glosario_congo.doc

50
Abanico: nfu Abey: abanke Abrir: wuanka Abrