Ik . xarpanter . mafrúndi iz buruko hotzer ia . mafrunditu da ad mafrundiak joa

gertatu . maga[z]in iz a ld izkar ia . magasín iz denda. maiátz iz ur tearen bosgarren hi la . máilu iz máina iz ar ta , a rdura ; txera , e regua.

Maina sobe ra e g i t en d i o , s ob e ra ga s ta tz en . (”Maina sobera eg i ten d io , sobera gastatzen”) .

mainátsu iz ond mainak , txerak oso a tseg in d i tuena.

mainátu da-du ad ba inatu. • (Era burutua izenondo g isa ) . Sobe ra ma ina tua : gastatua , mimatua .

máinku iz herrena , hanka-motza . mainkutu da-du ad herrendu, maingu

b ihurtu . máinu iz ba inua. mainuar iz ba inuontz ia ( f r . bagno i r e ) . maitasun iz amodioa . maite izan du ad norba i t i edo zerba i t i

mai tasuna izan. Ñ Gusta tu . Hor i ez tu t ma i t e : hor i ez za i t gustatzen.

maite iz ond mai tatua dena. maiz adond askotan. makal lau iz baka i laoa . makíla i z Eskua ldun makí la .

(“Euska ldun maki la”) . makíñun iz ( f r . maqui gnon) t ra tu lar ia . makúr iz zor iga i tza , ka l tea .

makurbide i z l i skarbidea , ga lb idea . makúrtu da-du ad okertu . Ñ Elgarr ek in

makúrtu : e lkarren aurka ja rr i . málda iz 1 . A ldapa. Ik . patár . 2 .

Babesa , babes lekua. Maldan da , ha iz e t ik g e r iza tua .

maldátu ad babestu . Maas t iak on t sa malda tuak . (“Mahast iak ontsa maldatuak”) .

maledizione iz madar ikaz ioa . maléstruk iz ond moldaka i tza . malét izond ahu la , indargabea . máltso iz ond otzana, barea . maltzúr iz ond azpiz ar i dena. maltzurkeria iz malúr ( - r b iguna) iz ( f r . malheur )

zor iga i tza . Malur e g in : kal te eg in . malúrtu da-du ad ka l te tua ger ta tu . malurus & malerus zor igabea ,

dohakabea . maluruski & maleruski adond

zor iga i tzez . mamí iz mamítsu iz ond mamu iz 1 . Txor imaloa . 2 . Zomorroa . mamútxa iz zomorroa. manaerretx i zond manaerraza ,

esanekoa. manaiatu du ad erabi l i . Aise mana ia tz en

du t . (“Aise mane iatzen dut”) . manáiu iz manaiatzea , erabi l tzea . manamendu iz ag indua; berezk.

Ja inkoaren edo El izaren ag inte edo ag indua.

manátu du ad ag indu. mandíl iz ond b ide lapurra ; f r ikuna . mando 1 . iz . 2 . izond handia . Ze mut iko

mándwa ! (“Ze in mut iko mandoa!”) . manéra iz moldea , modua, era . Manera

ho r tan kont ra r ia tua izan ik e . (“Manera horretan kontrar ia tua izanik ere”) . Ñ Pl . Moldeak , norba i ten heziera ona edo txarra ezagutarazten duten jokaerak. Ñ I txura . Badu mane ra zuk e r ra t e ’ uzunak . (“Badu manera zuk esaten duzunak”) .

mánta iz tapakia . mantenu iz mantentzea . Orrek e ba ik b e e

mant enu ia . (“Horrek ere bad ik bere mantenua”) .

mantsoki adond mantsotasunez, baretasunez .

mantsotu da-du ad baretu , otzandu. manu iz ag indua. manupeko iz menpekoa. manyátera i z aberee i be larra jar tzen

za ien kutxa moduko ontz ia . marbre iz ( f r . marbr e ) marmola . mari-mutiko izond mar i -mut i la . márka 1 iz 1 . Se ina lea , aztarna . 2 .

Errekorra .

254

márka 2 i z h iru edo lau hortzeko goldea .

markátu du ad markaz se ina latu , marka ezarr i . Ñ Adieraz i .

markéstu du ad andeatu . marlúza iz legatza . marmálo iz zomorroa . marmára iz marmar ioa . marmarika(n) adond marmarka .

Marmar ikan ar i da . ik . murmurika(n) . marráka iz 1 . Katuen oihua , miaua . 2 .

Ard ien o ihua, behea . 3 . Orroa , marrua . marrakuku & marrokuku iz barnean

gazta berr ia duen ta loa . marránta iz 1 . Ahotsaren zakartzea ,

eztarr iko ondoez baten ondor iozkoa . 2 . Eztarr iko edo arnasbideetako hotzer ia .

marráska iz or roa , o ihu ozena . marraskatu du ad marruskatu , indarrez

igurtz i . Linya xui tz en d e la ik marraskatzen da . (“Lin ja zur i tzen de lar ik marraskatzen da”) .

marróbi iz marrubia . marrón iz kolore marroia duena. marrúma iz orroa . Haurrak marrúmaz a i

z i en . Beh i marrúma. (“Haurrak marrumaz ar i z i ren. Behi marruma”) .

martélu iz mai lua . martinsal to iz matx insa l toa . martxánt i z sa le ros lea , merkatar ia .

Arra in mar txánta . mártxo iz urtearen hirugarren

h i labetea . martxúka iz masusta . marxandiza iz sa lga ia . masákre iz sarraskia . Ze masakr ia ! (“Zer

masakrea !” ) . máska ( f r . masque ) mozorroa . maskúri i z p intza , baba. matalaz iz l as ta i ra . Miis eak mata lazan

ga in ian . Ardi i l iak in in ikako mata laza ob iau z en . (“Mihiseak mata lazaren ga inean. Ardi i learekin eg in ikako mata laza hobea zen”) .

matante i z izeba . Ik . t tántta . matéla iz masa i la . matelako iz masa i lakoa. matelezur iz masa i lezurra . matrái la iz 1 . Masa i la . 2 . Masa i lezurra . matx iz ( f r . mat ch ) par t ida . Futbo l mátxa . maxína i z ( f r . mach in e ) makina . Ik .

mekanika . maxinalave i z ( f r . mach ine à lav e r )

garbiga i lua . mazéla iz 1 . Masa i la . Bisa i maze la . Ipurd i

maze la . 2 . Mendiez mintzatuz, a lboa, hega la . 3 . Alorrez , iba iez mintzatuz , bazterra . Pen tz e , l a r r e maze la . Erreka maze la .

mazelako iz masa i lakoa. me j un t ( f r . mais ) baina.

meár izond es tua . Ik . hertsí . Toki meár ra . (“Toki meharra”) .

meátu da ad mehetu. medéla iz méda i la . medisentzia iz ga izk i mintzatzea ,

ga i tzesana. mee iz ond mehea. –MEE EGIN. Haragir ik ez jan . Mehe

e gun : mehe eg i ten den eguna. mekanika iz makina , t resna . Yos t eko

mekan ika . (“Josteko mekanika”) . Ik . maxína .

meléka iz ond gozoegia izanik gogaikarr ia gerta tzen dena. Pre suna me l éka . (“Pertsona meleka”) .

melóin iz meloia . meménto iz unea . men i z mende. Norbe t en menean e ro r i .

(“Norba i ten menean eror i”) . Ñ Menian duzu: eskura duzu.

mendekatu da ad ( i ra in edo ka l te bat ) orda indu, ka l te edo i ra in eg i lea z igortuz. Eni mendekatzen da .

mendekio iz mendekua. Mendek iua . mendí iz mendói i z lur p i la handia , mendi i txura

har tzen duena . mendrátu du ad gutx i tu ; ahu ldu. méndre izond 1 . Tx ik ia . Etxe ’a t ian

p eza ’a t e ta ik b ia i t en ba i tuzu mendr iauak t i a . (“Etxe batean peza batetar ik b iga eg i ten bad ituzu mendreagoak d ira”) . 2 . Ahula . Presuna mendr ia .

meneko i zond e ta i z mendekoa . menskeria iz zozoker ia . Be t i menske r iak

e r ra t en . (“Bet i mensker iak esaten”) . ments iz ond e rge la , zozoa . méra iz a lkatea ( fr . mair e ) . Ik . auzápez . meréxi izan du ad merez i izan. Mede la

merex i du . (“Meda i la merez i du”) . mereximendu iz merezimendua. Badu

merex imendu . meria iz uda le txea ( f r . mair i e ) . merkátu iz azoka. mérke iz ond mertxíka iz me lokotoia . mesfiantza i z mesf idantza , uste txarra . mesfiatu da ad mesf idatu , uste onik ez

izan. mesprexatu du ad mesprezatu ,

gutx iets i . mespréxu iz mesprez ioa , gutx iespena. méta iz lurrean gauzak e lkarren ga inean

jarr iaz eg i ten den p i la . Lur me ta . Ongar r i me ta .

metále iz meta la . Metá l ja . métra i z metroa ( fr . mèt re ) . méza iz mézu iz miátu du ad arakatu , azter tu . mií iz mingaina . miíku i z medikua.

255

miikuntsa i z medikuntsa . Emazt ia mi ikunt sa du . (“Emazt ea med ikunt sa du”) .

miíse iz maind irea . míko iz apurra , zat i guzt iz tx ik ia .

Nion ik in du t , l a guntza mikor ik gabe . Ezta duda miko ik . (“Neronek eg in dut , l aguntza mikor ik gabe . Ez da duda mikor ik”) .

míla zenb tz zehaz t milesker mi la esker . milíka adond mi l ikatuz. Gatu ia a i tz en da

az i e ta i mi l ika . (“Katua ar i tzen da az ietar i mi l ika”) .

milikatu du ad miazkatu . milínga iz ond j a teko gogo gutx i izan

ohi duena . Apet i tu t t ip ikua da mi l ínga . (“Apet i to tx ik ikoa da mi l inga”) .

miliun iz mi l io i . mín iz minágre iz ozpina . Arno minag ra tu ia . mináta iz minatxa , ( sagar)ardo mote la ,

barr ikako sagar edo mahats lapar i urarek in batean ardoa isur i r ik eg ina . Sagarnoa beno a r in txau da mináta . (“Sagardoa ba ino ar intxeagoa da minata”) .

míndu da-du ad das ta mina hartu . Yatekoa mindu ia .

mindúru iz mindur ia ; h i le tar ia . mínki adond e ra mingarr iz . Mínki aus ik i

e g in . mintzáira iz h izkuntza . mintzáldi iz h i tza ld ia . Ik . dizkúr . mintzári iz h iz lar ia . mintzátu da ad h i tz eg in. mintzo iz 1 . Ahotsa . Ñ Mintzo d ebekua:

tote l tasuna. 2 . E lea , h izkuntza . –MINTZO IZAN. Hitz eg in. miragarri iz ond miresgarr ia . Ze b ix ta

mi ragar r ia ! (“Zein b is ta miragarr ia !” ) . mirái l iz i spi lua . mirakulu iz mirar ia . miserable iz ond behar tsua . miseria iz 1 . Behar tasun gorr ia . 2 .

Ezbeharra , zor i txarra . misionest i z e ta i z ond mis io lar ia .

Afr ikan ta ib i l ia z en mi s ione s t . míta iz s i t sa (o iha la e ta lar rukiak ja ten

d i tuena) . mitátu da ad p ip i tu . mítra iz ber ina , be ira . mítxa iz metxa . mizpíra i z mizpirondoaren fru i tua . móda iz j azteko, b iz i tzeko. . . molde

igarokorra , a ld i batez g izarte jak in batean harrera handia duena.

modérna izond modernoa. mokanes iz musuzapia . moko iz 1 . Hegazt ien aho gogor e ta

i r tena . 2 . Muturra , burua . Eri mokoa bus t i . (Pertsonez mintzatuz , muturra) . Moko f i e r ra . A urde moko f ina !

mokoka adond l i skarrean, eztaba idan. mokór 1 . iz koskorra , puska . Azukre

mokór ra . Harr i mokór ra . mokór 2 . iz ond zakarra , gogorra . Lur

mokór ra . B i sa ia mokór ra du eun , tzar r ian da . (“Lur mokorra . B isa ia mokórra du egun, tzarrean da”) .

mokórki adond zakark i . Mokórk i eman daut a r rapos ta .

mokorraldi i z koska ld ia , zakarra ld ia . mokórtu da ad kexatu . mólde i z era , modua. moléta iz Ñ Arró l tz e mo l é ta : arrautzopi la . molko iz mulkoa, mahats a ihen batean

p i la tzen d i ren a leen multzoa . Maát s mó lkwa . (“Mahats molkoa”) .

móltsa iz pol tsa . móltxo iz multzoa . Ogi mó l txwa. (“Ogi

(gar i ) multzoa”) . morté(i)ru iz motra i lua . motél izond biz i tasuna edo indarra fa l ta

za iona . motéldu da-du ad tote ldu, mintzatzeko

debekua izan. Mote ldu ia iza i t en a l tz ia s ob e ra edana ’uzula ik , ez t e l a ik konpr en i tzen aha l . (“Mote ldua izaten aha l zara sobera edana duzular ik , ez de lar ik konpreni tzen ahal”) .

moto & motto i z mototsa . Móttwa . Emazte mot t oduna .

móva iz e ta i z ond morea ( fr . mauve ) . móxle iz mozten duena; berezk. , ard ie i

e ta , i lea mozten d iena . Ardi móx l jak. (“Ardi mozleak”) .

mozkín iz e tek ina . Ba’u t landa ’a t e ta mozkinez emai t e ’ u t no rb e i t i . (“Badut landa bat e ta mozkinez ematen dut norba i t i”) .

mozkór i zond e ta i z 1 . Mozkort ia . Ik . arrái l . 2 . iz . Mozkorra ld ia .

muaien iz ( f r . moyen ) b i tar tekoa . múble iz ( f r . meub l e ) a l tzar ia . múga iz b i lur bere izten d i tuen marra .

Muga har r ia . mugér iz ond za i la , gogorra . Ñ Leku

mugé r ra : leku malkartsua . muimendu iz mugimendua, h ig idura . muitu da-du ad mugitu , h ig i tu . múki iz g iza sudurrar i dar ion ga i

l ikatsua . mukuru & mukurru adond ga inezka .

El iza mukuru be t ia z en . (“El iza mukuru betea zen”) .

múla iz mando emea ( fr . mule ) . multipl ikatu da ad ugar i tu . Bat

landa tze ’uzu ta an i tz pusa tze ’u t e a ld ian , mul t ip l ika tzen da . (“Bat landatzen duzu e ta an i tz pusatzen dute a ld ian, mul t ip l ikatzen da”) .

múltxo i z multzo tx ik ia . múndu iz

256

muntadura i z muntatzea ; berezk. , erab i l tze jakin baterako ezar tzen d i ren gauzakien, ga i luen, t resnen. . . multzoa .

muntátu du ad . 1 . Ikuskar iez mintzatuz, emana ld ia anto latu . 2 . Tresnez-eta mintzatuz, osatzen duten zat iak eta a ta lak e lkarr i lotu , a r i tzeko edo erabi l tzeko eran utz iz .

murmurika(n) adond marmarrean, ga izk i esaka . ik . marmarika(n) .

murmurikatu du ad marmarrean edo ga izk i esaka ar i tu .

murru iz horma. murtxátu du ad xurgatu . Zigarr e ta

mur txá tu . murtzíka adond behaztopa eg inda . Eztu

ikus i zangoa bea r tz e la a l txa tu t a mur tz íka yoan da . (“Ez du ikus i zangoa behar ze la a l txatu e ta murtz ika joan da”) .

musika i z hotsak arau jak inen arabera konbinatzeko antzea .

múskle iz ( f r . musc l e ) g iharra . mustárda iz mostaza . mustátxa iz bigotea ( f r . mous ta che ) . mústra iz i txura . Legümak badu mus t ra

ed e r ra . Ze mus t ra du ina g izon o r r ek ! (“Legumak badu mustra ederra . Zer mustra duena g izon horrek!” ) .

mústro iz izad iaren legeez at eratur iko izak i b iz iduna .

mustúka i z ontz iak garb i tzeko erabi l tzen den espartzu modukoa.

mustúpi l iz muturra , aurpeg ia . mustupi lka adond ahoz behera . Lerra tu

e ta mus tup i lka y oan da . mustupi lkatu da-du ad mustupi lka

eror i . musúrka adond muturka , induska . Xerr ia

musúrka . musurkatu du ad muturkatu , induskatu . mutíko iz mut i l gaztea . Ñ Haur arra . mutí l i z zerb i tzar ia , morroia . mutí lgo iz mut i l izatea . mútu izond e ta iz mutúr i z 1 . Ugaztunetan, aurpegiaren

zat i i r tena , ahoa e ta sudurra dauzkana. 2 . (Adkor . ) . Giza aurpegiaren ezpain a ldea . Oi, z e mutur b e l tza ! Ñ Mutur sa lda , mutur sa l t sa : er r ie ta , l i skarra . Eun mutur sa lda g inu in gue e tx ean . (“Egun mutur sa lda genuen gure e txean”) . Ñ Mutur zur ia ( iz ond . ) : mokof ina . Mutur zur ia b e ta , o r r ek ez du z e rna i yanen . (“Mutur zur ia ba i ta , horrek ez du zernahi janen”) . • (Adiz lagun g isa) . Haserre , bekosko i lunez. Eun mutur da , ez tu e l e ik ema i t en . (“Egun mutur da , ez du e ler ik ematen”) .

mutúrka adond ahozpez. mutxidura iz l i zuna . mutxúrdin iz neskazaharra .

muxítu da ad l i zundu, urd indu. Gasna muxi tz en da .

müzéta iz zakutoa.

n

naála iz naba la , labana. Bizar naá la .

(“Bizar nabala”) . naásdura i z nahas ir ik dagoenaren

egoera . Gogo naásdura . Barne naásdura . (“Gogo nahasdura . Barne nahasdura”) .

naási du ad nahastu . naáskeria i z nahaste , nahaspi la

ga i tzesgarr ia . Naáaske r ian ib i lk i da be t i . (“Nahasker ian ib i lk i da bet i”) .

naás-maás adond nahas i r ik . Ik . naásteka .

naásmendu i z nahastea e ta horren ondor iozko egoera .

naásteka ad la g 1 . Nahas ian. Ik . naás-maás . • 2 . iz . Nahastea .

Nabarra & Nafarroa nafartár iz l ag e ta iz Nafarroakoa . nai & nahi i z nahia , zerba i t nahi iza tea . naiko & nahiko ad lag e ta i z la g nai izan du ad nai lon iz ny lona . naitarat ad lag (bere , n i re . . . ) gogoz. Ene

nah i ta ra t . (“Nire nahi tara”) . nápa iz ( f r . nappe ) j a teko mahaia

esta l tzen duen o iha la . Maáin ga inekoa edo nápa . (“Maha i ga inekoa edo napa”) .

nárda iz 1 . Nazka , h igu ina . 2 . Erde inua. nardagai lu i z nardatzen duen gauza . nardagarri iz ond nazkagarr ia . nardárazi du ad goga i t e rag in. nardátu da-du ad nazkatu . nasái iz ond l asa ia . Tr ikota o i nasa i -nasa ia

du . (“Tr ikota hor i nasa i -nasa ia du”) . Ñ Zabala . Barne hau na sa ia da . • (Adiz lagun g isa) . Ausarki e ta nasa i .

nasáiki adond ugar i tasunez; zaba lk i . Nasa ik i i t en tu gauza guz iak . (“Nasa ik i eg i ten d i tu gauza guzt iak”) .

nasaitasun i z ugar i tasuna. naski adond beharbada , z iur ask i . Natibitate iz Eguberr ia . natúra iz izad ia . natural iz ond naúsi i z 1 . J auna, jabea , burua . 2 .

Maisua . Err i en t naus ia . (“Err ient nagus ia”) .

nausigo iz nagus i tasuna. nausitu da ad nagus i tu .

257

náza iz animaleak harrapatzeko tresna . Garra t o inak e ta sabu iak a txema i t eko náza . (“Arrato iak eta saguak a txemateko naza”) .

negú iz nekadura iz ak idura . néke 1 . i z ak idura . 2 . i z ond neketsua ,

nekeza . Gauza nekea da o i . (“Gauza nekea da hor i” ) . • (Adiz lagun g isa ) . Neke e g in tzauku. (“Neke eg in za igu”) .

–NEKE IZAN. Neke da o la b iz i tz ia . (“Neke da hola b iz i tzea”) .

nekez adond eragozpen edo neke handiz .

neor iz o rd inor . neskato iz neskamea. neskatoko iz neskato gaztea . net bat -batean. Net h i l tz en . Net

a r ra s ta tu da . (“Net hi l zen . Net arrastatu da”) . Ik . bet-betan .

neun & niun adond inon. neurr igabeki adond neurr i r ik gabe. neurtu du ad Ik. izártu . nigár & niár iz negarra . niní & ñiñí i z haur tx ik ia . noiz ga ld noiznahí adond nahi den a ld ian , edoze in

a ld i tan. noizteinka adond noizbehinka . nolakatu ad nolako b ihurtu . Nolakatz en

a i d en emazt e ho i . (“Nolakatzen ar i den emazte hor i”) .

nolanaizka adond nolanahi . nolaz ga ld nolatan. nómbre iz kopurua ( fr . nombre ) . nor ga ld nóra ga ld normal iz ond normalki adond jenera lean . nornai iz o rd edoze in pertsona . nórte iz iparra ldea . nunai adond nonahi . nunbeit adond tok iren batean. –NUNBEIT HOR, NUNBEIT HAN. Ia ;

gutx i gorabehera .

ñ

ñaño izond e ta iz guzt iz tx ik ia . ñau iz miaua . Gatu ian ñaua . Ñau eg in .

(“Katuaren ñaua. Ñau eg in”) . Ñ Ñauka: miauka.

ñimíño i zond oso tx ik ia . ñimiñotu da-du ad ñ imiño bihurtu . ñiñíka iz beg i ñ iñ ika : beg i n in ia .

o

oai & uai adond ora in . Oai a s iak d ia

kar ra skan. (“Ora in has iak d ira karraskan”) .

oaidanik & uaidanik adond ora indanik . oáko iz sehaska . Oákwa . oántze iz habia . Ik . kafíra . oarkabe adond ohartu gabe . –OARKABEAN. Gure oarkab ian in du

o i : gu ohartu gabe. oartarazi du ad abisatu . Oarta raz i n i tu .

(“Ohartaraz i nau”) . Ik . abisatu , aberti tu .

oátu da ad ohean etzan, berezk. e r i dagoena. Oatuia da . Ene auzoa oa tu ik e on da oo i i l a i t e . (“Ohatua da . Ene auzoa ohatur ik egon da hoge i h i labete”) .

obedient izond obed i tza i lea , esanekoa. obeitu du ad ag intzen duenaren nahia

bete , esana eg in . obén iz hobena, errua . obendun iz ond erruduna. oberen izond onena . odéi iz hode ia , l a inoa . odól iz odol kolpe i z gorputz zat i batean

ger ta tzen den odol metatzea , odol a tera tzeaz sendatzen zena.

odol-edale iz i za ina . odólgi iz odolk ia . odolguri iz ko lpe baten ondor ioz

gorputzean ger tatzen den ube la , odolb i ldua . Ik . ubél . Odo l gur ia e g i t en da kaska ’a t en ondo t ik . (“Odolgur ia eg i ten da kaska baten ondot ik”) .

odolstatu da-du ad odoleztatu , odoldu. oé i z ohea. ofentsagarri izond i ra ingarr ia . ofentsatu du ad i ra indu, mindu. ofizia le iz harg intza , arozgoa eta

antzeko lanak bere kontu eg i ten d i tuen eskuzko lang i lea . Of iz ia l e e sko la : l anbide eskola .

ofizier ( - r bakuna) iz of iz ia la . So ldaduak e ta o f iz i e rak.

ofizio iz l anbidea . ofréi tu du ad ofr i tu , eska in i ; opar i tu . ogále iz zerr ie i -eta ematen za ien

janar ia . ogí iz 1 . Gar i i r inez, urez e ta gatzez

osatur iko janga ia . 2 . Gar ia . Ogia e rá in . Og i y o r ra . Og i b ih ia . Og i buru ia : galburua .

ogítu du ad ogia ere in . Ene auzoak landa o g i tu du .

258

ohóin iz l apurra . Ik . ebásle . ohóintza iz l apurreta . ohóre iz oi 1 . i z Ohea. 2 . Kargu edo lanbide

baten izenaren eskuinean, “ izana” ad ieraz . Apez o ia .

oiál iz o iha la . oián iz o ihana. oianbide iz o ihanean zeharko bidea . oianpe iz o ihan azpia , o ihan barnea .

Oianp ian g oxo da b e ro d e l a ik . (“Oihanpean goxo da bero de lar ik”) .

oiantzain iz basoza ina . oidúra iz ohi tura . oi lár iz oi láxko i z oi ló iz oinaztatu da-du ad o inazetu . oinez adond oinezko & oinezkako i z ka le e ta

b ideetan o inez ib i l tzen den pertsona. oino adond ora ino, ora indik . Oino ez ta

y in . Ni o ino en iz p l eñ i tz eko . (“Ora ino ez da j in . Ni ora ino ez na iz p leñ i tzeko [ ‘n i ora indik ez nago kexatzeko (moduan) ’ ]”) . Ñ Gue e txean o ino g e iau . (“Gure e txean ora ino gehiago”) .

oixtion & oixt ixon adond arest ian. oka egin du ad goit i eg in . okátu du ad oka eg in . okazgarr i izond okaztagarr ia . okaztatu 1 . du ad oka eg in. 2 . da-du ad

nardatu , h igu indu. okupatu da ad ar i tu . Ñ Zerbe t ez okupatu :

zerba i tez arduratu . okupazione iz eg i tekoa, zereg ina . ola iz taupada. Bio tz eko o lak. oldár iz zerba i tetaranzko hig idura b iz ia ;

erasoa . oldárka adond o ldarrean. Oldarka yoan

da e ta e ro r i da . oldártu da ad o ldarrean abia tu ;

o ldarrean eraso. Ik . erreboltatu . ol io iz olo iz l as todunen fami l iako landarea . omén i z h iz tunak ad i tzera ematen

duenaren berr i entzunez (ez ikus iz ) j ak in due la ad ierazteko erabi l tzen duen part iku la .

Omia Seindu iz Santu guzt ien eguna. omonier ( - r bakuna) iz kape laua. on iz ond ondóko iz norba i t i buruz , hark utz ir iko

kargu edo eg i tekoa haren ondoan hartzen duena . Ondóko in du t e .

ondório i z 1 . Ondorengoa, ondokoa. Nor izanen da ondor i oa? 2 . Emaitza . Ondor i o ob ia du o la . (“Ondorio hobea du hola”) .

ondoriotasun iz sen ipar tea . ondostatu du ad landare bat landatu

ondoren inguruan lurra eman.

ondózka adond Ñ Elgarr en ondózka: e lkarren seg idan.

onéski adond z intzoki . onést iz ond z intzoa . onestasun iz z intzotasuna . ongái lu iz 1 . Janar iak ontzeko ga ia . 2 .

Ongarr ia . ongai lustatu du ad ongarr izta tu . ongárri & ungárri iz lurrak

emankorrago bihur tzeko erabi l tzen den ga ia .

onkeria iz mizkinker ia , goxokia . Bonbonak e ta z e rna i onke r ia . (“Bonbonak eta zernahi onker ia”) .

ontásun iz p l ondasunak. óntsa & úntsa adond ongi . ontsalaz adond gauzak ongi eg i teko,

gauzak ongi joanez gero . Ontsa laz y in b ea r tz en lau ontako . (“Ontsa laz [ ‘normalk i ’ ] j in behar zen lau orenetako”) .

ontsaxko & untsaxko adond ong i txo. Ontsaxko pasa tu da .

ontu da ad f ru i tuez mintzatuz , he ldu, umotu. Geez iak ez d ia o ino b iz ik i on tu iak . (“Gerez iak ez d ira ora ino b iz ik i onduak”) .

ónxko iz ond ona , ask i ona. oóratu du ad ohoratu , beg irune handiz

t ratatu . oóre iz ohorea . oórezki adond era ohoragarr ian. oóts iz ond orotsa , abere arra . Ik . ar . opí l iz opinione iz i r i tz ia . opór iz zurezko ontzi k i r ten-bakarra ,

ta lo esnearentzat e ta gatzatuarentzat erabi l tzen zena.

opóts iz sega potoa . Opot s har r ia . ordáin iz ordekoa . Esneko hor tzak

e r o r tz en d ia ta o rda inek pusa tze ’u t e . (“Esneko hortzak erortzen d ira eta orda inek pusatzen dute”) . Ñ Ondorengoa . Orda inak har tz en du e txe ’a t e tako s e g ida . (“Orda inak hartzen du etxe bateko seg ida”) .

ordáingo i z ordezkatzea . ordainkatu du ad ordezkatu . ordaintza i z orda ina . Orda intza

ga lda i t e ’u t e e i en l i b ra tz eko . (“Ordaintza ga ldeg i ten dute ha ien l ibratzeko”) .

orde 1 . Ordez. 2 . (Aditzaren era burutuaren edo - tz eko a tz izk iaren eskuinean) . Oinez yoa i t eko o rd e o t oa a r tz en du . (“Oinez joateko orde autoa hartzen du”) .

ordóki iz eremu laua , berd ina . orduian adond orduan. ordukotz adond ordurako, ad ierazten

den unea ba ino lehen. orén iz ordua. orentto iz o r en -en tx ik igarr ia .

259

órga iz gurdia . orgabide iz gurd ib idea . orgatara iz orga baten edukia . orgáto iz eskorga . oro zenbtz guzt ia , dena. –OROREN BURUIAN. Azken batean. –OROREN GAINETIK. (Gauza)

guzt ien ga inet ik . orrátz i z jostorratza . Ñ Horma-o r ra tza :

esta lakt i ta . orratzi le iz intsektu mota bat . orráze i z orraz ia , i leak bere izteko eta

apa intzeko erabi l tzen den t resna . orráztu da-du ad orró iz lehoiaren eta beste zenbai t

basapizt i ren o ihu ozena . Ñ Oihu handia , zarata ozena .

orróit da ad ( ind ikat iboko ora ina ld i eta lehena ld iko ad izk iekin laguntza i le g isa , era ez burutuak ad ieraz iz) . Orró i t n iz : oroi tzen na iz .

orróitu da ad gogora e torr i , gogora ekarr i .

orroitzapen iz oro i tzapena . ortzadar iz ostadarra . ortzegun iz os teguna. Ik . ostegun . ortzí iz eka i tza . Ortz ia e r o r i . Ortz i kara

da : eka i tz i txura du. ortzia le iz os t i ra la . Ik . osti ra le . osagarr i iz osasuna. Osagar r i txar r ekoa . osagarr iko iz ond osasuntsua . osó iz ond harroa . Uzta iz ta r r ek ó swa

a txema i t en zu t en . (“Uztar iztarrek osoa atxematen zuten”) .

osóki adond erabat , guzt iz . osotasun iz harrotasuna . ospátu du ad adoratu ( Ja inkoa) . óspe iz 1 . Entzutea . 2 . Aintza , lor ia .

Yinkoan osp ian edo l o r ían . (“Ja inkoaren ospean edo lor ian”) . 3 . Hotsandia . Ospe hand ian pasa tu d ia ez t e i ak . (“Ospe handian pasatu d ira ezte iak”) .

ospétsu izond 1 . Ospe handikoa. 2 . Hotsandikoa.

ospita le iz er ie txea . ostaler ( - r bakuna) iz os ta lar ia . ostátu i z taberna . ostegun iz Ik . ortzegun . osteka adond ta lde handietan. ost íko iz 1 . Oinaz ematen den uka ld ia ;

za ld iak eta k ideko abereak atzeko hankaz edo hankez ematen duen kolpea . 2 . Zut ik dagoen zerba i t bermatzeko jar tzen za ion euskarr ia . Pike ta ’a t en baz t e r r ian , sa e t s i an ema i t en da o s t ikoa , a tx ik deza t en . (“Piketa baten bazterrean, sa ihetsean ematen da ost ikoa , a tx ik i dezaten”) .

ostira le iz Ik . ortzia le . otárre i z sask ia . Komis i onen i t eko o tá r r ja .

(“Komis ionen [ ‘erosketak ’ ] eg i teko otarrea”) .

oté iz zuha ixka mota bat . oteketa adond ote b i la . otelako i z aska . otesega i z otea ebak itzeko sega motza . oteztatu da ad ( lur bat ) otez bete . otó iz ( f r . aut o ) autoa . otobüz iz autobusa . otói i n t e r j mesedez, a rren. Ik . plazer

bauzu . otóitz iz Ñ Oto i tz e g in . Oto i tz ean . otórdu iz mahaian eser i ta eg i ten den

jana ld ia . otsó iz otto iz osaba. ozár iz ond lo tsagabea . Mut iko ozár ra . ozarkeria iz lotsagabeker ia . ozárki adond ozarker iaz . Ozárki

min tza tuz . ozártu da-du ad ozar b ihurtu ,

ozarker iaz jokatu . Haur hau ozar tz en a i da . (“Haur hau ozartzen ar i da”) .

ózka iz koska , akatsa . Ózka ba t f a l t a du (norba i tek) .

p

pága iz lansar ia . I labe t e -paga izan dut . pagamendu i z pagatzea , orda intzea .

Zorrar en pagamendu ia . Paamendu ia ga l da in d i o t l oka t e ra r i . (“Zorraren pagamendua. Pagamendua ga ldeg in d iot lokaterar i [ ‘er rentar ia r i ’ ]” ) .

pagátu du ad ordaindu. pago iz arbola mota . pairamendu iz pa i ramena. pairátu du ad ezbeharra , ka l tea edo

gogoko ez duguna jasan. pakét iz ( f r . paque t ) b i lgoa . pála i z 1 . Gider bat i lotur iko xaf la

zaba l batez osatur iko lanabesa . 2 . P i lotan jokatzeko t resna.

páldo iz maki la , zuto ina . Páldwak ema i t en d ia t omat i e tan , b ip e r r e tan e ta . (“Pa ldoak ematen d ira tomateetan, p iperretan eta”) .

palóte iz ige l t seroak erabi l tzen duen lanabesa , xaf la batez eta eskutoki batez osatua , kareorea hedatzeko erabi l tzen dena.

paltzuar pred e ta iz par tzuer ; esku-hartza i lea . Pal tzuar d ia a f e ra ’a t ian . (“Partzuer d i ra afera batean”) .

pána i z ( f r . panne ) matxura . Pána harr en a txema i t eko [autoan] .

panpaka adond kolpeka . Bor ta panpaka. Ñ Taupadaka . Biho tza panpaka .

260

panpako iz ko lpea . panpal ina i z tx intxarr ia . Panpa l inak

x i l i n txa t t ip i t t o ba tzu d ia , h ek ema i t en tuz t e dantzar i ek ga l tz e tan . (“Panpal inak x i l in txa tx ik i txo batzuk d ira , ha iek ematen d i tuzte dantzar iek ga l tze tan”) . Nor da ene b iho tzeko panpa l ina? : b ihotzeko kutuna.

panpína i z 1 . iz anderea ( josta i lua) . 2 . i z ond emakumeez mintzatuz , ederk i apa indua.

panttúka iz mendixka , muinoa. papér ( - r bakuna) iz papera . papi l lun iz ( f r . pap i l l on ) tx imele ta . pápo iz paparra , bu larraren goia ldea . papogorri iz txantxangorr ia . paráda iz aukera , egokiera . paralesia iz herba l tasuna. paralesiatu i z ond e ta i z para les iak

har tua , e lbarr ia . parasola iz a terk ia . paréta iz horma. parfúm iz ( f r . par fum ) urr ina , usa in ona. pariatu du ad ( f r . pa r i e r ) par io eg in,

apustu eg in. Anitz pa r ia tze ’u t e . (“Anitz par ia tzen dute”) .

pario iz apustua . Ze par iuak i t en tuz t enak! (“Zer par ioak eg i ten d i tuztenak!”) .

parrásta & parráxta iz gauza multzo edo per tsona ta lde handia . Dui la ur t e pa r ráxta ’a t . Yende pa r ráxta ba t . (“Duela urte parrasta bat . Jende parrasta bat”) .

párr jan ad la g parean; lerro , gara iera , mai la berean. Párr jan eman . (“Parean eman”) .

parropia iz parrokia . párta iz loh ia . partaiatu du ad zat i tu , banatu . partal ier iz par te-hartza i lea , esku-

hartza i lea . Ene par ta l i e ra z en ua . párte iz za t ia . partekatu & partikatu du ad 1 .

Zat ikatu . 2 . Erd ibanatu. Meza sa r iak na i z i tu in par t ika tu . (“Meza sar iak nahi z i tuen partekatu”) .

partída iz 1 . Auzi bateko a lderd ietako bakoi tza . Ñ Aurkar ia , e tsa ia . 2 . B i l agunen edo b i ta lderen ar teko k iro l norgehiagoka .

partikulazki adond berez ik i . partí tu du ad joan, i r ten, ab iatu . Andr ia

par t i tu zankon. (“Andrea part i tu z i tza ion”) .

pasáia iz igarobidea . pasátu da-du ad 1 . Igaro, i ragan. 2 .

Ger tatu . Ik . gertátu (2) . páso 1 iz eskuaz edo ukabi laz ematen

den kolpea . Emait en dauia t pas o ’a t . (“Ematen d iat paso bat”) .

páso 2 musean, joka ld ian esku har tu nahi ez de la ad ierazteko h i tza .

pásta iz p l j a teko mota . pastenarre iz azenar ioa . Ik . karrót . pastikatu da-du ad asper tu , goga i tu .

Unatu ia , na rda tu ia y in tz en , pa s t ikatu ia . (“Unatua , nardatua j in zen, past ikatua”) .

páta i z o ina . Gatu ian pa ta . Lau pa t e tako an ima l iak .

patár iz a ldapa . Ik . málda (1) . patártsu iz ond a ldapatsua . patáta iz lursagarra . Ik . lursagar . pausa iz loa ld ia . Ik . siesta . pausátu 1 . da ad a tseden hartu .

Pausa tz eko e txe ho i t aa t . Hua bea r da u tz i pausa tz ea t . (“Pausatzeko e txe hor ietara . Hura behar da utz i pausatzera”) . Ñ Hi l . Eri aund i z en e ta i gand ian pausa tu da . (“Er i handi zen e ta igandean pausatu da”) . 2 . du ad j a r r i , ip ini . Pla ta ma ina in e rd ian pausa tzen tzut en ba t e az i e ta ik gab e . (“Plata [ f r . p la t e ] maha iaren erdian pausatzen zuten batere az ie tar ik gabe”) .

pausatuki adond emeki , ge ld i ro . Ik . erreposki & arraposki .

pausu iz a tsedena. pazient iz ond pazientz ia handia duena . pazientzia iz j asankortasuna . pazkátu da-du ad bazkatu. Pazka za i tzu

ene b i l do t sak . (“Bazka i tzazu ene b i ldotsak”) .

pázko iz Kr is toren piztuera ospatzen den festa . Pazkoak e g in : pazkoz komuniatu . Pazko zahar : pazkoz hurrengo igandea .

paztíz iz paste la . pe iz azpia . Ñ Pekoz go i t i , g o ra : azpikoz

gora . peár iz pegarra . Ura ema i t eko untz ia z en

p eá r ra , lu r r ezkoa z en , buru ian ga in ian ema i t en tz en . (“Ura emateko ontz ia zen pegarra , lurrezkoa zen, buruaren ga inean ematen zen”) .

peaxatu du ad petatxatu , adabakia jarr i . peáxu iz peta txua , adabakia . peésa iz pegesa , husker ia . Ik . peéseria . peéseria iz pegeser ia , husker ia . Ik .

peésa . Pee s e r ia ba t ian sa ldu du t , iz i gar r i merke . (“Pegeser ia batean sa ldu dut , izugarr i merke”) .

pei lús iz ond e rraz haserretzen dena . pei lústu da ad ga izk i hartu , haserretu .

Emazte o i a i s e p e i l u s t en da . (“Emazte hor i a ise pe i lusten da”) .

pekáda i z 1 . Oi lagorra . 2 . Mukia . Pekáda d i l in gan .

pekátu du ad hutseg i te baten ondor ioak orda indu. Ontsa pekátu du o ra i . (“Ontsa pekatu du ora in”) .

péko iz azpikoa , mendekoa . Eniz n iho r en p éko . (“Ez na iz inoren peko”) .

261

pelátu da-du ad 1 . Aza la kendu. Banana p e la tz en da . 2 . B la i eg in, guzt iz bust i . Iz e rd i p e l a tu ia e l du n iz . (“Izerd i pe latua he ldu na iz”) .

pelegrin iz erromesa , be i lar ia . pelegrinaia iz be i la . péna iz nahigabea . Ik . domáia . penátu ad nahigabetu, a t sekabetu. pendóitz iz ami ldegia . pentsaketa pentsatzen, gogoetan . pentsu iz gogoeta , pentsamendua.

Pent su du : pentsatu du, pentsatzen du. pentzé iz be lard ia , ze la ia . perekatu du ad l aztandu. permís iz baimena. permís izan da ad z i leg i izan, ha izu

izan. Ezta pe rmí s . (“Ez da permis”) . permisione i z ba imena . perréka iz ond ba l ior ik gabekoa. Zome i t

s o s p e r r éka . (“Zenbait sos perreka”) . perrekeria iz gauza perreka . perrexi l iz pértsu iz bertsoa . pertsulari iz ber tso lar ia . pertz iz egosteko-eta erab i l tzen den

ontzia . pesía iz kopuru handia . Uri p e s íak:

uholdeak. pésta iz besta . Amen pé s ta . Pestaberri iz Corpus Chr is t i eguna . pestaburu iz j a i nagus ia . pestaondo iz besta b iharamuna. peténta iz batez ere p l . be larr i takoak . peto iz 1 . Kaska . Peto ’a t eman: kolpe bat

eman. 2 . Mozkorra ld ia . Ze pe toak karr ia tzen tu inak! (“Zer petoak karr ia tzen d i tuenak!”) .

pétto iz hutseg i tea . Pe t t o e g in . péza i z 1 . Péza edo d i ru péza : txanpona.

2 . Zat ia , puska . Muntran p ézak . (“Muntraren pezak”) . 3 . Ge la .

piaia iz b ida ia . pikáldi iz ebakia ld ia . pikátu du ad ebaki ; moztu. píko 1 iz pikondoaren fru i tua . píko 2 iz t resna aho-zorrotz batez

eg in iko ebak ia . Píkwa in du t , e r r i mutur ra p ikatu ’u t . (“Pikoa eg in dut , er i muturra p ikatu dut”) .

pikóndo iz pilóta iz pi lotar i iz pínta iz eduki neurr i zaharra ,

p i txerraren erd ia ba l io zuena. Bi p in ta e sn e .

pintz iz larruaza leko handitu ur tsua , baba. Ik . bába .

pínu iz arbola mota . pipátu du ad (z igarroak, puroak. . . ) erre . pirr ipitaka adond zarata ateratzen.

Pir r ip i t aka i lk i d ia o r ga in ian . (“Pirr ip i taka ib i lk i d i ra hor ga inean”) .

pisátu du ad pítta iz p ixka . Ol io p í t ta ’ a t . (“Ol io p i t ta

bat”) . pitxár iz p i txerra . Urketa y oa i t eko

p i txár ra . Por tz e lanazko p i txár ra . (“Urketa joateko pi txarra . Portze lanazko pi txarra”) .

píxa iz Ik. urxúri . pláza iz enparantza . plazátu da-du ad j a r r i , kokatu . Oi b iz ik i

g o ra p l azá tzen a i da . plazer bauzu mesedez. Ik . otói . plazér iz a tseg ina . – PLAZER IZAN. du ad a tseg in izan. pleátu du ad to lestu . plégu iz 1 . Tolesa . 2 . Ohitura . Ple gu

tza r rak. pléka iz 1 . P i lota jokoa , p i lota

paretaren kontra jaur t ik i tzean datzana. • 2 . P lekan, p lekako jokoan. Bi mut iko o ik a i izan d ia p l éka . (“Bi mut iko hor iek ar i izan d ira p leka”) .

pleñidura iz auhena , intz i r ia . pleñítu da ad auhenka ar i tu , intz i r i

eg in . Buut ik p l eñ i tz en da . Bat e p l eñ í tu gabe . (“Burut ik p le in i tzen da . Batere p le in i tu gabe”) .

plómu iz beruna. plonbier iz ( f r . p l omb i e r ) i turg ina . pokér iz korrokada . Pokér e g in . poli t ika iz polizia iz póltsa iz pórru iz pórtale iz a tar ia . portamonera iz kar tera . pórtu iz pórtxa i z bortxa . Ib i l tz ian por txaz

fund i tu ia . (“Ibi l tzearen bortxaz fundi tua”) .

postier i z ( f r . pos t i e r ) postako lang i lea . pot iz musua. póta iz ontzia . Lore po ta . pottólo iz ond prediku iz e l iz hi tza ld ia . prepáatu du ad prestatu . Ik . apai latu . presaka adond préso ad lag presúna iz per tsona . prezio i z príma iz ( f r . pr ime ) d iru sar ia .

Bakantze tako pr íma . primadera iz udaberr ia . príza iz ( f r . pr i s e ) entxufea . probléma iz arazoa. profezur iz ( f r . pro f e s s eur ) i rakas lea . profitatu da ad ( f r . pro f i t e r ) ba l ia tu . Bear

da p ro f i t a tu o lako d enbora d e la ik . (“Behar da prof i ta tu ha lako denbora de lar ik”) .

promenatu da ad ( f r . promene r ) paseatu . protésta iz protestatu du ad

262

prozedura i z ( f r . pro c édur e ) i suna . Ik . amánda (2) .

pubél iz ( f r . poube l l e ) zakarrontz ia . pull íki adond pol ik i . pull í t iz ond pol i ta . punítu du ad ( f r . pun i r ) z igortu . Ik .

gaztigatu . púnta iz pupe iz ( f r . poupé e ) anderea , panpina .

Púp ja . püre iz ( f r . pur é e ) purea . purrústan adond purrustaka , ugar i . Ura

e ldu omen tzankon pur rús tan . (“Ura he ldu omen z i tza ion purrustan”) .

púsa & púsa berr ia i z k imua, k imu berr ia .

pusátu du ad ( f r . pous s e r ) bul tzatu . púska iz 1 . Zat ia . Ogi puska . 2 . p l

B idazt iak eramaten d i tuen arropen eta t resnen bi lduma. Sal tz eko púskak .

púta iz prost i tuta . pútzu iz

r

radio iz 1 . I r rat ia . 2 . Rad iograf ia . Uai

ikus t en dut e rad iu e tan . (“Ora in ikusten dute radioetan”) . ( f r . rad io ) .

ranborzatu du ad ( f r . r embours e r ) . randevu iz h i tzordua . Udan par t ikulazki

ez ta b ea r a r tu randevu ik . Lanian a i z en l ekura t ina g inuen randevua . (“Udan par t iku lazk i ez da behar har tu r endez -vous - ik . Lanean ar i zen lekura eg ina genuen r endez - vous -a”) .

ranseñamendu ( f r . r en s e i gnement ) i z p l a rg ib ideak.

ranseñatu du ad arg ib ideak eman. režíma iz ( f r . r é g ime ) d ieta . reedukazione i z ( f r . r é éduca t i on )

errehabi l i taz ioa . Reedukaz ion iak i t en tuz t e p rob l emak tuz t enak edo l e po ezur r ian edo e r ra ine tan . (“Reedukazioneak eg i ten d i tuzte problemak d i tuztenak edo lepo hezurrean edo erra inetan”) .

ref lekzione ( f r . r é f l ex ion ) i z gogoeta . Ik . gogoeta .

refruadizer i z ( f r . r e f r o id i s s eur ) . Letxeroa y i t en d e la ik tánka bada , r e f ruad ize r ra . (“Letxeroa j i ten de lar ik tanka bada , r e f r o id i s s eu r -a”) .

reglátu du ad ( f r . r é g l e r ) . Graduatu . Nai tuzun beza la r e g la tz en tu tzu . (“nahi d i tuzun beza la reg la tzen d i tuzu [ur txorrotak , mainuetan]”) .

rekláma i z ( f r . r é c l ame ) publ iz i ta tea . Egi t en du r ek láma ga i tza Her r ia e skua ldun ian . (“Egi ten du reklama ga i tza Herr ia euska ldunean”) .

rekuperatu du ad ( f r . r é cupé r e r ) berreskuratu .

remórka iz e rremolkea ( fr . r emorque ) . Remórkan yoa i t en g in i tuen me rka tura t . Remorka ’a t e baduu. (“Remorkan joaten [eramaten] geni tuen merkatura . Remorka bat ere badugu”) .

renplazamendu & ranplazamendu iz ( f r . r empla c ement ) ordezkapena.

renzátu du ad ( f r . r in c e r ) arropa uretan erag in . Geo unt sa r enzatu bea r da , an i tz y ende pa sa tz en ba i ta [ iger i lekut ik ] . (“Gero ontsa renzatu behar da , an i tz jende pasatzen ba i ta”) .

reponder i z ( f r . r épondeur ) e rantzunga i lua . Bes t enaz bauzu r eponde r ra . (“Bestenaz baduzu r épondeur-a”) .

reprezentan iz ( f r . r ep r é s en tant ) . reunione iz b i lera ( fr . r éun i on ) . Geo

ba i tu usu r eun i on iak . (“Gero bad itu usu reunioneak”) . Ik . bilkúra .

reveionatu da ad ( f r . r é v e i l l on e r ) . Urtezahar gaua ospatu . Emen gaz t iak yua i t en d i ra b e r en buru , r e v e i ona tzea t . (“Hemen gazteak joaten dira beren buru , reve i l lonatzera”) .

revoluzione iz ( f r . r é vo lu t i on ) i r au l tza . rezéta iz ( f r . r e c e t t e ) ( suka ldekoa) . rezülta iz ( f r . r é su l ta t ) emai tza . r ikár iz a lkoholdun edar ia (Ricard) . róma iz a lkoholdun edar ia ( rona) . rot i iz ( f r . rô t i ) labean erre tako harag ia .

Fi l e tak, r o t iak b eza la . Arag i r o t ia inen du b ihar g o iz ean . (“Fi le tak [xerrak] , rot iak beza la . Harag i rot ia eg inen dugu b ihar go izean”) .

rügbi iz ( f r . rugby ) errubg ia . rulánt izond ( f r . r ou lant ) . Kade ra ru lán t :

gurpi ldun au lk ia . rulátu da-du ad ( f r . r ou l e r ) b i ldu.

Badakizu van t r exa no la ru la tua iza i t en d en? (“Badakizu vantrexa [ ‘ ar tek ia ’ ] nola ru la tua izaten den?”) .

rumatologo iz ( f r . rhumato l ogue ) .

s

sabái i z be larteg ia . sable iz ( f r . sab l e ) harea . sabú iz sagua . saéts iz sa ihetsa .

263

sagár iz sagardei iz sagardia , sagarrondoz

landatur iko sa i la . sagárno iz sakátu du ad (zerba i t ) tamaina

tx ik iagoa izan dezan, estutu edo zapa ldu . Saka ta saka .

sakrátu iz ond sakris tau i z apa izaren laguntza i lea . sála iz Yateko sa l a . salbáia iz ond basat ia . salbátu da-du ad salbóin iz xaboia . salboinatu da-du ad xaboia eman. sálda iz saldu du ad sálto iz j auzia . Ik . yáuzi . saltóki iz sáltsa iz 1 . Janar i batzuk gozatzeko

erabi l tzen dena. 2 . Lohia . saltsátu du ad z ik indu, lohitu . Sal t sa tua

y in da . (“Sa l tsatua j in da”) . salutatu du ad agur tu . samúr izan da ad haserre egon. Samur

n iz zurek in (“Samur na iz zurekin”) . samúrtu da ad haserre tu . Samurtz en

tz ia? Bi lan izanen tu tzu g e ro . (“Samurtzen zara? Bi lan izanen d i tuzu gero”) .

sáno iz ond 1 . Osasuntsua , sendoa. 2 . Izaera onekoa.

sanoki adond sánya iz a ldaketa . sanyátu da-du ad a ldatu . Bear tz i en

zape tak sanyá tu . (“Behar z i ren zapatak sanjatu”) . Ik . a ldátu, kanbiatu.

sanyazka adond txandaka. sápa iz sargor ia . saré i z sarí iz l ansar ia . I la i t e sa r ia . (“Hi labete

sar ia”) . sarrásta i z ebaki handi samarra . sarr i adond aurki , las ter . sartú da-du ad I luneko b ea r g inuen sa r tu .

(“I luneko [ ‘ i lundu orduko’ ] behar genuen sartu [ ‘e txera tu ’ ]” ) .

sártze iz sarrera . saskí iz otarrea . Leno a r t o b i l tz eko ta i lk i

z en saskía . (“Lehen ar to b i l tzeko-eta ib i lk i zen sask ia”) .

sasóin iz saso ia , gara ia . satór iz seáska iz sehaska . séda iz ehungintzan erabi l tzen den

ga ia . segídan adond bereha la . Ik . ber(e)ala . segítu du ad 1 . J arra i tu . 2 . Lagundu.

Ezt ia s ekulan izanak e ta ho r tako bea r d i tuu haa ino s e g í tu . (“Ez d i ra sekulan izanak eta hortako [ ‘horregat ik ’ ] behar d i tugu hara ino seg i tu”) . • (Era burutua

izenondo g isa ) . Eztu lan s e g i tu ik . (“Ez du lan seg i tur ik”) .

sekulan adond seku la . Ñ (Ezezko esa ld ietan) . Inoiz ere ez . Seku lan e tzautan ekar tz en . (“Sekula ez z idan ekar tzen”) . Ik . beine . Ñ (Bald intze tan) . Sekulan ga lda i t en badaut . . . (“Sekulan ga ldegi ten bad it . . .” ) .

seláuru iz b ih i teg ia , saba ia . Ik . ganér . séme iz seméitxi i z semebitx ia , seme

besoetakoa . senár iz sendátu da-du ad sendikat i z s ind ikatua . sendítu du ad sumatu. séndu & séindu iz santua . sénga iz zaunka . Ik . iáusi . sengaka adond zaunkaka. Ik . iausika . sentón iz ond agure zaharra eta ez

esposatua . séntsu 1 iz zentzumena . séntsu 2 iz zentzua . sepáratu da-du ad bere iz i . separazione iz bere iz tea . serios iz ond ser ioa . serioski adond z in-z inez. seriostasun iz ser iotasuna. seróra iz moja . seroragei iz se rora izateko prestatzen

ar i den emakumea. seroratei iz serora komentua, serora

etxea . sesátu da ad bare tu . Orduian s e sa tu n iz .

Ik . kalmátu . sesí tu du ad a tzeman, lotu . Iz ia ldura

ba t ek s e s i t u nu . Etxe ’a t s e s i tz en da zo r rak bad i e l a ik . (“Iz ia ldura batek ses i tu nau. Etxe bat ses i tzen da zorrak badire lar ik”) .

seur izond e ta adond segur , z iur . –SEUR IZAN. Seur n iz ba i e tz . (“Segur

na iz ba ietz”) . seurki adond dudar ik , za lantzar ik gabe . siesta iz loa ld ia . Ik . pausa . sigi-saga ( [z ] ozena ahoskatzen da) iz

e lkarren kontrako norabideko b ihurgune edo bi ra sa i la . Sig i - sa gaka ib i l i .

sinadura iz izenpea . sinátu du ad i zenpetu . sinetsarazi du ad s inestaraz i . sinétsi du ad ( f rogatua edo eg iaztatua

ez den zerbai t ) eg iazkotzat har tu . sinfonia iz gehieg iker iazko ke inu

multzoa , espantua . sirop iz ( f r . s i r op ) jarabea . so ad lag beg ira . sobéra adond gehieg i . Ñ Sobe ra po l i ta :

pol i teg ia .

264

soberakín iz dagokiona edo ask i duena kendu ondoren ge ld i tzen dena , ga inerakoa.

soberaxko adond gehieg i txo. sofrikario iz sofr i tzea ; o inazea , nekea . sofrimendu iz sofr ikar ioa . sofrí tu du ad nekea edo o inazea pa iratu

edo jasan. soin iz ( ines ibo s ingularrean) gorputza ,

so inekoen kokaleku g isa . Lune tak s o inean . (“Betaurrekoak soinean”) .

soinu iz sóka i z sokórri iz he lpidea , l aguntza . solás iz h izketa . │ Pl . Hitzak . –SOLAS EGIN. Mintzatu . –SOLASEAN. Hizketan. solastatu da ad so las eg in, mintzatu .

Pre suna o r r ek in s o la s ta tu n iz . (“Pertsona horrek in so las ta tu na iz”) .

soldado iz soldadogo iz soldadutza . soleimendu iz so le i tzea , l aguntzea . solei tu da-du ad ar indu, ar inagotu. Ñ

Lagundu. Arek so l e i tz en du zome t eun . (“Hark so le i tzen du zenbait egun(ez)”) .

sorbálda iz sorgín iz eta izond (g izona edo

emakumea) . sorginkeria iz sorópi l i z soroa , be lardia . sorraio iz ond 1 . Zerr i s o r ra iua : b izkarro i

batek erag i ten d ion er i tasun batez joa . 2 . Sent iberatasunik gabea . Hotzarendako s o r ra ioa da hau.

sorro iz 1 . Ze la ia , be lard ia , be lar sa i l a . 2 . B igarren ebakia ld iko be larra . Bigar r en p ika da s ó r rwa . (“Bigarren p ika da soroa”) .

sorrótu da ad soro b ihurtu . Be lar ra p ikatz en ez bada s o r ro tz en da . (“Be larra p ikatzen ez bada sorotzen da”) .

sortegun iz j a ioteguna . sortetxe & sorrétxe iz ja iotetxea . sortu da ad j a io . sortxinale i z sor-se ina lea , ja iotzet iko

marka . sos iz d irua . Ñ Diru xehea , txanponak.

Sos ba t edo b ia . (“Sos bat edo b iga”) . Ik . díru .

sosdun iz ond d iruduna . su iz suañátu du ad ( f r . s o i gn e r ) za indu. sube i z sugea . sudúr iz suertatu da ad gertatu , egoki tu . Ñ Topo

eg in , aurk i tu . suertez adond kasua l i ta tez . Sue r t ez han

g e r ta tu n iz . (“Suertez han ger ta tu na iz”) .

sugei i z su eg i teko erabi l tzen den ga ia ; er rega ia .

suhár iz ond gart sua , sutsua . El izat i e r suhár ra . (“El izat iar suharra”) .

suhi iz a labaren senarra . sui l lárda iz baxera eg i teko aska egon

ohi zen ge la . sukálde iz sukár iz súkre iz azukrea . sumátu du ad 1 . Sent ipen bat nabar i tu .

2 . Antzeman. sumíndu da ad 1 . B iz ik i haserretu . 2 .

(Gorputzaren a lderen bat ) ga iztatu . suntsí tu da-du ad izatea edo eg i tura

ga ldu, deseg in edo deusezta tu . Ñ Bee buru ia sunt s i tu zu in : bere buruaz beste eg in zuen.

supazter & supaxter iz sutondoa. Ik . sutéi .

super izond apartekoa. Supé r ra da . Pe s ta o i supé r ra z en . (“Superra da . Besta hor i superra zen”) . ( f r . supe r ) .

superior iz go ikoa, nagus ia , burua . supituki adond bat -batean. supítx iz ond berr i tsua , z i r ikatza i lea . Eon

tz i t e ix i l ik , sup i tx ! (“Egon za i tez is i l ik , supi tx !”) .

supizteko iz pospoloa . Ik alümeta . suportatu du ad pairatu , j asan, eraman.

Biz iki ga izk i supo r ta tz en du bé rwa . (“Biz ik i ga izk i soportatzen du beroa”) .

suprefet i z prefetaren azpiko karguduna, ar rondisamendu baten adminis t raz io burua dena.

susára adond (behia) ar reske . suspira iz hasperena. sustátu du ad bul tzatu . Ñ Lagundu.

Harek g e r l a d enbo ran s o ldadoak sus ta tz en z i tu in . (“Hark ger la denboran so ldaduak susta tzen z i tuen”) .

sustengatu du ad euts i , eduki . Ñ Lagundu.

susténgu iz euskarr ia . Ñ Laguntza . sustrái iz sutéi iz Ik . supazter & supaxter . suyét iz ga ia . Konbe r t sa s i on e ’a t en suy é ta .

(“Konbertsaz ione baten sujeta”) . ( f r . su j e t ) .

t

tái lu iz da i lua , sega . Ote e ta i ra tz e

p ikatz eko ta i l u ia . takóin iz orpoa .

265

ta l ingatu (part iz ip ioa i z ond g isa) . Beroarekin makaldua. Akitu ia e l du n i tz en be roa ik in , ta l inga tu ia . (“Akitua he ldu n intzen beroarek in, ta l ingatua”) .

tá lo 1 . iz a r to i r inez eg in iko opi la . 2 . i z ond braua . Ze g izon tá l oa .

ta lóin iz tau lena ; baratzeez mintzatuz , a lorra , barazk i j ak in bat lantzen den zat ia .

tánga iz ezk i la hotsa ; ezk i la hotsaren onomatope ia . Ezki lak yo tz en du tanga -tanga .

tánpa-tánpa adond uka ld i edo urrats a raudunez. Elur r ian tanpa - tanpa i lk i da . (“Elurrean tanga-tanga ib i lk i da”) .

tánpez adond bet -betan , bat -batean. Tánpez g e ld i tu da .

tanpón iz ( f r . t ampon ) z ig i lua . tanponatu du ad z ig i la tu . tanzione i z tents ioa . tapátu da-du ad esta l i . Ik . estál i . tapelako iz masa i lakoa. tapíza iz a l fonbra . tarrapata 1 i z presa , lehia . Ñ Tarrapatan :

arrapa ladan. tarrapata 2 i z za laparta , ka lapi ta .

Tarrapa tan a i d ia . (“Tarrapatan ar i d ira”) .

tarratatu du ad oiha l bat edo arropa urratu .

tarro iz handi samarra , sendo samarra . Gizon tá r rwa . (“Gizon tarroa”) .

tarrótu & ttarrótu da ad koskortu . Mut ikoa oa i t t a r ro tu ia da . (“Mut ikoa ora in tarrotua da”) .

táula iz ohola . tauláda i z ikusk izun baterako

era ik i tzen den zurezko eg i tura . Ik . eztráda .

taul ier i z manta la . Ik . da(b)ántal . tátxa iz ( f r . t a ch e ) mantxa . tei iz leku i tx i e ta esta l ia , abereak

aterpetzeko erabi l tzen dena. téi la iz tei látu iz e ra ik in baten es ta lk ia , berezk.

makurtua e ta te i laz eg ina . te lebixta iz te lefona iz te lefonoa . téma i z egoskorker ia . temátsu iz ond temat ia . temátu da ad uste , asmo, erabak i . . . bat i

gogor e ta amore eman gabe euts i . Nai izan n iz g o go r e on a r tan e ta t emátu n iz . (“Nahi izan na iz gogor egon har tan eta tematu na iz”) .

téndre iz ond ( f r . t end r e ) samurra . Harag i t énd r j a . (“Harag i tendrea”) .

tenóre iz gara ia ; ordua. Oai duzu t enó r ja y i t eko? (“Orain duzu tenorea j i teko?”) .

tenpésta iz eka i tza . tente potente adond zut ik eta ge ld ir ik .

termíta i z intsektu mota , zura ja ten duena .

terrénta iz gauza beraren errepika nekagarr ia . Bet i t e r r én ta b e ra .

terrenteria i z t errenta . terr íble iz ond izugarr ia . Haur o i t e r r ib l ia

da , n iun ez ta g e l d i ik e o i t en . (“Haur hor i terr ib lea da , inon ez da ge ld ir ik egoten”) .

terr iblezia i z gauza izugarr ia . Hoi da t e r r i b l ez ia . (“Hor i da terr ib lez ia”) .

tetéle iz ond e rge la . Ze mut iko t e t é l j a ! (“Zer mut iko tete lea !”) . Ik . andói la (2) .

tetelekeria i z e rge lker ia . t ieso adond i rmoki . t iket iz ( f r . t i cke t ) txar te la . t indátu du ad pintatu , margotu. t indatzai le i z p intatza i lea , margolar ia .

Ik . t indúr . t indergo iz t indatza i learen of iz ioa .

Atxeman nu in mut iko gaz t e ’ a t t inde r guan a i . (“Atzeman nuen mut iko gazte bat t indergoan ar i” ) .

t indu iz t indatzeko erabi l tzen den kolorega ia .

t indúr iz t indatza i lea . Ik . t indatzai le . t inkáldi iz t inkatzea , estutzea . Tinkald i

ba t eman. t inkátu du ad estutu . Eskuiak t inkátu . t ínki adond t inko. Ñ Estuki . Tinki - t ink ia

eman . (“Tinki - t ink i eman [ ja r r i ]”) . t ipúla iz t ipús-tapást adond ustekabean; bat -

batean. Tipus - tapas t i an g e r ta tu z en . t i rabira i z p l auz i edo eztaba ida baten

inguruan aurkar ien ar tean ger tatzen d iren gorabeherak edo l i skarrak .

t i ránt iz kaxoia . Ik . t i ruar . t i rátu & t iátu du ad 1 . Bota . Zu t ia tz en

tz iu t . (“Zu t i ratzen za i tut” ) . Ñ (Su armen jaurt iga ie i buruz) . Arma bat t i á tu . (“Arma bat t i ra tu”) . Ñ Pot r e t ak t i á tu : argazkiak atera . 2 . Nork beregana erakarr i , bereganako a lderantz eraman indar eg inez.

–TIRA AHALA. Indar guzt iaz . Las t e rka t i ra a la i b i lk i da . (“Lasterka t i ra aha la ib i lk i da”) .

t i re l i ra iz ( f r . t i r e l i r e ) e l tze- i tsua . t í ro iz t i rr ía iz i r r ika , gr ina . t i r r iatu da-du ad t i r r ia sent i tu .

Tirr ia tz en nu haa t yua i t ia . (“Tirr ia tzen nau hara joateak”) .

t i rr í t e rabateko ukatzea edo adostasunik eza ad ierazteko hi tza . Bai , t i r r í t ! Ñ F i t s ik . Tir r í t ez tu ba l i o . (“Tirr i t ez du ba l io”) .

t i ruar iz ( f r . t i r o i r ) kaxoia . Ik . t i ránt . t i t í iz

266

t iuta & tt iutta iz tx ioa . Xitoa t t i u t taka a i da . (“Txi toa t t iut taka ar i da”) .

t ixert iz ( ing . t - sh i r t ) kamiseta . to 1 . Gizonezkoe i edo animal ia arre i

de i tzeko erabi l tzen den hi tza . 2 . Harr idura adierazteko h i tza . To! Enankien ba t e ho r i . (“To! Ez nekien batere hor i”) .

tóki iz lekua. Ñ Tokiaren ga inean : tokian berean, han bertan. ( f r . sûr p la c e ) .

tokika adond han-hemenka, han eta hemen.

tokikotu da ad tok iko eg in, ber takotu . toleatu du ad nekaraz i , pa iraraz i .

Tol ea tz en nu . (“Toleatzen nau”) . tomáte iz tónba iz ( f r . t ombe ) h i lobia . Ik . hobi . tónto izond 1 . Erge la , zozoa, ad imen

gutx ikoa. 2 . Mote la , moldaka izki edo ge ld i mugitzen dena.

tontoki adond e rge lk i , zozoki . tontór iz konkorra . Ik . konkór . tontótu da-du ad e rge ldu, tonto

b ihurtu . Ñ Mote ldu. Loga l ez t on t o tu ia . tornadura iz t ronadura , zo la edo saba ia

esta l tzen duen zurer ia . tornátu du ad t ronatu , (zolan)

t ronadura ezarr i . torraka adond torratuz, igurtz iz . torrátu du ad igur tz i . tórta iz ond mote la , b iz i tasunik gabea .

Pi l o ta t ó r t a . Arro l tz e t ó r ta . tortói l iz usapa la . tortü iz ( f r . t o r tue ) dortoka . tortxóin iz suka ldeko esku t rapua. totál iz ( f r . t o ta l e ) . tottópi lo izond g izena , lod ia . t rába iz oztopoa . Ik . trábu . Traba i t en

dautazu . Traban tz ia . (“Traba eg i ten d idazu. Traban zara”) .

t rábu iz t raba , oztopoa. Trabu ian tz ia . (“Trabuan zara”) .

t rahítu du ad ( f r . t rah i r ) sa ldu, sa la tu . t ráka iz i txura . Trakat ik ag e r i da

kanpokoa de l a . (“Trakat ik ager i da kanpokoa de la”) .

t rankí l iz ond lasa ia ; barea . Ñ Tranki l -t ranki la : lasa i - lasa i .

t rankí ldu da-du ad lasa i tu , baretu . Trankí ldu da .

t rankí lki adond lasa i tasunez. t ranki ltasun iz l a sa i tasuna. t rántxa & trántza ( f r . t ran che ) xerra . t rátu iz sa lerostea . Tratuka a i da . t ratular i iz merkatar ia . t ráza iz aztarna , marka . Hor pausa tu ’uzu

ta t ráza u tz i du . (“Hor pausatu duzu eta t raza utz i du”) .

t rébe iz ond ab i la . t rebés adond zeharka . Ñ Oker , makur . t rebesatu du ad zeharkatu . t réf la iz ( f r . t r è f l e ) h i rusta .

t rein iz ( f r . t ra in ) t rena . Tre in ez Pa i s ea ino . (“Trenez Par i sera ino”) .

t renkátu du ad 1 . Hauts i , ebaki . Bidea t r enká tu ’u t e , z i rkulaz i on ia p ikatz en da . (“Bidea t renkatu dute , z i rku laz ionea p ikatzen da”) . 2 . Erabaki , ebatz i . Afera au bea r duu t r enka tu . (Afera hau behar dugu t renkatu”) .

t renpan eman du ad beratzen ja rr i . Makal laua r e ema i t en da bezpe ran t r enpan de s gaz i tz eko . (“Baka i laoa ere ematen da bezperan t renpan desgazi tzeko”) .

t renpátu da-du ad bust i , zopatu . Zerb in ta ba t t r enpatzen da ur ian ta ema i t en da buru ian ga in ian . Ur ian azp ian e o i t en baz ia paaso l ik ka i t r enpa tzen tz ia . (“Zerbieta [aho-zapi ] bat t renpatzen da urean eta ematen da buruaren ga inean. Eur iaren azpian egoten bazara parasol ik gabe t renpatzen zara”) .

t rénpu iz sasoia . Trenpuan: sasoian. Atzo pe s ta in dut , z e t r enpu tzar ra ’u tan eun . (“Atzo pesta eg in dut , zer t renpu tzarra dudan egun”) .

t renputxartu da-du ad a ld i txar tu . t résna 1 . i z Lan bat eg i teko erabi l tzen

den ga i lua . 2 . iz ond B ihurr ia . t reukatu & trebukatu da-du ad

oztopatu , behaztopatu . Zangoa t r eúka tu du t . (“Zangoa t rebukatu dut”) .

t r ikót iz ( f r . t r i c o t ) jer t sea . t r ikotatu du ad puntu egin . t r ikun-trakun egin du ad t ratua eg in . t r ípa iz t r ipót iz odolk ia , a rd iarek ikoa berez ik i . t r ipótx iz odolk ia , t r ipota ba ino

tx ik iagoa. t r istátu da-du ad t r i s te jarr i . t r íste & tr íxte iz ond 1 . Ala i tasunik ez

duena , go ibe la . 2 . Funts ik ez duena. Tr ix t ia n iz o r tako . (“Tr is tea na iz horretarako”) .

t r ísteki & tr íxteki adond t r i s te . t ronpátu & trunpátu ad 1 . da ad

nahas i , gauza bat beste bat - tzat hartu . Etzi t e l a t runpa . (“Ez za i teze la t ronpa”) . • 2 . du ad enganatu . ( f r . t rompe r ) .

t rópa i z ta ldea . Yendiak t r ópan e l du d ia . (“Jendeak tropan he ldu dira”) . ( f r . t r oupe ) .

t rósta iz za ld iaren eta k idekoen ib i lmoldeetako bat , urratsezkoaren eta lauoinkakoaren ar tekoa. Zald iak t r ó s tan .

t rotuar iz ( f r . t r o t t o i r ) espa loia . t rublátu da-du ad ( f r . t r oub l e r ) nahas i ,

asa ldatu . Seg idan ez da tzu t e r ran ez t rub la tz eko ta an tz i dut ar t i an . (“Segidan ez d izut esan ez t rublatzeko eta ahantz i dut ar tean”) .

t rúfa iz bur la , i seka .

267

–TRUFAZ. a) Trufa eg inez . b) Txantxetan.

t rufania iz er rege eguna. t rufátu da ad t rufa , i seka eg in . t rufatzai le iz i sekar ia . t ruk 1 adond t ruke . t ruk 2 iz karta joko bat . t rukés i z bat ez e r e p l kurr ikak,

meta lezko lanabesak. I tz i en a t ea tz eko t rukésak . (“I l tzeen atera tzeko trukesak”. 2 . Moldaka i tza .

t rumílka adond samaldaka . Yendia e ldu z en t rumí lka . (“Jendea he ldu zen trumi lka”) .

t rúnko iz ( f r . t r onc ) enborra . t runperia iz t ronper ia , enganioa . t rúnpi lo iz handitua , kozkorra . t tántta iz i zeba ( f r . t an t e ) . Ik . matante . t tattóla iz txabola . t t ípi i zond tx ik ia . t t ipí t to i zond t t i p i -ren tx ik igarr ia . t t ipí tu da-du ad tx ik i tu . t t i r r í t ta iz k i lkerra . t t í t ta iz orban tx ik ia . Bisa ia t t í t t a g o r r iz

b e t ia . (“Bisa ia t t i t ta gorr iz betea”) . t tonttór iz konkorra . Gizon ba t i

t t on t t ó r ra e r ra t en tz i o t en [konkorragat ik ] . (“Gizon bat i t tont torra esaten z ioten”) .

t tótta iz t tant ta . Ñ Edar i b iz i baten kopuru tx ik ia .

t tur- t tur- ttur adond urra ts ask i labur eta las terrez . Yoain g ia t tu r - t tu r - t tu r . (“Joanen gara t tur- t tur- t tur”) .

t tuttúl iz ond inozoa, ad imen gutxikoa. Adinarekin t tu t tu la tüa . (“Adinarek in t tut tu latua”) .

tu iz l i s tua . Tuia i é t s i . –TU EGIN. tuio iz ( f r . tuyau ) hodia . tulúbio iz uholdea . Gain o r ta ik e ldu zen

tu lub ioka ura . (“Gain horre tat ik he ldu zen tu lubioka ura”) .

tunel i z lur azpian eg i ten den igarobidea .

tunt iz Ñ TUNTIK. (Ezezko esa ld ietan) . Tut ik , batere . Tunt ik ez tu ikus t en . (“Tunt ik ez du ikusten”) .

tuntún i zond e rge la , zozoa (g izon nahiz emazte) .

tur ísta i z turnáda iz 1 . I tzu l ia . Esne tu rnáda . Og i

tu rnáda . 2 . Txanda, ostatuan lagun ta ldeak a ld i berean hartzen d i tuen edar ien multzoa . Ene tu rnada ’uk . (“Ene turnada duk”) . ( f r . t ourné e ) .

turnátu du ad i t zu l i . turrústa i z ur edo beste i surkar i baten

azao formako jar ioa , zu lo batet ik a tera tzen edo zernahi tok i tat ik eror tzen dena. Ura tu r rú s tan e l du z en . (“Ura turrustan he ldu zen”) .

turrút egin & turrút yo du ad porrot eg in . Eztu a tx ik i uka ld ia , t u r rú t e g in du . (“Ez du a tx ik i uka ld ia , turrut eg in du”) .

túta iz tutua . Otoan tú ta . tutúlu iz ( i le ) b i lduma. I l eak e s t ekatzen

ba i tuzu g o i t i , o r i t en da tu tú lu ba t . (“I leak estekatzen bad ituzu goi t i , hor eg i ten da tutu lu bat”) .

txar iz ond txártu da-du ad txar edo txarrago

b ihurtu . Meatu ia da , a r run t txar tua . (“Mehetua da , ar runt txartua”) .

tzar iz ond txarra , ga iztoa . tzarkeria iz txarker ia , ga iztaker ia .

u

uáin iz uh ina , o latua . uár iz uharra , eur i eraunts ia . uata iz kotoia . Ik . kotóin . uataki iz koto i za t ia . ubél iz l a r ruaza lean kolpe baten edo

hotzaren ondor ioz ger ta tzen den orban ube la .

ubéldu da ad kolore ube la hartu, berezk. la rruaza laren zat i batek .

udamina iz udaren erd ia . udáre iz udareondoaren f ru i tua . Ik .

madári . udázken iz udaren ondoko urtaroa . Ik .

larrázken . uér iz ond uraz mintzatuz , arrea , berezko

gardentasuna ez duena. Ur tz ik ina edo u é r ra . (“Ur z ik ina edo uherra”) .

úfa iz ufakoa, putza . Ufa e g in . Haize u fa . ufáko i z putza , arnasa indarrez

jaur t ik iaz sortzen den a irea . Ik . bufáko .

ufátu du ad ufa eg in, putz eg in. uhál iz hedea . uiken iz as teburua . Ik . asteondar &

asteundar . ( ing . weekend ) . uiu iz o ihua . Uiuz a i da . (“Oihuz ar i

da”) . uiuka adond o ihu eg inez. ukáitza iz jabetza , ontasuna . ukáldi iz kolpea . Ik . kólpe . ukáldikatu du ad uka ld iak eman, jo . ukán du ad izan. ukarai iz eskumuturra . ukátu du ad ukóndo i z ukúmilo iz ukabi la . ukumilokaldi iz ukabi l uka ld ia . ukúrtu da ad makurtu .

268

uli bel tza iz mandeul ia . ulí i z eu l ia . ulí txa iz e l txoa . úme iz an imal ia ja io berr ia . umexurtx iz umezurtza . umí izond hezea . umiliatu da-du ad umi ldu, apa ldu. umílki adond umi l tasunez, apa lk i . umitasun i z hezetasuna. umitate i z hezetasuna . umóre 1 iz a ldar tea . umóre 2 iz p l erreuma. Umór jak bad i tu .

(“Umoreak bad itu”) . unaazi du ad nekaraz i . unadura iz nekea , unatzea . unagarr i iz ond nekagarr ia . unáldi iz neka ld ia . Unald i ed e r ra . unátu da ad nekatu . ungárri i z ongarr ia . uníde iz inudea , beste emakume baten

haurrar i bu larra ematen d ion emakumea.

unkítu du ad 1 . Ukitu . 2 . Kobratu . Landa a ren mozkina unki tu du t . (“Landa haren mozkina uki tu dut”) .

untzí iz untzi tegi i z suka ldeko ontziak

gordetzen diren apa la . ur iz uraundi iz iba ia . urburu iz i turburua . urdálde iz zer r i ta ldea . urddín i zond e ta iz ko lorea . urdé iz 1 . Zerr ia . • 2 . iz ond z ik ina ,

l i zuna . urdéki iz zerr ik ia . ureztatu du ad ura bota . urgúlu iz urgui lua , harrotasuna. urgulukeria iz harroker ia . urguluntsi i z ond urgu i lutsua . Ik .

urgulutsu . urgulutsu iz ond urgu i lutsua . Ik .

urguluntsi . urgulutu da ad harrotu. urín iz gantza , ko ipea . Bor ta ’a t ian

ema i t en da u r ina . Ur in ian f r i í tu . (“Borta batean ematen da ur ina . Ur inean f r i j i tu”) .

uríntsu izond koipetsua . urós & urús iz ond zor iontsua . •

(Adiz lagun g isa) . Urosk i . Urós b iz i g i ra . (“Uros b iz i gara”) .

urostasun iz zor iontasuna . urradura iz urratua . urragarr i izond i r r i -eg ingarr ia . Atera ld i

u r ragar r ia . urráko iz urratua (batez ere o iha le tan) . urráts iz pausoa . urrátu du ad 1 . (Papera , o iha la . . . )

l anabesen laguntzar ik gabe hauts i edo puskatu . 2 . I r r iz u r rá tu : barrez leher tu .

I r r iz u r raaz i g i tu . (“Irr iz urraaz i ga i tu”) .

urré iz urrí 1 . iz ur tearen hamargarren h i la . 2 .

i z ond Ñ Urrat s ur r ia : urra ts ge ld ia . urrikaldu da ad erruki tu . urrikari iz errukia . urrikatu da ad damutu , urr ik i izan. urríki iz damua. urrír ik adond doan. Ik . kitorik . urrí tu du ad Ñ Urra t sa u r r i tu : urra tsa

urr iago, ge ld iago b ihurtu . urríxa iz ond abereez mintzatuz , emea.

Ik . emé . urrún adond urrut i . urrundanik adond urrundik . urrúnxko adond urruntxo. urrúpa iz hurrupatzea , zurrupa. Urtáts iz Urteberr i eguna. urté i z Urt e guz iz : urtero. urteburu i z ur teurrena, urtemuga. urtsu-belar i z uso-be larra . Urtsu -be la r ra

b i l tz en zen zonbe t minen tza t . (“Urtsu-be larra b i l tzen zen zenbai t minentzat”) .

urtu da-du ad urtútsik adond or tuts ik , o inuts ik . urtxíntxa iz ka tagorr ia . urtxo & uso iz usoa . urtzíntz iz dominist ikua . Urtz ín tz e g in . urtzínzka adond ur tz intz eg i ten . urxúri iz p ixa . Ik . píxa . usáia i z ohi tura . Ik . kostúma . usáin iz usáindu du ad usa in eg in . usátu da ad ohitu . uspél i z ube la . uspéldu da ad • (Adi tz par t iz ip ioa

izenondo g isa ) . Fru i tu u sp e ldu ia . (“Fru i tu uspe ldua”) .

uspeldura iz ube ldura . uste izan du ad ustél iz 1 . Gai organikoez mintzatuz,

hondatu edo ga ldu dena, k ira tsa dar iona . 2 . Musean, eskua ld ia edo part ida .

usteldu da-du ad usu adond maiz , sarr i . utzí du ad uxára iz beherakoa. uzína & üzína iz ( f r . us in e ) lanteg ia . uzkái l i du ad i rau l i , azpikoz goratu . uzkér iz puzkerra . uzkinaxo iz eski lasoa . uzkúr adond edo p r ed a t seg ina ez den

egoera batean ha lako nag i tasuna edo atzera eg i teko gogoa agertzen duela . Uzkúr n iz o lako t ok i ra t y oa i t eko . (“Uzkur na iz horre lako tokira joateko”) .

uzkurkeria i z uzkurtasuna (ga i tzesgarr i tza t markatua) .

269

uzkúrki adond uzkurtasunez, uzkurker iaz .

úzta iz l aboreak, e ta hed. zernahi f ru i tu , b i l tzea ; b i l tzeko den edo b i ldu den labore edo fru i tu kopurua . Ik . errekolta .

uztár iz os t ikoa . Beh i ba t ek uz tá r ra ema i t en badatzu . (“Behi batek uztarra ematen bad izu”) .

uztárka adond ost ikoka . uztárri iz uztátu du ad uzta bi ldu .

v

válva iz ( f r . va l v e ) ba lbu la . vantrexa i z zerr i harag ia . Ik . artéki . velum iz ( f r . v é l um ) to ldoa. vervéna iz berbena. vi la iz ( f r . v i l l a ) txa le ta . virüz iz ( f r . v i ru s ) b irusa . vitéza iz ( f r . v i t e s s e ) las ter tasuna. vitr ína iz ( f r . v i t r ine ) eskaparatea . vuaion ( f r . voyons ) ikus dezagun. vuala ad la g ( f r . vo i là ) horra .

x

xaáko iz zahatoa . xaál iz txaha la . Ik . aátxe . xaár & xar iz ond zaharra . xaarretxe iz zahar-etxea . xabál iz ond zaba la . xáf la iz xerra . Ogi xa f la ’a t . Gasna

xa f la ’a t . (“Ogi xaf la bat . Gasna xaf la bat”) . Ik . xérra .

xái i z sotoa , upateg ia . Xaian a tx i i tz en tz en a rnoa , bar r ike tan . (“Xaian a tx ik i tzen zen ardoa, barr iketan”) .

xakár iz l a r ruaza lean, zaur iak eta lehortzean gertatzen den ga ina lde gogortua .

xakúr iz zakurra . xalánt iz txane la . xamár iz g izonezkoen so ineko luze

mahukaduna. Dantza ta l d e ba tzu ik a tx ik i ’u t e xamárra . (“Dantza ta lde batzuek atx ik i dute xamarra”) .

xanfarin iz ond buruar ina , eroxka, ganoragabea .

xángo 1 iz kartetan, txota . xángo 2 iz zangoa . Xerr i xangoak . xangre iz minbiz ia . Ik . min gáxto,

barneko min . xangrín iz ( f r . chagr in ) a tsekabea .

Xangr ín hand ia badu. xangríndu da ad a t sekabetu . Xangr índu

da . xanpúén & xanpúin iz ( f r . shampoo ing )

i l ea garb i tzeko erabi l tzen den xaboi i surkar i berez ia .

xantre iz e l iz kantar ia . xántza iz ( f r . chanc e ) zortea . xapél iz buru jantz ia . xapeldun iz txape lduna. xapelgo iz txape lketa . xára iz txaradia , baso tx ik ia . xaramela iz kantua , doinua. xaramelatu du ad kantatu . xárbo iz arra in mota . xarbón iz ( f r . cha rbon ) ikatza . Xarbóna .

Ik . ikátz . xardina iz sardina . xaré iz zare edo otar tx ik ia , b i

k i r tenekoa. Xár ja . xaribari iz tobera-mustra . xárma iz ( f r . cha rme ) l i lura . xarmádura i z azt iker ia . xarmánt iz ond xarmagarr ia . xarmátu du ad norba i ten edo zerba i ten

xarmak erakarr i edo menderatu . xarmegarri i zond xarmagarr ia , xarma

sortzen duena. xárpa iz ehunezko zerrenda zabala ,

eskubiko besaburut ik ezkerreko a ldakara pasatzen dena, edo gerr ian lotzen dena , ezaugarr i g i sa erabi l tzen dena. Yaun mera in xárpa . (“Jaun meraren xarpa”) .

xarpanter iz ( f r . cha rpen t i e r ) zurg ina . Ik . maéstru .

xarranpin i z e lgorr ia , er i tasun kutsakorra .

xato iz ( f r . châ t eau ) j aureg ia . Ik . yaurégi .

xaútu & xahútu da-du ad 1 . Garbi tu . Eskuiak xaú tza i tzu . (“Eskuak garb i i tzazu”) . Ik . garbítu . 2 . du ad ondasunez eta mintzatuz, ahi tu . Diruia xaú tz en du a i s e . Ontasunak sun t s i tz en d ia d i ru ia xautuz . (“Dirua xahutzen du a ise . Ondasunak sunts i tzen d ira d irua xahutuz”) . Ik . despendatu . Ñ Hondatu; sunts i tu .

xe & xeé izond xehea . Per r ex i la p ikatz ia xe -x e ia . (“Perrex i la pikatzea xehe-xehea”) . Xe-xe ia e sp l ikatu daut d ena : xehetasun guzt iek in . Ñ I la r xe ia : i la r xehea , i l a r ra . Ñ Xeia : d iru xehea . Ñ Per tsonez mintzatuz , laua , xa loa dena.

270

Pre suna xe ia da , d i skre ta . (“Pertsona xehea da , d iskreta”) .

xeákatu du ad xehatu , sunts i tu . xeátu du ad puska xehetan zat i tu ,

deseg in , b ir r indu. Ñ Jo . Yotzen bau t xeha tzen hu t . (“Jotzen bahaut xehatzen haut”) .

xedéra iz t ranpa, txor ien atxemaitekoa. xeéki adond 1 . Puska xehetan. Xeéki

p ikatu . 2 . Xehetasunez . Xeéki e sp l ikatu . xéka 1 xerka , b i l a . Ik . bí la . ( f r .

ch e r ch e r ) . xéka 2 iz ( f r . ch èque ) txekea . xekátu du ad b i la tu . xéndra iz b idez idorra . xerrí iz zerr ia . xérto iz txertoa . xífre i z ( f r . ch i f f r e ) zenbakia . Iz i ga r r i

mai t e ’ u t x i f r e t an ar tz ia . (“Iz igarr i mai te dut x if reetan ar i tzea”) .

xifrí tu da-du ad kexatu , bere onet ik a tera .

xikóre iz tx ikor ia . xí lko i z z i lborra . xi l íntxa iz tx i l ina . ximíko iz z imikoa. ximíno iz z iminoa. ximinokeria iz z iminoker ia . ximíxta iz tx imis ta . ximúr iz z imurra . ximurkatu du ad Ik. x imúrtu . ximúrtu da-du ad z imurtu . Ik .

ximurkatu . xináurri iz inurr ia ( intsektu mota) . xingár iz zer r i harag ia ; berezk. urda ia .

Xingar azp ia : urda iazpikoa. xingárki iz zerr i harag i ondua. xingóla iz o iha l edo ehunezko zerrenda

luze e ta mehea . Xingó la emai t en da i l i e t an . (“Xingola ematen da i leetan”) . Ñ (Ohore g i sa ezarr ia ) .

xínple iz ond s inp lea , bakuna. xinpleki adond s inpletasunez. xintximari iz p l l arr ia ld iak , nahigabeak.

Aur o r r ek x in tx imar iak eakut s i dazko amai . Kokinke r iak t i a x in tx imar iak. (“Haur horrek x intx imar iak erakuts i d izk io amar i . Kokinker iak d i ra x intx imar iak”) .

xiñón i z ( f r . ch i gnon ) mototsa . Xiñóna p in txek in e s t ekatu ia . (“Xiñona p intxek in estekatua”) .

xir í iz z i r ia . xir imola iz z i r imola . xir io iz kande la . xirr ípa iz ur- laster tx ik ia , erreka . Ñ

Nigar x i r r ipak. (“Negar x i rr ipak”) . xirr íxta i z urratua . Xirr íx ta t t ip i t t o ba t

in d i o o t oan . (“Xirr ixta t t ip i t to bat eg in d io autoan”) .

xistéra iz er rebotean-eta jokatzeko tresna , eskuan sar tzen den zumitzezko sask i moduko ata l luze-es tua .

xítan adond tx i tatzen. xíto iz tx i toa , o i loaren ume ja io berr ia . xitxí iz haur h izkeran, harag ia . xixári iz z izarea . xíxpa iz be larra b i l tzeko tresna . xíxta iz z izta . Elor r i x ix taduna . xixtér iz Baatxur i x ix t é r ra : baratxur i

a ta la . xofúr iz ( f r . chau f f eur ) g idar ia . Ik .

gidári . xoko iz zokoa. xokolet iz ( f r . cho co l a t ) txokola tea . xomaž iz ( f r . chômage ) l angabez ia . xoragarr i izond zoragarr ia . xorátu da-du ad l i luratu . xorí iz txor ia . Xor i oán tz ia . xoríño iz txor i txoa . xorrótx iz ond zorrotza . xorróxtu du ad zorroztu . xórta iz tanta . xotín iz zot ina . xoxo iz 1 . Zozoa ( txor i mota) . Ñ Xoxoan

umia b e l txa . (“Zozoaren umea be l tza”) . xuflér iz ( f r . chou - f l eu r ) aza lorea . xuingoma i z ( ing . chewing - gum

[SwiNgOm ] ) x ingoma, mastekatzeko goma.

xukadera iz eskuzapia . xukátu du ad bust i tasuna edo

hezetasuna kendu. Zomet a l d iz ez ta ido r tz en , me xukatzen da . (“Zenbai t a ld iz ez da idortzen, mais xukatzen da”) .

xúko adond lehor . Ido r t i aak in xuko -xukoa i t en d ia lu rrak. (“Idortearekin xuko-xukoa eg i ten d ira lurrak”) .

xume iz ond apa la . xumeki adond xumetasunez. xumétu da-du ad gutx i tu . Ñ Xume edo

xumeago b ihurtu . xurí iz ond zur ia . xuríngo i z zur ingoa . xurrút iz j a r io ugar ia . Ñ Xurrut harr ia :

l ehengo harraska ( f r . e v i e r ) . xurrútaka adond zurrupaka . xurrútan adond ugar i tasunez. Odola e l du

da xur rútan . xurrúxta iz txorrota . xut iz ond eta adond zuta ; zut . Patar xú ta .

Xut -xuta eok i da emaz t ek i o i . (“Patar xuta . Xut-xuta egoki da emazteki hor i”) .

xútik adond zut ik . xutí tu da ad zut i tu . Xut i z i t e . (“Zut i

za i tez”) . xuúr & xuhúr iz ond zuhurra . •

(Adiz lagun g isa) . Aurt en d ena xuúr . (“Aurten dena xuhur”) .

xuurkeria & xuhurkeria iz

271

xuxén iz ond zuzena . Ñ Ttanko xuxen. Bor tzone tan xuxen . (“Ttanko zuzen [puntu-puntuan] . Bortz orenetan zuzen [puntuan]”) .

xuxéndu du ad zuzendu. xuxú iz ond ( f r . chou chou ) mai tea . Amain

xuxúia . (“Amaren xuxua”) .

y

ya 1 . Yadanik . 2 . Harr idura edo ezetza

ad ierazteko hi tza . Ya! yábe iz ad ierazten dena berea duen

pertsona . yadanik & yaánik adond dagoeneko

(ora ina ld ian) ; ordurako ( lehena ld ian) . yaidura iz joera , berez ik i ar imarena edo

gogoarena. Yaidura tzar rak ba i tu . (“Ja idura txarrak bad i tu”) .

yakin du ad yakindura iz j ak i ta tea . yakintasun i z jak indur ia . yakintsun iz ond j ak intsua . yakitate iz jak indur ia . yále iz e ta iz ond j a tuna. yan du ad jan . yantórnu i z otordua. Ik . apáiru,

errepas . yántza iz Ik . dántza . yarráiki 1 . da ad j arra i tu . Yarra ik i tz en

n iz ta l d e ho r tan . (“Jarra ik i tzen na iz ta lde horretan”) . 2 . izond . J arra i tua . Lan yar ra ik i ba t : l an seg i tu bat .

yarr i da ad eser i . yasán du ad . 1 . Pa i ratu . Arroo t s hand ia

yasa i t e ’ u t . (“Arrabots handia jasa ten dut”) . 2 . Besoetan, b izkarrean… jaso eta euts i edo eraman. Karga and ia yasan du t b izkar r ian . (“Karga handia jasan dut b izkarrean”) .

yasanezin iz ond ez in jasanezkoa. yasankor izond pa irakorra . yateko iz janar ia . yateko sala i z jangela . yats i z erra tza . Yats g id e r ra . Yat s b rana .

Pa la e ta ya t sa . yaun err(e)tora iz erretore yauna. yaun iz Ñ yaun-andr iak: andre-g izonak. yauneria iz j aun multzoa . yáuntto iz j auntxoa . Ontsa emana da

yaun t t oa , on t sa e l eke ta a i d ena e ta f ami l ia one t ik a t ea ia . (“Ontsa emana da jauntxoa, ontsa e leketa ar i dena eta fami l ia onet ik a terea”) .

yáuntzi da-du ad j antz i . yaunxki la iz g izon eskasa .

yaurégi iz j aureg ia . Ik . xato . yáutsi da-du ad j a i t s i . Yauts z i t e . (“Ja i t s i

za i tez”) . yauzi da ad sa l ta tu . Ene a r r opako po t o ina

yauz i da . (“Ene arropako botoia jauz i da”) .

yauzi egin du ad sa l to eg in . yauzi i z Ik . sá lto . yauzian ad la g f i te . Yauz ian yoan n iz

hara ino . (“Jauz ian joan na iz hara ino”) . yauzteka adond sa l toka . yeiki da ad ohet ik ja ik i ( lurret ik a l txa tu

erabi l tzen da , edo beste la xut i tu ) . yelos izan da ad (“zerbai ten edo

zerba i tez”) . Yelo s n iz zutaz . (“Je los na iz zutaz”) .

yelosia iz je loskortasuna. yeloskeria iz yeloskor iz ond yeloskortasun iz je los ia . yelóstu da ad je loskortu . yenatu da ad be ldurtu . Yenatua da

min tza tz eko : be ldur da mintzatzeko. ( f r . g êne r ) .

yendáki iz j endak ia ; aha idea . Pre suna o r r ek in y endákia n iz . (“Pertsona horrek in jendakia na iz”) . Ik . aáide, á ide .

yénde i z p l yendealde i z jendetza . Ze y endea ld ia

b i l du den ! (“Zer jendea ldea b i ldu den!”) .

yendeketa iz jendetza . yendéki lako izond yendetasun i z 1 . Giza legea .

Yende tasunaren e g i t en badaki . 2 . Gizar te harremanetarako erraztasuna. Ez du ba t e r e y ende ta sun ik .

yeneralki adond e rabat . yeneros iz ond eskuzabala . yeus Ik . deus . yin da ad e torr i . yinarazi du ad e torraraz i . Yínko iz yinkotiartasun iz debozioa . yíte iz 1 . Joera . Ekas t eko bazu in y í t i a .

(“Ikasteko bazuen j i tea”) . 2 . Iza teko modua.

yo du ad Ñ (arrautza) i rabiatu . yo iz p i lota yotzea edo yotzeko modua.

Yo luzea , yo l abur ra . (“Jo luzea , jo laburra”) .

yoaki joaten, b idean. yoan 1 . Joan. 2 . Eraman. yoan-yin iz joan-e torr ia . Yoan-y ina in

du . (“Joan- j ina eg in du”) . yoan-yinka adond joan-etorr ika . yoáre iz z intzarr i mota . yóka adond jo tzen. Elgarr ek in yoka : e lkar

yoka. yokaleku iz agertokia . (Zena ere entzun

izan dut ; f r . s c ène ) .

272

yokári iz ond 1 . (Haur . . . ) y okar ia : bet i ka lap i tan ar i dena . 2 . iz joka lar ia .

yokátu da-du ad . 1 . Gobernatu , porta tu . Garb i yokátu . 2 . Abere arrak emea esta l i . Oilar rak yoká tzen du o i l oa , ahar iak a rd ia . 3 . (Norba i t edo zerba i t ) i r r iz yoká tu : har taz t rufatu .

yóko iz jokoa . yokolari iz jokar ia . yondoni San . Yondon i Mar t ine . Yondon i

B ix in txo . yósi du ad jos i . yostái lu iz yostakin izond . Yosta lar ia , a la ia . Haur

yos tak ina . yostaleku iz jo las tokia . yostatzai le iz ond jostakina . Haur

y os ta tza i l ea . yosteta ari izan da ad jostatzen ar i tu . yosteta iz 1 . Txantxa . Ezta y o s t e ta . (“Ez

da josteta”) . 2 . Jostatzea . yukútria 1 . i z . Joka ld i makurra . 2 . i z ond

mal tzurra . Gizon yukut r ia . yulúfr i iz krabe l ina . yuntátu da-du ad yus iz zukua. yust izia iz just iz ia . yústu iz e ta iz ond Ñ (Hain ) yus tu : ha in

zuzen. yustuki adond 1 . Zuzentasunez. 2 . Hain

zuzen. yuyamendu iz epa iketa . yuyarazi du ad ju ja tzera behartu . yuyári i z ( jokoetako) epa i lea . yuyátu du ad ( f r . j u g e r ) epa i tu . yúye iz ( f r . j u g e ) epa i lea .

ž

žardén iz ( f r . j a rd in ) lorateg ia . žavél iz ( f r . eau de Jave l ) l ix iba . žüpa iz ( f r . j upe ) gona . žurnál iz ( f r . j ou rna l ) egunkar ia . Ik .

kazéta .

z

zaági iz zahagia . zaálo i z zaharoa, z igorra . zaár iz ond zaharra .

zaártasun i z 1 . Zahar tzaroa . Zaár ta sun g oxoa paás t en du . (“Zahartasun goxoa pasatzen du”) . 2 . Zaharra denaren nolakotasuna.

zaártu da-du ad zahar bihurtu . zabál & zaál iz ond 1 . Albo batet ik

bestera hedadura handia edo ohikoa ba ino handiagoa duena . • 2 . (Adiz lagun g i sa) . Zaba l -zaba la l u r r ean e tzan ik .

zabáldu du ad i rek i . zabál ik adond i reki ta . záf la iz zaf lakoaren onomatopeia ;

zaf lakoa . Esku za f la : esku zar ta . Ik . zárta .

zaf láko iz masa i lekoa . Ik . tapalako . zafráldi iz j ipo ia , as t ina ld ia . Zaf rá ld i ba t

eman. zafrátu du ad zafra ld i bat eman,

ast indu. Tap iza ’a t , b ea r tzako la ik e r raut sa kendu , za f ra tzen da l e i o t ik edo kanpoan. (“Tapiza bat , behar za iolar ik er rautsa [ ‘hautsa ’ ] kendu, zafratzen da le ihot ik edo kanpoan”) .

zahí iz eho ondoren i r inarek in nahas i r ik ger ta tzen den a le aza l xehatua .

zahítsu iz ond zahi asko duena . zaiazpiko iz azpiko gona. Adin ba t e tako

pr e sunek i lk i du t e o ino za iazp ikoa . (“Adin bateko pertsonek ib i lk i dute ora ino za iazpikoa”) .

zai l iz ond 1 . Harag iaz mintzatuz, samurra ez dena. 2 . Erraza ez dena, nekeza . Ik . dif izi l .

zain iz odola dabi len hodia . Ñ Nerbioa . Zaine ta ik tz en : urdur i zegoen .

zainbeartu i z b ihurdura , za int i ra tua . zaintsu izond 1 . Za inak eta g iharrak

larruaza lean nabar i za izk iona. Esku za in t su iak . 2 . Erraz haserretzen dena . Enerva tu ia d e la ik a i s e kexatzen da , za in t su ia da . (“Enerbatua [ f r . éne rv é ] de lar ik a ise kexatzen da”) . Ñ Urdur ia . Sémja za in t su ia z en t t ip ian . (“Semea za intsua zen tx ik i tan”) .

zakí l iz porruaren, t ipu laren zurtoina . záku iz ehunez (batez ere ehun la tz e ta

gogorrez) , paperez. . . eg in iko zorroa , go ia ldean i tx i da i tekeena. Ñ Maleta . Ñ Zakuian sa r tu : enganatu . Ñ Zakut ik edo zo r ro t ik : dena den moduan. Bear da a t ea tu , zakut ik edo zo r ro t ik . (“Behar da a tera tu , zakut ik edo zorrot ik”) . Ñ Eskuko zakuia : esku zorroa .

zakurkeria i z mal tzurker ia . Zakurke r ia in dau t , me o r ro i tuko da . (“Zakurker ia eg in d i t , mais oro i tuko da”) .

zakúrki adond mal tzurk i , zakurker iaz . Zakurki y oka tu da . (“Zakurki jokatu da”) .

273

zalamandrána iz per tsona i t sus ia e ta z ik ina .

zaldare iz za lda lea , (abereen) bazka , berezk. lehorra .

zaldí iz zalu izond 1 . Malgua . 2 . Lasterra , ar ina .

Gazte g in e la ik za lu g in en . (“Gazte g ine lar ik za lu g inen”) . • (Adiz lagun g isa) . Zalu i lk i da . Za to hunat , za lu -za lu ia . (“Zalu ib i lk i da . Zatoz hona , za lu-za lua”) .

zalúki adond za lutasunez, las ter tasunez. zalutasun iz za lua denaren

nolakotasuna; las ter tasuna. zalút da-du ad za lu edo za luago

bihurtu . zamár iz j aka modukoa. zamári iz 1 . Za ld ia . 2 . Zamak

garra ia tzeko erabi l tzen den za ld i az ienda.

zangár iz o inaren eta be launaren ar teko zangoaren zat ia .

zango iz 1 . Hanka. Zango -motza . Ñ Zango sagar ra : zangarraren atzea lde mamitsua . Ñ (Gauzakietan) . Maáin záng [w]a . 2 . Oina . Zango zo lan min du t . Zape tak ema i t en d ia zango e tan . Ik . oin .

zangopi latu du ad o inpean erabi l i . zanpaka adond kolpeka . zanpako i z ko lpea . Zanpako ’a t eman.

(“Zanpako bat eman”) . zanpáldi iz j ipo ia , as t ina ld ia . zanpátu du ad jo , j ipoi tu . zanpa-zanpa adond e tengabe,

gorabeherar ik gabe . Auzoko g izon ua e l du z en zanpa -zanpa , d ez ida tuk i . (“Auzoko gizon hura heldu zen zanpa-zanpa , dez idatuki”) .

zánpez adond ahuspez. Zánpez l o in . zantener i z ( f r . c en t ena i r e ) 100.

urteurrena. zápa iz saka . Ñ Zápan a tx ik i : hertsa tu ,

her tsatur ik eduki . zapárt iz eztanda, lehertzea . –ZAPÁRT EGIN. Lehertu , eztanda

eg in . Zapár t i t eko h e in ian n iz . (“Zapart eg i teko he inean na iz [gehieg i j an ondoren]”) . Ñ Leher eta zapart : Lee r e ta zapar t i t en aa l d ik , t o , n ik o i in d ezaa tan edo haa t y oan n i ta in [ez de la joango edo ez duela eg ingo] .

zapartaka adond leher eg inez. Zapar taka lan ian a i izan . (“Zapartaka lanean ar i izan”) .

zapartarazi du ad eztanda erag in , leherraraz i . Balon e ik e zapar taaz t en a l d ia s obe ra han tuz . (“Balo in [g lobo] ha iek ere zapartarazten aha l d ira sobera hantuz”) .

zapartatu da ad zapar t eg in, lehertu . zapart ingarr i iz ond zapart -eg ingarr ia ,

barrez zapart eg inarazten duena .

zapátu du ad zapa ldu, sakatu. zapéta iz zapata . zapetain i z zapatag ina . zárbo iz iba iko ar ra ina . zardína iz sard ina . zarpi l lera iz f regona. zarramaxkatu du ad urra tu . Elorr i ek e t a

zango e tan zarramaxkatze ’u t e . (“Elorr iek-eta zangoetan zarramaxkatzen dute”) .

zarrápo 1 iz a tzamarka. zarrápo 2 iz aparra [müza ere ad i tu izan

dut ; f r . mouss e ] . zarrápoka adond a tzamarka . zárta i z 1 . E lkar jotzen duten b i gauzen

hotsa . 2 . Masa i lekoa . zartáin iz zar tag ina . zartáko i z 1 . Uka ld ia ; masa i lekoa. 2 .

Eztanda modukoa. zatikatu da-du ad zat i tu ; berezk. zat i -

zat i eg in. zaurí iz zaurí tu du ad zaur ia sor tu . Ik . kolpátu . zázpi zenb tz z ehaz t zedárri iz mugarr ia , muga. zedarri tu du ad mugarr iztatu , mugatu . zedarriztatu du ad mugarr iztatu ,

mugatu. zein za intzen, kontrola tzen. (Ezkerrean

duen izen s intagmak - ( r ) en a tz izk ia har tzen du. Emazteki o i d en en z e in e ok i da . (“Emaztek i hor i denen za in egoki da”) .

zelái iz 1 . iz l anda lau edo lau samarra , batez ere be larrez betea . • 2 . iz ond l aua . Lurra p la t -p la ta .

zelái tu da ad l autu , berd indu. Patar rak ze l á i tu .

zenberon iz zenbera , gazuraz eg i ten den gatzatua .

zendako ga ld zergat ik? Ik . zetako . zéndu da ad h i l . (Ald i burutuetan soi l ik

erabi l tzen da) . zeo iz f regona untzia . Ñ Ja tsa . zer & ze ga ld e ta iz A . ga ld 1 . ( Izen

baten aurrean, honen nolakotasun edo xehetasun ezezagun bat ordezkatzen duen ga ldetza i lea) . Zer du iz ena f ran t s e s ez? 2 . ze (Harr idura ad ierazteko, izene i dagokie la ) . Ze iz ia ldura ! B . i z gauza . Zer goó rxko ba t .

–ZER GERTA ERE. Badaezpada. zerbait & zeait & zerbeit & zeit iz o rd

gauzaren bat . 2 . ( Izen bat i dagokio la ) . - ( r )en bat .

zerbíta & zerbieta iz 1 . Aho-zapia , j a torduetan erabi l tzen dena. 2 . Toal la .

zerbitzari i z ostatuan zerbi tzatzen duena .

zerbitzatu du ad norba i ten edo zerba i ten zerb i tzuan egon. 2 . Bezeroar i hark eskatutakoa eman. • 3 .

274

da ad Ñ Zerba i t ez z e rb i tza tu : zerba i tez ba l ia tu , zerba i t erab i l i .

zerbítzu i z 1 . Zerb itza tzea . Zerb i tzu e r r enda tu : zerb i tzu b ihurtu . Ñ So ldadutza . 2 . Komuna. Nun d ia ze rb i tzu iak? (“Non d ira zerb i tzuak?”) .

zeremonia iz e l izk izuna. zérga iz Ñ Apez ze r ga . Mozkin ze rga . zernai mugtz edozer ; edozer gauza . –ZERNAHI GERTA. Gertatzen dena

gertatzen de la . –ZERNAI GISAZ. Nolanahi ere . –ZERNAI GOSTAIK ERE. Kosta

aha la kosta . zérra iz zura eta meta lak ebaki tzeko

lanabesa . Zerra -zah ia : zerrautsa . zerráku iz esparrua . zerrápo iz sarra i la . zerrátu du ad 1 . Hets i , i tx i . Ñ Frant s e s

z e r ra tua : i tx ia , u lerga i tza . 2 . (Tra tua , apus tua . . . ) ze r rá tu : t ra tua eg in , apustua eg in , h i tzar tu .

zerr i iz zértsu ga ld gutx i gorabehera zer? Zer t su

go s ta tuko zau t? (“Zertsu kostatuko za i t ?”) .

zéru iz ÑZeru zo la : zeru saba ia . zéta iz seda . zetabatu & zetabetu du ad bahetu. zetábe i z bahea . zezén i z behiaren ar he ldua . Zezen

kur t sa : zezenketa . zibório iz os t ia ontz ia . zigarreta iz z igarroa . zikatriz iz ( f r . c i c a t r i c e ) ebak i edo zaur i

batek osatu ondoren larruaza lean uzten duen se ina lea .

zikin bi l tzéle iz zakar b i l tza i lea . Hirue tan as t i an pas t en d ia z ik in b i l tz e l iak . (“Astean hirutan pasatzen d ira z ik in b i l tza i leak”) .

zikín iz ond zikinkor i z ond ehunez, ko loreez

mintzatuz, orbanak-eta ager ian uzten d i tuena. Zikinkor ra da ko l ó r e o i o t o ba t en tza t . (“Zikinkorra da kolore hor i auto batentzat”) .

zikíntsu iz ond z ik ina . Zikint su ia ! [Haurrar i ] .

zikíro iz ahar i edo aker z ik i ratua . Ñ Ahar ia .

zikítatu du ad erna lk inak erauz i . ziklomotor i z motoz ikle ta ar ina . zi lár iz zi lárki iz z i la r rezko gauzakia . zi larreria i z z i l a r rezko gauzakien

multzoa . zi látu du ad zi l iporta i z z ipr izt ina . Urinak z i l i po r ta

i t en du un t sa b e roa de la ik . (“Ur inak z i l iporta eg i ten du ontsa beroa de lar ik”) .

zi l iportaka adond z ipr iz t induz. zi lo iz zu loa . ziméldu da-du ad f reskotasuna ga ldu. zimendatu du ad o inarr ia ja r r i ,

z imendua eman. Etxe ’a t z imendatu , z imendu iak eman. (“Etxe bat z imendatu, z imenduak eman”) .

ziménta iz z imendua . Ziménta a rmatu ia . Z iménta eman.

zimikatu du ad z imiko eg in. zimíko & ximíko iz a tx imurra . zimurdikatu du ad z imurtu . Ik .

zimúrtu . zimurdura iz z imurra . Ik . ximúr . ( iz ond

ere ba i : l a r ru ia x imur -x imurra du ) . zimúrtu da-du ad z imurrak atera edo

sortu , z imurrez bete . zin iz 1 . Hi tz ematea . Zin e g in du t . Ñ

Madar ikaz ioa , b iraoa . Zinak e r ran . • 2 . i z ond eg iazkoa.

–ZINAK ETA MINAK. Zinak e ta minak t iu t : arazoak d i tut .

–ZINETAN. Zinez, benetan . –ZINEZ. Benetan. –ZINEZKO. Egiazkoa. Eskuarazko

z inezko h i tza . –ZIN-ZINEZ. Bene-benetan. zingí l izond ahu la eta mehea . zínki adond z inez , benetan. zinkór iz ond zekena. zinkulin iz z inkur ina , intz i r ia , auhena.

Bet i p l eñ i da , d ena z inkul ina . zinkulinaka & zinkulinka adond

z inkur inka , auhenka . z inkulineria iz mi l iker ia . zinkulin-minkulin iz ond mi l ika . •

(Adiz lagun g isa) . Zinkul iner iaz , mi l iker iaz . Zinkul in -minkul in y in tzau t o r r en ga lda tz ea t . (“Zinkul in-minkul in j in za i t horren ga ldetzera [eskatzera ]” ) .

zinkurinatsu iz ond arranguratsua . zíntro iz ( f r . c in t r e ) pertxa . zintúra iz ( f r . c e in tu r e ) gerr ikoa . zintzátu da ad z intz eg in. zintzir ikatu du ad za t ikatu . zintzúr iz 1 . Eztarr ia . Zintzur r eko mina .

Zintzur ra e g in : lepoa moztu. 2 . Far ingea . Zin tzur korda . 3 . Mendatea . Mend i z in tzur ra .

zio iz kande la . Ger la d enboran z iuakin i t en tz en sa lbo ina . (“Ger la denboran z ioarek in eg i ten zen xaboia”) . [Buž ía ere entzun izan dut ; f r . boug i e ] .

zipí ldu du ad k i ska l i . zipóte iz ond g izena , lod ikotea . Haur

z ipó t ja . (“Haur z ipotea”) . ziráia iz ( f r . c i ra g e ) o inetakoak

garbi tzeko ga ia . zirátu du ad o inetakoak z ira iaz edo

kremaz garbi tu .

275

zir í iz zotza . Ik . xirí . zir ikatu du ad 1 . Norba i t zerba i t

eg i tera bul tzatu . 2 . Gauzaren bat uk i tu , hatzek in edo zerba i tek in h ig i tuz edo azterka ar i tuz.

zir imola iz ha izezko zurrunbi loa . Aize z i r imo la .

zir í tu da-du 1 . Gogortu . 2 . T ipu laz-eta mintzatuz, buztandu, e rnamuina a tera .

zirópa iz ( f r . s i rop ) j arabea . zirr ínta iz 1 . Arg i z i r r in ta : egunsent ia .

2 . Bat ez e r e p l . Izp ia . Iduzki z i r r in tak sa r tz en d i e l a ik e txe tan . (“Eguzki z i r r intak sar tzen d ire lar ik etxeetan”) .

zírta iz z ipr iz t ina . zírto iz d i txoa . zirtzí l izond kokina . zirtzí l ikatu du ad b ir r indu, desegin . zirtzí lkeria i z kokinker ia . zirurika adond f i rur ikan (ha izea) . zirurikatu du ad z i rur ika erabi l i . Maki la

z i rur ika tu . zitadela iz gotor lekua, h i r i bat

babesten duen gazte lua . Baionako z i t ade l a .

zitóitz iz i t axura . zitróin iz ( f r . c i t ron ) l imoia . zizáre iz harra . Ik . xixáre . zízta iz z iztakoa. Ik . xíxta . ziztáko iz z iz ta tzea . Ik . xixtáko . ziztér i z zat ia , puska . Ogi z iz t é r ra .

Luka inka z iz t é r ra . Ik . xixtér . zokó iz bazterra . Zokora bo ta . Ñ Arme i ru

zokoak ga rb i tz en . Zoko -moko guz iak mia tu tu t . (“Armairu zokoak garbi tzen . Zoko-moko guzt iak miatu d i tut”) . Ñ Bazter gordea edo ezkutua . Han, zoko ’a t ian s o r tu ia n iz . (“Han, zoko batean sortua na iz”) . Ik . xoko .

zóla iz 1 . Hondoa . Urain zo lan eon tz i ta in ha lako har r i ba t ema i t en g in io t en ga ine t ik . (“Uraren zolan egon z i tezen ha lako harr i bat ematen genien ga inet ik [karramarroe i , egosterakoan]”) . 2 . Behea ldea ; o inarr ia . Mendi zo l an . Uzta izko zo lan . (“Mendi zo lan. Uztar i tzeko zolan”) . Ñ Zango zo la : o in azpia . 3 . Oinen azpian dugun zera , lurra . Zola z imentaz e g ina . Bat t o zo lan h i l a . Ñ Zape ta zo lak: zapata zoruak.

zoladura iz zo la ; be r ezk . , zolaren esta lgarr ia .

zolátu du ad zo lar i esta lgarr ia ezarr i . zólda iz p l ( f r . s o l d e ) merkea ld ia . zonbátsu ga ld gutx i gorabehera zenbat .

Zonbat su z inez t en? zópa iz jak i zat iak egos i d iren sa lda .

Zopako ko i ta ra ’a t . (“Zopako koi tara bat”) .

zopérna iz soperna , uholdea . zor iz zorátu da ad zorabia tu . zorigaitz i z zorr í iz zórte iz Zort ian t ia tu : zozketa eg in, zotz

eg in . zortzi zenb tz z ehaz t zotín i z zotz iz Ñ Ezer ez . Ez du zo tz ik i t en . (“Ez

du zotz ik eg i ten”) . Ñ Zotz ik ez du , d enak xahutu tu . (“Zotzik ez du, denak xahutu d i tu [d i ruaz]”) .

zozo izond eta iz ( txor i mota) . zozokeria iz zozóki adond zozótu da-du ad erge ldu, le lotu . zubí iz zuhái l i zond ko loreez e ta mintzatuz,

b iz ia ez dena. Urdd in zuhá i l a . zuhirin & zuir in i z p ip i hautsa . Zu i r ina

a t ea tu zako . (“Zuhir ina atera za io”) . zuhur hi tz iz esaera zaharra . zuhurtzia iz zume iz sahats mota tx ik ia , adar

malguak d i tuena . zur iz Ñ p l . b igak ( f r . pout r e ) . zureria iz zurgín iz zurgingo iz zurg inaren of iz ioa . zurmíndu da ad l i zundu. Gasna

zurmintzen da , a rnoa r e ba . (“Gazta zurmintzen da , ardoa ere ba i”) .

zurmindura i z l i zuna . Zurmindura kendu.

zurpái l iz ond zurbi la . zurpai ldu da ad zurbi ldu. zurrúnga iz Ñ Lo zur rungan da . zut iz ond e ta adond zuúr iz ond 1 . Zuhurtz ia duena. 2 .

Zekena. zuzén i z , izond e ta adond zuzenki adond eskubidez . Zuzenki

b i l du ia du lur o i . (“Zuzenki b i ldua du lur hor i” ) .

zuzía i z ( f r . s ou c i ) arrangura .

277

VI. LARRESOROKO HIZKERA / HAZPARNEKO HIZKERA: ALDERAKETA 6.1. Sarrera

Dialektologia tradizionalean usaiakoa zen hizkera baten deskribapen

hutsa egitea. Asko aurreratu da, eta gaur ez da aski deskribapen soilarekin, ahal dela azaleratu egin behar dira hautatu den hizkeraren ezaugarri markatzaileak. Horretarako, bistan da, jakin egin behar da inguruko hizkerek zein ezaugarri dituzten, baina, hitzaurrean aipatu dugunez, ikerlan sakonak eskas ditugu. Ipar Euskal Herriarekin zerikusia duten azken lanetan —adibidez, Aezkoa bai larako hizkeraz Iñaki Caminok ondu duen doktore tesian eta Luzaidekoaz Patxi Salaberrik prestatu duen txostenean— mugaz bestaldea «terra ignota» dela diote, eta ez dute arrazoi faltarik. Nafarroa Beherea, esate baterako, huts-hutsik dago azterketa dialektologikoei dagokienez. Ikusi dugu Henri Guiter-en arabera (1973: 103) Nafarroa Behereko zati batean herri bakoitzak azpidialekto bat osatzen duela, baina zoritxarrez ez daukagu modurik horrelako baieztapenak zuzenak ala okerrak diren esateko. Iñaki Caminok bere tesian dioen bezala, “dialekto honi [behe-nafarrerari] buruzko orotariko azterketa baten faltan” gaude (1997: 282). Salbuespen bakarra izango da EHHA-k hainbat herritan egin duen bilketa, batez ere lexikoaren alorra jasotzen duena —galdesortako atal ik luzeena da nabarmen— (Aurrekoetxea & Videgain 1993).

Egoera honen aurrean, Larresoroko eta aldameneko herrietako hizkera

Hazparne aldekoarekin alderatzea iruditu zait zuhurrena (zehazki Hazparne, Lekorne, Makea eta Luhuso hartu ditut kontuan). Hain zuzen, aztertu dudan eremuaren eta Nafarroa Behereko mugaren artean dago Hazparneko eskualdea (Bonapartek Lekorneko hizkera deitu zuenaren hizkuntza eremua), eta uste dut bi eremu horietako hizkerak alderatzeak baduela interesa, eta ez gutxi gainera. Ez bakarrik Bonaparteren usteak zuzenak ote ziren ikusteko, baita etorkizunean egingo diren lanei abiaburu bat eskaintzeko ere, bereziki Lapurdiko eta Nafarroa Behereko hizkeren gainekoei . Izan ere, Lapurdiko hego-ekialde osoa hartzen du azpieuskalki honen lur eremuak, eta, Nafarroa Beherearekin eta Nafarroa Garaiarekin muga egiten duenez, interes handiko hizkera dela iruditu zait .

Bonapartek behe-nafarreraren barruan kokatu zituen bai Uztaritze aldea

eta bai Hazparne aldea, hau da, Uztari tzeko hizkera eta Lekorneko hizkera izendatu zituenak ( ik. 1. , 2. eta 6. mapak lanaren hasieran). Zehazkiago, «mendebaleko behe-nafarreraren» barruan, bas-navarrais du Labourd deitu zuen azpieuskalkiaren barrenean. Ikusi dugu bere hirugarren sai lkapenean bi ezaugarriren arabera egin zituela bi sai l Lapurdiko azpieuskalkiaren barruan: -a galdera atzizkia eta aditz perifrasietako ukhan-en erabilera. Ikusi batera ez du ematen nahikoa arrazoituta gelditzen denik bi hizkera bereizte hori , baina kontua da orain arte inork ez duela bestelako proposamen garbir ik egin azpieuskalki honen gainean. Lapurdiko azpieuskalkiaz esan izan da ez duela aski nortasun dialekto beregain gisa hartzeko, eta Ir izarrek dio Uztaritzeko nahiz Lekorneko hizkerek “característ icas l ingüíst icas mixtas” dituztela (1981: 329), baina gai honen inguruan ez da gehiago

278

sakondu, eta ez da proposamen zehatzik egin. Salbuespen bakarrak dira arestian aipatu Guiter-en art ikulua eta Koldo Zuazoren “Euskalkiak, gaur” lana (1998), non Lapurdiko eta Nafarroa Behereko hizkerak euskalki bakarrean bi ldu zituen: nafar- lapurtera izenekoan. Dena dela, eremu zabal horretan muga batzuk ikusten dituela zioen, eta Ipar Euskal Herriko hizkerak hobeto ezagutzeko premia dagoela. Atal honen bitartez, berritasun eta argitasun pixka bat ekarri nahi izan dut azpieuskalki honen kokapenaren auzira, eta ondorioetarako utzi dut nire ekarpena ( ik. VII. atala) .

Egin dudan erkaketa saioa ez da Ipar Euskal Herriari —zehazkiago,

Lapurdiri— dagokiona besterik, eta hori agerikoa izango da aztertu dudan hizkera geolinguist ikoki kokatzean. Egia da hemen azalduko diren ezaugarri asko ez direla azpidialekto honenak bakarrik —zeinek bere eremua du, eta batzuk Lapurdiko azpieuskalkia izendatu izan den horretatik kanpo hedatzen dira—, baina pixkana joatea beste biderik ez dut ikusten. Berriz ere nire azken xedearen apala agertu beharrean nago: Uztaritze / Hazparne eremuetako hizkera berbera ote den ikusi nahi nuke, eta, hala ez bada, ba ote dagoen nahikoa ezaugarri bereizle bien artean bi hizkera direla baieztatzeko. Datuek erakutsiko dute hizkera desberdinak diren edo ez, eta, kasu horretan, agerian jarri beharko ditugu bakoitzaren ezaugarri berezkoak.

Funtsean, Larresoroko hizkeraren deskribapen orokor honek bertako

hizkera ezagutzeko bakarrik ez, inguruko hizkerekin (batez ere Hazparneko eskualdekoarekin) dituen loturak eta diferentziak erakusteko ere bal io behar du. Horregatik, kontuan hartu dut bi eremu hauek batera duten ezaugarri multzoa, eta ahal zela saiatu naiz ezaugarri hauek inguruko herrietan zer nolako hedadura duten adierazten.

Beti ez da erraza erkaketa egiteko zein ezaugarri hartu behar diren eta

zein baztertu behar diren erabakitzea. Hemen ikuspegi kontrastiboa hobetsi da, eta bi hizkera hauek batera dituzten ezaugarriak nahiz hizkera bakoitzak berezko dituenak erakutsi nahi izan dira. Ikusiko dugunez, ezaugarri berezko horiek oso gutxitan dira beste inongo hizkerak ez dituenak. Alderaketari eskaini diodan atal honetan ezaugarri horien guztien hedadura jarri nahi da agerian, fonologiaren, morfologiaren, joskeraren eta lexikoaren alorrak banaka hartuta.

6.2. Fonologia

Fonologiaren alorra da, ezbairik gabe, bi eremuen artean ezaugarri dibergente gehien eskaintzen duena. Hiztunak beraiek konturatzen dira gertakari fonologiko batzuetan jokabide desberdina dutela. Xehetasunak geroko utziz, hauek dira alde nabarmenenak: hasperena (gehiagotan ahoskatzen da Hazparnen Larresoron baino), [u + a ] eta [u + e ] hiatoen emaitza desberdina (Larresoron uia , ui eta Hazparnen üa, i i ) eta i e hiatoaren emaitza desberdina (Larresoron i e eta Hazparnen i i & i) .

279

6.2.1. Bokalak 6.2.1.1. -U bokalaren palatal izazioa

-U-z bukatzen diren hitzek mugatzai lea edo a-z hasten den morfemaren bat hartzen dutenean -uia dugu nagusiki Larresoron, Uztaritzen, Haltsun eta Ezpeletan. Itsasun -üa da guztiz gehienetan, eta baita Jatsun eta Kanbon ere. Zuraiden horrez gain -ua daukagu, s i laba bakarreko hitzetan izan ezik (horietan -uia egiten dute eremu guztian: suia, tuia. . .) . Beste aukera bat ere bada: -üia , Milafrangan erabiltzen dena.

Ikus daitekeenez, eremu hau ez da erabat homogeneoa u + a elkarketaren

emaitzari dagokionez: Larresoron eta honekin muga egiten duten herri batzuetan (Uztaritzen, Ezpeletan eta Haltsun) bokal epentetikoa erabiltzen da nagusiki ; Jatsuk, Kanbok eta batez ere Itsasuk Hazparne aldearekin bat egiten dute (-üa) , eta esango nuke Milafrangako -üia ere hurbilago dagoela eremu horretako ebakeratik, Larresoron baino palatal izatuago ebakitzen dutelako. Bestalde, Senpere-Ainhoa inguruko eragina sumatzen da Zuraiden (-ua) , nahiz eta hor -üa ere ez izan ezezaguna.

Hazparnen, Makean, Lekornen eta Luhuson -üa bukaera dago -u-z

bukatzen diren hitzetan: esküa, burüa, mamüa, negüa, irr ísküa (Hazp.), so inüa, sagüa, miíküa, opeatüa, harr i tüa, akitüa (Lek.) , enztalatüak, penatüa, kexatüa, sentsüa (Mak.), errespetüan, ateatüa, porrüa (Luh.) . . . Si laba bakarrekoetan ere -üa egiten da Hazparne aldean: blüa, süa (Jondonaaneko süa) , tüa. . . Hazparneko berriemaileak zioskun adin bateko jendeak bakarrik eusten diola ahoskera horri , eta, adibidez, ikastolan ikasi duen gazteak errazago esango lukeela eskua, euskara batuaren bidetik.

Hemen ü dieresidunaz markatu dudan soinu hori ez da izango, segur

asko, Zuberoan-eta bezain palatal izatua (hau da, ez /y/ bezain palatal izatua). Bonaparteren datuak hartzen baditugu, ikusiko dugu hiru ebakera eman zituela Hazparneko eskualdeko bost herrietarako: -üya , -üa eta -uya (1991: 242, 2. oin-oharra). Baina kontuan hartzekoa da Bonapartek berak eskuizkribu batean (1866: 5) -uya-ůya-ůa ahoskera hirukoitza proposatu zuela (azken bi ebakerek dieresi berezia —u-ren gainean puntutxo bakarra— daramate). Berak aditu eta ů bidez adierazi zuen hots hori “entre l ’u et l ’ou” ikusten zuen (1866: 29), eta, berez Aezkoa bai larakotzat bazeukan ere125, inoiz Nafarroa Garaian eta Lapurdiko herri batzuetan ere entzun zitekeela zioen (alegia, «mendebaleko behe-nafarreraren» eremuko herrietan).

Esan behar dut Hazparneko berriemaileari noizbait entzun diodala (-ua

>) - ia erabateko palatal izazioa hizketa laxoan, baina ez da joera nagusia. Bi mutur horien arteko hotsak nagusitzen dira bi eremuetan, batean epentesia duena eta bestean /y/-rantz jotzen duena ( ik. xehetasun gehiago 7.2. puntuan). Garbi dago zenbat eta ekialderago joan orduan eta palatal izatzeko joera handiagoa dagoela.

125 Gaurko aezkeraz “oso kasu bakanetan” gertatzen dela dio Caminok (1997: 219): kontůak, ordůa...

280

Hiztunak beraiek konturatzen dira gertakari honek eremuak edo herriak bereizteko bal io duela. Lekukotasun hau Jean Hiriart-Urruti gaztearena da (hazpandarra zen Hiriart-Urruti , eta, Irizarrek (1999: 485) eskaturik, bere jaioterriko indikatiboko adizkien zerrenda prestatu zuen; zerrendarekin batera bidal i zion ohar hau): “Hazparneko adizkiez, ohar bakar bat eginen dut: ninduan , zuan , etab. idatzi dut, eta ez ninduian , zuian , edo holako zerbait ; Hazparnen ez baitugu, Uztaritzen bezala, ui erraiten, bainan ü (frantsesezko u edo xubertarren ü bezalatsu). Xuxenago izanen zen behar bada nindüan , züan . . . , idaztea”. Hiriart-Urrutik frantsesezko soinuaren tankera hartzen zion hots horri , eta uste berekoa zen Asteteren dotrina Hazparneko euskarara itzul i zuena ere (BOE 1999a: 213): “La même terminaison [-ua-z ari da] se prononce ua (comme en français) quand le mot sans la désinence est terminé en u . Ex: Ceru, cerua ; buru, burua .”

/U + i/ ingurunean (-ue- > -ui- bi lakaeraren ondorioz) u hori pixka bat

palatal izatzeko joera dago Larresoron eta aldameneko herrietan: züik, nüin bezalakoetan eta batez ere -zue bukaera duten adizkietan: duzüi , diozüi . . . Berriz ere esan behar da ez dela ü garbia hots hori , u eta ü-ren tarteko zerbait baizik, eta, gainera, ez da beti gertatzen, zuik bezalakoak ere entzun daitezke eta. Uztaritze aldeko ezaugarri esklusibo bakarrenetakoa izango da hau segur asko. Hazparneko berriemaileak esan zidan horregatik bakarrik bereiziko lukeela berak uztariztar baten mintzoa, eta hazpandarrak lehen trufatu egiten zirela uztariztarrez, Uztaritzen -ue- elkarketa -ui- (eta batzuetan -üi-) ahoskatzen dutelako: zuin & züin ‘zuen / bigarren pertsona pluraleko edute genit iboa’ , duzui & duzüi ‘duzue’ , zuik & züik ‘zuek’ . . .

Hazparne aldean bi lakaera bat gehiago gertatu da elkarketa horretan, eta

zí ik ‘zuek’ bezalakoak ditugu, hau da, erabateko palatal izatzeaz gain asimilazioa ere badutenak (zúek > zúik > zí ik bilakatuz). -Ue- bokal elkarketa dagoen guztietan gertatzen da, adizkietan bereziki : zí( i )n ‘zuen / bigarren pertsona pluraleko edute genitiboa’ (Hazp. , Mak. , Lek.), ní( i )n ‘nuen’ (Hazp., Mak.) , nit í in ‘nituen’ (Lek.), zí ir ‘zuer’ (Hazp.) , g ini t i in ‘genituen’ (Lek.), bazí in ‘bazuen’ (Lek.), g ini i la ik ‘genuelarik’ (Mak.) , g ini in ‘genuen’ (Mak.), tzi t in ‘z ituen’ , badi( i ) la ‘baduela’ , tzint in ‘z intuen’ (Luh.) . . .

U-ren palatal izazioa goian aipatutako [u + a ] nahiz [u + e ] inguruneetan

besterik ez da gertatzen. Euskara nafarrean ohikoa den etorkizuneko - t iko bukaera - tuko da Uztaritze aldean nahiz Hazparne aldean, azken horretan inoiz - t iko aditu badut ere (hizketa laxoan).

6.2.1.2. -Ie- hiatoaren bokal asimilaziorik ez da gertatzen Larresoro aldean; Hazparne aldean, berriz, oso arrunta da i e > i i (edo i soi la) bilakaera: zí in ‘z iren’ (Hazp., Lek., Mak. , Luh.) , horí ik (Hazp., Lek.) , bizi di íno ‘bizi direno’ (Lek.) , din tokietan ‘diren tokietan’ (Mak.) , hor din yendiak ‘hor diren jendeak’ (Luh.). . .

6.2.1.3. Sinkopa ez da eremu hauetako (ez Larresoro aldeko, ez Hazparne aldeko) ezaugarri berezkoa, nahiz eta zenbait hitz sinkopatu badiren ( lexikalizatuta gelditu direnak). Adibidez, pástu eta pásten arruntak dira hizketa ar inean ni ibi l i naizen bederatzi herrietan (pasátu eta pasátzen ere bai) , eta Uztaritzen, Jatsun, Haltsun-eta ohikoa da artzen ‘ar itzen’ (Larresoron aitzen) . Aitzit ik, erten ‘erraten’ ez da erabiltzen ez Uztaritzen,

281

ez Larresoron, ez Jatsun eta ez Haltsun; errai ten erabiltzen da herri guztietan salbu Itsasun. Behin Itsasuz gero arrunta da er ten (Hazparnen, adibidez, erré i t en & ér ten) . Ertóra ere lexikal izatuta gelditu da eta bi eremuetan erabiltzen da (Makean, adibidez, yanaartor ‘ jaun erretorea’ da).

6.2.1.4. Aferesir ik ez da gertatzen aztertu dudan hizkeran, ezta Hazparne aldean ere. Adibide hauetan záutu-ren eratorriak azaltzen dira, baina nik ezáutu entzun dut beti : zàutzen tzí in (Makea, EAEL II : 236. etn.) eta zàutúia izan dá / ezáutuiya zén Nafarroa Behereko Aiherran (EAEL II : 253. etn.) .

6.2.1.5. Sudurkari aurrean o > u bi lakatzen den adibideak badira Larresororekin batera dagoen eremu guztian, nahiz eta ez izan gertakari orokorra. Hitz batzuetan beti aurkitzen dugu ixtea (eremu osoan): arrúnt , t rúnko ‘tronko [enbor]’ , hunát , hunén, húntan erakusleetan eta nun, núngo, núndik adizlagunetan . . . Beste batzuetan bitasuna dago: óntsa & úntsa, ondár & undár , papi l lón & papi l lún (fr . papi l lon) , ongárr i & ungárr i , untzí & ontzí . . . Albokari aurrean ere gertatzen da hitz honetan: pul l í ta, pul l íki , pul l iki tu . . . Baina bilakaera ez da erabatekoa (eremu osoan): on, g izón, ondóan, konkór . . .

Hazparnen, Lekornen-eta ixtea da joera nagusia, eta goikoak bezalako

parerik ez dago: úntsa, undár, papi l lúna, untzí eta tankerakoak aukera bakartzat eman dizkidate berriemaileek.

6.2.1.6. Larresoron eta aldameneko herrietan -ai- diptongoa bi lakatu egiten da hitz barruan, eta - e i- izaten da emaitza: zombei t , nunbei t , aneia ‘anaia’ , kausazko bei t- aurrizkia, -gei atzizkia. . . Baina ez da ezinezkoa -ai- ere entzutea hitz horiexetan.

Hazparnen, Makean eta Lekornen - e i - da zabalduena, baina horren

ondoan - i - monoptongatua (e i > i i > i) ere erabiltzen da. Adibide hauek Hazparnekoak dira: bisé ia ‘bisaia, aurpegia’ , e i erazína ‘e iherazaina’ , gé in ‘gain’ , zombéi t & zombít , nik ez bi tákit ‘nik ez baitakit’ , nunbéi t & nunbít . . . Adibide horiekin batera ipini beharrekoak dira -gei atzizkia daramatenak. Bestalde, anéa a ldaera dugu eremu honetan, baina hitz elkartu gisa hiru aldaera ibi l tzen omen dira: anai-arrebak, anei -arrebak eta anearrebak .

6.2.1.7. Izan-en eta *edin-en formetako nahiz nor-nork adizkietako ai > i soi ltzea orokorra da ibi l i naizen herri guztietan (eta ekialde osoan): niz ‘naiz’ , hiz ‘haiz’ , zitut ‘zaitut ’ , zitu ‘zaitu’ , g iuzte ‘gaituzte’ , ziuzte t ‘zaituztet ’ . . . Kontuan hartuta Zuraiden ere betetzen dela ( ik. xehetasun gehiago 7.2. puntuan), esango nuke muga justu haren hego-mendebaleko herrietan dagoela: Ainhoan eta Senperen.

6.2.1.8. Nor-nork sai leko adizkietan oro har monoptongatu egiten da au diptongoa ( ik. xehetasun gehiago 7.2. puntuan): nu ‘nau’ , hu ‘hau’ , nute ‘naute’ , huu ‘haugu’. . . Ezaugarri hau batera dute bi eremuek, baina hori baino hedadura zabalagoa du (ekialde osokoa da). Lapurdin, Senperen-Ainhoan egongo da muga berriz ere, Zuraiden nagusiki forma soilduak ditugunez gero (Irizar 1997: 90-91): nuzu (Zur.) / nauzu (Senp.) , huu (Zur.) / haugu (Senp.), nute (Zur.) / naute (Senp.) . . .

282

6.2.1.9. Nor-nori sai lean -au- erroa (orok. -ai-) erabiltzen da Larresoron-eta: zaut ‘zait ’ , zauzkit ‘zaizkit ’ . . . Datiboa bigarren pertsona denean bitasuna dagoela ikusi dut: zautzu & zaitzu ‘zaizu’ , zauzkitzu & zaizkitzu ‘zaizkizu’ , zautzui & zaitzui ‘zaizue’ , zauzkitzui & zaizkitzui ‘zaizkizue’ . Baina 1994an Mari jane Minaberrik eta Koldo Artolak egin zuten bilketan (Irizar 1999: 252) horrelako pare gehiago dago: zauku & zaiku , zauzkit & zaizkit . . .

Hazparne aldean -au- da aukera bakarra: zaut & daut ‘zait ’ , zautzu &

dautzu ‘zaizu’ , zauku & dauku ‘zaigu’ , zautzi i ( t e ) & dautzi i ‘zaizue’ . . .

6.2.1.10. -E-z eta -o-z bukatzen diren hitzetan, mugatzai lea hartzen dutenean, - ja eta -wa gertatzen da batzuetan Larresoron eta aldameneko herrietan: sémja ‘semea’ , baátzja ‘baratzea’ , pérdja ‘berdea’ , hértzja ‘hestea’ , sál tz ja ‘saltzea’ eta órrwa ‘orroa’ , ótswa ‘otsoa’ , úswa ‘usoa’ . Goranzko diptongoak badira eta hitz askotan agertzen dira, baina haien ebakera ez da beti garbi-garbia (hau da, [es .njA] / [mu . t í .kwA ]-ren modukoa) eta batzuetan hiatoa ebakitzen da: [es.n í .A] / [mu. t í .ku.A] . Batzuetan disimilaziorik gabeko -ea eta -oa ere entzun daitezke, baina joera nagusia ixtea da.

Hazparnen, Makean eta Lekornen ere ixtea eta goranzko diptongoa

izaten da joera nagusia erdiko bokalez bukatzen diren hitzei bokala eranstean. Adibide hauek Lekornekoak dira: xahákwa, lástwa, ó t ja, úrdja , kálmja (fr . ca lme) , báhja ‘bahea’ , sémja, hórkwa ‘horkoa’ . . .

Asteteren dotrina Hazparneko hizkerara itzul i zuenak ikur berezi bat

(“u” gisako zeinu txiki bat) jarr i zuen u bokalaren gainean, goranzko diptongoa ahoskatzen zela adierazteko. Ohar hau ere idatzi zuen (BOE 1999a: 213): “La terminaison ua se prononce oua [u-ren gainean delako u txiki hori du] quand le mot sans la désinence est terminé en o : J inco , Jincua [u-ren gainean zeinu bera du]; lagno , lagnua [zeinuaz kasu honetan ere]”. Uztaritzeko bertsioaren egi leak idatzi zuen oharrean ere garbi dago e eta o ez direla bokalikoak (BOE 1999a: 186): “Les noms en oa , se contractent en ua ; ceux en ea , se contractent en ia . Ex. Leihoa, l e ihua . Etchea, e t chia . Dans ces mots contractés oua et ia se prononcent brièvement comme ne faisant qu’une seule syl labe.”

6.2.1.11. Bokal arteko kontsonanteak (batez ere b , d , g , r eta n) galtzearen ondorioz, bokal luzeak edo geminatuak sortzen dira. Hitz barruan nahiz bi hitzen mugan gerta daiteke, eta oso arrunta da bokalak t inbre berekoak direnean: baákit ‘badakit ’ , pi t ta’at ‘pitta bat’ , e lgarre taatu ‘e lkarretaratu’ , maásina ‘magasina’ , beén ‘beren’, t reésatu ‘ trebesatu, zeharkatu’ , i í lki ‘ ibi lki ’ , berróoi ‘berrogei’ , buúia ‘burua’ , duu ‘dugu’ (Uzt.) . . . Gertakari hau bi eremuetan betetzen da, eta sarritan gertatzen da.

Bokalak t inbre desberdinekoak direnean ere gal daiteke kontsonantea,

hiato bigarrenkarietan asimilazioa gertatzen delako: suiaan ‘suaren’ , hi láate ‘hi labete’ , g i í lka ‘gibelka’ , hoóki ‘hobeki’ , (h)arrootsa ‘harrabotsa’ , malúus ‘maluros’ (Uzt.) . . . Konplexua da bilakaera honen eremua: arrunta da Hazparne aldean, baina Uztaritzen ere betetzen da, s istemaz ez bada ere. Deklinabide kasu batzuetan bai , s istematikoa da Uztaritzen, Milafrangan, Jatsun eta Haltsun ere; adibidez, -áan da edute genitibo singularraren

283

atzizkia, Hazparnen, Makean eta Lekornen bezala, eta horren eratorriak ere asimilazioz ebakitzen dira beti : senarraakin, apezaantzat , traktorraandako, amaangat ik . . . Geroaldiko -en markarekin ere gertatzen da -n bukaera duten aditz nagusietan: emáan ‘emanen’ , erráan ‘erranen’ , izáan ‘ izanen’, yoáan ‘ joanen’, yí in ‘ j inen’ . . . Larresoron, Ezpeletan, Zuraiden eta Itsasun, berriz, -ain bukaera erabiltzen da edute genitiboan zein geroaldian (-an bukaera duten aditz nagusietan), beraz horietan ez dago asimilaziorik. Kanbon biak erabiltzen dira, -a in eta -aan .

Hazparnen, Makean eta Lekornen kasu gehiagotan betetzen da

asimilazioa bokalak t inbre berekoak ez direnean: dóo ‘dago’ , noóna ‘norena’ , zoón ‘zagon’, oóno ‘oraino’ , hookin ‘hauekin’ . . . Gainera, eskualde honetan kontsonante galerarik gabe gertatzen diren geminatuak ere badira, ui > i i asimilazioaren ondorioz sortutakoak (ik. 6.2.1.1. azpiatala) : di ína ‘duena’, zi in ‘zuen’, g ini t i in ‘genituen’, ni in ‘nuen’. . .

6.2.1.12. Berez zubererakoa (eta lehen erronkarierakoa) da i - ü > ü - ü asimilazioa, baina Lapurdiko ekialde guztian (Uztaritze barne) bulúzi ‘bi luzi ’ a ldaeran bada. Uste dut hitz horretan bakarrik betetzen dela, beste hauetan ez dago eta (Lar. , Hazp.) : aingéru , gaté lu ‘kati lua’ , idúi ‘ iduri ’ , i tzúl i , i l (h)ún . . .

6.2.2. Kontsonanteak 6.2.2.1. Hasperena Lapurdiko ekialde osoan erabiltzen da, baina ematen du Hazparne aldean Uztaritze aldean baino hitz gehiagotan ahoskatzen dela. Hazparneko berriemaileak esan zidanez, “itsuski” sartzen zuten lehen hasperena (heletarrek burla egiten omen zieten hazpandarrei hitz askotan ahoskatzen dutelako), eta adinekoek oraindik hala egiten omen dute, hainbat kontestutan gainera (hitz hasieran, barruan, herskari hasperendunetan. . . ) . Larresoro aldean ere adineko jendearen jardunean entzun daiteke errazen, eta horietan ere ez beti . Esan daiteke hitz jakin batzuetan ia beti ahoskatzen dela: hi l , háat ‘harat’ , hor , harrí , hau-hoi-hua erakusleak, harrí tu , hoinbertze / hoinbeste ‘horrenbeste’ , harí ‘haria’ . . . Bosgarren atalean ikusi dugunez, ez da arraroa pertsona berak hitz berbera hasperenez nahiz batere hasperenik gabe ebakitzea. Ingurune fonologikoak eta hizketaren bizkortasunak zerikusi handia dute hasperenez edo hasperenik gabe ahoskatzean.

Hitz jakin batzuetan dardarkari bakunaren ordez agertzen da: ihéts i

‘ irentsi ’ , bihámun ‘biharamun’ (Uzt.) . Bestalde, Uztaritzen óf ja ‘ohea’ dugu ó ja-rekin batera, hau da, - f- jatorrizko hasperenaren ordainetan. Hazparnen, berriz, ohé dugu.

Larresoro aldean badira herskari hasperendunak, baina gutxitan entzun

ditut (Itsasuko berriemaileari behin baino gehiagotan), eta adin handiko pertsonetan bakarrik. Gainera, hizketaren lastertasunaren arabera dira belarriz hautemateko modukoak. Adibide hauek Itsasukoak dira: othói , urthé , othói tz, ukhán, khéa, aphéz. Are zai lagoa da kontsonante ozen ondotik aditzea: bel (h)árra . Baina herri gehienetan (Uzt. , Lar. , Ezp., Zur. etab.) ez dute hasperenik egiten testuinguru horretan. Diptongoaren edo diptongo zenaren ondoko adibideak ere badira (Hazparnen, Makean eta Lekornen ere

284

hala ebakitzen dira) : oihál , o ihán, aihén . Beste adibide honetan galdu egin da diptongoaren osagai s i labikoa: i (h)ára ‘e ihera’ (Uzt. , Mil . ) (Hazparnen e ihéra) .

Hazparneko eskualdean ere badira herskari hasperendunak, baina ez da

gertakari s istematikoa, eta hasperenez ebakitzen direnean arinki ahoskatzen dira. Hazparneko berriemaileak zioskun zenbaitetan ez dela jakiten baden ala ez den: urkÓátu, akÓúlu, kÓéxu , makÓ í la , kÓéa, o tÓói , i tÓó, o tÓói tz, apÓéza. . . Gauza bera esan zidan ozen ondoko hasperenaz: belÓár, e lÓé . . .

Hasperena izateak bokal bat-egitea edo diptongatzea galarazi du zenbait

aldiz: behár, l ehén, l ehértu, mahí ‘mahai’ , behí , nahási , xahútu. . .

6.2.2.2. Jokabide berbera dute bi eremuek [ j ]-ren ahoskerari dagokionez, bietan ebakitzen da sabaiko frikari ahostuna euskal jatorriko hitzetan: yábe , yakín, yan, yo, yokátu, yósi , yostetan, yoán, yáun, Yínko. . . Maileguetan ebakera hauek erabiltzen dira: yénde bezalako mailegu zaharretan y [ j ] , xéfa edota kexátu bezalakoetan x [S] , eta mailegu berriagoetan sabaiaurreko frikari ahostuna ž [Z] (frantsesezko ahoskera bera) : [Z]urnála (fr . journal) , [Z]antí ja (fr . genti l) , xomá[Z] ian (fr . chômage) , xofá[Z]a (fr . chauf fage) . . .

6.2.2.3. Bai Larresoro aldean eta bai Hazparne aldean asimilazio bustidurarik gabeko formak nagusitzen dira, testuinguru guztietan:

- [ inV] > [ inV]: urína, berdín-berdína, mína, burdína, ína ‘egina’ . . .

Salbuespena: griñátu (gask. gr inha) ‘kezkatu, arduratu’ (Lar. , Hazp.) . - [ai , e i , o i diptongoak + n + V] > [ai , e i , o i diptongoak + n + V]] :

arráina, artzáina , usáina, ordáina, galdáin & ga ldé in , gáin & gé in , báinan & béinan ‘baina, baizik’ , béine ‘behin ere’ , óinez, pezóina, soinuia (Uzt.) / so inüa (Hazp.) , sasóina. . .

- [ai , e i , o i diptongoak + n + #] > [ai , e i , o i diptongoak + n + #]: arráin , desé in ‘desegin’ , garrató in. . .

- [ in#] > [in#]: berdín, min, adín, in ‘egin’ . . . - [ i lV] > [i lV]: híla, mí la , hi lárr iak, í l ja ‘ i lea’ , apí i la, emáil ia ‘emailea’ , . . . ixtí la. . . - [ai , e i , o i diptongoak + l + V] > [ai , e i , o i diptongoak + l + V]:

zái la, batái la , t tor t tó i la (fr . tourtere l l e) , otsái la . . . - [ i tV] > [ itV]: i túrri , pul l í ta , bé i ta ‘bait + da’ (Lar.) / béi ta & bíta

(Hazp.) , i t (h)ó , ni túin (Lar.) / nit í in ‘nituen’ (Hazp.) . . . Maileguetan badira despalatal izazioa erakusten duten adibideak: botói la ,

gaztáina (Lar.) / gazténa (Hazp.) , máinu, koináta, se inalatu, t e i latuia (Lar.) / t e i latüa (Hazp.) , oi ló eta honen eratorriak: o i láte ia (Lar.) /oi latéa (Hazp.) , o i lárra. . . Baina palatal izazioari eutsi dio beste honek: española .

6.2.2.4. Dardarkari anizkunaren [R] ebakera ubularea da zabalduena Lapurdiko ekialde osoan, frantsesaren ahoskera bera. Dena dela, Kanboko, Gerezietako (Lekorne) eta Ezpeletako berriemaileek ez dute ubularea ahoskatzen. Horiek gaztelaniaren tankerako dardarkariak ahoskatzen dituzte, eta azpimarratzekoa da frantsesez ari direnean ere ez dutela ubularea ebakitzen (nabarmendu behar da denak direla adin handikoak). Hasieran pentsatzen nuen hiztun horien gauza izango zela, idiolekto

285

kontua, baina ez da denbora asko Iñaki Gaminderi antzeko kasuen berri entzun niola. Gamindek berak Ipar Euskal Herrian alor lanean ezagututako berriemaile batzuek ere ez omen zuten ubularea ebakitzen. Geroztik, EHHA-ren grabazioak entzuterakoan, ohartu naiz Makeako lekukoak ere (Martin Olhatz jaunak) ez duela ubularea ebakitzen. Uste dut merezi lukeela gai hau hobeto aztertzea.

6.2.2.5. Txistukarietan, bi eremuetan aurkitzen dugu hitz hasieran txistukari igurzkaria (Hegoaldeko hizkeretan eta sarri Zuberoan txetxekaria ebakitzen dena): xakúrra , xoría, xapéla, xerr ía , xí twa, xingárra, ximíxta, xi l íntxa (Lar. , Hazp.). . . Maileguetan beste horrenbeste gertatzen da: xufúrra & xoférra (fr . chauf f eur) , Xína (fr . Chine) , xántza (fr . chance) , xokoleta (fr . choco lat) , xífr ja (fr. chi f f re) , xomáža (fr . chômage) , xarríwa ‘erosketak egiteko erabiltzen den orgatxoa’ (fr . chariot) , xapítwa (fr. chapi teau) , xarkutiera (fr . charcut ier) , xékja (fr . chèque) , xatóa (Lar.) / xátwa (Hazp.) ‘gaztelua’ (fr . château) , ximiñona (fr. cheminée) (Uzt.) / ximinia (Hazp.) , xanpuina (fr. shampooing) . . . Salbuespen bakarrenetakoa txar / tzar parea da, non lehena markatu gabea den ( ‘ona ez dena’) eta bigarrena markatua ( ‘ txarra, gaiztoa’) . Hazparnen eta Lekornen erabiltzen dira bitxi eta bitzi ere, lehena neutroa ( ‘ohikoa ez dena’) eta bigarrena markatua ( ‘arraroa, mesfidantza sorrarazten duena’) . Luhusoko berriemaileak ez zuen bitzi -ren berrir ik.

6.2.2.6. Aditz nagusiari geroaldiko atzizkia ipintzean, bokal arteko -n- galtzeko joera handia dago eremu guztian, baina ez da sistematikoa. Ikusi dugu bilakaeraren emaitza ez dela berbera herri guztietan: erráin (Lar. , Zur. Its. , Ezp.) / erráan ‘erranen’ (Uzt. , Mil . , Ja. , Hal. , Hazp., Mak., Lek. , Luh.), emáin / emáan ‘emanen’, yoáin / yoáan ‘ joanen / eramanen’, y í in ‘ j inen’ . . .

6.2.2.7. Euskara nafarrean bezala, Lapurdiko ekialde osoan gorde da -r tz- kontsonante multzoa, baina -st- ere erabiltzen da. Hitz hauetan bitasuna ikusten da: bértze & béste , bost & bortz , urtxo & uso . Baina beste hauetan -rtz- nagusitu da: ortzeun , ortziale , ortzadar eta (h)er tze .

6.2.3. Azentua

Lehenik esan behar dut prosodiazko gertakarir ik ez dela aipatuko atal

honetan, oso zai la delako ahozko testu naturaletatik esaldi mailako azentuaz arau garbirik ateratzea (hizketa arinetik hizketa zaindura aldatu egiten da askotan, eta hiztun bakar baten barne aldakortasuna ere ez da hutsaren hurrengoa). Horrenbestez, hitz bakartuen azentua izango da gaia.

Oro har, azentuera bera daukagu Larresoron eta honekin batera ezarri

izan den hizkuntza eremu osoan, eta hortik Hazparneko eskualdera ere ez dut jauzir ik sumatu (Hazparneko, Makeako, Lekorneko eta Luhusoko azentueran behintzat) . Eremu oso horretan azentua ez da bereizgarria, ez du bal io hitzak edo gramatika kategoriak bereizteko. Azentuak bereizten dituen hiru hitz pare bakarrik aurkitu ditut, hirurak lexikoaren alorreko bereizketa erakusten dutenak (gramatikaren alorrekorik ez dut aurkitu) :

286

lo.r í .a [ lo . r i ! . a ] / ló.r ia126 [ lo ! . r ja ] sa.r í .a [ s ! a . r i ! . a ] / sá.r ia127 [ s ! a . r j ! . a ]

a l .dí .a [a l .d i .a ] / á l .dia128 [á l .d ja ] Bakarka hartutako hitzetan (aipamen formetan), azentua eskuinetik

hasita bigarren si laban jartzen da gehienetan; bestela esanda, azentuera paroxitonoa nagusitzen da. Goiko adibideetan, azken aurreko si laban dago azentua, baina ezkerreko zutabeko hitzek eta eskuineko zutabekoek ez dute si laba kopuru bera. Kontua da eskuineko zutabeko adibideetan goranzko diptongoa sortu dela: oinarriaren bukaeran erdiko bokala zegoen hiru kasuetan ( lore , sare , a lde) , eta mugatzai lea hartzean diptongoa sortu da. Hori dela eta, aurreko si labara pasatu da azentua. Goranzko diptongoen sai lean ikusi dugunez, erdiko bokal biekin gerta daiteke hori (nahiz eta ez izan sistematikoa): ad. /gako-a/ gákua [ga ! .kwa] . Bonaparteren eskariz herriz herri egindako galdeketen erantzunetan ere badira gertakari honen adibideak; Basusarrikoan, adibidez, sémia, ó tsua, ó i lua eta láñua azaltzen da azpimarrarekin, eta pentsatzekoa da hor goranzko diptongoa adierazten duela.

Ezkerreko zutabeko adibideak hartzen baditugu, ikusiko dugu goranzko

diptongorik ez dela sortu, eta, ondorioz, s i laba kopurua ez dela aldatu. Arrazoia da oinarriaren bukaeran goiko bokala dagoela (kasu hauetan - i , baina -u-rekin berdin gertatzen da): /buru-a/ bu.rú. ia . Horrenbestez, argi dago zein den araua: oinarria erdiko bokalez bukatzen bada goranzko diptongoa sor daiteke (ez da sistematikoa, hizketaren lastertasunaren araberakoa baizik) . Oinarria goiko bokalez bukatzen bada, berriz, hiatoa gelditzen da (sistemaz gertatzen da).

Hazparnen, Makean, Lekornen eta Luhuson ere betetzen da arau hau: ó-

t ja ‘otea’ / be-rr í-a, lás- twa ‘ lastoa’ / t in-dü-a. Honelako adibideak (kontrastea erakusten dutenak) bi ldu zituzten Gamindek eta Salaberriak Ezpeletan, Lekornen eta Makean (1997): /suge-a/ sú-g ja vs. /ogi-a/ ogía .

Baina Hazparne ondoan dago Aiherra (NB), eta badirudi han ez dela

bereizketarik egiten oinarriaren bukaerako bokalaren arabera (Hualde 1997a: 107): goiko bokalez bukatzen direnetan ere goranzko diptongoa sortzen da. Beraz, erdiko bokalek ez ezik goiko bokalek ere galdu egiten dute izaera si labikoa: bé-g ja, ár-dja , xú-r ja eta bú-r ja, és-kja, pó-rr ja ‘porrua’ .

6.3. Izenaren morfologia 6.3.1. Plural hurbileko atzizkir ik ez dago ez Larresoro aldean eta ez Hazparne aldean, gu biak, zuik biak eta tankerakoak jaso ditut bi eremuetan, Lekorneko adibide honetan bezala: denak yendiak gia, iuzkiak beotzen du denentzat . Herri askotan dagoen Maison pour tous ere Denen Etxea deitzen dute.

126 Lehena ‘poz, atsegin handia’ da; bigarrena, ‘lorea’. 127 Bigarren hau ‘arrainak (...) harrapatzekoa’ da. 128 Lehena ‘txanda’ da; bigarrena, ‘aldea’.

287

6.3.2. Larresoron-eta, kontzesio perpausetan ez da ezinezkoa partit iboko atzizkiari inesibokoa eranstea, Uztaritzeko adibide hauen modura: muituikan e , inikan e, zer inikan e . Esanahiari ez dio inolako ñabardurarik ekartzen hor inesiboko atzizkiak, baina gehienetan gabe erabiltzen da. Beste deklinabide kasu hauek beti erabiltzen dira inesiborik gabe: ablat iboko - t ik / -gandik , partit iboko - (r ) ik (arestiko kontzesio perpausetan izan ezik), denbora eta modu perpausetako - e la(r) ik eta motibatiboko -gat ik .

Hazparne aldean ere bietako adibideak entzun ditut kontzesiboetan,

baina gehienbat inesiborik gabe agertzen da: izanik e eskolatüa, hoi e tzaki(e/a)n (Hazp.) ; hoi ezta g i ixt inoa, izanik e apeza (Hazp.) . . .

Kontzesio perpausetatik kanpo —goian aipatutako deklinabide

kasuetan— ez dirudi erabiltzen denik.

6.3.3. Ergatibo pluralean -ek daukagu herri guztietan; beraz, bereizi egiten dituzte absolutibo pluraleko -ak eta ergatibo pluraleko -ek . Hazparneko berriemailea ohartuta zegoen bereizketa horrekin, eta azalpen hau eman zidan: aitamak esaten da gibeletik yoan dia-edo datorrenean, baina aitamek behar du atzetik errai ten dute , nahi dute , ez (d/t)ute nahi edo horien tankerakoren bat dagoenean.

6.3.4. Datibo singularrean -a(r) i daukagu bi eremuetan (gehien-gehienetan galdu egiten da dardarkaria) . Pluralean, berriz, - er i da erabil iena nik aztergai izan dudan eskualdean (bierr i ‘biei ’ ere entzun izan dut Uztaritzen), eta bakan agertzen da -er , Itsasun izan ezik, non -er oso arrunta den (ik. xehetasun gehiago 7.2. puntuan).

Hazparnen, Makean, Lekornen eta Luhuson, - er da gehien erabiltzen

dena, baina - e i ere badago. Hazparneko berriemaileari - eri-z galdetu nion, eta esan zidan g izoner i , haurrer i eta parekoak apaizak-edo esango dituela beharbada, baina kaleko jendeak ez dituela ibi ltzen. Luhusoko berriemaileak, berriz, noizbehinka erabiltzen dela esan zidan, baina - er arruntagoa dela.

Zenbait aditzek datiboa hartzen dute osagarrian: enintzen bate oartuia orr i

(Lar.) , ohartuak tzi in gauza berari (Hazp.) . Eremu zabalagoa hartzen du [ohartu + osagarria datiboan] egiturak; ondoko hau aezkerazkoa da (Camino 1997: 404): ura e tze goartu nir i . Osagarrian datiboa duela entzun izan dut pentsatu ere, frantsesaren kalko garbia: zuri pentsatu dut (Uzt.) (fr . penser à) . Hazparnen gazteek-eta erabiltzen omen dute horrela, baina berezkoa gogoan ukan da: zu gogoan eona niz.

6.3.5. Adlatibo singularrean - (r)at dago bi eremuetan. Inoiz - la t ere entzun izan dut -a-z bukatzen diren zenbait hitzetan: kanpañalat (Kan.) , p la[Z]alat ‘hondartzara’ (Its.) , p lazalat (Kan.), pestalat ‘bestara’ (Uzt.) . . . Esanahiaren aldetik ez dut uste inongo alderik dagoenik.

Pluralean, -e taat erabiltzen da herri guztietan. Aditz izenarekin, - t (z)eat

egiten da bi eremuetan: yoan nintzen ikusteat (Uzt.) , azi [zoaz] konpreniaazteat or i ‘uler ezazu hori ’ (Uzt.) , heldu da yateat (Uzt.) / garbi tzeat , ikusteat , yateat (Hazp.) . . .

288

Adlatiboko aditzondo erakusleak berberak dira bi eremuetan: hunát /

horrát / há(a)t . Aditz nagusi batzuek kasu hau gobernatzen dute: utzi ’ut y i t eat (Hazp.) ;

entseatuko niz i t eat (Hazp.) ; eniz mentuatu galdatzeat (Hazp.) . . .

6.3.6. Ablatiboko atzizkiak berberak dira bi eremuetan: s ingularrean - t ik eta pluralean -e taik: lurre t ik, lurre taik.

6.3.7. Soziat ibo singularrean -aikin eta -aikilan (bigarren hau gutxiago) dauzkagu Larresoron, Ezpeletan, Zuraiden eta Itsasun: amaikin, senarraikin, bearraiki lan . . . Uztaritzek, Milafrangak, Jatsuk eta Haltsuk, berriz, Hazparnerekin batera dute soziat iboko hondarkia singularrean: -aakin eta -aakilan . Kanbon biak erabiltzen dira.

Baina izenordainetan oinarria laburra bada Larresoro aldean ez du

ematen tarteko dardarkari bakuna galtzen denik: arekin beraikin (Uzt.) . Hazparnen-eta, berriz, bai : haákin beáakin .

Pluralean, atzizki berak ditugu bi eremuetan: -ekin & -eki lan (haurrekin,

haurreki lan) . Baina -ki lan aise gutxiago erabiltzen da -kin baino, bai s ingularrean eta bai pluralean.

6.3.8. Instrumentalean -z dugu herri guztietan: egúnaz, gáwaz, eskwáraz, ó inez, ní taz, eun guziz ‘egunero’ , he le tarrez, nórtaz. . .

6.3.9. Destinatiboko atzizkian bitasuna dago: - tzat & - tako (-dako). Adibide hauek Uztaritzekoak eta Hazparnekoak dira: denentzat & denendako, amaantzat & amaandako. . .

Bada erabilera berezi bat, harridurazkoa, zeinetan - tzat erabiltzen den

(eta ez - tako) : to , hie tzat ! Testuinguru honetan entzun nion Hazparneko berriemaileari : muti l batek i luntze batez norabait urrun joan beharra zeukan autoa hartuta eta honela esan zion berriemaileak: “Ze, oai gaua, ixtante i luna eta oai yoan beaiz? To, hietzat !”. Harridurazko egitura hori zerbait egiten nekea denean bakarrik erabiltzen da.

6.3.10. Prolat iboan - tzat erabiltzen da bi eremuetan, baina ez da aukera bakarra; askotan agertzen da destinatiboa ere prolatibo bal ioan (- tzat nahiz - tako) : aberatsaantzat dauka bee buruia (Uzt.) / bigarren ai ta batentzat hartu du (Hazp.) .

6.3.11. Bi eremuetan aurkitzen ditugu inesibo zaharra daramaten e txen bezalako adibideak. Hauek, adibidez, Hazparnekoak eta Lekornekoak dira:

Leen emaztek ukaiten tzi tuzten aurrak etxen berean (Hazp.) . Egun batez, Hazparneko kridan, errana izan zen ihiziko harma edo holako zerbai t etxen bazuten guziak behar zire la herr iko e txerat ager tu (Hazparne, Dirassar 1995: 36). Makeako meran etxen muti l eona (Lek.). Gue etxen e denetan aizanak beig inen (Lek.).

289

6.3.12. Hurbiltasuna adierazten duen -r i buruz bi eremuetan erabi ltzen da:

Ikuste ’ut nexka ua eldu, las terka, eni buuz (Uzt.) . Hilabete hondarrai buuz yoaan niz sosketa (Hazp.) . Zazi Azkaineat buuz (Hazp.) . Gaur egun oso zabalduta dago - i buruz ‘zertaz’ bal ioarekin, eta ez Hego

Euskal Herrian bakarrik; Ipar Euskal Herriko euskal irrat ietako esatariek, adibidez, erabi ltzen dute bal io horrekin, “mintzatu da deputatu bozeri buruz” bezalakoetan. Larresoron, Uztaritzen, Hazparnen eta ibi l i naizen gainerako herrietan ez dut inoiz entzun horrela (helduen jardunean behintzat) . Ordain hauek aurkitu ditut:

Senarraakin ai izanak kinen atzo, eztakit zeen gainet ik, e ta Lota aipatzen tzauntan (Uzt.) . Surtsen gainian e in tzuten launbat batez [dokumental batez ari zen] (Uzt.) . Zeen gainet ik duzi i auzia? (Hazp.). Zonbait xehetasun galdeg in zazkoten Begoñaren gainean (Etxamendi 1975: 89). Eztút entzún e . . . hói , gàuza gut í bizík e . . . yáué(g) i hórren, ixtór io hórren g iñeán (Aiherra, EAEL II : 253. etn.) . Aspalditik erabiltzen da - en gainean / gainet ik postposizioa bal io honekin

( ik. OEH , gain sarrera, 136-138. orr.) ; lehenaz, Maurice Harrietek bere eskuizkribuan dio «sur, touchant à, à propos, à l ’egard de, quant à» adierazten duela. Martin Harrietek, berriz, adibide hau dakar: e txen gaiñet ik haserre tu dire (“i ls se sont fâchez au sujet de maisons”). Beste adibide bat ere badatorkit gogora, Martin Duhalde Larresoroko apaizgaitegiko zuzendaria izan zenaren l iburua, 1809koa: Meditac ioneac gei premiatsuen gainean.

6.3.13. Muga adlatiboan -raino dugu Larresoron-eta; Hazparnen, berriz, -ano izenekin (e l izaano, astoaano eta are nabarmenagoa den mutikoaano; EHHA) , baina -aino besterik ez aditzondoekin: yoaan tzira haraino, hortxetaino (Hazp.) . Pluralean, - e taino erabiltzen da bi eremuetan.

6.3.14. Denbora muga zehatz bat adierazteko -no atzizkia bi eremuetan agertzen da:

On deno i t en tu orik guziak (Uzt.) . Ordu deno, izak hori ! (Hazp.).

Denbora muga adierazteko arte eta art io ere erabiltzen dira (bigarrena

agurretan gorde da batez ere): bos se i zazpi onak arte (Lar.) , sarr i art io ! (Lar. , Uzt.) , ikus arte ! & ikus art io ! (Hazp.) . . .

6.3.15. -A-z bukatzen diren aditzetan, mugatzai lea eranstean, hautsi egiten da hiatusa Larresoro aldean: ateaia ‘ateraia’ (Uzt.) , botáia (Lar.) . Badirudi Hazparnen ez direla erabiltzen bi horiek (Luhuson bai), baina oso arrunta da gos taia : ederki gostaia zautak! , gostaiak gosta . . .

290

6.3.16. -Nt- , -nk- kontsonante taldea sortzen da Nafarroa Beherean nun, hemen eta kideko aditzondoei leku genit iboko edo adlatiboko atzizkia eranstean: hementik (Aiherra, EAEL II : 252. etn.) , hantik (Ezterenzubi, EAEL II : 262. etn.) . . . Aztergai dudan eremuan ez dut inoiz entzun horrelako kontsonante talderik, ez Larresoro aldean eta ez Hazparne aldean.

6.3.17. Modu aditzondoak absolutibo singularraren bidez egin daitezke (mugagabeaz eta parti t iboaz ere bai):

Gu kanpañetan bizi izan g ia xur-xurra (Lar.) . Eztakit berak e baakien e xuxen-xuxena nun den e ta . . . eg iazko e ta. . . muga (Hazp.) . Ahúa pinztüa, aztaparrak goór-goórra (Lek.) . Geldi-ge ld ia lanian ai g inen (Lek.) .

6.3.18. Hazparne aldean Uztaritze aldean baino gehiago erabiltzen da -ño atzizki txikigarria: báño (Hazp., Luh.) / bátto (Uzt.) , poxíño (Lek.) / pít ta (Lar.) , amáño (Hazp.) , l i ranyaño (Lek.), xir íño (Lek.), bixkotxaño (Lek.) , gorríño (Lek.), gaztanberaño (Lek.) . . .

Horrez gain, -xka , -xko eta -ko erabiltzen dira bi eremuetan: mendíxka

(Hazp.) , untsáxko (Lek.), karioxko (Hazp., Uzt.) , goot ixko (Lar.) , f inkixko (Lar.) , xaháko (Lek.), neskatoko (Hazp.) . . .

6.3.19. Erakusleak:

Ondoko taulan ezarri ditut bi eremuetan erabiltzen diren erakusle guztiak, singularrekoak eta pluralekoak, Larresorokoak eta Hazparnekoak eredu hartuta. Forma bat baino gehiago dagoenean, azpimarra erabil i dut ohikoena zein den adierazteko.

Larresoro Hazparne

(h)áu (h)áuk

(h)ó i (h)ó ik

(h)úa (h)ek

háu hok & háuk

hói hor í ( i )k

húa hek

(h)únek (h )au( i ) ek

(h)orrek (h)o iek

(h)arek & (h)arrek

(h)e iek

& (h)ek

húnek hok

horrék hoik & hor í ( i )k

hak & hárrek

hé(e)k

(h)uni (h )au( i ) e r i

(h)orr i (h)o ier i

(h)ar i (h)e ier i

húni hóor

horr i hor í i r

ha i héer

abs .

erg .

dat .

edu.gen.

(h)unen (h )au( i ) en

(h)orren (h)o ien

(h)aren & (h)arren

(h)e ien

hunen hóon

horren hor í in

háan & harren

héen

291

(h)unentzat & (h)unendako

(h)auentzat & (h)auendako

(h)orrentzat& (h )or rendako

(h)o ientzat& (h)o iendako

(h)arentzat& (h)arendako

(h)e intzat &(h)e iendako

hunentzat &hunendako

hoóntzat &hoóndako

horrentzat & horrendako

hor í intzat & hor í indako

haantzat &haandako &harrentzat & ha-rrendako heéntzat &héendako

(h)unekin & (h)uneki lan

(h)auek in & (h)auek i lan

(h)orrek in & (h)orrek i lan

(h)o iekin &(h)o ieki lan

(h)arek in &(h)arrek in &(h)arek i lan

(h)e iek in &(h)e iek i lan

hunékin &huneki lan

hoókin &hoóki lan

horrék in & horrék i lan

hor í ik in & hor í ik i lan

haákin & harrék in & haák i lan & harrék i lan

heékin &heéki lan

(h)untan (h)autan

(h)ortan (h)o i (e ) tan

(h)artan (h)e i (e ) tan

huntan hótan

hortan hor i ( i ) tan

har tan héetan

(h)untat (h)auta t

(h)ortat (h)o i ta t

(h)ar ta t (h)e i ta t

huntaat hotaat

hortaat hor i i taa t

har taat hetaat

(h)uni buuz (h)au( i )er i buuz

(h)orr i buuz(h)o ier i buuz

(h)ar i buuz (h)e ier i buuz

huni buuz hoor buuz

horr i buuz hor í i r buuz

ha i buuz her buuz

(h)uneta ino (h)aueta ino

(h)orta ino (h)o i ta ino

(h)ar ta ino (h)e ta ino

hunta ino hoota ino

horta ino hor i i ta ino

har ta ino heeta ino

(h)unta ik (h)auta ik

(h)orta ik (h)o i ta ik

(h)ar ta ik (h)e ta ik

hunta ik hota ik

horta ik hor i i ta ik

har ta ik heta ik

(h)untako (h)autako

(h)ortako (h)o i tako

(h)ar tako (h)e tako

huntako hotako

hortako hor i i tako

har tako hetako

dest .

soz.

ines .

ad la .

hur-ad la . mugadla . ab la .

l ekugen.

ins t . (h)untaz

(h)autaz (h)ortaz (h)o i taz

(h)ar taz (h)e taz

huntaz hootaz

hortaz hor i i taz

har taz he(e) taz

Taulan ikus daitekeenez, erakusleen sai la nahiko bertsua da Larresoron

eta Hazparnen. Bietan erabiltzen dira hirugarren graduko dardarkari anizkundunak (harrek modukoak) ergatiboan, edute genit iboan eta azken horretatik eratorritako kasuetan. Hiztunek beren ezaugarritzat daukate dardarkari anizkuna duen forma, eta badakite hurbileko beste herri batzuetan ez direla anizkunaz ebakitzen. Larresororekin batera dagoen eremuan bata zein bestea entzun daiteke, baina harrek eta kidekoak ez dira inondik ere sistemaz agertzen. Hazparnen ere bitasuna daukagu ( ik. Lafitte 1981: 403). Hazparneko berriemaileak esan zidan bal ioaren aldetik berdin-berdinak direla g izon hak erran dik eta g izon harrek erran dik . Bere ustez itsusia da horrelakoetan harrek esatea, baina Hazparnen erabiltzen da eta kanpokoak (baigorriarrak-eta) haietaz trufatzen omen dira horrelako formak direla eta: “harrak baituzie Hazparnen?” esaten omen diete. Alta, <harrek> tankerakoak eremu zabalagokoak dira: Gipuzkoan eta Nafarroan barrena ere erabiltzen dira.

Bi eremuetan erakuslea + bera bidez egiten da forma indartua, biak kasu

berean deklinaturik beti ( ik. Lafitte 1995 [1944]: 93): nexka ua bera (Uzt.) , presuna hari berai (Uzt.) . . .

Bi eremuen arteko desberdintasun nagusia fonologikoa da, Hazparnen

asimilazioz sortutako bokal luzeak nagusi bait ira (horí in, héek . . . ) ; Larresoron, berriz, ez dago asimilatzeko joera nabarmenik. Horrez gain,

292

Larresoron-eta hauk eta hau(i )ek ditugu pluralean, lehena absolutibokoa eta bigarrena ergatibokoa. Gauza bera beste bi graduetan ere: hoik / hoiek eta hek / heiek (& hek) . Beraz, bereizi egiten dira absolutiboa eta ergatiboa. Hazparnen, berriz, ez dago horrelako bereizkuntzarik, forma berberak ditugu absolutiborako eta ergatiborako: hok-horí ( i )k-hé(e)k.

Larresoron-eta gertatzen den hori bat eta batzuk-en deklinabidearekin

lotu beharrekoa izango da: Larresoron, adibidez, bereizi egiten dira batzu eta batzuik ( lehena absolutibo plurala da eta bigarrena ergatibo plurala) . Hazparnen, batzu dugu absolutiboan eta batzuk ergatiboan.

6.3.20. Pertsona izenordain indartuak:

Taulan eman ditut dekl inabide kasu gramatikalei —absolutiboa, ergatiboa

eta datiboa— eta edute genit iboari dagozkien forma indartuak:

Larresoro Hazparne

abs.

n ióni (h) ióni béra guúni & gu ióni zuúni & zu ióni zu ióni bérak

n iháur h iháur béra guháur zuháur / xuháur z iháuk bérak

erg.

n iónik (h) iónik bérak guiónik zu iónik zu iónik berék

n iháuk (& niháurek) h iháuk bérak guháuk zuháuk (& zuháurek) xuháuk (& xuháurek) z iháuk berék

dat.

n iháur i h iháur i berá i guháur i zuháur i zu iháur i beré i

n iháu(r ) i 129 h iháur i berá i guháur i zuháur i / xuháur i z iháur i ( i ) berér

ed-gen.

n iháun h iháun beraren gu(h)áun zu(h)áun zui (h)áun berén

n iháun h iháun háan / beraren guháun zuháun / xuháun z iháun héen / be(r )én

129 Eni usuago erabiltzen dela zioen Hazparneko berriemaileak. Ad.: Eni in bear holako yokoa!

293

Bi herrien arteko alde nagusia da batean, Larresoron, neroni gisakoen sai la ere erabiltzen dela eta bestean —Hazparnen— nihaur gisakoena bakarrik. Jakina da nihaur eta kidekoak Ipar Euskal Herrian bakarrik erabiltzen direla. Beste sai la (neroni eta kidekoena), Gipuzkoan eta Nafarroan barrena eta Lapurdiko sartaldean erabiltzen da.

Kasu ergatiboan, nihaur bezalakoen sai lean bi aukera daude: niháuk eta

niháurek (antzinako forma niháurk da) . Hazparneko berriemaileak esan zidan Hazparnen niháuk bezalakoak erabiltzen direla. Galdetu nion ea niháurek, guháurek eta horien tankerakoak ere erabi ltzen diren, eta esan zidan tarteka entzun daitezkeela, baina Hazparnen niháuk, guháuk . . . direla berezkoak. Kontua da gero elkarrizketa laxoan behin baino gehiagotan entzun izan diodala, adibide honetan bezala: nihaurek e eztakit xuxen nun ezartzen duten muga.

6.3.21. Izenordain zehaztugabeak:

Bizidunetan, forma berak ditugu Larresoro aldean eta Hazparne aldean: neór lehenean eta nehór bigarrenean (ergatiboan, neók / nehók) . Bestalde, hor ditugu Larresoroko norbé( i ) t eta Hazparneko norbí t . Eskuinaldean bait dute beste hauek ere: zerbét & zeáit (Lar.) / zerbí t & zéi t (Hazp.), zonbéi t (Lar.) / zonbí i t (Hazp.), nunbéi t (Lar.)/ nunbít (Hazp.) . . .

Zehaztugabe konposatuetan bigarren osagaian nahi duten izenordainak

nagusitzen dira, edo- dutenen aldean: zernái (Lar.) / zernahí (Hazp.) ( ‘edozer’-en ordaina), nornahí (Lar. , Hazp.) , noiznai (Lar.) / noiznahí (Hazp.) , nunái (Lar.) / nunahí (Hazp.) , nundinait ik (Lar.) / nunahít ik (Hazp.) , nolanaizka (Lar. , Hazp.) . . . Hala ere, edozoin erabiltzen da Larresoron eta Hazparnen.

Bestalde, aipatu behar da -ren bat egitura zehaztugabearen ordaina

[zerbait + izena] nahiz [ izena + zerbait] dela bi eremuetan: Geoztik muntatu zankon zerbet problema zintzurr ian (Uzt.) . Baginuen zerbe i t abantai l d iruain unkitzeko (Lar.) . Zerbei t balentr ia in e ta (Hazp.) .

Bauzu etsamin zerbei t? (Lar.) . Badute maxina zerbe i t (Lar.) .

Leku-denbora kasuetan hauek dira nabarmenenak: niún (Lar.) / nihún

(Hazp.) , niúndik & niundanik (Lar.) / nihúndik (Hazp.) , nehórat (Lar.) / nehóat (Hazp.) . Aipatzekoa da ‘ inola’-ren parekoa niúndik e (edo deus g i saz) dela bi eremuetan, adibide hauetan ikus daitekeenez (ez da erabiltzen nehóla edo horren tankerakorik):

Ene senarra ezta han pasten ahal arrastatu gabe . Aldi bat edo bertze paastuko da presatuia bal in bada, me bertzenaz niundik e ezta zer inen (Uzt.) . Gizona ez yoan naí , niundik e ez yoan naí [zaharretxera] (Uzt.) .

294

Bestalde, nehóiz ‘ inoiz’ edo antzekorik ez dago, beine (Lar.) / behíne(e) (Hazp.) da ordaina. Baldintzazkoetan, ‘ inoiz, egunen batean’ bal ioarekin sekulan erabi ltzen da bi eremuetan:

Atxikazu es tekatuik, zen sekulan zerbet i t en badaut [zakurrak] gostako zatzu! (Uzt.) . Sekulan galdai ten badauzkit emanen dazkot orik (Uzt.) . Azkenik, bi eremuetan ditugu deus , deus ik (aurrekoaren indargarria) eta

bal io bereko f i txik , azken hori izenetik badator ere ( ‘ezer’-en ordainak dira guztiak).

6.3.22. Galdetzai leak

Beheko taulan ezarri ditut Larresoron erabiltzen diren galdetzai leak:

LARRESORO abs. nor z ó in z e erg. nok zó in ek z ek dat. nó ( r ) i zó in i z é ( r ) i ed-gen. nó ( r ) en z ó in en zé ( r ) en dest . no in tza t & no indako zo in entza t & zo in endako ze en tza t & zendako soz. no ( r ) ek in & noek i l an zo in ek in & zo in ek i lan zo in ek in & zo in ek i lan ines . nun zó in tan z é r tan adlat . noa t z o in taa t z e r taa t ablat . núnd ik zo in ta ik z e r ta ik leku-gen. núngo zo in tako z e tako inst . nór taz z ó in taz z e taz & z e ( r ) ez motib. no inga t ik zo inenga t ik z e tako & z endako Larresoron erabi ltzen diren galdetzai leak Hazparnen erabiltzen diren

berberak dira, desberdintasun fonologiko hauekin: - Datiboan, noói ‘nori ’ -zóini ‘zeini ’ -zé i ‘zeri ’ ditugu. - Edute genit iboan, noón(a)-zóinen(a)-zéen(a) ditugu, eta honen

eratorrietan ere noóntzat & noóndako , noókin & noókilan eta noóngatik erabiltzen dira.

6.4. Aditzaren morfologia

6.4.1. Galderetako -a part ikularekin batera, ukan-en erabilera aipatu zuen Bonapartek «mendebaleko behe-nafarreraren» Lapurdiko azpieuskalkian bi hizkera bereizteko: Lekorneko hizkeran izan eta ukhan bereizten direla esan zuen; Uztaritzekoan, berriz, “cela n’a l ieu que dans quelques local ités et d’une manière tout-à-fait exceptionnelle et comme d’emprunt” (1866: 29). Beharbada herri batzuetan —Milafrangan behintzat bai— salbuespena baino gehiago izango da. Milafrangako berriemaileak noiznahi esaten ditu eniz e txean ukaan bezalakoak (hor izan erabil iko l i tzateke Larresoron eta gainerako herrietan), eta Louis Dassance-n ohar hau ere kontuan hartzekoa

295

da (Ir izar 1999: 369): “Milafrangan askotan aditzen da: ‘Baionan ukhan niz’ ( j ’ai été à Bayonne), guk aldiz, Baionan izan niz”.

Larresoron aditz nagusi gisa besterik ez da erabi ltzen, eta aditz hori

iragankorra denean bakarrik:

Seme bat ukan dute (Lar.) . Uai ukan du bee diploma (Lar.) . Zazpi aur ukanik (Lar.) .

Baina horietan aukeran dago izan erabi ltzea. Adibidez, pertsona

berarenak eta testuinguru berekoak dira izan duten beste hauek:

Haurra izan orduko. Ez du izan maleruski prebeta .

Inoiz ez dut entzun ukan aditz perifrasi luzeagoetan, behar ukan, nahi

ukan, ahal ukan, uste ukan eta horien antzekoekin. Hazparne aldean, berriz, oso arrunta da horrelako perifrasietan ere ukan aurkitzea:

Bet i uste ukan dut hango yendiak ser iosak zire la (Hazp.) . Lagundu nahi ukan ginuen (Dirassar 1995: 53). In bear ukan dut (Luh.).

Baina uste izan, ahal izan eta kidekoak ere erabil tzen dira. Hazparneko

berriemaileari galdetu nion bietan zein erabiltzen den gehien, eta hori esatea neke dela erantzun zidan, biak erabiltzen direla. Garbi dago zenbat eta mendebalerago etorri orduan eta gutxiago erabi ltzen dela ukan . Agian Kanbotik eskuinaldera jarr i beharko da muga, zeren Itsasun arraroa da aditz nagusit ik kanpo aurkitzea.

6.4.2. Sudurkariz eta -o-z bukatzen diren aditz batzuek - i t e hartzen dute aditz izenean, Ipar Euskal Herri gehienean bezala (ematen du Lapurdiko hego-mendebala dela salbuespena; Zuazo 1998: 199): i ragai ten, emaiten, izai ten, errai teko, yoai teat , errai teat . . . Antzeko adibideak bi ldu ditut Hazparnen eta Lekornen: emaite ’ ik ‘emaiten dik’ , erre i t e i e ‘erraiten dute’ , izai te ’uk, yoai ten da, egoi t en da, behier pazkaen emaiteat . . . Jo s i laba bakarrekoak - i t en hartzen du bi eremuetan (yói t en) ; yan-ek, berriz, - t en (yáten) . Beste hauek erroan daukate - i- : í t en ‘egiten’ , yí ten . Eta edán, e tzán eta errón ‘errun’ -ek - t en hartzen dute bi eremuetan: edáten, e tzáten, erróten . Azkenik, eráin ‘erein’-etik erái ten ateratzen da Larresoron (Hazparnen eré i t en) .

6.4.3. Geroaldiko morfemak -en eta -ko dira Larresoron, eta honetan bat datoz Uztaritze aldea eta Hazparne aldea. Aditz gehienekin -ko ibi ltzen da, -n-z eta - l-z bukatutakoekin izan ezik. Horiekin - en erabiltzen da bi eremuetan, eta gehienetan bi lakaera fonologikoa gertatzen da atzizki hori eranstean. Bilakaera horren emaitza desberdina da Larresoron eta Uztaritzen; Larresoron, - in bi lakatzen da -n-z bukatutakoetan, aurretik i-rik ez badu: yoainiz ‘ joanen naiz’ , emain dakot ‘emanen dakot’ . . . , baina hi l en gi ra , inen du) . Uztaritzen (eta baita Hazparnen ere), -aan izaten da emaitza hizketa bizian: erráan dute ‘erranen dute’ , emáan datzut ‘emanen dizut’ , izáan

296

da , yoáan g ia , atxemaan dautzuu ‘atxemanen dizugu’, yáan tut ‘ janen ditut’ . . . Jo aditzarekin -ko nahiz -ren erabi l daiteke: yóko nu & yoónu (Hazp.) .

6.4.4. Baldintzazko perpausetan, alegiazko adizkiak eratzeko bi modu daude: iragangaitzetan, “Ø + baledi” moduko egituren bidez nahiz “-t(z)en bal itz” modukoen bidez; iragankorretan, “Ø + baleza” nahiz “-t(z)en balu” egituren bidez. Bi egitura horietan - t (z)en bal i tz / balu da erabil iena:

Gure xaarrek ikusten balute ! (Lar.) . On l i take, ba, bearba, i t en balu! (Uzt.) . Nik nai nuke ene alaba lanian ai den tokian i t en balute o lako zerbet (Uzt.) . Beste hauek “Ø + baledi / baleza” egiturakoak dira:

Iande guziez, gue denboran bezala y in bal i t e , ikas l e tzazkete kantuiak, ar iz . (Lek.) . Obe l i take xarpanterak berak eg in baleza (Uztaritze, EHHA) . Yin balái , ikus l ezake (Hazp.) . Gue ama zenak ikus baleza oai zoin edertu duten e txia! (Hazp.). Gure arbasuen mintzaia eskole tan iakats balezate , e l i take holakorik gerta (Hazparne, Etxeberria 1994: 51).

Iraganaldiko adizkietan, apodosian indikatibozko iraganak ordezkatzen

ditu ahalezko formak: ez banu ikusi enuin s inets iko (Uzt.) ; yakin izan balu bera ge ldi tzen zine la, e tzintuin utziko (Uzt.) ; ez baginu eos i , ez g ini in xakurrik ukanen (Hazp.) . . .

6.4.5. Ahalezko egituretan, ahal izan bidezko perifrasiek ordezkatzen dituzte maiz -ke-dun adizkiak. Horrelakoetan - t (z)en marka burutu gabea hartzen du dagokion aditzak: uai bakotxak berak eg i t en aal di tu (Lar.) , er i tzen aal dia (Lar.) . . .

Ezintasuna adierazteko, ezezkoan jartzen da perpausa: mirakuluik eztu

i t en aal (Uzt.) , e tzuin uzten aal pipatzia (Lar.) , eztut i t en ahalko (Hazp.) , eztut ikusten ahal (Hazp.) . . .

6.4.6. Datiboko aditz komunztadura. Perpausean hirugarren pertsonako datibodun sintagma ageri bada aditzak ez du nahitaez datiboaren morfema eramaten: edanari eman tzen (Lar.) , e txea nai zuten eman i loba’at i (Lar.) , amari galdetuko duzu zer den or i (Lar.) , eztut beatu bear zue paperai (Zur.) . . . Hogeigarren mende hasieran Uztaritzeko alkateak egindako hitzaldi batean datiboa bigarren pertsona duen adibide bat agertzen da: zuri , urthe guziez, o ihu eg i t en dugu (Souberbiel le 1921: 717). Nik hirugarren pertsonaz kanpo ez dut inoiz entzun.

Honetan bat datoz bi eremuak: erranen dut aixkide bat i (Hazp.) , xaharrer

e ta ai tuko’uzu (Hazp.) , lau ektara pentze hartu ni t in mutxurdin bat i (Lek.) . . . Alta, Luhuson entzun izan dut lehen eta bigarren pertsonarekin: hek eni “zu” errate ’ute ; zuri i t en duu .

6.4.7. Indikatibotik kanpo aditzoina ibi ltzen da beti bi eremuetan: untsa t inka dain (Lar.) , forma pol l i ta ar dezan (Lar.) , yar tzi t e or! (Lar.) , e tzi t e la kexa

297

(Uzt.) , e l ezake konpreni (Uzt.) . . . Kasu berezia da denbora perpausetako [aditzoina + e ta ] egitura: buruz behei t i ezar e ta e lurra bezala eg i t en zuena (Hazparne, Dirassar 1995: 66).

6.4.8. Hego Euskal Herrian hedatua dago nor-nori -nork adizkiak erabi ltzea nor-nork sai lekoen ordez. Nik ez dut inoiz entzun fenomeno horren adibiderik ibi l i naizen herrietan. Ipar Euskal Herrian ez dago, salbuespenak salbuespen (Baigorrin inoiz gertatzen omen da; Ir izar 1981-2: 363).

Alderantzizkoa, i t sasaldeko so lezismoa esan izan zaiona, Senpere aldeko

eragina duten jendetan bakarrik entzun dut: emanen tzi tut , ekarr iko tzi tut . . . Beste horrenbeste uste dut gertatzen dela Koldo Artolak Ezpeletan bi ldutako zaitut ‘dizut’ adizkiarekin, kontuan izanik berriemaile horren emaztea ainhoarra dela. Muga Ezpeleta inguruan egongo da segur aski , zeren hortik mendebalera indar handiagoa du (Zuraideko berriemaileak erruz erabiltzen ditu zaitut bezalakoak).

6.4.9. Galdegaia markatzeko, [aditz laguntzai lea + aditz nagusia] bezalako hurrenkerak erabi ltzen dira. Bi eremuetan entzun ditut: amak zuin al txatu aur ua (Lar.) , orai or da bizi (Uzt.) , hazpandarrek dute erranen hori (Hazp.) , horiek ni tuen egun aipatu nahi . . .

6.4.10. Moduz markaturiko adizkiak erabiltzen dira bi eremuetan, eta bi bal io dituzte:

a) segurtasunik eza: kanpoan di take, ezkia kuutzatzen aspaldian (Uzt.) ; g izonge ia baúke ‘gizongaia baduke’ (Hazp.) ; badakike (Lar.) ; hasia duke (Lar.) ; y ina’ukexu ‘ j ina dukexu’ (Hazp.). . .

b) ahala: yin di take, be inan eztu enbeiaik (Uzt.) . Nolanahi ere, horrelakoetan gehiago erabiltzen da ahal izan bidezko perifrasia.

6.4.11. Iraganeko gertakizun burutuei erreferentzia egiteko orainaldiko adizkiak erabiltzen dira maiz: mainuetan asi niz atzo (Lar.) , yoan den ast ian ikusi duu e lgar (Lar.) . . . Atzo izan niz bezalakoez gain atzo izana niz modukoak ere usu entzuten dira. Jokabide berbera dute honetan ere Larresoro aldeak eta Hazparne aldeak.

6.4.12. Bi eremuetan franko erabiltzen da subjuntiboa: anitzek nahi dute eskuara ikas dezaten eskolan (Lar.) , bear tzakote miia kanpoat ateatu eztezaten i e t s (Uzt.) , emaiten tut an izan di ten (Uzt.) , eztu bal io y in tzi ten (Hazp.) . . . Adibideetan ikusten denez, beti ez du aditz izenak ordezkatzen.

6.4.13. Aditz izenaren osagarria edute genitiboan agertzen da askotan: beartzenain i t eko, oto i tzen errai teko, debuarren eg i t eko (Lar.) . . . Hazparnen eta Lekornen ere ugariak dira honelakoak (baina genit iborik gabekoak ere badira, Larresoron-eta bezala): erreximentaan í t ekwa (Lek.), gue bezt i tzeko (Lek.) , amáan ikusteat (Hazp.) , b isé iaan ikuzteat (Hazp.) . . .

6.4.14. Ari izan aditzak laguntzai le iragankorra har dezake bi eremuetan, baina Larresoron beharbada gehiago erabiltzen da laguntzai le iragangaitza: garbi tzen ai da / ekasten ai du bet i ‘ ikasten ari dugu beti ’ (Lar.) . Hasi-rekin ere entzun izan dut * edun laguntzai lea: geo hasi zuten erraten . . . (Uzt.) .

298

Senperen ere bídea i t én hai dié eta bídea i t én hái duté , biak erabiltzen dira

(Irizar 1997: 86).

6.4.15. *Iron erroa bada bi eremuetan, baina ez du indar handirik (ez dakit adin kontua ez den izango). Nik Larresoron eta Itsasun behintzat entzun dut: ezt iot ‘ez diot, ez dezaket’ (Its.) , ezt io in ‘ez dio egin, ez dezake egin’ (Lar.) . EHHA-k ere bi ldu zuen Uztaritzen ( l io) , eta Hazparneko berriemaileak esan zidan *ezan errokoak gehiago erabiltzen badira ere, adizki horiek badirela Hazparnen, edo adinekoek behintzat badakizkitela. EHHA-ren Hazparneko berriemailearena da, adibidez, i tze o i ezt iot nehundik atea ‘ i l tze hori ez dirot inondik atera’ .

6.4.16. Nor-nori sai lean, orainaldian, z- hasiera duten adizkiak besterik ez dira erabiltzen Larresoro aldean: zaut ‘zait ’ , zautzu & zaitzu ‘zaizu’ , zauku & zaiku ‘zaigu’ , zautzui & zaitzui ‘zaizue’ (Uzt.) . . . Hazparne aldean, berriz, gehienbat d- erabiltzen da orain, baina Bonaparteren garaian bitasuna zegoen (Ir izar 1999: 511-512). Adizki hauek Hazparnekoak dira: daut ‘zait ’ , dautzu ‘zaizu’ , dako ‘zaio’ , dauku ‘zaigu’ , dautzi i ‘zaizue’ , dakote ‘zaie’ . Hala ere, Artolaren arabera Hazparne ez da guztiz homogeneoa ezaugarri honi dagokionez (Irizar 1999: 423): auzoetan (Elizaberrin, Urkoin eta Zelain) d- nagusitzen da, baina Hazparneko karr ikan nahasir ik erabiltzen dituzte d-dunak eta z- dunak.

6.4.17. Larresoro aldean, nor-nori adizkietan -au- & -ai- erroak erabiltzen dira kasu batzuetan: zautzu & zaitzu ‘zaizu’ (Uzt.) , zautzute & zaitzute ‘zaizue’ . Beharbada adizki gehiagotan ere egongo da bitasuna; Artolak eta Minaberrik, esate baterako, zaik / zain bi ldu zituzten Uztaritzen. Nik -au- besterik ez dut jaso goiko horiek ez besteetan: zauk ‘zaik’ , zaun ‘zain’ , zaut ‘zait ’ , zauku ‘zaigu’ . . .

Adizki horietan guztietan -au- erroa da aukera bakarra Hazparne aldean.

6.4.18. Nor-nori-nork sai lean *eradun erroa nagusitzen da bi eremuetan, baina Larresoro aldean *- i- erroa ere erabi ltzen da, datiboa hirugarren pertsona (‘hari ’ eta ‘haiei ’ ) denean: dako & dio , zakon & zioin (s ic) ‘zion’. . .

6.4.19. Nor-nori-nork sai leko pluralgi leak -zki- eta -zk- (bigarren hau datiboa ‘hari ’ , ‘haiei ’ denean) dira Uztaritze aldean: dauzkitzut ‘dizkizut’ , dauzkit ‘dizkit ’ , dazkidatzu ‘dizkidazu’ , dazkitzuu ‘dizkizugu’ / dazkotet ‘dizkiet ’ , dazkote ‘dizkie’ . . .

Hazparnen - i- pluralgi lea ere erabiltzen da nor-nori-nork sai lean: dait

‘dizkit ’ , dai te t ‘dizkidate’ , daitzut ‘dizkizut’ . . . Lekornen, ikusten denez, Bonaparteren garairaino jo behar da horrelakoak topatzeko (Irizar 1999: 423). Luhusoko berriemaileak ontzat eman zituen - i - pluralgi lea duten formak, baina besteak nagusi direla ohartarazi zuen. Bestalde, Milafrangan ere bada - i- pluralgi le bal ioarekin.

Gauza bera gertatzen da nor-nori sai leko adizkiekin: zauzkit ‘zaizkit’

bezalakoak nahiz zazko ‘zaizkio’ bezalakoak ditugu Larresoro aldean, eta zait ‘zaizkit ’ bezalakoak Hazparnen eta Milafrangan.

299

6.4.20. Jaugin ‘etorri ’ aditzaren adizkiak aginteran bakarrik gordetzen dira, baina Larresoro aldean ez dira ohikoak (zato ‘zatoz’ , zauzte ‘zatozte’ erabiltzen dira, baina haui ‘haugi ’ ere bada); Hazparnen, Makean eta Lekornen, berriz, biak erabiltzen dira: haugi ‘hator’ , xauri & zato ‘zatoz’ . Luhuson ez dago xukarik eta beraz haugi eta zato erabiltzen dira.

Interesgarria da EHHA-ren Makeako berriemaileak, Martin Olhatzek,

elkarrizketa l ibrean egin zuen ohar hau (24b zintan): Makean zato hunat ! erabiltzen dela dio, baina ikastolan dabiltzan haurrak e tor una! esaten hasi direla.

6.4.21. Tratamenduak. Eztabada eta hitanoa bi eremuetan erabi ltzen dira, baina eztabadak indar handiagoa du. Bestalde, xukarik gabeko lurraldea da Larresoroko hizkerari dagokion eremu osoa. Larresoron entzun izan dut haur txikiekiko hizkeran, baina ez da xuka alokutiboa. Honetan uniformea da hizkeraren eremu osoa.

Lekorneko hizkeran bada xuka, baina horkoa ere ez da alokutiboa.

Ikusten denez, xuka ez alokutibo honek ez du hartzen hizkeraren eremu osoa: Lekuinen, Lekornen eta Makean erabiltzen da, baina azken bi herri horietan ia emakumeen artean bakarrik. Hazparnen ere bada (ez alokutiboa), baina gehienbat haur txikiekiko hizkeran, eta emakumeekikoan erabiltzekotan aspaldiko ezagunak edo adiskideak behar dute izan. Hizkeraren hegoaldean —Luhuson eta Makeako hegoaldean— ez dago xukarik (Irizar 1999: 423). Luhuson egiaztatu dut ez dutela xukarik egiten, auzo herrietakotzat daukate.

Bestalde, eztabadakako xu hau erabiltzeak noketaren atzerakadan

zerikusi handia izango duela dio Alberdik (1996: 356). Dudarik gabe, hiketa gutxiago erabiltzen da eztabada baino, batez ere noketa. Esan behar da gazte batzuek ez dutela ikasi hika; Koldo Artolak Luhusoko adizkitegia osatzeko amona eta hogeita bi urteko i loba izan zituen berriemaile, eta amonak eman zizkion hikako forma guztiak, i loba gazteak ez duelako ikasi tratamendu hori (Ir izar 1999: 431). Nik ere famil ia batean baino gehiagotan ikusi dut hori ; esate baterako, Haltsuko berriemaileari egindako elkarrizketa batean bere hamabost urteko i loba (neska) egon zen gurekin, Hazparnen jaioa eta han bizi dena, eta i loba hark ere ez zekien hitanorik (amonak ere zuka egiten zion).

Azkenik, esan behar da zuketarik ez dagoela Larresoroko hizkerarekin

batera dagoen lur eremuan, baina Koldo Artolak jaso zituela zuka alokutiboaren arrastoak eremu honen iparraldean, Milafrangako Behereko kartieran (Hiribururekin egiten du muga eta handik barneratua izan l i tekeela dio). Baina zuka alokutiboa ez da hizkera honen ezaugarri berezkoa, ezta Hazparne aldekoarena ere (Ir izar 1999: 381).

300

6.5. Joskera 6.5.1. Bai/ez motako galde perpausetako -a partikula

«Mendebaleko behe-nafarreraren» Lapurdiko azpieuskalkiaren barruan bi hizkera bereizteko Bonapartek aipatu zuen ezaugarrietako bat da. Larresoron ez da erabiltzen, ezta honekin batera ezarri zituen herrietan ere (Itsasun eta Kanbon izan ezik). Hazparne aldean, berriz, zeharo erabil ia da (Hazparnen, Makean, Lekornen eta Luhuson behintzat) :

Zapeta hori ikin yoan beaiza? (Hazp.) . Yende hori ikin beauka musian ai izan? (Hazp.) . Ateatüa dea? (Hazp.) . Inen dutea? (Hazp.) . Eztea hala? (Lek. , Luh.) . Aditu duzüa ze akzident izigarr ia ger tatu den? (Hazparne, EAEL II , 235. etn.). Nik takita? ‘nik dakita?’ (Hazp.) . Eztuna f ini? (Luh.) . Eztuna yin goo? (Luh.).

Hazparneko berriemaileak zioen ikusi ’uk? eta ikusi ’uka? , biak erabiltzen

direla Hazparnen, baina bigarrenak beste indar bat duela. Bonaparteren datuen arabera, Hazparnen eta Lekornen ez ezik Lekuinen, Luhuson, Makean eta Nafarroa Behereko Aiherran ere erabiltzen da (1866: 29). Hego-mendebalerago joz, esango nuke Kanbo inguruan dagoela muga, nire datuen arabera hor eta hegoaldetik muga egiten duen Itsasun bi moldeak erabiltzen direnez gero. Nolanahi ere, nik takita? esamolde gisakoa da (agian honen antzeko gehiago ere izango dira) , eta orokorra da bi eremuetan. 6.5.2. Aurkaritzako perpausetan, bi bal io izan ditzake bainan (& beinan) juntagai luak: ‘baina’ eta ‘baizik’ . Bigarren bal io horrekin galdegai bat ezeztatu eta haren lekuan beste bat baieztatzen denean erabiltzen da. Bigarren juntagaiaren hasieran jartzen da juntagai lua: ez enetako, bainan amarentzat (Lar.) ; ezta gure afera, beinan yabearena (Uzt.) ; ez naski ni bezalakoeki lako, bainan bere g i sakoeki lako (Itsasu, Arizt ia 1982: 122); hori ez zuen errai ten de lako opi la gogoan, bainan bixkotxen gat ik (Hazparne, Dirassar 1995: 52); ez baihiz gehiago haur bat , bainan mutiko gazte bat (Hazp., Dirassar 1995: 103). . . Ibi l i naizen herri guztietan erabiltzen da.

6.5.3. Perpaus hautakarietan bereizi egiten dira edo eta ala (bi eremuetan). Zeharkako nahiz zuzeneko aukera-galderetan gehienbat ala erabi ltzen da:

Zure ai tamekin ta yuai ten tzia ala zure lagunaikin? (Lar.) . Zoin tzen, neska zahárrena ala gaztena? (Hazp.) .

Eztakit Alduden ala Urepe len tzien (Uzt.) . Baina ez da ezinezkoa galderetatik edo zehargalderetatik kanpo

aurkitzea: buüaz harr ia yo ala harr ia buüaz bardin e ldu zen guetako (Lek.).

301

Zenbait kasutan edo besterik ez da erabiltzen, euskara orokorrean bezala: edo beauzu te l e fonatu, edo yoan bear tzia zuhaur (Hazp.) .

6.5.4. Ezezko eta galderazko perpaus osagarrietan, - (e ) la menderagai lua erabiltzen da, eta ez - ( e )nik (bi eremuetan): eztu iduri er i de la (Lar.) ; ez pentsa hain aise zer i t en de la (Uzt.)…

6.5.5. Aditz nagusia uste izan, be ldur izan edo badaiteke bada, mendeko perpaus osagarriak ez du - (e ) la menderagai lua hartzen, - ( e )n baizik (bi eremuetan). Adibide hauek Larresorokoak dira:

Baditake ezten hain gaztea. Eztut uste errai ten den oi . Badut uste eztuen deus onik . Beldur niz semiak berr i tz as ia duin bere doloria .

6.5.6. Markatu gabeak diren perpausetan ‘ba + aditza’ egitura erabiltzen da ibi l i naizen herri guztietan. Ezaugarri honek hedadura zabalagoa du (Ipar Euskal Herri guztian betetzen da). Ba- duena neutroa da: guk hiru xakur bai tuu (Hazp.) . Ba- gabekoa, berriz, markatua, eta esaldiak segidarik ez badu beste zerbaitekin kontrajartzeko erabiltzen da. Esate baterako, goiko esaldia hartuz —hiru xakur di tugu— , izen sintagma hori [hiru xakur ] markatzeko erabil iko l i tzateke, hau da, hiru txakur dituela azpimarratzeko, eta ez, adibidez, hiru katu. Gehienetan esaldiak segida duenean erabil daiteke ba- gabekoa: hiru alaba di tut esposatüak, eta batto esposatzekoa (Hazp.) .

6.5.7. Part izipio soi la aise erabiltzen da erlatiboetan, baina beharbada Hazparne aldean Larresoro aldean baino aiseago: nihauk ai tu ixtor io bat (Hazp.) ; pesta hartaat bi ldu yendiak (Hazp.) ; Bidaxunet ik y in g izona kaskoina zen (Lek.); Makeatik yin yendiak (Luh.) . . .

Bait- bidezko erlat iboak, maiz kausa-azalpenezko kutsua dutenak, bi eremuetan erabiltzen dira: auzoan or koinata bai tut , paales iatua bai ta (Uzt.) ; baduu xakur bat , yaz eosi baikini in (Hazp.) . . .

6.5.8. Zehargalderetan -nez & -netz bukaera erabiltzen da bi eremuetan: eztakit bal io duenetz errai t ia (Hazp); eztakit kasu ortan era(b) i l nezakenez (Hazp.) ; eztakit inak nit i inetz e [hamabi urte] (Lek.) . . .

6.5.9. Kausa perpausetako -e lakoan atzizkia bi eremuetan erabiltzen da: bet i p leñi da sos ik ez dui lakoan (Uzt.) ; ezta apeza de lakoan ge ldi tuko to gabe [nik hari to esan gabe] (Hazp.) ; bearba ezte lakuan aise ateatzen (Hazp.) . . .

6.5.10. (H)a(i )ni tz zenbatzailea izenaren aurretik joaten da gehienetan, baina aukeran dago izena absolutiboan dagoenean (bi eremuetan). Adibide hauek Uztaritzekoak dira: hanitz aldiz, ani tz eri tasun, e tzuten ateatzeko anitz enbeiaik, hanitz tokitat , hanitz inposa. . .

6.5.11. Baldintzazko perpausetako - ( e)n ber egitura bi eremuetan erabiltzen da: hari igual tzako, nik i t en tutan ber kanpoko lanak ‘nik egiten baditut’ (Uzt.) ; iduitzen tzakote ezautzen duten ber zernai i t en al dute la (Uzt.) ; arno xorta

302

baden ber nik edanen dut (Hazp.) ; mutüa ezten ber bearko du zerbi t erran (Hazp.) . . .

6.6. Lexikoa

Sail honetan ez dakart bi eremuetako lexikoaren anal isi zehatzik, aurkezpen moduko bat baizik. Datu aberatsagoak beharko nituzte azterketa sakonagoetan sartzeko, baina nahitaezko ikusten dut lexikoaz zerbait esatea, kontuan izanik Ipar Euskal Herriko lexikoaren berezitasuna. Hasteko, esan behar da Hego Euskal Herriarekiko etena nabarmena dela lexikoaren alorrean, eta erdarek zerikusi handia dute horretan. Erdaren eragina erabakigarritzat jo du, adibidez, Ibon Sarasolak (1997: 8) : “Bigarren mailako aldeak baztertuz gero, bi euskalki ditu gaur egun euskarak: Iparraldekoa bat, frantsesaren eragina nabari duena; bestea, Hegoaldeko euskalkia, errotik espainolaren mende dagoena”.

Ezin da ukatu aztertu dudan hizkeran —Ipar Euskal Herriko beste

edozeinetan bezala, pentsatzen dut— pisu handia duela frantsesaren (eta lehenago gaskoiaren) eragin lexikoak. Frantsesetik mailegatutako hitzek zerrenda luzea osatzen dutela ez da berria, baina azken aldian bada besterik ere: frantsesaren eraginez sortutako berrikeria asko sartu da, eta hori nabarmen-nabarmena da esapideetan eta hitz mailan, nahiz eta hortik kanpo ere badagoen (Larresoroko hizkera deskribatzen dudan atalean zerrendatu ditut erdarakada nabarmenenak). Hiztun arrunta ohartzen da horretaz, eta batek baino gehiagok esan dit bere mintzaira “frantsestua” kausitzen duela.

Lapurdiko hego-ekialdea joera nagusi horren barruan ikusi behar da, eta,

horrenbestez, erkagai ditudan bi eskualdeek item multzo handi bat dute batera: maileguak. Hain zuzen batera dituztelako, ez ditut aipatuko hemen. Horietaz gain badira euskal jatorriko item eta aldaera batzuk, oro har Ipar Euskal Herriko hiztegiari dagozkionak (horiek ere ez ditut aipatuko hemen). Geolinguist ikoki adierazgarriak iruditu zaizkidan aldaerak eta itemak bakarrik aipatuko ditut aurkezpen apal honetan, hau da, Lapurdiko hego-ekialdeko barne isoglosak agerian jartzen dituztenak:

303

IITTEE MMAAKK

Larresoro Hazparne

aári ‘aharia’ aitama & burráso (pl .) aixtúr & axtapur alde aóztu & agorr i l apáiru ‘otordua’ apeiku alki até , bórta atea(tu) ‘atera’ azántz & arróots bakár & bakótx bát to bereala & seg idan eóki da i (b) i l i lau pataka matante & t tántta mertxíka pí t ta ‘pixka’ zato, zauzte

marro & ahári130 aitama (pl . )131 a ixtúr alde & eskualde132 agorri l yantornu & apáiru133 pere iku alki bórta yal i & ateatu (h)arróots134 bakótx 135

báño & bát to abian & behaala &

seg idan dóo ‘dago’ & eóki da erái l i & i (b) í l i136 lau pataka & apotzarka t tántta tuáxa & mertxíka póxi & pí t ta xauri , xauxte

130 Bietan marro da erabiliena. Ahári ez da guztiz arrotza, baina berriemaileak dio kanpotik etorritako artzainek-eta erabiltzen zutela Hazparne bertakoek baino gehiago. 131 Burráso arrotza ote den galdetu nion, eta esan zidan katiximari eta eliz testuei esker ez dela guztiz arrotza, burráso agertzen baita manamendu eta abarretan, baina hazpandarrek aitamak esaten dutela. 132 Errautsa eskualde guzietan bezalakoak ohikoak dira Hazparnen (Larresoron errautsa alde guzietan). 133 Bigarrena oso gutxi erabiltzen da. 134 Hazparnen ez bide da erabiltzen azántz. 135 Esate baterako, lantegi bateko langile bakoitzak lau egun opor izango zituela esateko, bakarrak lau egun jaso nuen Larresoron (Hazparnen bakotxak lau egun). 136 Goizik erailki da bezalakoak ohikoak dira Hazparnen (Larresoron goizik ibilki da).

304

AALLDDAAEERRAAKK

Larresoro Hazparne

ainára ‘enara’ akiaazi ‘nekarazi ’ amorroin ‘amuarraina’ anéia & anáia

arg i zirr ínta ‘egunsentia’ arkára ‘arreske’ armiarmo armório arrapostu & arraposta arróda & erróta asíki & ausíki azántz & arróots aztaborka beinan & bainan bé ino ‘baino’ berdín betérraua ‘erremolatxa’ bez ‘beraz’ ból ta e l tzáur hedói lukáinka ni(n)tzen oino ‘oraino’ uzkái l i xikíroa

ainhéra akitaazi amarrain anéa arg í t t i rr ínt ta arkála a(r)miamau harméru arraposta erróta ausíki (h)arróots hazkaroka ‘oi loa’ bana báno bardín betárraba beaz búl ta intzáur hodéi lukínka ni(n)tzan oóno ixkúl i xikí t ja

305

VII. ONDORIOAK 7.1. Sarrera

Seigarren atala eskaini diot aztertu dudan hizkerak ekialderago dituen herrietakoarekin nolako harremana duen azaltzeari . Baina Larresoroko hizkera Lapurdiko hizkeren artean kokatzeko, uste dut inportantea dela zenbait ezaugarri berezko mendebalerago zenbateraino hedatzen diren ere ikustea. Pentsatu dut onura handia ekarriko l iokeela lanari (batez ere azken ondorioei) aukeratu dudan eremutik ezkerraldera dagoen egoeraren berri ere emango bagenu, handizka bada ere, eskuinaldea bakarrik kontuan hartu beharrean.

Horregatik, nik aztertu dudan eremuarekin mendebalera muga egiten

duten bi herritako datuak erabil i ditut konparaketarako: Arrangoitzekoak eta Senperekoak. Datuok ez ditut neuk zuzenean jaso, EHHA-ren grabazioak izan ditut i turri . Eta oraingoan ere aukera egin beharrean gertatu naiz. Batek galde dezake, adibidez, zergatik ez dudan aukeratu Ainhoa, edo Ahetze edo Arbona edo Basusarri . Jakitun naiz horrelako aukerak edo bazterketak egiteak ekartzen duen arriskuaz. Kontua da lanari mugak jartzea ere behar-beharrezkoa ikusten dudala, eta beraz nolabaiteko hautsi-mautsia egin beharrean gertatu naizela: nire iker-eremuarekin mendebalera muga egiten duten herrietako datuei garrantzia ematea izan da jarri dudan hesia. Funtsean, aurreko atala egiteko izan dudan ir izpide berbera darabilt orain ere (oroit alderaketan Lekuine baztertu dudala) : eremuak finkatu ahal izateko, nire azter-esparruarekin ezker-eskuin muga egiten duten herriak aintzat hartzea. Hori izan da hobetsi dudan ir izpidea; helburua, berriz, ondorioen atal honi ikuspegi zabalxeagoa ematea.

Egia da Ainhoak ere muga egiten duela nire iker-eremukoak diren bi

herrirekin (Zuraiderekin eta Ezpeletarekin), baina hegoaldera egiten du muga, eta gainera inguru horretako datuen eskasa nabarmen arindu da Estibal itz Montoyaren tesiari esker. Montoyaren arabera, ezin da ukatu Ainhoak, Sarak, Zugarramurdik eta Urdazubik duten lotura estua, ez bakarrik giza harremanen aldetik (2002: 12), baita hizkeraren aldetik ere (2002: 274). Lotura hori inondik ere zalantzan jarri gabe, esan nahiko nuke nik ikergai izan dudan eremuarekin ere oso lotura estua duela eta izan duela Ainhoak, eta horrek hizkeran ere izango duela is la . Hau diot batez ere Ezpeletako berriemaileak esandakoak gogoan: kontrabandoa zela eta, ezpeletarrek muga aldera jotzen zuten maiz eta ainhoarrekin harreman estuak izan dira. Ezpeletako merkatura eta ferietara ere usu etortzen ziren ainhoarrak, eta ezkontzaz etorritakoak ere badira, geure berriemailearen emaztea, kasu (22 urtetan).

Hizkerari dagokionez, bai gure berriemaile ezpeletarrak eta bai honen

emazte ainhoarrak uste dute euskara bera mintzo dela bi herrietan, eta “arras guti” aldatzen dela batetik bestera. Diferentzia bakarra -ua / -uia dela esaten zuten (Ainhoan eta Senperen beti f rui tua, salbatua, burua eta Ezpeletan, berriz, f rui tuia, salbatuia, buruia) . Beste diferentziarik ba ote den galdetu nien, eta item lexiko batzuk aipatu zizkidaten: adibidez, Ezpeletan aátxja ‘aratxea’ esaten dute, Senperen, berriz, xaála ‘ txahala’ esaten omen dute; Ezpeletan errebidia ‘errepidea’ dugu; Senperen, berriz, bideerr ia . . .

306

Bestelako alderik ez dagoela zioten, eta bai senpertarrekin eta bai ainhoarrekin “izigarr i aise elgar aitzen” dutela. Gaineratu behar dut Zuraideko bi berriemaileek ere Zuraiden eta Ainhoan euskara bera dela uste dutela. Oso interesgarria l i tzateke Lapurdiko hego-mendebaleko hizkera (bakarra dela esan badaiteke, behintzat) polikiago aztertzea, monografia baten bidez horko ezaugarri markatzai leak zehatz-mehatz definitzea. Baina, esan bezala, hango berri pixka bat gehiago dakigu orain, eta nik lehentasuna eman nahi izan diet ia huts-hutsik gelditzen zaizkigun beste alderdi batzuei .

Senperek ere, aurrez pentsatzekoa denez, harreman estua izan dezake

hizkeraren aldetik Xareta osatzen duten herrietako hizkerarekin, batez ere Sarakoarekin, baina bere eskuinaldera dituen herriekin ere (Uztaritzerekin eta Zuraiderekin) izan behar du nolabaiteko lotura, eta hain zuzen alderdi horretaz Senperetik ekialderakoaz arduratuko naiz ondorioen atal honetan zehar.

Bestalde, hor ditugu Arrangoitzeren auzo herriak: Basusarri iparraldera

eta Arbona eta Ahetze mendebalera. Ziur nago herrion arteko ezaugarri komunak, hizkerari dagozkionak, askoz ere gehiago izango direla aldeak baino. Aldeen kopuruaz eta nolakotasunaz datu zehatzak behar genituzke. Niri dagokidanez, hemen ikusteko geldituko da hauen artean ezaugarri markatzai lerik ba ote dagoen, eta ondorioz hauek guztiak multzo berean sartzekoak ote diren, are gehiago hor ibi l i diren ikertzai le apurren emaitzak eta ir i tziak ikusita: adibidez, Basusarriko datu f idagarriak baditugu, Koldo Artolak zuzenean jasotakoak, elkarrizketa zati bat eta fonologiazko iruzkin bat barne, ohiko adizkiez gainera (Irizar 1997: 458-461). Adizkiei begiratuz gero, ikusten da Basusarriko forma jakin batzuk Arrangoitzeko berberak direla, eta horregatik bi ldu ditu Irizarrek (1997: 451) bi herriok batera. Koldo Artolak egindako elkarrizketan agerian gelditzen da gaskoierak Basusarriko herrian izan duen lekua. Anekdota gisa besterik ez bada ere, hara zer gertatu zitzaion Bourciez-i herri honetan: jakina da bere bi lduma osatzeko Iparraldeko herri guztietako irakasleei testu bera bidal i ziela euskaratzeko. Batzuek ez zuten, nonbait, ongi ulertu zer egin behar zuten testu harekin, kontua da Basusarrikoak behintzat gaskoierara itzul i zuela (Etxeberrigarai 1996: 205).

Bonapartek ere batera sartu zituen Arrangoitze eta Basusarri , baita

hirugarren bat ere: Arbona. Lapurteraren barruan sartu zituen hiru hauek, azpidialekto nahasia edo hybride izendatu zuenaren barruan, eta Arrangoi tzeko hizkera eman zion izena (herri horretakoa ikusten zuen hiruretan hizkerarik esanguratsuena). Berriz ere, hiru herriotako hizkerak elkarren artean konparatzeak zer ekarriko lukeen jakin gabe gelditu beharko dugu mementoan. Uste dut ezina l i tzatekeela horren eremu zabalari behar bezala aurre egitea; gainera, hasian hasi hor daukagu Ahetze ere, Arbona eta Senpere artean, eta behin Arbona sartuz gero ez luke ez hanka ez buru Ahetze kanpoan uzteak. Ez hori bakarrik: Ahetzek, Arbonak-eta kostaldera eramango gintuzkete ezinbestean, eta iruditzen zait hori nire abiaburutik (Lapurdiko hego-ekialdetik) gehiegi aldentzea l i tzatekeela. Beste tesi baterako gaia legoke hor.

307

Ez da zai la antzematea erabakiak hartzeko garaian izan ditudan arazoak ez direla gutxi izan, baina azken batean Lapurdiko hego-ekialdea neukan gogoan azterketa hau abiatzerako, eta gero ere ahalegindu naiz ipar hori ez galtzen, nahiz eta aldameneko eremuen gaineko jakin-mina neurekin izan, eta askotan batek bestea eskatu. Arazo nagusia da ni ibi l i naizen eremua ez dela ibar bakartu bat edo erraz defini tzen den herri bi lgune bat. Errobi ibaiaren bazterrean egotea da duten geografia ezaugarri komun bakarra. Lapurdi laua da, eta berez herrien arteko hizkuntza-harremanak norabide guztietan aztertu beharko l irateke.

7.2. Larresoro – Uztaritze – Milafranga – Jatsu – Haltsu – Kanbo –Itsasu – Ezpeleta – Zuraide: hizkera bat bera?

Bederatzi herrik (Uztaritzeko kantonamenduko lauk, Ezpeletako lauk eta Hiriburuko batek) osatzen dute Bonapartek «variété d’Ustaritz» deitu zuenaren lur eremua. Hain zuzen Uztaritzekoa ikusten zuen Lapurdiko mendebaleko behe-nafarreraren barruan hizkera edo barietate nagusia. Geroztik inor gutxik jarri du zalantzan hizkera honen batasuna, Guiter izango da salbuespen bakarrenetakoa. Izan dira bederatzi herri horietakoren bat zerbaitetan besteetatik bereizten dela esan dutenak, adibidez Henri Gavel . Honek Irizarri idatzitako gutun batean (Irizar 1999: 21) esan zion Ezpeletan aldameneko herrietan ez bezalako ahoskera eta berezitasunak daudela, baina zoritxarrez ez zuen zehaztu zein diren berezitasun horiek. Bestalde, hor dugu Louis Dassance-n ir itzia Milafrangako hizkeraren kokapenaz. Honela zioen 1974ko gutun batean (Ir izar 1999: 369): “Uste dut halere Milafrangan berean berezitasunak badirela: alderdi batean, Beskoitzeko eskuarari buruz, bertzetan gureari [Uztaritzekoari] buruz”.

Horrelako eraginak badira eta agerian jarri behar dira; horixe da atal

honen helburua. Beste hitz batzuekin esanda, atal honetarako datu kontrastiboak bakarrik interesatzen zaizkigu, hizkeren arteko banaketak egiteko bal io duten ezaugarri horiek (Ivić 1962). Horrela ikusiko da hizkera honen homogeneotasuna zenbaterainokoa den, eta bederatzi herrion arteko batasuna hausten duten ezaugarri bereizlerik ba ote dagoen. Nik ikusi ditut ezaugarri markatzai le batzuk eremu honen barruan, ez nuke esango erabat uniformea denik. Hauek dira, atalez atal , ikusi ditudan ezaugarri markatzaile horiek: a) Fonologia

(1) [-u + a] bokal elkarketak bi emaitza nagusi eman ditu bederatzi herriak kontuan hartuta: -uia eta -üa . Lehena da nagusi Larresoron, Uztaritzen, Ezpeletan eta Haltsun, nahiz hauetan ere ez den ezinezkoa zenbaitetan bigarrena aditzea. Dena dela, maiztasunaren aldetik ohikoena -uia da lau herri horietan. Bokal i txia pixka bat palatal izatuago eta epentesir ik gabe ( -üa) ahoskatzen dute gehienetan Zuraideko, Jatsuko eta Kanboko berriemaileek, eta are nabarmenago Itsasukoak. Milafrangan -üia ere aditu izan dut. Baina herri hauetan ere ez da ezinezkoa -uia entzutea. Proba txiki bat egin dut Jatsuko berriemaileari egindako grabazio batekin, eta ordubeteko jardunean hiru bider besterik ez zait atera -uia (neguian,

308

galduiak, gate luia) , gainerakoetan -üa ahoskatu du: sortüa, esposatüa, ge ldi tüa, hedatüa, oartüa, kontse i lüan, okupatüa, obl iatüa, komentüan, ezautüa’ut , enzkri tüa, eskolatüa, xekatüak, mespretxatüak, helburüa, enpleatüa, aingerüa, ordüan. . .

Hirugarren bukaera bat ere entzun daiteke, epentesir ik eta

palatal izaziorik gabea: -ua . Larresorotik hego-mendebalera hasten da, Larresoron bertan pixka bat eta Zuraiden gehixeago. Ainhoa eta Senpere auzo herrietako eragina izan daitekeela ematen du, hauetan -ua erabiltzen baita. Iparralderago, -uia daukagu nagusiki Arrangoitzen: larruia, neguian, ernalduia, buruian, barre tatuia, pastuiak. . .

Beraz, laburki esateko, -uia epentesiduna nagusi den lurraldea (nik

aztertu ditudan herriak bakarrik aintzat hartuta) Arrangoitzek, Uztaritzek, Larresorok, Haltsuk eta Ezpeletak osatzen dute. Bestalde, -uia & -üa bitasuna dago Zuraiden, Jatsun eta Kanbon, eta esango nuke bi ahoskeretan -üa dela maizenik agertzen dena. Itsasun -üa daukagu guztiz gehienetan, eta bokal i txiak beste herrietan baino palatal izatuago iduri du. Palatal izatzearen aldetik markatzekoa da Milafrangako -üia ere. Azkenik, Ainhoan eta Senperen erabiltzen den -ua entzun daiteke Zuraiden eta Larresoron (ez biziki) .

(2) Ue > ui (edo üi) bi lakatzeko joera dago aztertu ditudan bederatzi herrietan, baina Larresoron, Zuraiden eta Ezpeletan ez da ezinezkoa bi lakaerarik gauzatu gabeko formak (alegia, ue dutenak) aditzea. Argigarria da Koldo Artolaren ohar hau, Ezpeletako dautzüit adizkiaren inguruan (Ir izar 1999: 318): “Hasieran dautzuet , dautzue, dautzuegu, dautzuete (eta objetu pluralarekin ere dauzkitzuet , dauzkitzue, dauzkitzuegu, dauzkitzute) , kanpotiko ‘usaia’ dutenak”. Jarraian dakarren beste ohar honetan garbi uzten du zehazki nongo eraginaz ari den: “ - tzuet . . . bukaerek, noski , Senpere-Ainhoatiko eragina erakusten dute; -üi - bukaera hauek, bestalde, ez zaizkit hain garbiak iruditu, -ui - ere bai berdintsu izan l i tezke eta”.

(3) Izan-en, *edin-en eta nor-nork adizkietako ai > i bi lakaera orokorra

da bederatzi herrietan, baina Larresoron eta Zuraiden erabiltzen da -a i - ere, batez ere naiz adizkian, baina tarteka baita beste batzuetan ere: obl iatua naiz (Lar.) ; aitu naiz ‘ar itu naiz’ (Lar.) ; ola usatua naiz (Lar.) ; orroi tzen naiz (Lar.) ; Terexek pixkat be ldur in gai tu (Lar.) ; ze erran zaitut? (Zur.) ; errain tzai tu ‘erranen zaitu’ (Zur.) ; espl ikatuko zaitu (Zur.) . . .

Senperen ez da soi ltzerik gertatzen, eta horren eraginez izango dugu -ai - adizki horietan Zuraiden eta Larresoron. Arrangoitzen biak ditugu: izan-en orainaldiko lehen eta bigarren pertsona singularrean gehienetan -ai- : mintzatzen naiz, bi la ’aki naiz ‘bi la gaki ( joaki) naiz’ , enaiz e l tzen aal , izatu naiz, nun haiz?. . . Eta horiekin batera gai tu (kontse i latu gai tu) , gai tuk. . . Bitasuna dago bigarren pertsonako honetan: part i tu za (zaa ere bai: t rankiloo zaa ‘ trankilago zara (zaude)’) & part i tu zira . Eta gainerako pertsonekin - i - agertzen da gehienik: aitu g ia, hemen tzira. . .

Beraz, eremu uniformea da eskualde honen ekialdea, baina mendebalera (Zuraiden eta are Larresoron) sumatzen da Senpereko eragin zerbait .

309

Bestalde, Uztaritze ( - i -) eta Senpere ( -ai -) artean dago Arrangoitze, eta bitasuna (- i - & -ai -) ikusten dugu hor.

(4) Nor-nork sai leko adizkietako au > u bi lakaerak ez du indar bera eremu honetako herri guztietan: erabat nagusi da Uztaritzen, Milafrangan, Jatsun, Haltsun, Kanbon, Itsasun eta Ezpeletan, baina tarteka -au- entzun daiteke Zuraiden. Berriemaileetako batek barkatuko nauzu esan zidan behin elkarrizketa l ibrean, eta nau, nauzu, naute eta kidekoak ere entzun izan ditut herri horretan. Berriz ere Senpere eta Ainhoa auzo herrietako eragina sumatzen dela uste dut, horietan -au- erabi ltzen baita. Larresoron ere nu eta kidekoak erabat nagusi badira ere, ez da ezinezkoa hiztunen bati nau entzutea. Adibide hauek pertsona berarenak dira, hizketa laxokoak (Senperen bizi den ahizpa bat du): aizpak ez nau sekulan erran nola zen; bear nauzu eman lapina t t ipi bat .

Arrangoitzen nau da nagusi Ir izarren arabera (1997: 481), baita EHHA-

ren arabera ere: adizki iragankorren atalean, nau, nauzu, naute eta abar ematen dizkio Arrangoitzeko berriemaileak inkesta egi leari (Xarles Videgaini), eta honek galdetzen dio ea nute ere erabiltzen duen, ea nute ez den Arrangoitzekoa. Berriemaileak erantzuten dio ezetz, beraiek naute esaten dutela eta nute “barne ortakoa” dela eta “eskualdun garbioo (garbiago)” dela. Alabaina, beste memento batean inkesta egi leak j e suis j eune i tzultzeko eskatzen dionean gazte nuzu & gazte nuk ematen du lehen erantzun gisa berriemaile berak. Beraz, herri honetan Zuraiden eta Larresoron ez bezalako egoera dugu au > u bi lakaerari dagokionez, justu kontrako egoera: Arrangoitzen au da nagusi , baina ez da ezinezkoa berriemailearen ahotik u entzutea. Beraz, Senpererekin egiten du bat Arrangoitzek ezaugarri honetan, baina Uztaritzeren eragina ere sumatzen da zenbaitetan.

(5) Nor-nori sai leko orainaldiko adizkietan -au- & -a i - bitasuna daukagu zazpi herritan (Lar. , Uzt. , Mil . , Ja . , Hal. , Kan., Its .) datiboa lehen pertsona plurala denean: zauku & zaiku. Salbuespenak Ezpeleta eta Zuraide dira, non -a i - nagusitzen den pertsona guztietan, bai objektu singularra dutenetan eta bai plurala dutenetan. Datiboa lehen pertsona singularra denean zaut daukagu Larresoron, Uztaritzen, Jatsun, Haltsun eta Kanbon, eta bitasuna (zaut & zait) Itsasun eta Milafrangan.

Datiboa bigarren pertsona singularra denean, bitasuna (zautzu & zaitzu)

daukagu Larresoron, Uztaritzen, Jatsun, Haltsun eta Itsasun. Forma bakarra (zautzu) da nagusi Milafrangan eta Kanbon, eta, gorago esan bezala, forma bakarra (zai tzu) Ezpeletan eta Zuraiden. Hikako formetan, zauk / zaun & zaik / zain bikoteak erabiltzen dira Larresoron, Uztaritzen, Jatsun eta Haltsun, baina ez dago bitasunik gainerako herrietan: zauk / zaun da nagusi Itsasun, Milafrangan eta Kanbon, eta zaik / zain Ezpeletan eta Zuraiden. Azkenik, datiboa bigarren pertsona plurala denean orokorra da -au- (Ezpeletan eta Zuraiden izan ezik) , aldaera desberdinetan: zautzui (Lar. , Uzt. , Ja. , Hal . , Its. ) , zautzüi( te ) & zauzi i (Mil . ) , zautzi i (Kan.) .

Objektu plurala denean, berriz, Itsasun eta Kanbon bakarrik aurkitzen

dugu -au- soi la pertsona gehienekin (zauzkitzu ‘zaizkizu’, zauzku ‘zaizkigu’,

310

zauzkitzüi (Its .) / zauzkitzi i (Kan.) ‘zaizkizue’); gainerako herrietan forma biak ( -au- & -ai -) edo -ai - soi la erabiltzen dira.

Beraz, herri gehienetan da ezaguna -au- erroa, askotan -ai -rekin batera,

eta maiztasun handiagoz agertzen da -au- soi la Itsasun eta Kanbon. Eremu honen mendebalean, Arrangoitzen (EHHA , 16a zinta) eta Senperen (Irizar 1997: 90), erabat nagusi da -ai - , datiboko pertsona guztiekin eta objektu singularrarekin nahiz pluralarekin. Berriz ere horko eragina izango da Zuraiden eta Ezpeletan, -a i - erabiltzen baita pertsona guztiekin.

Laburbilduz, alde batetik markatu behar da ezaugarri honi dagokionez

egoera aski antzekoa dagoela eremu honen ekialdean (Ezpeleta eta Zuraide salbuespenak bait ira) , eta, bestetik, isoglosa nabarmena daukagula Milafranga-Uztaritze-Larresoro-Itsasu lerroaren eta honen mendebalean dauden herrien artean ( -a i - da forma bakarra Ezpeletan, Zuraiden, Senperen eta Arrangoitzen, beraz nire iker-eremuko hego-mendebalari dagozkion herriek bat egiten dute ezkerraldera dituztenekin, alegia Senpererekin eta Arrangoitzerekin). b) Morfologia

(6) Datibo pluraleko morfema nagusia - er i da eremu honetako herri gehienetan, eta apenas entzuten den ekialderago ohikoa den -er . Itsasu da salbuespena: herri honetan oso arrunta da - er , berriemaileak hitzetik hortzera erabi ltzen du: enfermiertser , g izoner, ai ta-ama zener . . .

Mendebalerago, - er i da nagusi Arrangoitzen, baina horrekin batera bada

- e i ere. Dena dela, badirudi - er ez zaiola ezezagun EHHA-ko berriemaileari: lekukoak ez zuen eman lehen erantzun gisa, baina inkesta egi leak - er erabi ltzen den galdetu zionean baietz erantzun zion, oi larrer , id ier eta antzekoak ere zi legi direla. Uste dut kontu handia izan behar dela horrelako erantzunekin, zeren geroztik behin ere ez du esaten - er , ez galderei erantzuterakoan eta ez elkarrizketa l ibrean, beti erabiltzen ditu - er i eta -e i . Senperen, berriz, honela i tzul i zuen lekukoak ne dis r ien à mes f i l l e s : ez f i txik erran ene a laber i . Inkesta egi leak galdetu zion ea ez duen esaten ene alaber edo ene alabei eta lekukoak ezetz, horiek ez direla Senperekoak.

(7) Genitibo singularrean eremu osoan aurki daiteke bi lakaerarik gauzatu

gabeko morfema, -aren , baina elkarrizketa l ibre eta artarik gabekoetan bi lakaera gertatzea da ohikoena (gauza bera genitiboaren eratorrietan eta geroaldiko morfeman ere). Emaitza desberdina daukagu, ordea, bederatzi herrietan: -a in da nagusi Larresoron, Itsasun, Ezpeletan eta Zuraiden. Gainerako herrietan (Uztaritzen, Milafrangan, Jatsun eta Haltsun) -aan da nagusi , eta Kanbon biak entzun ditut, haurraakin, menanžitaakin ‘meningitisarekin’ baina haurrainganat , yoain ‘ joanen’, edain ‘edanen’ . . .

Beraz, Larresorotik iparraldera dauden herrietan -aan da morfema

nagusia eta Larresoron nahiz honen hegoaldera dauden herrietan -ain , salbu Kanbon, hor biak erabiltzen bait ira.

Mendebalerago, Arrangoitzen, EHHA-ko berriemailearen erantzunen

arabera, -aren da gehien agertzen dena: ene alabaren arropak, idiaren indarra,

311

gatuiaren aztaparra, goanen ote da ‘ joanen ote da’ , astoarekin, lurraren gainean. . . Hala ere, bi lakaera gauzatzen da batzuetan, eta orduan -a in (ogiain erdia) nahiz -an (ogian erosterat) izan daiteke emaitza. Senperen, -a in erabiltzen du lekukoak: ene alabain arropak, errain duu ‘erranen dugu’ . . .

(8) Nor-nori-nork orainaldiko adizkietan -zki- da pluralgi lea eremu honetako bederatzi herrietan, baina Milafrangan honetaz gain - i - pluralgi lea ere badago: dauzkit & dait ‘dizkit ’ , dauzkitet & daite t ‘dizkidate’ , daizkitzu & daitzu ‘dizkizu’ eta batzuetan - i -dun forma besterik ez da erabiltzen: daitatzu ‘dizkidazu’ , daitak ‘dizkidak’ , daitan ‘dizkidan’, daite t ‘dizkidate’ , daitzut ‘dizkizut’ , daitzuu ‘dizkizugu’, daitzute ‘dizkizute’ . . .

Uste dut honetan ipar-ekialdera dituen herrien eragina izan duela

Milafrangak, Ir izarren (1999: 240) ohar honen arabera: “dait , que con el s ignif icado de objeto directo en plural , parecía general en t iempo de Bonaparte, quien la anotó en los pueblos extremos de la variedad, Briscous y St. Pierre d’Irube, es forma de plural común también en Urcuit, Arberoue y Mendionde”.

Nor-nori sai leko adizki batzuetan ere erabiltzen da - i - pluralgi lea,

orainaldian nahiz iraganean: zai t (zaizkit & zazkit ere bai) ‘zaizkit ’ , zaitzu ‘zaizkizu’ , zaitzüi( te ) ‘zaizkizue’ , zai(n)tan ‘zitzaizkidan’, zai(n)tzun ‘z itzaizkizun’, zai(n)tzüiten ‘z itzaizkizuen’.

(9) Nor-nori-nork sai leko eta tr inkoen alokutiboetako hirugarren

pertsonetan z- daukagu bederatzi herrietan, baina Itsasun honetaz gain d- ere erabiltzen da: diok, dakok & ziok, zakok ‘ziok’ ; diotek, dakoie & ziotek, zakoie ‘ziotek’ ; diaukak & zaukak ‘zeukak’ ; dakiat & zakiat ‘zekiat’ ; dai lak & zai lak ‘zebi lek’ . . .

Bitxia da Itsasuko d- hau, inguruko herri guztietan z- baitago, baita

Luhuson, Makean eta Lekornen ere (eremuaren mendebalean ere bai , Arrangoitzen eta Senperen). Lapurdin izan bada d- , baina Aturrialdean, Mugerren eta Hiriburun ez beste herrietan (Zuazo 1999: 267). Bitasuna daukan hurbileneko herria Bidarrai da, Nafarroa Beherean (Irizar 1999: 212).

(10) Nor-nori-nork sai leko adizkietan, datiboa hirugarren pertsonakoa

denean ( ‘hari ’ eta ‘haiei ’ ) , bi aditz erro erabiltzen dira bederatzi herrietan: * - i - eta *eradun . Diferentzia maiztasunean dago: Larresoron, Uztaritzen, Jatsun, Haltsun, Ezpeletan eta Zuraiden ohikoagoa da * - i - *eradun baino; Milafrangan, Kanbon eta Itsasun, berriz, bien arteko lehia dago.

Kanbo eta Itsasu eremuaren hego-ekialdean daude eta ezaugarri honetan

Hazparne-Makea-Luhuso-Lekorne aldeko eragina sumatzen da, alderdi horretan *eradun erabiltzen baita erabat. Eragin hori ez da oso aspaldikoa izango, hemeretzigarren mendearen erdialdean dio moduko adizkiak besterik ez baitziren erabiltzen hiru herri horietan, Bonaparteren arabera (Irizar 1999: 235).

Mendebalerago, Arrangoitzen (Irizar 1997: 467) eta Senperen (Irizar

1997: 92), * - i - da aukera bakarra, bai orain eta bai Bonaparteren garaian.

312

(11) Nor-nori-nork sai leko adizkiak erabil i beharrean nor-nork-ekoak

erabiltzeari “la faute de nau” deitu zion Bonapartek, eta Lapurdiko herri hauetan aurkitu zuen: Donibane Lohizuneko barietatean, Ainhoan, Saran, Ahetzen, Senperen, Basusarrin eta Arrangoitzen. Lapurditik kanpo, berriz, Zugarramurdin, Urdazubin eta Hondarribian (Irizar 1997: 17).

EHHA-ren grabazioetan oso maiz erabil tzen du Arrangoitzeko lekukoak.

Hona hemen adibide batzuk:

Sobera kest ione pausatzen nautzu. Enauzu oi s inetsaaziko. Ze erran hau ai tak? Nok saldu hau bei or i? Nok erran zai tu gezur or i? Saldu hint in ( ‘hinduen’) behi zaar bat . Igor nezazu ‘ iezadazu’. Saldu nauzu arrain uste l or i .

Azken adibide horren gainean inkesta egi leak (Xarles Videgainek) galdetu

zion lekukoari ea saldu dautazu ere esan l i tekeen, eta erantzuna baiezkoa izan zen, saldu dautazu, saldu daiat eta kidekoak ere erabiltzen direla (16a zinta) .

Senperen ere, bai Ir izarren (1997: 92) eta bai EHHA-ren datuen arabera,

oso arrunta da gertakari hau, datiboa hirugarren pertsona ez beste guztiekin.

Nik aztertu ditudan bederatzi herrietan, ez dago arrastorik eremuaren

ekialde osoan, ezta iparraldean ere, baina Larresoron eta Ezpeletan aditu izan dut, eta oraindik indar handiagoa du Zuraiden. Auzo herrien eraginagatik izango dela uste dut, Ainhoan eta Senperen indartsua baita gertakari hau. Hona hemen adibide batzuk:

Emanen tzai tut (Lar.) . Aizpak ez nau sekulan erran nola zen (Lar.) . Eakutsiko zi tut seg idan (Lar.) . Bear nauzu eman lapina t t ip i bat (Lar.) . Ze erran zaitut? (Zur.) . Espl ikatuko zai tu (Zur.) . Lagun batek bidal i nau le tra bat (Zur.) . Ezpeletan, datzut eta dautzut-ekin batera zaitut ‘dizut’ ere bildu zuen

Koldo Artolak, eta honako ohar hau egin zuen (Ir izar 1999: 315): “Ainhoa auzo-herrit iko eragina erakusten duen zaitut hori aditu ondoren, galdetu nion: e ta dautzut? , eta berak orduan baietz, eta hura baino gehiago aditzen dela gainera”. c) Joskera

(12) Pentsatzekoa zenez, eremuak finkatzeko garaian joskera ez da horren emankor gertatu. Oker ez banago, ezaugarri markatzai le bakarra

313

bai/ez motako galde perpausetako -a partikula da, gainera morfologiaren atalean ere ongi kabituko l i tzatekeena. Alderaketako 6.5.1. puntuan ikusi bezala, bederatzi herriotat ik zazpik eremu uniformea osatzen dute ezaugarri honi dagokionez: galde perpaus arruntetan ez da -a-r ik erabiltzen Larresoron, Uztaritzen, Milafrangan, Jatsun, Haltsun, Zuraiden eta Ezpeletan, nik takita? eta horrelako esamolde fosi ldu batzuez beste. Salbuespenak dira Kanbo eta batez ere Itsasu. Azken honek ekialdera duen eskualdearekin bat egiten du nabarmen (berriemaileak aise erabi ltzen du).

Bonaparteren (1866: 29) datuen arabera, berriz, bederatzi herriak bat

datoz -a-ren faltan, eta isoglosa garbia zegoen eremu honen eta Hazparne aldearen artean (Nafarroa Behereko Aiherra barne). Hor dugu hemeretzigarren mendeko lekukotasuna. Gaur egun eskuinera dituen herriekin batera sartu beharko genuke Itsasu (eta agian Kanbo) ezaugarri honi dagokionez. 7.3. Larresoroko hizkera / Hazparnekoa: bi hizkera? 7.3.1. Sarrera

Gorago (hitzaurrean eta seigarren atalean) esan dut Bonaparteren arabera bost herrik osatzen dutela berak «Lekorneko hizkera» izendatu zuenaren lur eremua: Hazparnek, Lekornek, Makeak, Luhusok eta Lekuinek. Hori hala da bere laugarren sai lkapena aintzat hartzen badugu, baina horren aurreko sai lkapenean, hirugarrenean (1866: 29), seigarren bat ere sartu zuen hizkera horren barruan: Aiherra. Aiherrako hizkera egiazki Hazparnekoarekin batera sai lkatu beharrekoa dela frogatuko bal itz, agerian geldituko l i tzateke beste askotan erakutsi izan dena: muga administratiboak ez duela zertan bat etorri hizkuntzazko mugekin, Aiherra Nafarroa Behereari baitagokio.

Dena dela, jakina da aihertarrek harreman estuak izan dituztela

hazpandarrekin: Hazparneko merkatura aihertar asko etortzen zen, Hazparneko ate l eria edo lantegietan ere aihertar asko zebilen lanean (zapatagintza asko izan da Hazparnen), eta ez da ahaztu behar Aiherrako zati bat el izaz ez dela Aiherrari lotua, Lekorneko Gerezietari baizik. Emile Larreren hitzok ere (hamaika urte eman zituen Aiherran erretore) bat datoz diogunarekin:

Hitz hor iek137, a iher tar baten lumat ik b iz i -b iz ia hartur ik , e rakusten d igute nolakoa den Aiherrako euskara . Baxenabartarra , ha lako hazpandar kolore batek in: enea , d i in , z i en , z iuz t e t , g in i i n138 e ta holako formek erakusten duten beza la . Aiherra-Hazparneko berez i tasun bat ere asko kasutan a le t raren e b i l akatzea : hemen ez da ahozkatzen da izkot , za i t , za izku, ga i tza , a r tza ina , a r ra ina . . . ba ina de izko t , z e i t , z e izku, g e i tza , a r tz e ina , a r r e ina . . . Berd in ere a ihertarrak ez du erranen h i l z i tza ikun edo z i tza i gun ba ina h i l zaukun . Ez eta ere g e r ta tu za i t ba ina g e r ta tu dau t : e g in dau t erra ten den beza la (1980: 68) .

137 Belokeko fraide aihertar batek, Rafael Muskarditzek, 1902 eta 1940 bitartean familiari idatzi zizkion gutunez ari da. 138 Letra etzana nirea da.

314

Kontua da Aiherrak ez duela muga egiten nire iker-eremuko inongo herrirekin, eta beraz ez duela betetzen hasieran jarri dugun baldintza nagusia, baina, besterik ezean, ohar hauen bitartez agerian gelditzea nahi nuke nire iker-eremutik kanpo utzi behar izan ditudan herrietako hizkeren interesa. Alderdi horretatik interesgarri izango diren susmoa dut Lekuine, Bidarrai , Heleta eta abar. Konturatzen naiz hurbil dauden hizkera batzuk baztertu beharrak lanari dakarkion kalteaz, baina behar-beharrezkoa ikusten dut iker-eremuari hesolak jartzea.

Konturatzen naiz seigarren atalekoa ez dela azterketa sakona, soi l ik

eremuak finkatzeko beharrezko diren ezaugarrien hedadura f inkatzeko saioa, baina uste dut egoki dela ondorioen atal honetarako. Seigarren ataleko emaitzen arabera antolatu dut jarraian datorren 7.3.2. azpiatala, bi eremuen arteko ezaugarri kontrast iboak agerian jartzen dituena. 7.3.2. Bi eremuen arteko ezaugarri markatzaileak

Atal honetan ezarri ditut eremu honen (Hazparne aldearen) eta nik aztergai izan dudanaren (Larresoro aldearen) arteko ezaugarri markatzai leak, edo, bestela esanda, kontrastea erakusten dutenak. Ezaugarriak hiru taulatan antolatu ditut, argiago adierazte aldera: a) fonologia, b) morfosintaxia eta c) lexikoa.

Egin kontu azpiatal honetan biltzen diren ezaugarri guztiak direla

bakoitzak berezko dituenak, baina hauetatik oso gutxi dira hizkera bakoitzaren esklusiboak (beste hizkeraren batean aurkitzen ez ditugunak). a) Fonologia

[u + a] e lkar tzean -u ia epentes iduna daukagu Larresoron, Haltsun, Uztar i tzen,

Ezpe letan e ta Kanbon. Zura idek mendebalera d i tuen herr iek in bat eg i ten du, e ta -ua bukaera erabi l tzen da han, s i laba bakarrekoetan izan ezik . I tsasuk, berr iz , Hazparne a ldearek in eg i ten du bat : -üa e rab i l tzen da Itsasun, Hazparnen eta Lekornen, e ta tar teko -ü ia Mi lafrangan.

[u + i] ingurunean (ue > u i b i l akatuz) , u hor i pa lata l iza tzen da , ba ina emaitza desberdinak d i tugu eremu batean eta bestean: Uztar i tzen u i & ü i e ta Hazparnen i i .

ie h ia toa ez da as imi la tzen Larresoro a ldean; Hazparne a ldean, berr iz , s i s temat ikoa da i e > i i .

o > u Hazparne a ldean indar handiagoa du sudurkar i aurreko o > u ix teak. ai d iptongoaren emai tza desberdinak d i tugu bi eremuetan: Uztar i tzen-eta e i

daukagu ; Hazparnen-eta i monoptongatua ere erabi l tzen da e i horretaz ga in . au / ai Nor-nor i sa i leko -au - erroa (orok . -a i - ) e rabi l tzen da b i eremuetan, ba ina

dat iboa b igarren per tsona denean -au - & -a i - d i tugu Larresoro a ldean. Hazparne a ldean, berr iz , -au - bester ik ez dut aurk i tu .

/h/ Hazparne a ldean hi tz gehiagotan ahoskatzen da .

315

b) Morfosintaxia -er Dat ibo p lura leko - e r askoz ere maizago ager tzen da Hazparne a ldean

Larresoro a ldean ba ino (sa lbu It sasun; hemen oso arrunta da) . Larresoron-eta - e r i da usuen ager tzen dena.

soz. Sozia t ibo s ingu larreko a tz izk iar i beg ira ez da uniformea Larresoro a ldea : -a ik in & -a ik i l an (b igarrena gutx iago) d i tugu Larresoron, Zura iden, Ezpeletan eta I tsasun. Uztar i tzen, berr iz , Hazparnen eta Lekornen erabi l tzen d iren a tz izk iak d i tugu: -aakin & -aaki lan . P lura lean atz izk i bera dugu herr i guzt ie tan.

erak. Erakus le p lura le tan, hok e ta hek d i tugu Hazparne a ldean. Larresoron ez da erabi l tzen hok , ba iz ik e ta (h )auk e ta (h )au ( i ) ek ( lehena absolut ibokoa eta b igarrena ergat ibokoa) . Hazparne a ldean ez dago absolut ibo/ergat ibo bere izketar ik .

izord. Pertsona izenorda in indartuetan, b i sa i l e rabi l tzen d ira Uztar i tze a ldean (neon i modukoena eta nihaur modukoena) . Hazparnen, berr iz , b igarren sa i lekoak bakarr ik erabi l tzen d i ra .

ukan Larresoro a ldean ad i tz nagus i modura bakarr ik erabi l tzen da ukan ; Hazparne a ldean (eta Mi lafrangan) ad i tz per i f ras ietan ere erabi l tzen da , izan -en lekuan.

xuketa Larresoro a lde osoa xukar ik gabeko lurra ldea da . Hazparnen haurrekiko h izkeran erabi l tzen da , e ta emakumeekikoan (aspa ld iko ezaguna ba ld in bada) . Lekuinen, Lekornen eta Makean ere erabi l tzen da xuka (azken b i herr iotan ia emakumeen artean bakarr ik) . Luhuson ez da erabi l tzen.

z- / d- Nor-nor i ora ina ld ian z - dugu Larresoro a ldean; Hazparne a ldean, berr iz , d - . au / ai Nor-nor i adizk ie tako -au - & -a i - erroak erabi l tzen d i ra Larresoro a ldean

(ad izk ien arabera) . Hazparne a ldean -au - da aukera bakarra . *eradun Nor-nor i -nork sa i lean * e radun & *- i - erroak erabi l tzen d ira Larresoro a ldean,

dat iboa h irugarren pertsona denean. Hazparne a ldean * e radun da aukera bakarra .

zki / zk Nor-nor i -nork e ta nor-nor i sa i leko p lura lg i leak -zki - & -zk - d ira Larresoro a ldean (bigarren hor i dat iboa h irugarren per tsona denean) . Hazparnen hor ie taz ga in - i - ere bada (ba i ta Mi lafrangan ere) .

-a? Galderetako -a part ikula ez da erabi l tzen Uztar i tze a ldean (Kanbon eta I tsasun izan ez ik) . I tsasut ik ek ia ldera ar runta da .

c) Lexikoa

Item lexikal eta aldaera batzuek bereizi egiten dituzte Larresoroko eta Hazparneko hizkerak (6.6. puntuko tauletan eman ditut), baina oso gutxi dira ondoko hizkeraren batean ere erabiltzen ez direnak.

Hiztegiari begira aztertu gabe gelditzen da Hazparneko eskualdea zenbateraino den homogeneoa. Adibidez, Luhusoko berriemaileak azaldu zidan berak hitzetatik ez duela ezagutuko norbait makearra dela. Hiztegi berbera eta hizkera bera dutela ohartarazi zidan. Bigarren mailako aldeak izango dira, baina badira hainbat gertakari bi herrien arteko lotura estua agerian uzten dutenak, eta honek berdin bal io du gainerako ataletarako ere (fonologia, morfologia. . . ) : Luhusoko herriko etxean esan zidaten ezkontzek aspalditik lotu dituztela bi herriak (ezkontide bat Makeakoa eta bestea Luhusokoa duten famil ia asko omen dago). Kontuan izan behar da Luhusoko “karrikatik” Makea hasten deneko mugara 200 metro besterik ez dagoela (herriko kaskora bi ki lometro). Bidarraitar bat, berriz, berehala ezagutuko omen luke (- ia bukaera aipatu zidan ezaugarri markatzai le gisa),

316

baita itsasuar bat ere (zertan ezagutuko lukeen galdetu nionean -ui - bokal elkartea aipatu zidan; Luh. - i i-) .

Maritxu Etxeberrigarairen139 ir i tzia ere bat dator Luhusoko

berriemailearenarekin: bere ustez, Luhusoko hizkera Hazparne aldekoarekin lotu behar da, bereziki Makeakoarekin eta Lekornekoarekin. Gauzak hala zergatik diren azaltzen ere saiatzen da Etxeberrigarai , eta hurbiltasunaz gain arrazoi geografiko bat ematen du. Honela dio:

Zergat ik hor i? Uste dugu Itsasuko ur-b idea ez ze lakotz t rebesatzeko errexa eta i ragangarr ia urte guzian. Beraz , Luhusoko jendeak bortxatuak z i ren mintza i rat ik Makea eta bere i tzu l ie tako herr ier i urb i l tzea (s ic ) (1996: 209) .

Segur aski ez da izango arrazoi bakarra, baina horrelako datu

historikoak-eta oso interesgarriak eta lagungarriak dira oraingo egoera hobeto ulertzeko. Luhuson galdetu nuen ibaiaren kontu honen inguruan, eta badirudi mende hasieran-eta benetan zai la zegoela zeharkatzea. “Kableaz” ere hitz egin zidaten: zubiak-eta egin arte bizpahiru lagun behar omen ziren kabletik t iraka norbaitek ibaia gurutzatuko bazuen. Bestalde, aipatu ditugu ezkontzak, eta ezin ahantzizkoak dira merkatuak: erdibidean izaki , aste batean Ezpeletakora joaten zen Luhusoko jendea eta hurrengoan Hazparnekora.

Ikusten denez, Luhuso eta Makea nahiko bateratsu agertzen dira, baina

eskualde honetan herri gehiago ere bada. Hazparnek, adibidez, hainbat auzo ditu, eta seguru badirela aldeak auzo batetik bestera. Nik ez dut horrelako azterketarik egin eskualde honetan, baina, handizka bada ere, Hazparne abiaburu hartu dut, eta ezaugarri markatzai le larrienak erakutsi nahi izan ditut. Azterketa xeheagoa (monografia oso bat) egin beharko l i tzateke eskualde osoan zenbateraino den uniformea ikusteko. Ziur Bonapartek 1866an erakutsi zuena baino egoera konplexuagoa agertuko l itzatekeela bost herri horietan.

7.4. Azken ondorioak

Orain artekoak ikusita, hauexek dauzkat esateko: Alderdi geolinguist ikoa —Larresoroko euskara Lapurdikoaren barruan—

aztertzean, ikuspegi osoagoa ematen lagundu dit seigarren atalean egindako alderaketak. Hor erakutsi dudanez, Larresoroko euskara Uztaritzeko euskara bera da, eta ez da erraza herri batetik bestera desberdintasunik aurkitzea (Lar. -ain / Uzt. -aan izango da bakarrenetakoa). Bi herri horiekin batera ezarri izan den hizkuntza eremua osorik hartuz gero —Bonapartek Uztari tzeko hizkera izendatu zuena— hau da ikusten duguna: hizkuntza ezaugarriak oro har hartuta nahiko eremu homogeneoa dela. Datuek erakusten dute ezaugarri gehienetan bat datozela Larresoro, Uztaritze, Jatsu, Haltsu, Ezpeleta eta Kanbo.

139 Ekaina-k argitaratutako Louhossoa liburuan (1996) bere herriko hizkeraren gaineko kapitulu interesgarri bat idatzi zuen, “Mintzaira-jakintza, hitz-etorkia” izenekoa.

317

Baina orain arteko Euskal Dialektologian Larresororekin batera ipini izan den hizkuntza eremua hedatuagoa da, eta aipatu ditugun herriez gain Itsasu, Milafranga eta Zuraide ere hartzen ditu. Betiere nire datuen arabera, eremu horren periferian gelditzen diren hiru herriak —Itsasu hego-ekialdean (ekialdera Hazparnerekin egiten du muga), Milafranga iparraldean eta Zuraide hego-mendebalean (Senpererekin eta Ainhoarekin egiten du muga)— ezaugarri batzuetan urrundu egiten dira multzo horretatik. Ezaugarri bakan batzuetan besterik ez bada ere, Itsasu eta Milafranga140 eskuin aldera hurbiltzen direla ematen du (u-ren palatal izatzean, datibo pluraleko -er atzizkian, galderetako -a partikulan eta - i- pluralgi lean, kasu). Hala-hala, ezaugarri batzuetan ezkerraldera jotzen du Zuraidek, Senpere-Ainhoa eta batzuetan Arrangoitzerekin bat eginez, adibidez zenbait ezaugarri fonologikotan (esate baterako, u + a → ua bi lakaeran) nahiz morfologikotan (adibidez, «itsasaldeko solezismoa» esan izan zaion horretan).

Larresorotik ekialdera, ez da jauzi nabarmenik sumatzen Kanbo-Itsasu

ingururaino; hortik eskuinaldera hasten da jauzia, Hazparneko eskualdean, jauzi mailakatua nolanahi ere. Eskualde horretatik Hazparneko, Lekorneko eta Luhusoko berri besterik jaso ez dudanez (Makearako EHHA erabil i dut) , ezin esan eremu hori (dialektologia tradizionalean Hazparne, Lekorne, Luhuso, Makea eta Lekuine herriez osatua) osoki homogeneoa den edo ez. Nik esan dezakedana da oro har hizkera bera dela Lekornen, Makean, Hazparnen eta Luhuson erabiltzen dena, adizki batzuk gorabehera. Hain zuzen, adizkien morfologiaren arabera sai lkatu du Irizarrek eremu horretako hizkera, eta, bigarren mailako desberdintasunak alde batera utzita, eremu uniformetzat jo du, salbuespen batekin: Lekuine. Koldo Artolak jasotako datuen arabera, xukarik gabeko lurraldea osatzen dute Luhusok, Lekornek eta Makeak (azken bi herri horietan ia emakumeen artean bakarrik erabiltzen omen da); Lekuinen, berriz, xuka mintzatzen da, eta Irizarrek hobeto ikusten du ekialdeko behe-nafarreraren barruan (1999: 423).

Beharbada, horrelako ezaugarri batzuen arabera multzo horretatik kanpo

utzi behar l i tzateke beste herriren bat ere, edo agian ez. Esan bezala, ez daukat nahikoa datu eremu honen uniformetasuna —edo uniformetasun falta— ziurtatzeko. Bosgarren atalekoa bezalako deskribapena egin beharko l i tzateke horretarako. Dena dela, hiztunen ir i tziz bada Hazparneko hizkera esan diezaiokegun zerbait , eta uste horretakoa naiz ni ere. Gauza bera esan behar dut Larresoro-Uztaritze-Jatsu-Haltsu-Kanbo-Ezpeleta multzoaz. “Horko” hizkera bat bada, datuek horixe erakutsi dute, eta hiztunen kontzientzian ere hala da.

Bi eremuetako hizkerak kontuan hartuta, askoz ere gehiago dira batzen

dituzten ezaugarriak bereizten dituztenak baino. Hiztunak beraiek ohartzen dira horretaz. Hasiera-hasieratik entzun izan diet larresoroarrei , uztariztarrei eta abarrei eskuinetik Hazparne aldean hasten dela beraien hizkerarekiko diferentzia. Ezker aldetik Sara eta Senpere aldea aipatzen dute maizen. Nik ez dakit Sarako berri , baina ziur nago hango euskararekin 140 Milafrangak iparraldera dituen herrietako eragina izan dezakeela ere aipatu dugu zenbait ezaugarri jakinetan, adibidez -i- pluralgilearen erabileran nahiz hango auzo bateko zuketa alokutiboan.

318

ere gehiago direla batzen dituzten ezaugarriak bereizten dituztenak baino. Horrek ez du kentzen hango hizkerak nahikoa ezaugarri markatzai le izatea (gutxi izanik ere) bertako hizkera bat badela baieztatzeko. Baina Sara ez da nire iker-eremukoa eta ezin esan.

Ohartzen naiz Bonapartek proposatu zuen dialekto banaketan bloke

absolutuak bal ira bezala hartuta daudela euskalkiak, azpieuskalkiak eta hizkerak, eta ikusi dugu hizkuntza ezaugarrien etenak ez direla beti absolutuak, isoglosak gehienetan hori baino modu konplexuagoan daudelako antolatuta. Horren aurrean errazenera jo genezakeen, dialektoek muga zehatzik gabeko cont inuum mailakatua osatzen dutela argudiatuz, baina nik neuk ez dut uste dialektoak (eta hauen barruko azpidialektoak, hizkerak eta abar) ukatzeak inongo onurarik ekarriko lukeenik gauzak argitze bidean. Alderdi horretatik guztiz bat nator Mitxelenaren ideia honekin:

Lo que los pr imeros autores de encuestas sobre e l terreno rompieron fue la idea , de l a que Bonapar te part ic ipaba plenamente , de que en un dominio determinado se puede proceder a separar y a agrupar d ia lectos , subdia lectos y var iedades . ( . . . ) Ahora b ien, s i no hay d ia lectos es t r ic tamente d iferenciados y , sobre todo, no hay fronteras d ia lecta les marcadas , s í hay i sog losas que , a pesar de todos los fenómenos de pol imorf ismo, enc ierran áreas y las separan de otras (1976: 318-319) .

Muga markaturik, jauzi ikaragarrir ik gabeko lurraldea da aukeratu

dudana; Chambers eta Trudgil lek (1980: 165) bereizten zituzten «trantsizio bortitz» eta «trantsizio gradual» haietan bigarrenean sartu beharrekoa, dudarik gabe. Baina, hala ere, lehen esandakoaren i ldotik, uste dut Uztaritzeko hizkera, edo, nahiago bada, Larresoro-Uztaritze-Jatsu-Haltsu-Kanbo-Itsasu-Ezpeleta-Zuraide-Milafranga alderdian egiten dena, badela, baina ez duela nahikoa autonomia euskalki beregaintzat hartzeko. Izan ere, apenas daukan tasun espezif ikorik, hau da, aldameneko hizkeraren batean aurkitzen ez dugunik. Oker ez banago, ue > ui bi lakatzea da bere-berea duen eta hedatu ez den ezaugarri bakarra. Beraz, zentzuzkoago ematen du esatea Uztaritzekoa-eta gehiago dela hizkera multzo bat hizkera hutsa baino. Zeren baitako hizkera multzoa den zehaztean dago, ordea, koska: lapurterarena? Behe-nafarrerarena? Nafar- lapurtera esan zaion horrena?

Lafittek nolabaiteko estatusa eman zion Uztaritzeko euskalkiar i , ohar

honetatik atera daitekeenez (1964: 147):

La v ie i l le cap ita le du Labourd a jusqu’ ic i f idè lement conservé l ’eskuara , même s i sa pos i t ion sur les bords de la Nive lu i a va lu de le “navarr iser” quelque peu, sauf au quart ie r d ’Arraunx où le labourd in cont inenta l t ient bon.

Une étude poussée du dia lecte d ’Ustar i tz en révé lera i t des par t icu lar i tés

cur ieuses , touchant la prononcia t ion, le ton de la phrase , les métathèses , e t une fou le de formes et d ’express ions loca les .

Luhusoko semea zen Lafitte, urte askoan Uztaritzen egona, beraz

harreman estua zeukan aztergai izan dudan lurraldearekin, eta, zer esanik

319

ez, bertako euskalkiarekin (ama Lapurdiko Jatsukoa zuen). Aipu horretan nafarrera eta lapurtera bi gauza direla ematen du aditzera, Arruntza auzoan “labourdin continental” delako horri eutsi zaiola esaten du eta. Nik ezagutu ditudan uztariztar guztiei galdetu diet Arruntzan bestela mintzo ote diren (ez dut arrunztarrik ezagutu), eta ezetz erantzun didate denek. Beharbada izango da Arrangoitzeko euskararen eragina auzo horretan (Arrangoitzerekin egiten du muga mendebalera) . Dena dela, zer ote zeukan gogoan “labourdin continental” hori aipatzerakoan? Sara-Senpere ingurukoari hurbiltzen zaiona beharbada?

Atarikoan jardun gara lapurtera kontzeptuaz, behe-nafarrera kontzeptuaz

eta abarrez, eta ez dut gaia berriz ekarriko hona, baina egia da, hiztunak beraiek ere ohartzen dira, banaketak egiterakoan ez dela f idatu behar probintzien muga zaharrarekin. Hazparneko berriemaileak bere ir i tzia eman zidan auzi honetaz: bere ustez, bere euskara (Hazparnekoa) gehiago da barnealdekoa, Nafarroa Behere aldekoa, Sara-Azkaine-Senpere ingurukoa baino. Ir itzi horrek badu munta, kontuan harturik bi lurraldeok historian zehar izan duten harremana: neguan artzainak heldu ziren Hazparnera Garazi aldetik eta Luzaidetik, heletarrak aspalditik joaten dira Hazparneko merkatura, ezkontzek ere lotu dituzte Nafarroa Behereko eta Hazparneko eskualdeko jendeak. . .

Ni ez naiz hasiko lapurtera non bukatzen den eta behe-nafarrera non hasten

den esaten; hori , azken batean, terminologia kontua besterik ez da. Ez da hori ondorioei eskainitako atal honen helburua. Hemen erakutsi nahi nuke, batetik, Larresoro-Uztaritze-Ezpeleta-Zuraide-Jatsu-Haltsu-Kanbo-Itsasu alderdia aski uniformea dela nire datuen arabera, eta, bestetik, eremu horrek ekialdera dituen herrietan —Hazparne, Lekorne.. .— aldaketak era mailakatu batean gertatzen direla. Gainera, uste dut zuzen dabilela Iñaki Camino141 honako hau esaten duenean:

Dia lekto mugak ezar tzen has i ba ino lehen, ag ian azpieuska lk ie tar ik ab ia tu beharko genuke, hauek barne koherentz ia e ta sendotasun handiagoa ba i tute ; har tara , ag ian garden ager i d iren er tzetako d ia lekto mugez ga in, p ivot edo zubi h izkera de i d i tzakegun beste azpieuska lk i mixtoago batzuen ar teko eg i turatze e ta har tu-eman motak azter d i tzakegu.

Lapurdiren eremu osoa hartzen baldin badugu, bistakoa da ez direla

berdin mintzo uztariztarrak eta urketarrak edo ainhoarrak eta hazpandarrak. Lapurdi barruan euskarak zenbat kolore dituen ohartzeko ez dago EHHA-k Lapurdiko hamabost herritan egin dituen grabaketak entzutea besterik. Nafarroa Beherean beste horrenbeste. Koldo Zuazok Baigorriko hizkera izan du aztergai duela gutxi , eta, Larresorokoarekin alderatuz gero, ez zait iruditzen bat-bateko jauzir ik dagoenik batetik bestera. Hiztunen belarriak ezagutzen du nor nongoa den, eta bakoitzak baditu besteak ez dituen ezaugarri batzuk, baina ez dago hizkuntza jauzi nabarmenik.

141 Donostian aurkeztu zuen txosten batetik hartua (II, 5. or.).

320

Lapurdi eta Nafarroa Beherea euskalkiaren aldetik multzo bakarrean sartzekoak ote dira? Zilegi ote da eremu oso horretarako euskalki bakarra proposatzea, aditu batzuek egin dutenaren bidetik? Ni baiezkoan nago. Euskalki nagusi bat, baina horren azpian hizkera multzo bat baino gehiago: Sarakoa, Uztaritzekoa, Aturrialdekoa, Hazparnekoa, Baigorrikoa eta abar. Izan ere, ezin da ukatu hizkera multzoak badirela, datuek hala erakusten dute, eta hiztunen kontzientzian ere hala da. Beharbada hizkera horietako bakoitzaren ezaugarri propioen zerrenda ez da oso luzea aterako, baina hizkerak bereizteko bal io baldin badute ez al da aski? Nonbait, hori da Bonaparteren ezaugarri gutxi batzuen araberako sai lkaketei krit ikak egin dizkietenei egin zaien krit ika nagusia. Orain arte ikusitako guztiak kontuan hartuta, horrelako zerbait proposatzea iruditzen zait zuhurrena. Baina, jakina, eskualdez eskualdekako azterketak eta seigarren atalean egin duguna bezalako alderaketak ugaltzearekin batera joango gara argi pixka bat ekartzen.

321

VIII. HIZTUNEN JARDUNAK: AHOZKO TESTUEN ERAKUSGARRI BAT

Azken atal honetan Dialektologia tradizionalean Uztari tzeko hizkera esan izan zaion hori osatzen duten bederatzi herrietako berriemaileen lekukotasuna dakart. Herriotako hizkeraren aurkezpen modukoa izan nahi du atal honek, XXI. mende hasierako egoeraren argazkia. Erabil i ditugun gaiak aski arruntak dira: eguneroko bizitzako kontuak, garai batekoak, hizkera honen kokapenaz dituzten ir itziak eta abar. Guztiak dira elkarrizketa l ibreen zatiak (1999 eta 2003 artean grabatu nituen).

Hizkera honen deskribapena eta anal is ia bera bezain garrantzitsua edo garrantzitsuagoa da, geroari begira, honelako jardunak bi ltzea. Maiz aipatu izan da ahozko testu lokalak jasotzearen garrantzia:

Herr iz herr i e ta baserr iz baserr i ib i l tzea da nekosoa, ora ind ik biz ir ik d irauen ba ina , beharbada , b ihar izango ez den lekukoaren test igantza jasotzen: hor i da oso gutx i eg i ten den eg in beharrekoa. ( . . . ) Gaur ere inoiz beza in la rr ia da horren beharra , e ta lehen ba i t lehen eg in beharko l i tzateke , gero mater ia l hor iek landu eta s i s temat izatzeko (Pagola 1991: 197) .

Elkarrizketa gehienak hiztun bakarrarekin buruz buru egindakoak dira, Larresoroko azken bi zatiak (Euskara e ta eskola eta Ezpele tako f er ia g ibelka) eta Zuraideko biak izan ezik. Horietan bi lagun izan ditut batera, edo senar-emazteak edo aspaldiko adiskideak. Haltsuko elkarrizketa zatian ere bi lagun nituen, berriemailearen hamabost urteko i loba gurekin baitzen memento hartan (testuan zehar aipatzen dudan Pantxika), baina zati horretan amonaren jarduna agertzen da gehienbat. Bigarren mintzo diren lekukoen jarduna letra etzanez jarriz bereizi ditut bataren eta bestearen parte-hartzeak.

Aspaldiko adiskideak batera direla grabatzea interesgarria da hainbat

alderditat ik, besteren artean hiketa era naturalean jasotzeko modua dagoelako. Lanean zehar azaldu zaigunez, emakumeei apenas egiten zaien noketa, are gutxiago —nire kasuan bezala— kanpokoa bada. Ezagutu ditudan berriemaile guztiek eztabada erabil i dute nirekin (bistan da, nik ere bai haiekin). Nahiz batzuekin aski harreman estua izan, haientzat ez da ez naturala, ez egokia nir i noka mintzatzea, arrazoi kulturalak direla eta. Aurrean duten pertsonaren izaerak eta noketaren atzerakada nabariak ere zerikusi handia dute honetan.

Hemen agertzen diren berriemaile gehienak laborariak dira edo izan dira

beren bizi guztian (Kanbokoa berrikitan zendu da, 2002ko irai laren 15ean). Horiek denak dira eskola gutxikoak eta adinean sartuak. Zuraidekoak ez dira nekazariak, herriko auzapeza (Louis Génin) eta axuanta (Alexandre Erbit i) dira, baina auzapeza bera berrogei urtez goiti laborantzan aritua da.

Azkenik, testuen transkribapenak lanarekin batera doan CD-a entzunez irakur daitezke. Zatiren batean bada ulergaitz gertatzen den hitzen bat edo beste. Galdera ikurra erabil i dut horietan. Gaur egun dialektologia lan guztietan prestatzen da testu lokalen eranskin bat, eta oso interesgarri

322

i r izten diot horri . Duranti-ren hitzetan (1997: 54), «although not al l information can be shown on a transcript, there is in i t much more than can be found in descriptions that offer no textual sources».

Pasarteren batean bada herrikoa berekoa ez dirudien aldaeraren bat,

baina oro har testuok hizkera honen erakusgarri leialak dira.

8.1. Larresoro Marie-Jeanne Dolhagarai (66 urte)

Gasna nola egiten den (1999/XII/02)

Gásna? Ben, gasna. . . ésnja bear da hein batia bero, bérwa, zonbeit aitzen dira termometraikin, beinan guk iten dugu, usaia baitu, apepre [fr . à peu près ‘gutxi gorabehera’] odolain berotasunian delaik ésnja, hari emaiten da prezüra erraten da, frantsesez ta nik uste oi , gatxagarria edo olako zerbait erraiten tzaio orri , eta pitta-pittat kafe koitara, ezta, eztare bear, amar bat pinta esnentzat, ta hua emaiten duzu esne ua epela delaik, eta geo gatxagia ua, unts-untsa naasten, eta (h)ua bear da utzi pausatzeat, ta esne oi kal latzen da. Ta bear da atxiki bez kallatzeat aski denbora, nik erria sartzen dut, ta garbia eldu bada gasna egina da. Ta geo bez kal latu ua bea’uzu xehatu, nik fueta’atekin egiten dut, eta eskuieki lan e ba, yakiteko esniain tanperamendüia, zer, beti bear baitu esniak tanperamendu bera, uai bi l tzeko re, eta geo hua bi ltzen duzu emeki-emeki, xehatuta uzten duzu pausatzeat, gasna ua bera pausatzen da, ta geo emeki-emeki bi l tzen da eskuiekin, eskuiekin, eta gero vuala, emaiten dituzu, gero badira pazuar espresak, gasna(i)n egiteko pazuarrian, ta han finki bear da t inkatu, esküian beroaikin, i tzul ibiraka ibi l i ta unts-untsa t inkatu. Ta gero hua utzi an pausatzeat egun bat edo bia gatzarekin, gatzarekin. Ta gero emaiten dituzu bez estai batian, xukatzeko, xukatu bear dute. Haurdunaldiaz (2000/X/20) - Ta gero bazinaki ze góxwa, gero aur ua gero, haur haren hazteko ta, tt ipi artan. . . - Ni oai ai niz ori pentsatzen, ze izanen ote den oi.. . - Bon, zuunik, uai , bear da hasi leenik, espeantxetan tzielaik ahal bauzu kalme, goxoki bizi , haurrak t iatzen baitu amain odola. Oai bizia yoan baduzu oai kexua, zure beatzi i laitez eta hanitz inporta omen da oi , haniz lan eta ola, bakizu? Beti zainetan, haur, zure ñiñia beti gisa artakoa izanen da, bix. . . dena xaina ta. . . Ene iduriko Elixabetek, lanian aitu baita beti , eta (h)anitz, afen, anitz ixtudiatu ta zuen, anitz odolgaixto izan tzuen, horren, biarren orren izaiteko. . . - Bai, etsaminak eta.. . - Eta haurra bixia da ta, frango zera. . . mil ixta ezta, beinan txarra, oai , txarra, ezta f lákoa. . . - Yateko, lo iteko... - Lo iteko asteko: beti atzarria, beti niarrez, ametsak egiten eta beti niarrez, oai lau urte tu? Lau urte apepre , me [fr . mais ‘baina’] gauik ez dute, etzuten pasatzen, oai eztakit eun autan, atzarri gabe! Eta aldiz zaarrena biziki

323

prestuia izan dute. Eta Paxkal oi , Terezek izigarri aur prestuia izan du. Ase ta lo, beti ase ta lo. Zeren Terezek bizi kalmia ekarri baitu, hanitz inporta du e! Nola ekartzen baituzu ta ala izaiten da aurra.

Marie-Jeanne Dolhagarai (66 urte) eta Jean-Martin Andueza (78 urte)

Euskara eta eskola (2000/II/4) - Geo biziki idorrak tzien, e, leengo errakasl iak. E? - Bai? - Guk baginuen, asteko, emaztekia zen, erretre tan sartu zen ni ge ldi tzeko, azken

zera zuin beinan, haikin ikasi bear tzen e ! Ikasi bear tzen harekin! - A bai? - Bon, seriosa, nik eztut orroi tzapen txarrik e arentzat . Izigarr iko erri ents ona

zen. . . - Guk e serora ginuin, serora ginuin, me kaskoina baitzen, etzen eskuaran

aizan bear e! Frantsesez! - Bon, arekin e geo rekreazionen [fr . ré créat ion ‘ jolas garaia’] ta , o i , ez g inen

aizu eskuaraz mintzatzea(t ) normalki . - Zomat aldiz puni, j e par lerai en français , cent fo i s , eun aldiz. - Orduian. . . - Cent fois.. . - Ta geo orduian ale eskolat ik, portale t ik ateatzen tzie laik kanpoat, denak

eskuaraz ai zien, denak e ! - Me uai e ikastolatik ateatzen tutzulaik ni yoaiten nitzelaik aurren xeka,

uai e, eni iduitzen tzaut yinen dela berritz e. . . - Agian, agian, Marixan... - Aski egiten baitute. . . - Ba aski , hale , eztakit, méndja alakoa izan da, me burrasoak ezpadia ai , aurrak

e f i t e eror iko dia. - Trufatzen dia gure ttipitto oik, bakizu, bi muttiko oik, Pettan, ez Pett . . . - Anaiak iduri dute.. . - Ez, bi kuxiak tia . - Anaiak, berdinak. - Beinan, trufatzen dia, guk erraten dugulaik ola askotan ola, frantsesez,

oartu gabe, trufatzen dia, hain dute untsa mintzatzen eskuara! - Eta trufatu, zertako? - Eben.. . - Gaizki erraten tugulakotz i tz batzu. Eztiute . . . o iek ikasto lako zera be i tute ,

ikasto lan ikasia, ta geo badia i tz batzu guk bertze g isa’at erraten tugunak igual .

Jean-Pierre Irosbehere (48 urte) eta Mixel Sarratia (53 urte)

Ezpeletako feria gibelka (2000/II/11) - Berotasun zeroi , senditzen da ferietan. Gero emen uai zetako ari den ola

gi i lka. . . Aurten Ezpeletako karrika hutsa zian e! - Hutsa, ba? - Etzian. . .

324

- Zonbat egun izaten da? Egun bakarra, batto? - Ba ez, bezperan asten dira. - A, bezperan... - Bi egun. - Ba, bezperan i t en di t ek pottoka feria , animaliak eta biamunian. . . - Bon, bezperan bazuen astezkenaikin bezeinbat yende eta karrikan

saltzale edo, nun ezten geiago! - Oai y ina da ge io merkatu, arropa sal teg i e ta gauzen sal tzeko ta, e? - Oitaik leen krixtonak ateatzen tzit ian! Etzuian. . . - Etzukan oai re? A bon! Beaz. . . - Arrun guti ! Arrun guti . - Sari handiaua eskatzen dute edo? - Ain tsegur oi ere bada. . . Bon ni ez dut galdein zendako ez diren yiten,

gero uai gauza nai bauzu e(r)osi artzen duzu telefona edo enternet, guk eztugu, bainan. . .

- Etxerat ekartzen dautzute bear dena, kua [fr . quoi ] . . . - A ba, ez da, ezta bertzerik! - Animalentzat makiñona e ldu zen e txeat , uai e ldu dienak sal tzeko, l en yoan bear

tziren f er i etat e ta merkaturat . Uai e ldu dira e txeat e ta, be ia edo eosten ta sal tzen, kua. Hik ez duk guei tatuko fer ia(k) sal tzeko edo erosteko al imale bat . E?

- Ez. Bon, len gutti zian, eta tratua i ten tzen bearba ferietan. Eosi nai zuinak edo saldu nai zinak guaitatuko zuin bi i labete edo iru bearba, ferietan atatzeko. Eta orai ezta oi , emengo nekazariek e badituzte eztakit nik, anitz etxetan baduzu oitamar bei eta yina da bon, azukr, zukre oi bezala, baizu, eztuzu kasu iten, saltzeko da eta, bon, artu telefona ta, yoan dute etxetik eta. . .

- Prezio bera da, kua. - Ba, ba, ba. - Eztuzu tre tatze ik, kua. - A oi, oi bestalde oino! Beinan leeno bon, bearba artzen tzenuen zure

beia emendik yoan tzena Ezpeletat , ta oinez e yoaiten tzit ian e! Ikusi diat nik frangotan, uztaiztarrak eta, oinez eldu, ni tt ikia nitzelaik.

- Been bei eta gauzekin... - Bai . Uai , yendek badu, dien bakarrak e badie geio, eta ez duzu geio

leengo bearba amodio ua re azindandako. Leeno baizu, ze, bua, zerbit tzen e! Uai ene lagunek eta ez dute, bo, leeno bei bat erditzen tzelaik edo bazen beti , bo, uai , pp!

- Eta len zer tzen, bei bat erditzen tzen... - Tzelaik, bo, pixkat. . . - Berexia, ez? - Bear tzankon kasu man, eta pixkat berezia zen eta bezperan, bezperan

etzuten… - Etxekoa . . . - Etxekoa, ori da. - Ba, etzitian sobera loik inen e, ta geo biamunüan nola zen eta ua, orai

ez dute, ikusten diat nik lagun oiek eta, beiak erditzen (?) ez diate kasuik iten. Bo! Are! Kendu xaala ta ezartzen die xoko’atian ta geo zortzi eunen burüan yoan duk, ez die amari emaiten e ta. . .

- Baliua galdu dik, e? Bal io zerbai t galdu dik. - A ba, bai .

325

8.2. Uztaritze

Solange Darlas (69 urte)

San Markos eguneko opilaz (99/XII/10)

Eta hoi bazen bez xoko’atian, afen [fr . enf in ] , xoko’at ian, mainaan gainian, ta bertze gainian bazen opila bez, eta opil ua, opila frexkoa, eta bazen bez kuutze senduia ta ostia ta, inak, bakizu? Opilan gainian. Eta geo ene semiak galdain tzuin bez opil ua, erran tzuin opil ua nai zuila atxiki , eta nola kontserbatzen aal tzuin, eta norbetek eman tzioin, erran tzioin berniza eosten aal tzui la, berniza, koloreik kabekua… Bai. Eta hua paasten aal tzui la pintxau batekin, ta paastu zuin nik uste paastu zituin bi kuxa [fr . couche ‘eskualdia’ ] eta ua atxiki izan du, yoan den, ba, duila bi urte nik uste botaia du, sukaldeko bufetan gainian bazuin, eta duila bi urte uda’atez iten daut, «o, ama, baitut alako ul i txar-txar batzu sukaldian, eztakit zetaik eldu zauzkitan», ta «ba, bauk seurare zerbet, edo zerbet fruitu ustel edo zerbet xoko’atian nunbet eroria» ta, «ez, ez, beatuia’ut, beatuia’ut, emana niz lurrian eta hola, mublien azpian ta denetan beatu’ut eta eztut f itxik atxemaiten» eta bo, erran nioin, «bo, aski ’uk eostia enzektizid bonba’at, ta ua emait ia ta bearba arekin bo. . .» . Ta gutixau bazuila enzektizid emaiten tzuin noizteinka, eta Baionan tzelaik, uda guziz, bakantzetan partitzen tzelaik, yohan nintzen menaiu handiaan iteko aren apartimenduian. Ba, bizpairu goiz edo goiz bat eta bi atsalde edo ola paasten nintuin, eta leembizian azpiratorra pasteko, geo pasten nioin ankoztika, geo biamonian yoan nintzen dirdirarazteat. . . Eta, leemiziko eunian, emaiten niz kadera’aten gainian, ze bufeta arren gainian ikuste nuin xoko’atian ola, alako uli hetaik, ul i txar-txar etaik, «Yesumaria, oi zoko ortaik eldu’uk doaika», ta kadera’aten gaineat iaiten niz, eta beatze’ut bufeta arren gainian, ta bufeta a(r)ren gainian bazen olako ir in bat ina, eta haren haren gainian tzi in ul itxak, ta ul i txa heik geo hor asetzen tzielaik yoan tzin geo noanahi, eta pul l iki-pull iki artu nuin opil ua, ta ua zen, opi l arren azpia zen dena xi lo-xi lo-xi lo-xi lo ina, eta artaik erortzen tzen bienzür [fr . bien sûr ] ir ina edo eztakit, ba, ir ina, eta ua kendu nioin, eman nioin zer batian, paper zaku batian, eta gain ua azpirat(e/o)rrakin bi ldu nazkon denak, ta geo bienzur , lurrian e bazen, ua re bi ldu nakon, eta erran nioin, «atxeman dauiat nik ze, zetaik eldu zien mamutxa eik», eta «ba, zer tzen?», eta «ie opila an, ie ogi opila» bipiek, ba, bipiak pezala zin e! Azpi guzi-guzia, enuin botatu eakusteko ta geo ikusi zui laik, bo, erran tzautan, bo, «aski ’uzu botatzia, in du bee denbora orrek, ina zuin», me izigarri pull i ta zen opil ua.

Bidaiez (99/XII/10) - Eta haren gisako piaia nai nuke in nik. Eta geo, bo, eldu betia holako žurnal batzu eldu dia zernai zerekin, ta eierri beaka eoki niz ta erraten nioin, erraten nioin beti semiai , erran diot astelenian, ba, « l ’abbé Sarcou-k gueitatze’ut ze iorriko duin bi mila urteko», eta ikustiaz etzui la iortzen, atzo telefonatu’ iot. A bai? Telefona ukaldi bat eman diot, ta yustu bera izan dut, usaian sekretarioa izaite’ut eta yustu bera izan dut, ta erran diot, bon, aizan gia eleketa pixkat ta erran diot, «ba, bi milako piaiak eztiutzu

326

iortzen oino paperak?». Eta, «ba, ba, prepaatzionian dia, eldu den ast ian edo hola ukane’uzu», ta «ze’uzu zerik bi mila urteko?» ta «ba, gue etxean ezta gauza andiik» eta «a bo! Nolaz, nolaz eztuzu iten?». Arek e nik uste han tzen à Came , à Came , Peroradeko alde artan.. . - A, bai, bai, bai. - Landesen eta zerartan, eta han (t)zeno iten (t)zuin al imaleko lana, eta izigarri ona da hola oien zeriteko e! Eta Saint-Espietaat [fr . Saint-Espri t ‘Izpir itu Saindua’] Baionaat kanbiatu’ute, eta nik uste ordüan utzi duin pixkat yuaiteat , bakizu? Bo, urte guziz iten du bi . . . api i l ian eta en Novembre nik uste, ba, api i l ian eta en Novembre Lurtsenduietaat , geo Erromaat, alor [fr . alors ] , atzo erran daut, «ba, eldu’en urtean (h)ani(t)z yende izaan beta alde guzietan ee. . . Iten tut bia, bia Erromaat, i ten tut bia Lurtsenduietaat eta iten tut bizpairulau Lurdeat. Eztut bertzeik i ten», ta «a bon! Eztuzu ber. . . » . «A no, no, no, eldu den urteko bada aski izaan da, bi mila ta bátjan ikusiko duu ze inen duun bertzeik». Zen harekin izanak kinen à Lis ie , Santa Teesa Lisiekoan han izanak kinen eta izanak kinen bez à . . . zerian or, Espainian, Fatima, Fatima Portugalen, eta à Composte l l e . - Bai, Galizian. - Vuala [fr . voi là ] , ua re ina ginuin, eta hartako nai nuin ikusi eian bazuin, i ten betitu zomet urte, asko urtez ola, Amaeryina den hiri batetat edo ola piaia tt ipiaukoak, bakizu? Lau edo bortz eunetakoak, ta i ten nuin, bo, bea’ut ua ikusi . Ta oi errat iaakin hoztu nu pixkat, eta bon, bon, uai artuko’ut žurnal ua ta beatuko’ut noat yoaiten aalko gien. - Ta nai zinuen holako bat baiña untziz? - Ba, zen ene senarrak nai luke in, alako orroitzapena badu piaia artaz, nai luke in eta bo, duila hiru edo lau urte izan dien oiek erran diote al imaleko piaia ederra ina zutela ta, alor erran diot, erran diot nik yoan den astelenian semiaan bixtan, bon, de tut fazon [fr . de toute façon ‘nolanahi ere’ ] , yoaan gia, eri baniz, eri baniz eoon niz ene zókwan oian, eta profitatuko’uzu, ta ontsa ba, Yinkoak emaiten badaut ontsa izait ia profitatuko dut nik e, ta tanpi ! (fr . tant pis) . Inen duu zera ta f ini . - Ta noiz pentsatzen duzue itia hori? - Ba, eztakit . . . - Udaberrian edo? - Ba, ez, ez, žurnal ortan, ikusia’utan ortan dia emanak en Septembre nik uste, eta ikusia’ut góizjan, errezebitzen betu aste guziz La vie kaseta’at , el izako zer bat e, afe, denetaz artzen dia pixkat, me afe , e l izakuek zerite’ute, ta han emana zen fite emaan tuztela ranzeñamenduiak heiek iten tuztela bi piaia e. . . aste, aste difeentetan, au mois d ’oc tobre . Alor [fr . alors ] oai aren gueit eoon niz eta geo ikusiko’ut zoin autatuko duun. Ikusiko duu. Me afen , bon, paaste, nik uste, piaia, ba, zortzi-amar eun e, nik uste, zen ikusia’utan ortan pasten gia pff. . . eztakit , ezak. . . ze tokitan, yustuki nun paasten gien, me baakit eun bat baduula Erroman iteko, eta bertze eun bat baduula Yerusalemen, eta bertze eun bat baduula Betlemen.

327

8.3. Jatsu

Sabina Larzabal (70 urte)

Jatsuko euskaraz (03/II/15)

- Yatsuko eskuarak nungo aldeat tiratzen du? Larresoko aldeat, Uztaitzeko aldeat, Milafrangat?

- A, hoik eskuara bera bera da e! - Eskuara bera da? - Ui, ui , ui [fr . oui ‘bai ’ ] berbera da. Uai difeentzia atxemaite’ut, ni

mintzatzen nitzelaik uai , urruñarrak, ene aitaan ta kusiak yiten dielaik arteka unat, zembet eletan difeentzia, trufatzen dia nitaz, zenta heiena dela zinezkoa. Bon, guria re guk e ala daukagu, eztakit guk e, eztakit geo. Ba, me ez, emen ezta difeentzia ondoik, ez. Oai atxemaan da difeentzia. . .

- Kanbon pixkat? - Ez, Kanbo re bate, ez bate, oai e. . . Nungo, Hazparne, Hazparneko alde

batzuitan “xü” ite’ute, oi erremarkatuia’ut , me ez xuberotarrak bezala e! Oi difeentzia da oino. Elizaberrin e, eiek e ezt ixü ta ola mintzo dia poxi ’at.

- Mugerre da Elizaberri? - Ba, aldian dia, Mugerre ta Elizaberri . Elizaberri nik uste eztakit . . . - Kartiera da. - Ez, bada Elizaberri Hazparneko kart iera, bainan bada komuna re

Elizaberri e! - A, enankien ori. - Me Mu(g)erren áldjan e. . . - A, enankien. - Ba, ba, ba. - Pentsatzen nuen kartiera zela... - Ba, baute bee el iza re. - A, ongi, ongi, ados... - Ba, ba. - Ta or bada difeentzia pixkat, errate’uzu “xu” ortan... - Ui , ba, poxi ’at e. . . - Asten da. - Ba, ba. Ta geo bearba Doniane Gaaziko gain ortaat e, me hemen

bertzenaz ez, Uztaitza, Eraitza [Heraitze, Uztaritzeko auzoa], Arruntza [Uztaritzeko auzoa] ta Laaso [Larresoro] ez, ta Kanbo ta no , emen berdin mintzo gia.

- Ezta hitzik, hitz bat e difeenki erraten denik? - Ez. Ez, ez, ez, ez, ez. - Beaz norbet aitzen bauzu eleketa, eta ezpauzu ezautzen, eztuzu

yakiten aal zoin erritakoa den? Bakizu guk anitzetan, han Fontarrabian eta, eztut ezautzen norbeit beiñan, beinan mintzatzeko moldiaatik baakit gutt.. . nongoa den.

- Apepre , bon, nik bea’ut biziki e. . . handia bear da erremarkatzeko. Oai xuberotar bat eldu bazaut, bon, ua ezautuko’ut, eta geo bez zembet hitzetaik bearba, me bertzenaz, me zuin alderdian ba ezaut, a ba, eoiten niz batzuitan radio. . . Gure Irratia ta eztakit bertze. . .

328

- Irulegi? - Ba, alor an eskutan eoiten niz me difeentziak e, eta nola! Eta hemen, gu

haurrak ginelaik, la famil l e de Solano, aitu izan duzu seurraz e. . . - Solano... - Ui, à Lekeitt io eoiten dia. . . - Lekeition? Ados. - Dans un Saint-Palais. . . Ta hek e ezaut, hek e revoluzione denboran

hemen eosia Haltsun, or beeala áldjan e, etxea eosi zuin aita zenak, ta hor eonak t ia gu haurrak ginelaik eta beti elgarrekin ginen. Me famil ia bixtan da nóblja eta biziki bear den bezalakoak tzien. Eta bez sémjak artu zuin, Koxe, Koxe Mari, hi la da berrikitan, oai duila iru-lau urte, baitu bortz aur nik uste, emaztia berr ikitan ezautüa’ut, eta bez hua du harrek tzuin zerina artüa bez etxea, zerin. . . part imenetan. Eta bez haurrak ginelaik elgarrekin, ta an bazen bez, baziuzten bee muti l eta neskatoak, eta Juañilo, orroitzen niz, eztakit arrek ze iten tzuin eta Alfonso. Alfonso, ua kozineraan senarra, nola zuin izena kozinera(k)? Ze bixkotxak iten tzauzkunak! Haurrak petzien tt ipiak, Yulen (?) eta Txomin, Epaltza, ezautu’uzu bearba la famil l e Epaltza, errep(u/ü)tatüak t ia .

- Epaltzak anitz tia. - Bon. Ba, bada apeza re. . . - A bai? - Mikel , Donianen da aumônier des pêcheurs , ba, Mikel . . . - Eztut aitu.. . - Ttipi-tt ipia ezautuia, bon, harren ama bez orko alaba’at tzen. E.. . geo

bazituin kusiak eta elgarrekin emen aurrak. . . - Beaz emen sortu dia gero... - Ba, hoitaik badia sortu dienak, ba. Eta bez orroitzen niz ortaz, Alfonso

biziki untsa konprenitzen nuin arren eskuara, me Joañilo f i tsik! Fitsik! Hoi gogoan dut. Orra. Ortako erraten datzut, ta baakit ene burrasoeri erranik «ezta bitxikeria au, hoi biziki untsa ta», erraten tzauntaten, «ba, hoi olako lekukoa da ta oi bertze alderdikua», ba, oi aitu izan dut.

- Ta Hazparneko aldian uste duzu difeenki.. . - Azparneko aldian bearba bauzu oai “xu” poxi’at ola, bada, Hazparne ta

Elizaberri hor, hortan ezautu izan dut. Ba, zembet hitz. - Bestenaz Lapurdin, Senpereko aldian eta, or bada difeentzia? - Ba, zembet hitz baituzte, Senpere ta Urruña ta difeentzia. - A, Senperek Urruñakin bat iten du. - Ba, ba, ba, ba. 8.4. Haltsu

Teresa Borthaire (71 urte) Ur keta (03/II/12)

Eta geo beti , bon, bizi izanak kia apitxi ta amitxi ikin beti , e ! Aitetama ta geo apitxi ta amitxi bazien oino ni esposatu nizelaik baginen iru yenerazione. Geo gu esposatu ginen urtian leenik aitatxi i l tzen, eta geo

329

amatxi ba, frango fite guan tzen ua re. Ene amatxik zangoa moztuia zuin. Gaixoa. Ba. Ta geo beti artako ni etxen bon, beti bazen zerbet iteko, edo kozina, edo xuitze, edo ordüian eskuz xuitzen e iten tzen geo, etzen maxinaik! Ta nun iten tzinuten, emen? Iturria baginuin pentze zolan or. Ta geo ba, udan etzen urik, ta el izako uai Denen Etxea den ortan bazen el iz. . . zera, i turria . Garbitzeko, xuitzeko. Ba, bazien sei harri , bakizu? Xuitzeko harriak. Ze lanak, e Pantxika? Puf! Eztakigu guk e? Ez . Ze, zomeit urtetan nola kanbiatu diren gauzak. A ba, ba. Eta ura, ur keta, haraino yoaiten ginen, el izaino ur keta, eta. . . udan. Hemen baginuin neguian beno geo aortzen tzen. Ta bidia etzen ola izanen, oai bezala. Ez, pentzetik pasatzen ginen e! Pentzetik bazen bidexka ta geo bazen, Denen Etxeat arriatzen ginen an. Beraz etzen urrun, ura bazinuten frango urbil. Ba, eta geo barrikaakin beiekin ekartzen ginuin ka. . . oi loentzat ta xerrientzat eta zangoen garbitzeko ta, bazen an avrevuarra bazuten ina ta an betetzen ginuen barrika ta beiekin ekartzen ginuin. Pff.. . ze lanak! Ze oai ezta errobineta idekitzea beizik... Aise da ola. Ba, me hunen aitak eta ene alaba zaarrenak ikasi ’ute e, ur keta, zeen beant izan dugu ura hemen. Ezautu dute zer den. Ba, zen kartier untan beant izan ginuen, karrikan izan tzuten leenau, beino emen guk beant izan dugu. E.. . iruetanoian edo olako zerbet izan dugu guk ura emen. Ba, bai, ezta... Duila urte gutti. Ba, ba, ba. Ba, unen aitak ikasi du, ba, ur keta ta zer. Ta ttanttak e ba, xuitzen e an iturrian eta zer. Gazteik abiatzen tzien e leeno lanian. Ba, pentsatzen dut. Ta zu zuhaur izanez, oino gaztiau. Geiau! Beti bera zen ai bear tzena!

Beaz atsaldetan yoaiten tzinen yosteat... Ba, neguian e, ez udan. Ez udan? Ez, neguian. Ta maite zinuen lan ori? Ba, maite nuin, ba. Ikastea ta.. . Ba. Geroztik baliatu duzu beti? Ba, beti , bo, bakizu, aurrak t ielaik eta ponduien it ia , bon, tr ikotatzia re maite dut. Iten duzu oino? Oino ba, pixkat. Eskuiak e tontotüak ti tu [ditugu] oai . 8.5. Kanbo

Elena Mouesca (84 urte elkarrizketa egin nionean; 86 urtetan hil zen)

Etxe aldaketaz eta osagarriaz (2000/IX/27)

Eta, bena etxe zaarra, etxe xaarra zen, beinan emengo murruiak, denak. . . Sukalde unek baitu izanak nai bal in bazen hola eman, bos kuxa, s inetsiko nuzu? Orai ikusita eztu iduri. Ola zen beltza sukaldia. Gizon xaar bat tzen barnian, hua etzen bate kexu, etzuin beetzat etxea. Ta arrek iten tzuin, « in bezate na’utena». Biziki goxo emana duzui orai. Ta geo geo denak suiak inak (d)aiti t denak auk. Denak. Gainak eta denak tapizatuik eta denak emanak, ba, ba, ba. Eta geo, dena eman tzauntaten antolatuik etxea, yin nintzen, bainan enintzen laketzen. Etzinen laketzen. A, etzen pitxik itekoik. Pitxik. Zue etxea ua zinuin. Eta ni hemen trankil , nai bezala, denak bagenintuin, denak, ene animale guziak ekarriak nintuin, bi zerri al imale banintuin, oino xerriak e azten nintuin oino leen (?) , emen e in tut, denak ekarriak zaitaten. . . Me etzen gauza bera. Bainan ni ezin laket.

330

Urte’at, urte’aten buuian estomakako min bat izigarria eldu zaut. Hamalau ki loz meatu nintzen, geoztik eztut atxemaiten al izan ki lo’at . Miikuia ekarrazte’ut eta erraiten daut: «o ya, ya». Miikuia hoitamasei urtez i(b)i l i da gue etxean, miiku bera, eta erraiten daut: «oi , ai , ai , ai . Ülzera bi ldu’uzu Hélène?». «To, ona’ut oi !» . Ba, ba. Bera okupatu zen denak radioz ta guziez eta geoztik bal im baut pittat ola kontrariotasuna fini ! Ta f ini . Gelditüa, beti gelditzen tzaut. Ezta pitxik itekoik, ezta yoaiten geo. Ezta aise kentzen. Ya! Ezta kentzen e oi ! Ya! Ta kasu emaiten duzu yatekoari? Ba, kasu maite’ut . Ui , kasu maite’ut ba, yatekoai in aala. O(b)e nuke geiau yan baneza. Bo! Eztut biziki ez yaten. Apeitu txarra’ut, beti ala izana niz e! Bai? Eniz yale haundi etaik. Ene aizpa’atek eta, dem(b)ora’atez, ni orroitzen niz, goizeko bi oontan, holako bi trantza xigo ta baso’at arno edanen tzuin, kuste. . . Zuk ezin. Ya! Pitsik! Ni konten nintzen yaten tzutela. Egia e! Nik egia erraiten datzut uaiko eunian e konten niz ikuste’utelaik yendia yaten. Gostuian. A! Nik baut koinat bat, gaixoa, Sainte-Élisabethian eon (?) oai xaarren à Sainte-Élisabeth . Izigarri kontent ta, izigarri kontent. Frangotan erraiten daut «eztakit bautanetz e estomakaik», nik paakit bautala. Arrek, berriz, ez. . . «denek on iten dautet. . .» . Ze xantza e! Eta oino naio bietan, batean baino! Erraiten dakot «ori gáixwa, segi zazu olola». Bai, gauza ona da oi. «Zilo’at baut emen» erraiten daut. «Zilo’at dut». Oi xantza’uzu. Ori eta ontsa lo itia re gauza ona da, e? Ba, lo ite’ut mementoan, ba, lo ite’ut oi . Atzo miikuiak galdain dit eian lo iten nuin ta baietz, ba, lo ite’ut. Eztut f itseri pentsatzen. Ezta pentsatu bear f itseri . Ez, ez. Ala da, e? Gauaz bea’uzu zue buruia pausatu. Eta, to, f i tseri ez pentsa. Nik otoitz anitz i te’ut. Ba, c ’ es t vraie e . Beaucoup . Laguntzen zitu. A ba. Ni laguntzen nu hanitz. Nik bet. . . otoitz anitz ite’ut nik. Eta ene haurrentzat, denentzat. Ge, eztiut denak erreusitzen e! Ua in baneza, Yinko nintazke! 8.6. Itsasu

Maddi Mendibil (86 urte) Andere Xuri eta dantzak (2000/IX/29) Eta beti e. . . selaururat yoaiten tzien, emaiten tzi(e)n anitz saski , saski

aundi, ta xuitu buru hek saskietat , ta bazien bizpairu gizon gazte, beti selaururat yoaiten tzuztenak, ta bazen eskalerrain puntan beti haundiauko eta. . . nola erran dut oi? Paret bat bezala, bakizu? Aundiaukoa, ta hartan emaiten tzuzten urte guziez gani(t) piko’at , ikusteko aintzinauko urtetik ze difeentzian tzen artoaintzat. Ta artoa behala karkulatzen tzen ordüan, saskiak unenbeste apepres , ta ordin yaki zen. Eta geo, ta yoi . . . yaten tzen eta ogi , gasna, xixkor, pate, denetaik yoaiten tzen ordüan haat. Pesta iten tzen? Pesta iten. Eta, geo arno beroa re. . . Arno beroa? Bai , du vin chaud , eta. . . Oi enun... Eztuzu aditu? Ez. Eta arnoa beroazten, eta súkrja ta kanela bárnjan, eta iziarri ona izaiten. . . Ona zen? Ba, biziki sukratüa ta kanelaikin iziarri ona, me etzen (t)sobera edan bear e! Kasu tron.. . Burtxoroak bazien! Yendeak anitz edaten tzuin edo ez? O, gizonek edaten tzuten, ba, ba, ba. Ui, ba, ba, ba. Ta geo bo, undar urtetan eta. . .

331

Andere Xuri i ten tzuten Andere Xuri. Pertz aundia, bakizu? Pertza, bai. Zerri , pertz, zerri lanetako, urde lanetako izaiten tzin kobrezko eta. . . pertz aundi batzu. . . Bai, bai. Eta ari xolan.. . Egostaazteko. Ba, ta ar i xolan emaiten tzen ur tt intta’at , eta geo miise xuri bat emaiten tzen, miise edo zeit xuri beti gain, ua zen Andere Xuri , eta geo iten tzen hola, i tzul ika itzul ika itzul ika, ta hain parrian tzena vlan! Beit i botatzen tzuten. Meinan etzen e biziki (?) . Ola, yosteta al tzen bezala, ezpeitzen yeus. Irri iteko. Ba, ta berdin zera, armonika, armonika re, bakizu? Yotzen. . . Yoiten tzuin norbaitek? Ba, ba, ba, ba. Noitek yoit tzen ta, ba, ba, biziki gootik yiten tzien gaztiak eta. . .

Eta dantzan ikasiak zizte, dantzan? Yantzan, nik fandango eztut

sekulan eman, fandango emaiten nuin meinan itzul ika orde yoaiten nintzen antxetan at ! Ta mutxikoak? Mutxikoak uai da moda. Len etzen? Lehen.. . Ni orroit niz, aurra nintzen, hamar urte, ameka urte ene aita zena i l delaik, Donapaleutik, ene ama Donapaleutarra beitzen, Donapaleutik bazuin i loba’at yona Paiseat, eta i loba hua e(z) tsobera untsa izanki, yin tzen aire sanyalat ttanttain etxeat, gue etxeat. Eta geo eta. . . ikuste’ut oino, aita zenak biziki maite zuin músjan artzia. Ta ordüan ostatu bátjan, chez Etxepare , zaude, nun dut ua? Iten tziuzten partidak, mus partidak? Ba, beinan, ui , mus partidak iten tzituen han, ostatu hartan, beinan ostatu harrek plazalat emaiten tzuin leioak eta berinak ta ordüan ganbara’at loatzen tzuten an artzeko trankil eta. . . zerian, músjan artzeko trankil . Eta gu, tt ipiak, hat yoaiten ginen, denak ikusten ginintuin, aitak, aitak eta bere lagunekin loatu pieza artat yoaiten ahal beiginen. Eta ordüan ikusten dut ene kusi ua eta ait . . . mutxikoak emaiten tzien e beti, beinan gizonek beizik etzuzten yantzatzen. A! A giz. . . ba, ba, ba. Mutxiko. . . Gizonen dantza zen bez. A, ba, ba, ba, gizonen dantza, hemen nik beti ikusi tut mutxikoak eta erraten dautzut beaz ene kusi ua, eztu bal io xekatzia, ezpaitut atxemanen, eta. . . A, bearba! Emen nunbeit , ixo! Eta ene kusi ua, plantatu zen muxikoen yar. . . lehen emaztia ikusten tzela, eben ene aita zenak etxeat arribatu ta zernai erran tzakon. Erran tzakon «onest ten emaztiak eztu sekula yantzaik eman bear, yantza yauzik plazan, ta eztakizu ze afrontuia izan den enetako». Etzen. Ta ikuste’ut oino ene kusi ua arropa xuri bat zuin sóinjan eta gainetik eta. . . tr ikotatu puntako zer bat, bakizu? Luze-lúzja, oino ikuste’ut. Zen aita zenak uuuu.. . erasiatu zuin! 8.7. Ezpeleta

Xalbador Noblia (76 urte)

Gerrako kontuak (2003/IV/5)

Uai gue adinekoak eta ikusia duguna, Espainiako gerlaz e orroitzen niz ni . A bai? Bai , bai , orroitzen niz. Zoin urtetan sortuia zia? Aaa, oita zazpian. Bez ezautu tutzu... Bai , irutanoita hamasei urte batut nik e, eta ni koskortuia nitzen orduko, eta gu or mendian ginen lekuian zenbait aldi bonba aitu izan du andik, aize egoaikin, ta hola, ta bunpa, bunpa ta, oino aita zena ordian arek gerlako berri beitzakin, arek erranik, “to, hor e izain tuk pa, niarrak”. Ola. Aitak erranik. Ui , ee, hoi hoitamaortza, en trente - c inq ,

332

oitaamaortzian, oitamalauian, oitamaortzian, oitamaseian ta or tzien, gerla or zen, eta bon, orduko ni kozkortuia nitzen, ba, ba, gogoan tut, ontsa gogoan tut. Ta gero andik yin tziren anitz unat, bizitzeat. Bai , bai , eta geo bai , yin tzien unat anitz eta geo gu mendian beitzen etxea, deserturrak noiznai an gintuin etxean. Ta gue aita zenak orra, ortako, gerla ina baitzuin, ta baitzakin zer tzen komedia, eta gue aita zenak, yateat ta e(d)ateat emaiten tzioten ta denboa tzarra bal in bazen gaua pasaazten, sabaian, sabaia erraite’uzi i? Bai, bai. Eta belárrjan arrimatuik, orroitzen niz yinik bi soldado desertur, harmak utzi ziuzten gue etxean, iakutsi ginioten Ezpeletako bidia, eta atxiki zituin, aatsalde’atez yin tzien, uria ai zin yauts aala, gue aita zenak arropak denak kenduik, gure atorra ta galtza’atzu emanik, xukatuik, heien arropak idorraazi zituin su ondoan, gaua pasaazi zioten selaruian, yaterat emanik, eta biamunüan iorri zituin berritz arropa xukoekin hunat beit i . Ta ola zenbat aldi ! Ba! Bada desertur (?) gue etxean. Zen etzineten urrun mugatik. Ez, ez, ez, mugatik urbil . Zomat kilometre hor? Ba, muatik, muatik oai distantzian en vo l d ’oi seau erraiten baita, xoriain, xoriain xuxenian, bai , pfff , eztait bate nik, ez beti ki lometreik e. Bena geo bazien, ba, artian, mendixka’atzu pasteko. Mendia, mendia. Ba. Eta, hola, zenbat aldi ! Ni orroitzen niz emen eta. . . ee, gizon bat atxiki zuin apez batek, Ezpeletan. Apez ua preso re eon da, bearba aitu duzii , bearba gogoan duzii . Zerbait bai, aitua, zerbeit. Ba, Ezpeletan tzen erretora, ta gizona atxeman tzioten, paperak zituin ez erreglan soberaik, meinan etzen geo bate bonba pausatzale ta oitaik, ta, beinan apez oi bera eskualdunen aldekoa baita pixkat, ta begietan baizuten, yoan tziuzten, gauaz yin tzen Bordaletik polizia espresa. Are! Yoan tziuzten biak preso! Gizon ua l ibratu zuten bi eunen buuko, ta apeza i laate bat atxiki zuten preso. Ba, eztakit nola ikuste’uzun zuk. Pf, nolako ixtorioak... Gizona faut i f , ua, ua, gizona faltan, omen, ta ua bi eunen buuko l ibro, beaz etzuin makur aundia, eta apezak ua atxiki zui lakotz etxean, atxeman tziotelakotz, i laate’at preso apeza. Ta orduian erran nioten, art ikulu’at in nuin nionik e! A bai? žurnal ian. A bai? Eta eman nioten, nik aita zena bizi izan banu, esplikatzen nioten pixkat, zemat olako baginuila ikusia, ta nik aita zena bizi izan banu, medail bat emain tziola apezari , ez preso me medail bat emain tziola. 8.8. Zuraide Louis Génin (73 urte) eta Alexandre Erbiti (65 urte) Tokaz (2003/II/22)

Etxean, laboantzako beti yoaiten nitzen eta. . . Zua, Zuarramurdirat , Urdazuirat , langile keta. Oai eztu bal io yoaitia geiyau, ek eldu dia unat langi le keta. Ardiekin ta bazkar. . . Ba, yoaiten nitzen Dantxaineko errekat, ta yiten tzien orrat , bi- iru mutiko gazte, ta iatziak iteko ta yiten tzien ta gue etxen eoiten tzien i late’at , yoaiten tzien launbat-iandetan e(t)xeat, ta geo yiten tzien ta iatziak ta arto bi ltziak eta iten gintuin, beinan ya emen launtza tt ipitzen ai zen, yoan tzen. Han oino bazen launtza iteko, ta geo oai an e bez aantzatu dia, gu baino fiteau ai dia uai e an, e? Ba. . . Ta eien

333

eskuara etzen bate berdina? Ba, berdina ba, ba. Berdina zen? Ba Elizondon, to, eundaino eztut kasu in, mintzo ginen. . . Aise. Berdin. Aise. Ba, ba, ba, ba, ba, ba. Gu berriz yoaiten gie. . . Bizkairat eta. . . Bai, an bai. Alde ortat sanyatzen zauku. A ba, bai . Emen eztut uste goorrik sanyatzen den, Elizondotik unat, Ainhoa, Elizondo, alde hau dena apepre gue. . . Uai Belate pasatuta, ber tzaldeat pasatuta yara eztuzu, ber tze eskuara’at tuzu yara. Ikuste , nik e . . . azkene, Panplonan ber ian e , Panplonan ber ian e naasia duzu, hemengo eskuara mintzatzen da be ina ez gero . . . Ez arras. Ez arras-arrasa, ez. Beina ale , bon. Ta Xiberoko aldeko yendeakin, elgar ulertzen duzue? Ba, bon, ba, ba, i tzultzen (?) duu ba, angoa re, me “zü”, “zü”’ute eiek, ben mintzaira difenta pittat . Eta emen aurreri ta ezta “xü” ta ola erraten, xuk xe nai’xu, nun txia ta ola? A ez, o i Baigorr iko aldian ta o la mintzo dira o la. E? Ta aur ttipieri re, zure aur ttipi ori, lau urtekoari ta eztio emazteak erranen xuk, xe nai duxu, ola? Ba, ba, ez gira. Ze nik aitu dut ori e, aur ttipieri. . . Ez gia, ez gia bate mintzo toka, nola erraiten da? “Hi”, “hi”, ola ez. Ez, ez, ez, ez, “zu”. Nik eztut uste zuk errain duzun edo zure andreak errain dion “nai duxu, nai duzu?” Guk.. . Bai? Ba, bai , no la errain dut? Ez yaun-andrien art ian e! Ez gia aiko toka, beti “zu”. Eta “xu”? “Xu” ori erraten duena berak? “Xu” ori erranen tzinioke? Nik errain tzi tut “nai duzu”, be inan etzai tut erraen “nai duxu?”. Ez, “nai duzu”, “nai duzu”. Hemen errateko maneran Its , Luhuso ta alde o i tan ta or gu bezala, emen bezala mintzo dira “nai duzu”, a yoaten bazira Bidarrai t ik goi t i , hor , hor asten dira “nai duxu” ta o la. Alde etaik. Ta Gaaziko aldian eta iten dute anitz, “xu” ori. Ainitz, ainitz, ba. Ta oiekin aise elgar ulertzen, ulertzen duzue? Ba.. . Gaaztarrekin ta gaintarrekin eta.. . Ba(k)izu emen, Ezpeletako, Elizondoko ta Ezpeletako f er i e tan ta o la e lgarre tatzen gai laik, ba(k)izu? Ezta . . . Ba, ni oartua niz e ! Oai kiro len gainian, pi lotan gainian ta e lgarretatzen gai laik, hei ek i t e ’ute emengo mintzatzeko manera. Sekulan, ta beren art ian ai die laik, zuk erraten duzuna “nai duxu”, beren art ian dire laik, orduan ba erraten dute . Beina guekin die laik “nai duzu”, “nai duk?”. Alabearrez tokatzen e i t en duu pixkat. Bon, toka erraiteko bear da zerbit edo kexu edo ola (?) , aur bati , gaxtoa bal in bada: «errak, emak bakia e!» . Orra. «Emak bakia e!» . Orra. Aldiz presuna bati ezta sekulan errain e! Ez? «Kasu mazu». Zuen artian? Ze? “Zu”. “Hi”, “hi” ezta erranen zuen artian? A ez, ya! Gu ez g ia tokatzen sekulan. Ez? Ez, ez. Biik. Kontsei lüan eztut aitzen nik nior emen eta. . . Ezta erre tx e . . . Barkatuko duzue, me yaun auzapeza delakuan? Yaun auzapeza delakuan... Ez, ez, ez. Edo, edo, edo gizonen artian e eztelako iten? Nik errain tzai tut gauza bat , ba, emen, bertziek, axuantek e sekulan. . . Sekulan? Etzaituzte tokatzen. Nik badut pro lema’at , ikusten dutalaik ni beino gorago den presona, adina leenik, e ta eman dezaun auzapeza, bon ni axuanta, nik eztut sekulan tokatuko. Me . . . Guren art ian ba, launen art ian ta o la. Launen art ian. Bai , “ze ai hiz?”. Errateko orde “ze ai zira?”. “Ze ai zira?” errateko ordez. Ze ai hiz, ze ai aiz? Ba, aurrei errain duzu oi , gáztej . Ene adineko mutikoei re e lgarrek, nola errain dut? Adin bertsukoak baldin bagira. Me kontsei luian emen, ez bate auzapezaingatik, beinan mintzo nizelaik eta nornaik edo nornaik elgarren art ian ezta tokatzen. Tokatzen kasik kexu zielaik ite’uzu edo arrunt aspaldi usaia artüa.

334

Artzainen sistemak ardiak kontatzeko

Ta hoi, ardien afera. . . geo yakin nuin zertako dien, beti artalde aundixko’at ian mendira yoaiten dienak, izan baitut geo artzaina yiten tzena Zu.. . zeretik, Urdazuit ik, eta. . . Bee artaldiakin e tortzen tzen? Ba, bee andriainkin ta semiainkin yiten tzien . A, pre , ee . . . Anttonio. Ba , preseski , bai . Ta geo harek iotzen tzituin Belateat eta. . . ardiak udan, ta ardiak bazituin iru-lau ardi beltz ta arek er zauntan ta. . . e. . . «ardi beltzak zertako tutzu ardi beltz oik?». «A, ori , ni yoaiten nizelaik mendirat beatze’ut ene ardiak berduratuiak, ta kondatzen tut beltzak. Lauak an baldin badia, ardi guziak an tut, hiru bal in badia batut ardiak beexiak bertze noapeit» , enuin, zertako zen, zertako zen xixtima hoi, ikusteko ardiak mendian, zabala baita, ta sekulan baldin badia bi beltz bakarrik, bez bertze noapeit yoana zaio parte’at . Orra zertako zen ardi beltzak atxikitzen oai mendian, zeriteko geo . . . Ikuste ’uzu? Ikasten ai niz. Bai, bai, ni re bai e! Ikasten ai niz. Nik eztut egundaino ai tu o i .

8.9. Milafranga

Jean-Baptiste Broussain (79 urte)

Garai bateko Milafranga (2003/IV/11)

Eta nola yoaiten tzinen arat? Nola? Ze, eskola? Oinez. Ta olako denboraikin? Ba, ba, oinez! Oinez! Ta etziren oai bezen, oaiko bidiak ukan bal ire, beinan etzen geo errebidia e orduian emen gaindika, dena lu. . . oai , harristatu bide’at , harri , ba, graba erraiten den zer bat erdia lurra zen ba, beinan beti goortzen tzen ba, zerian beinan ez, oai bezala ez errebideik! Uo! Ez, ez, ta geo, ba, aita zena eldu zen, geo. . . gehienetan oai bazkariaaki lan bidez erdi oai zera. . . bazkaiteko zerian, bakizu? Hunaano ez yiteko. Eta nun yaten tzinuten, bidian gainian? Beste kart ier ortan, baita beste bidia ortik yohan dena beit i Larremendin zereat ateatzen dena bid, bide artan, bide hartan, ba, beeraxko ba, an, zerian. Beinan ale urbiloo zen emendik baino ta zerian. Ta arratsaldez, segitzen tzinuten? Haat aitak ekartzen bazkaria, ni , etxe’at oai Suasenia du etxe arrek izena ta zerian, me oai zaarrak eta i lak eta dia ta zerian me . . . Aat ekartzen tzi in aitak bazkaria ta an yan eta geo berritz parti eskolaat. Goiz eta atsalde zen eskola, beraz. Bai, bai , goiz, bai . Bai , bai . Ba, ba. Zoin urtetan sortu zinen? E? Zoin urtetan sortu? Oita. . . oitalauian. Oitalauian. Ui . Ta zoin ilaatetan? Ba, martxoan. Oai aantzia re dia(t) . Oui, oui , l e d ix Mars. Mil neuf cent v ingt -quatre , bai . Oo.. . Milafranga anitz sanyatu da, anitz kanbiatu da? Ba, geoztik sanyatu da, ba. Ordüan, bo! Etzen hemen kartier autan eta etzen er, oai bezala errebideik eta geo po! Bazien aátzjak eta merkaturat yohan tziuzten saltzeat eta zerian eta, bi aatze orroit niz eta or, gue etxeai parrez par or hikatu zen, bi aatze orgetan. Geo hemen behiak beitzien uztarriko behiak, hek ataletuik [fr . atte l er ‘uztartu’] eta t iatzen bi aatze orgetan, beazu nola zien bidiak, bu! Etzen oai bezala errebideik e.

335

BIBLIOGRAFIA

Agutter, A. , 1988, “The dangers of dialect parochial ism: the Scottish vowel

lenght rule”, in Fisiak, J . (arg.) , 1-21.

Alberdi , J . , 1996, Euskararen tratamenduak: erabi l era , Euskaltzaindia, Bilbo,

Iker-9 .

Alberdi, X., 1998, “XVIIIgarren mendeko euskararen erabilera, auzi

batzuetan jasotako zenbait euskal testuren harit ik”, Bolet ín de es tudios

de l Bidasoa 17, 17-60.

All ières, J . , 1960, “Petit atlas l inguistique basque français Sacaze I”, Via

Domitia 7, 205-221.

, 1961, “Petit at las l inguist ique basque français Sacaze II”, Via

Domitia 8, 81-126.

, 1977, “Petit at las l inguist ique basque français Bourciez (I)”,

FLV 9, 353-386.

, 1979, Manuel prat ique de basque , A. & J. Picard, Paris .

, 1981, “La dialectologie basque”, in Euskal l inguis t ika e ta

l i t eratura : bide berr iak , Deustuko Unibertsitatea, Bilbo, 103-113.

, 1986, “Petit at las l inguist ique basque français Bourciez (II)”,

FLV 18, 5-45.

Altuna, P. , 1987, Linguae vasconum primit iae . Edizio kri t ikoa , Euskaltzaindia,

Bilbo.

, 1992, “Zenbait puntutxo Leizarragaren hizkeraz”, Euskera 12,

1217-1223.

Altuna, P. & Azkarate, M., 2001, Euskal morfo log iaren his toria , Elkarlanean,

Donostia.

Alvar, M., 1973, Estructural i smo, geograf ía l ingüís t i ca y dialec to log ía actual ,

Gredos, Madri l .

Arana, A., 2001, Zaraitzuko hizteg ia: zarai tzuera-euskara batua / euskara batua-

zarai tzuera , Nafarroako Gobernua, Iruñea.

336

, 2002, Izarbe ibarko hizteg ia : Izarbe ibarko euskara-euskara batua /

euskara batua-Izarbeibarko euskara , Hiria, Donostia.

Arana Marti ja , J . A. & Gonzalez Etxegarai , C. , 1989, L. L. Bonaparte .

Eskuizkribuak-Argi tarapenak , Euskaltzaindia, Bi lbo.

Aranzadi Zientzia Elkartea, 1984, 1990, Euskalerr iko at las e tnol inguis t ikoa

[EAEL] , Donostia.

Arbelbide, X. , 1983, Irr i so las , Iruñeko Udal Aurrezki Kutxa, Iruñea.

Ariztia , M., 1934, “Laburditar ipuñak”, AEF 14, 93-129.

, 1982, Amattoren uzta (La moisson de grand-mère) , Elkar, Lizarra.

Arozena, F. , 1958, “Paper zaarretan begira”, Egan 3-6, 145-146.

Artola, K., 1977, “Erronkariko uskararen azken hatsak. . . eino’re! !”, FLV 9,

75-107.

, 1991, “Fidela Bernat anderea, euskal hiztun erronkariarra (I)”,

FLV 23, 247-281.

, 2000, “Fidela Bernat anderea, euskal hiztun erronkariarra (eta

II)”, FLV 32, 485-512.

Aurrekoetxea, G., 1985, “V. Dialektologi Jardunaldiak”, Euskera 30-2, 640-

653.

, 1992, “Nafarroako euskara: azterketa dialektometrikoa”, Uztaro

5, 59-109.

, 1996, “Hizkerak banatzeko ezaugarriez”, ASJU 30-1, 127-143.

, 1997, “Ahozko testuak transkribatzeko ir izpideak”, Uztaro 23,

87-94.

Aurrekoetxea, G. & Videgain, X., 1993, “Euskal Herriko Hizkuntz Atlasa:

galdesorta”, Euskera 38-2, 529-600.

Axular, P. , 1988 [1643], Guero , Euskaltzaindia, Bilbo (faksimile edizioa).

Azkue, R. M., 1969a [1905-6], Diccionario vasco-español - f rancés , La Gran

Enciclopedia Vasca, Bilbo.

, 1969b [1923-25], Morfología vasca , La Gran Enciclopedia Vasca,

Bilbo.

Barandiaran, J .M., 1948, “Ele zaar IV”, EJ 4-5, 345-346.

, 1953-1957, “Aspectos sociográficos de la población del Pir ineo

Vasco”, EJ 7, 3-26.

Barbier , J . , 1983 [1931], Légendes basques , Elkar, Donostia.

337

, 1987 [1924], Supazter xokoan , Eusko Jaurlaritza, Gasteiz.

Barrutia, E. , 1994, “Bermioko euskararen ezaugarri morfosintaktiko

batzuk”, in Gómez, R. & Lakarra, J . A. (arg.) , 398-418.

Bidart, J . , 1996, “Euskara batua / euskalkien erabi lera Iparraldeko hiru

euskal irrat ietan”, Euskera 41-2, 541-546.

Bonaparte, L.L. , 1862, Langue basque e t langues f innoises , Londres.

, 1866, Formulaire de prône en langue basque, conservé naguère dans

l ’ ég l i se d ’Arbonne; réédi té sans aucun changement e t suiv i de quelques

observat ions l inguis t iques sur l es sous-dialec t es bas-navarrais e t navarro-

soule t ins de France et d’Espagne , Londres.

, 1868, Phonolog ie de la langue basque dans tous ses dialec t es…,

argitaratu gabeko eskuizkribua (Bizkaiko Foru Liburutegian dago,

Bv-84 katalogo zenbakian).

, 1869, Le verbe basque en tableaux…, Londres.

, 1991, Opera Omnia Vasconice , [J . A. Aranak prestatua] ,

Euskaltzaindia, Bilbo.

Borda, I . , 1987, Udaran betaurreko be l tzekin , Txertoa, Donostia.

Borodina, M. A., 1961, “Dialectologie”, Orbis 10, 281-292.

Camino, I. , 1987, “Behe nafarrera”, in Euskal Dialektolog iaren Hastapenak ,

Udako Euskal Unibertsitatea, Iruñea, 313-424.

, 1997, Aezkoako euskararen azterketa dialektolog ikoa , Nafarroako

Gobernua, Iruñea.

, 1999, “Goñerriko hizkera (I)”, ASJU 33-1, 5-78.

, 2000, “Goñerriko hizkera (II)”, ASJU 34-1, 137-196.

Casas Torres, J . M. & Abascal Garayoa, A., 1948, Mercados geográf i cos y f er ias

de Navarra , Zaragoza.

Cassidy, F. G., 1988, “Focus of change in American Folk Speech”, in

Thomas, A. R. (arg.) , 326-332.

Cerquand, J . F. , 1985, 1986, Ipar Euskal Herr iko l egenda e ta ipuinak , Anuntxi

Aranaren edizioa, Txertoa, Donostia.

Chambers, J . K. & Trudgil l , P. , 1980, Dialec to logy , Cambridge University

Press.

Dambier, J . M., 2001, Les tui l i ers de Larressore , Aldaya, Baiona.

338

Dambier, A. M. et al i i , 1998, Larresoro . Regards sur l e passé d’un vi l lage du

Labourd , Aldaya, Baiona.

Daranatz, J . B., 1931, “Correspondance du Capitaine Duvoisin”, RIEV 22,

310-337.

Davant, J . L. , 1996, “Euskalkien eta euskara batuaren arteko harremana

nolakoa den Iparraldean”, Euskera 41-2, 531-539.

Dirassar, J . B. , 1995, Hegiko bordat ik , Elkar, Donostia.

Douglass, W. A., 1977, “Borderland Influences In a Navarrese Vil lage”, in

Douglass & Etulain & Jacobsen (arg.) , Anglo-ameri can contribut ions to

basque s tudies : essays in honor o f Jon Bi lbao , Reno, 135-144.

Duhalde, M., 1978 [1809], Meditacioneac ge i premiatsuenen gainean , Hordago,

Donostia.

Duhau, E., 1993, Beskoitzeko euskara , Alinea, Donibane Lohizune.

Duny Pétré, P. , 1959, “Trois textes folkloriques basques de Basse-Navarre

Orientale”, Bolet ín de la Real Soc iedad Vascongada de los Amigos de l País

15-1, 47-60.

Duranti , A. , 1997, Linguist i c anthropology , Cambridge.

Duvoisin, C. , 1861, Vie de M. Daguerre fondateur du Séminaire de Larressore ,

Veuve Lamaignère, Baiona.

Egile ezezaguna, Giris t ino Legia (ou Dotrina) , Aita Gazpar Aste te j e suis tac

erdaraz izkiatuia. Heskuaraat i tzul ia Iruñeko diosesako Jaun Bicari batec ,

emendaturi c zembait otho i tz e ta bertze gauzez: e ta Uztaitzeko heskuaran

emana bertze aphez batec , Arana Marti ja eta Gonzalez Etxegarairen

katalogoan 124. zenbakia. Ikus orain BOE 1999a: 185-212.

Elizaincín, A., 1979, “Métodos en sociodialectologia”, Estudios f i lo lóg icos 14,

45-58.

Elizanburu, J . B., 1986 [1888], Piarres Adame , Euskal Editoreen Elkartea,

Donostia.

Etxaide, A. M., 1989, El euskera en Navarra. Encuestas l ingüís t i cas (1965-

1967), Eusko Ikaskuntza, Hizkuntza eta l i t eratura , 8.

Etxamendi, E. , 1975, Azken e lurra , Egia, Baiona.

, 1982, “Gizonak”, Maiatz 2, 26-29.

, 1983, “Artoak”, Maiatz 3, 20-28.

, 1984, “Urtzoak”, Maiatz 5, 45-51.

339

, 1984b, “Frantxix”, Maiatz 7, 7-8.

, 1985, Aurora , Maiatz, Baiona.

, 1985b, “Jandonabakirako bidea”, Maiatz 9, 35-44.

, 1986, “Elurra zikindurik”, Maiatz 11, 50-55.

, 1987, Gilenteg iko Gilen , Gipuzkoako Kutxa, Donostia.

, 1987b, “Arrosaren Jauregia”, Maiatz 14, 41-47.

Etxebarria, J . M., 1994, “Las grabaciones de Viena en euskera. Bajo

navarro occidental y bajo navarro oriental”, Mundaiz 47, 45-75.

Etxebarria, J . M. & Etxebarria, J . M., 1991, Euskalki guzt ien e tno-tes tuak ,

Labayru ikastegia, Bilbo.

Etxeberrigarai , M., 1996, “Mintzaira-jakintza, hitz-etorkia”, in Louhossoa ,

Ekaina, 205-214.

Euskaltzaindia, 1928, “Erizkizundia Lapurdin”, Euskera 9, 319-336.

, 1928, “Erizkizundia Naparroa Barrenen”, Euskera 9, 237-257.

, 1984, Erizkizundi Irukoitza , 2 ale, Euskaltzaindia, Bi lbo, Iker-3,

[Ana Maria Echaidek paratua].

, 1987-, [OEH ] Orotariko Euskal Hizteg ia , Desclée de Brouwer &

Mensajero, Bilbo.

, 1990-1999, Euskal Gramatika. Lehen urratsak (5 ale) ,


, 1993, Euskal gramatika laburra: perpaus bakuna , Euskaltzaindia,

Bilbo.

, 1994-, Euskaltzaindiaren arauak , Euskaltzaindia, Bilbo.

, 1999, EHHA. Ohiko euskal mintzamoldeen anto log ia ,


, [EHHA] Euskal Herriko Hizkuntz Atlasa . Argitaragabea.

Fagoaga, I . , 1950, “Le Bilçar d’Ustaritz”, Gernika 13, 12-19.

, 1951, Domingo Garat , e l def ensor de l bi l tzar , Ekin, Buenos Aires.

Fairén Guil lén, V., 1955, “Sobre las facerías internacionales en Navarra”,

PV 61, 507-524.

Fernández, B. & Ezeizabarrena M. J . , 2001, “Itsasaldeko solezismoa,

datiboaren lekualdatzearen argipean”, Baionako Fakultatean

aurkeztutako txosten argitaragabea.

340

Fisiak, J . (arg.) , 1988, Histor i cal Dialecto logy . Regional and Soc ia l , Mouton de

Gruyter, Berl in / New York / Amsterdam.

Gaminde, I . , 1998, “Nafarroako azentu ereduen sai lkapena”, in Iñaki

Camino (arg.) , Nafarroako hizkerak , Udako Euskal Unibertsitatea,

Bilbo, 23-48.

Gaminde, I . & Salaberria, J . , 1997, “Ezpeleta, Lekorne eta Makeako azentu

ereduez”, Uztaro 20, 93-103.

Garate, G., 1988, Erdarakadak , Mensajero, Bi lbo.

Gavel, H., 1921, Eléments de phonét ique basque , RIEV 12, Paris.

, 1922, “Grammaire pratique de la Langue Basque.

Introduction”, GH 2, 87-94.

, 1923, “Grammaire pratique de la Langue Basque”, GH 8, 500-

512.

Gimeno, F. , 1987, “A propósito de comunidad de habla: The soc ia l dimension

o f dia le cto logy de J . P. Rona”, in M. Vaquero (arg.) , Actas de l I Congreso

Internac ional sobre e l español de América , Academia Portorriqueña de la

Lengua Española, 689-698.

Gimet, R. , 1950, “Le kostatar . Dialecte basque de la région de St-Jean-de-

Luz. Étude d’une prononciation personnelle”, EJ IV, 221-250 eta

393-424.

Goihenetxe, E., 1962, “Ustaritz”, GH 5, 236-252.

, 1972, “La basse vallée de la Nive”, GH 6, 336-340.

Goihenetxe, M., 1983, “Économie et société à Ustaritz vers le mil ieu du

XVIIIe siècle”, BMB 100, 85-108.

, 1974, L’oppression cul ture l l e f rançaise au Pays Basque , Elkar,

Baiona.

, 1991, “Ipar Euskal Herria XIX. mendeko azken hamarkadetan”,

Euskera 12, 17-29.

Goihetxe, L. , 1978 [1852], Fableac edo aleguiac Lafontainenetar i c berechiz

hartuac , Donostia (faksimile edizioa).

Gómez, R. & Lakarra, J . A. (arg.) , 1994, Euskal dialekto log iako kongresua ,

ASJU-ren gehigarriak 28, Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia.

341

Guiter, H., 1973, “Atlas et frontières l inguist iques”, in G. Straka / P.

Gardette (arg.) , Les dialec t es romans de France à la lumière des at las

rég ionaux , Paris, 61-109.

Haase, M., 1990, “Erdal hitzen mailegatzea Iparraldeko euskaraz”, Euskera

35, 405-415.

, 1994, “Amikuzera”, in R. Gómez & J. A. Lakarra (arg.) , 173-

187.

Haristoi , P. , 1899, Les paroisses du Pays Basque pendant la période

revo lut ionnaire , Pau.

Haritxelhar, J . , 1963, “Textes folkloriques de la val lée de Baigorry”, in

Actas de l t er cer congreso internacional de es tudios pirenaicos , Gerona, 1958,

Instituto de Estudios Pirenaicos & CSIC, 51-73.

, 1975, “L’Enseignement du basque”, Langue française 23, 62-70.

Harriet , M., 1741, Gramatica escuaraz e ta francesez composatua francez hi tzcunça

ikhasi nahi dutenen faboretan , Fauvet, Baiona.

Heath, J . , 1972, “Genit ivization in Northern Basque complement clauses”,

ASJU 6, 46-66.

Hualde, J . I . & Elordieta, G. & Elordieta, A., 1994, The basque dialec t o f

Lekei t io , ASJU-ren gehigarriak 34, EHU & Gipuzkoako Foru

Aldundia, Bi lbo-Donostia.

Hualde, J . I . , 1991, Basque phonology , Routledge, London.

, 1994, “Euskal azentuen sai lkapenaz eta historiaz” , in R. Gómez

eta J . A. Lakarra (arg.) , 189-208.

, 1997a, Euskararen azentuerak , ASJU-ren gehigarriak 42, EHU &

Gipuzkoako Foru Aldundia, Bilbo-Donostia.

, 1997b, “Zerbait gehiago euskal azentubideen historiaz”,

EHUren 1997ko udako ikastaroetan emandako hitzaldiaren testu

argitarabea.

Ibarra, O., 1992, “Ultzameraz idatzitako bi dotrinaren edizioa eta

azterketa”, ASJU 26-3, 915-976.

, 1995, Ultzamako hizkera. Inguruko euskalkiekiko harremanak ,

Nafarroako Gobernua, Iruñea.

, 2000, “Erroibarko eta Esteribarko hizkeraz”, in Koldo Zuazo

(arg.) , Dialektolog ia gaiak , Gasteiz, 151-172.

342

Iñigo, P. & Salaberri , P. & Zubiri , J . J . , 1995, “-Ki aditz atzizkiaren

gainean”, FLV 27, 243-295.

Intxauspe, E., 1979 [1858], Le verbe basque , Hordago, Donostia.

Ir igarai , A., 1972, “Cinco cartas eusquéricas del Ayuntamiento de S. J . de

Luz al de Vera (de 1788)”, FLV 4, 345-351.

Irigoien, M., 1997, Hautsi da kris ta la! , Euskaltzaindia & Bilbao Bizkaia

Kutxa, Bilbo.

Ir izar, P. , 1981, Contr ibuc ión a la dialec to log ía de la l engua vasca (2 ale) ,

Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala, Donostia.

, 1991, Morfolog ía de l verbo auxi l iar guipuzcoano (2 ale) ,


, 1992, Morfolog ía de l verbo auxil iar al to navarro septentr ional (2 ale) ,

Euskaltzaindia & Nafarroako Gobernua, Iruñea.

, 1997, Morfolog ía de l verbo auxil iar labortano (es tudio diale cto lóg i co) ,

Euskaltzaindia & EHU, Iruñea.

, 1999, Morfolog ía del verbo auxi l iar bajo navarro occ idental (es tudio

dialec to lóg i co) , Euskaltzaindia & EHU, Iruñea.

Ithurri , J . , 1979 [1895], Grammaire Basque. Dialec te Labourdin , Hordago,

Donostia.

Iturbide, P. , 1908, “Le Registre Basque de la Commune d’Ahetze”, RIEV

2, 386-398.

Itzaina, M., 1999, Mixel Labéguer ie . Kantu berr i tzai l e e ta pol i t ika g izona ,

Elkarlanean, Donostia.

Izeta, M., 1996, Baztango hizteg ia , Nafarroako Gobernua, Iruñea.

Janda, R. D., 1982, “Diachronic fact vs . synchronic f iction: historical-

l inguistic evidence against assuming underlyng grammatical

uniformity for contemporary dialects of the same language”, Andres

Ahlqvist (arg.) , Papers f rom the 5th Internat ional Conference on Histori cal

Lingüis t i c s , Benjamins, Amsterdam, 149-162.

Karrika, B. , 1990, Armendari tze haur beg iez , Auspoa 210, Tolosa.

Labrouche, P. , 1912, “L’emploi du basque dans les actes labourdins”,

RIEV 6, 285-291.

Lacombe, G., 1924, “Quelques mots sur les versions basques du Cantique

des Cantiques”, RIEV 15, 197-208.

343

, 1947, “Les traductions basques de St-Mathieu (de 1856 à

1869)”, EJ , 289-294.

, 1971-72, “Notes sur le basque des Aldudes. Noms de maisons,

mots et récits populaires”, J . M. Barandiaran (arg.) , AEF 24, 25-44.

Lafitte, P. , 1964, “La l i ttérature basque dans l ’ambiance d’Ustaritz”, GH 3,

147-154.

, 1965, “Cinq dict ionnaires basques”, BMB 30, 171-177.

, 1972, “Ke atzizkiaz”, GH 6, 346-349.

, 1977, “Koska eta entterka Heletan”, Euskera 22, 138-139.

, 1981, “Joakin Lizarragaren euskalkiak Ipar-Euskadikoekin

dituen kidetasun zenbaitez”, in Euskalarien Nazioarteko Jardunaldiak,

Euskaltzaindia, Bilbo, Iker-1, 403-404.

, 1995 [1944], Grammaire basque (navarro- labourdin l i t t éraire) .

Édit ion revue e t corr igée , Elkar, Donostia.

, 2001, Nafar lapurtar idazle aipatuenak , Elkarlanean, Donostia.

Lafon, R., 1962, “Sur la voyel le ü en basque”, BSL 47, 83-102.

, 1973, “La langue basque”, BMB 60, 58-120.

, 1980 [1944], Le système du verbe basque au XVIe s iè c l e , Elkar,

Donostia.

Lamant-Duhart, H. et al i i , 1986, Arcangues , Ekaina, Baiona.

Lancre, P. , 1938 [1612], Tableau de l ’ inconstance des mauvais anges e t demons . . . ,

BMB 15, 130-224.

Larramendi, M., 1984 [1745], Diccionario tr i l ingüe de l caste l lano, bascuence y

lat ín , 2 ale, Donostia (faksimile edizioa).

Larrañaga, I . , 1989, “Euskara Ipar Euskal Herrian. Barnealdeko egoera eta

etorkizuna”, Jakin 54, 121-147.

Larrasket, J . , 1939, Le basque de la Basse-Soule orientale , Klincksieck, Paris.

Larre, E. , 1980, Aiherra. Nafarroaren le ihoa , s .n. , s . l .

, 2001, Ene artzain-e txolak , Auspoa 273, Iruñea.

Larzabal , P. , 1964, Senpere-n ger tatua , Auspoa 34, Donostia.

Lekuona, M., 1956, “-Ki , gerundio-atzizki?”, Euskera , 145-148.

Malharin, J . M., 1921, “Eskuara eskoletan”, GH 4, 251-256.

McDavid, V. G., 1988, “Sex-l inked differences among atlas informants:

irregular verbs”, in Alan R. Thomas (arg.) , 333-361.

344

Menéndez Pidal , R. , 1962, En torno a la l engua vasca , Espasa-Calpé, Buenos

Aires.

Milroy, L. , 1987, Observing and Analys ing Natural Language . A Criti ca l Account

o f Socio l inguis t i c Method , Blackwell , Oxford.

Mitxelena, K., 1964, Textos arcai cos vascos , Minotauro, Madril .

, 1968, “Ortografia”, Euskera XIII, 203-220.

, 1972, “A note on Old Labourdin Accentuation”, ASJU 6, 110-

120, [PT , 235-244].

, 1976, “La fragmentación dialectal : conocimientos y

conjeturas”, Revista Española de Lingüíst i ca 6, 309-326.

, 1978, “Miscelánea f i lológica vasca (I)”, FLV 10, 205-228.

, 1981, “Encuestas l ingüísticas en el País Vasco”, Euskera 26,

133-145.

, 1987, Palabras y t extos [PT], EHU, Leioa.

, 1988, “Euskalkien ageriko aurpegia”, Sobre his toria de la l engua

vasca I , ASJU-ren gehigarriak 10, Donostia, 334-340.

, 1990 [1961], Fonét i ca his tóri ca vasca , Gipuzkoako Foru Aldundia,

Donostia.

, 1991, “De dialectología vasca”, FLV 58, 179-203.

Montoya, E., 2002, Zugarramurdiko e ta Urdazubiko euskara , (EHUko doktore

tesi argitaragabea).

Moutard, N., 1975, “Étude Phonologique sur les Dialectes Basques”, FLV

7, 5-42; 141-189.

, 1981, “Problèmes spécif iques de phonétique et de phonologie

basques”, in Euskal l inguis t ika eta l i t eratura: bide berr iak , Deustuko

Unibertsitatea, Bilbo, 115-128.

Mujika, S. , 1908, “El vascuence en los archivos municipales de

Guipúzcoa”, RIEV 6, 725-733.

Muskarditz, R. , 1975, Nor da hor , Ezkila, Ahurti .

Nevil le, G., 1987, “Minority Languages in Contemporary France”, in

Gearóid Mac Eoin & Anders Ahlqvist & Donncha Ó hAodha (arg.) ,

Third Internat ional Conference on Minori ty Languages , Multi l ingual

Matters, Clevedon / Philadelphia, 147-157.

345

N’Diaye, G., 1970, Structure du dialec t e basque de Maya , Mouton, The Hague-

Paris.

Oihartzabal , B. , 1983, “Le préfixe ba d’assertion positive en basque”, BMB

102, 161-190.

, 1992, “Elizanburu kondatzailearen euskara”, Euskera 37, 231-

245.

, 1993, “Euskara batuari Iparraldetik behatuz”, Jakin 76, 79-89.

, 1996, “Euskalkietako hitzen morfologia f inkatzerakoan

agertzen den arazo batez”, Euskera 42-2, 363-364.

, 1997, “La situation de la langue basque en Pays Basque nord”,

Lapurdum 2, 29-43.

, 2002, “A propos d’un usage prédicatif particul ier des pronoms

personnels intensifs en basque”, in M. Aurnage & M. Roché (arg.) ,

Hommage à Jacques All i ères (I) . Domaine basque e t pyrènèen , Atlantica,

Angelu, 235-246.

Oñederra, M. L., 1990, Euskal fonolog ia: palatal izazioa. Asimilazioa e ta hots

s inbol i smoa , EHU, Leioa.

Orpustan, J . B. , 1984, “Les maisons médiévales du Pays Basque de France”,

BMB 105, 138-142.

, 1997, Basque e t f rançais . Méthode abrégée de traduct ion (Navarro-

labourdin c lass ique) , Izpegi , Baigorri .

Ortiz de Urbina, J . , 1994, “Datibo komunztaduraren gainean”, in R. Gómez

& J. A. Lakarra (arg.) , 579-588.

Pagola, R. M., 1984, Euskalkiz euskalki , Eusko Jaurlaritza, Gasteiz.

, 1991, Dialektolog iaren atar ian , Mensajero, Bilbo.

, 1992, Euskal fonet ika Nafarroan , 2 ale, Nafarroako Gobernua,

Iruñea.

Pagola, R. M. et al i i , 1994, Bonaparte ondareko eskuizkribuak: lapurtera ,

DEIKER & Euskal Ikaskuntzen Institutua, Bi lbo.

, 1999a, Bonaparte ondareko eskuizkribuak: mendebaldeko behe-

nafarrera , DEIKER & Euskal Ikaskuntzen Institutua, Bi lbo.

, 1999b, Bonaparte ondareko eskuizkribuak: ekialdeko behe-nafarrera ,

DEIKER & Euskal Ikaskuntzen Institutua, Bi lbo.

346

Peil len, T. , 1990, “Gaskoniako okzitanoarengandikako maileguak

euskaraz”, Euskera 35, 417-423.

, 1992, “Zubereraren bi lakaeraz ohar batzuk”, in Nazioarteko

dialektolog ia bi l tzarra , Euskaltzaindia, Bilbo, Iker-7, 247-272.

, 1998, Les emprunts de la langue Basque à L’occ i tan de Gascogne ,

UNED, Madri l .

Picoche, J . , 1973, “Les monographies dialectales (domaine gal lo-roman)”,

Langue française 18, 8-41.

Pikabea, J . , 1993, Lapurtera idatzia (XVII-XIX). Bi lakaera baten urratsak ,

EHU-Kutxa Fundazioa, Donostia.

Poupel, R. , 1961, “Larressore au XVIIIe siècle”, GH 2, 65-76.

Reta Janariz, A., 1976, El habla de la zona de Eslava [Navarra] , Servicio de

Publicaciones de la Institución Príncipe de Viana.

Saint-Pierre, J . , 1998, 14eko Gerla Handia , Euskal Editoreen Elkartea,

Donostia.

Salaberri , P. , 2000, “Luzaideko euskara, Mezkirizkoaren eta Aezkoakoaren

argitan”, in Zuazo, K. (arg.) , 223-259.

Salaburu, P. , 1984, Hizkuntz teor ia e ta Baztango euskalkia: Fonet ika eta

Fonolog ia , Euskal Herriko Unibertsitatea, Bilbo.

Salvador, G., 1977a, “Estructural ismo l ingüíst ico e investigación dialectal”,

Revis ta española de l ingüís t i ca , 7/2, 37-57.

, 1977b, “La investigación de textos hablados”, Revista española de

l ingüíst i ca , 7/2, 59-68.

, 1987, Estudios dial ec to lógi cos , Paraninfo, Madri l .

Sanchís Guarner, M., 1953, La cartograf ía l ingüís t i ca en la actual idad y e l Atlas

de la Península Ibér i ca , Instituto Miguel de Cervantes, Madri l .

Sarasola, I . , 1996, Euskal Hizteg ia , Kutxa Fundazioa, Donostia.

, 1997, Euskara batuaren ajeak , Alberdania, Irun.

Satrustegi , J . M., 1988, “Textos dialectales en documentos rel igiosos

vascos”, FLV 20, 267-289.

Schuchardt, H., 1992 [1922], “Sobre el vascuence de Sara (Labort)”,

Euskera 12, 247-292.

Souberbiel le , M., 1921, “Uztariztar soldado hilen orhoitzapena”, GH 12,

712-718.

347

Thomas, A. R. (arg.) , 1988, Methods in Dialec to logy , Multi l ingual Matters,

Clevedon-Philadelphia.

Torrealdai , J . M., 1998, El l ibro negro de l euskera , Ttarttalo, Donostia.

Trask, R. , 1981, “Basque verbal morphology”, Euskalarien nazioarteko

bi l tzarra , Euskaltzaindia, Bi lbo, Iker-1, 285-304.

Tuail lon, G., 1976, Comportements de recherche en dialec to log ie f rançaise , CNRS,

Paris.

Urkixo, J . , 1908, “Cartas escritas por el príncipe L. L. Bonaparte a algunos

de sus colaboradores”, RIEV 2, 215-221; 655-659.

, 1910, “Cartas escritas por el príncipe L. L. Bonaparte a algunos

de sus colaboradores”, RIEV 4, 233-297.

, 1922, “El vascuence de Sara. Otro trabajo de Hugo

Schuchardt”, Euskalerr iaren alde 12, 241-245.

Videgain, X., 1987, “Mitxelenaz eta dialektologiaz”, in K. Mitxelena. Gizona

eta hizkuntza , Egan-en ale berezia, 141-153.

, 1990, “Tripot, lehatxun, ez adiorik: euskal at lasaren

informatizatzeko bidean epantxu zenbait”, Euskera 35, 367-403.

, 1991, “Lexiaren inguruan Euskal Herriko atlas l inguistikoaren

inkestagintzan”, in Memoriae (ASJU-ren gehigarriak XIV), 1059-1092.

Vinson, J . , 1876, “Spécimens de variétés dialectales basques”, Revue de

Linguis t ique e t de Phi lo log ie Comparée 9, 74-87.

, 1907, “Spécimens de variétés dialectales basques”, RIEV 1,

627-633.


129-135.


211-223.

Webster, W., 1993, Ipuinak-I , Euskal Editoreen elkartea 56, Donostia.

Xalbador, 1976, Odolaren mintzoa , Auspoa, Tolosa.

Zamora, F. J . , 1986, “Algunos aspectos psicosociol ingüíst icos y

contextuales de la variación l ingüíst ica”, Anuario de Lingüís t i ca

Hispánica 2, 277-323.

Zuazo, K., 1987, “Euskaldunek euskalkienganako izan dituzten jarrerez”,

ASJU 21-3, 927-950.

348

, 1988, Euskararen batasuna , Euskaltzaindia, Bi lbo, Iker-5 .

, 1989, “Zubereraren sai lkapenerako”, ASJU 23-2, 609-650.

, 1997, “Oiartzungo hizkeraren kokagunea”, FLV 29, 397-425.

, 1998, “Euskalkiak, gaur”, FLV 30, 191-233.

, 1999, “Baigorriko euskara kokatzeari buruz”, Lapurdum 4, 247-

277.

, 2000, Euskararen sendabelarrak , Alberdania, Donostia.

, (arg.) , 2000, Dialekto log ia gaiak , Arabako Foru Aldundia,

Gasteiz.

349

LIBURU ETA ALDIZKARIEN IZENEN LABURDURAK AEF Anuario de Eusko Folklore ASJU Anuario de l Seminario de Fi lo log ía Vasca «Jul io de Urqui jo» BMB Bulle t in du Musée Basque BOE Bonaparteren ondareko eskuizkribuak BSL Bulle t in de la Soc ié té de Linguis t ique de Paris EAEL Euskalerr iko Atlas Etnol inguis t ikoa EGLU Euskal Gramatika Lehen Urratsak EHHA Euskal Herriko Hizkuntz Atlasa EI Erizkizundi Irukoitza EJ Eusko Jakintza EY Euskalerr iaren Yakintza FHV Fonét i ca Histór i ca Vasca FLV Fontes Linguae Vasconum GH Gure Herria MV Morfologia Vasca OEH Orotariko Euskal Hizteg ia PV Prínc ipe de Viana RIEV Revis ta Internac ional de Estudios Vascos RLR Revue de Linguis t ique Romaine

irantzu epelde tesia - euskara.euskadi.net · hizkuntza kontaktuaren ondorioetan dudala. plazer...

Documents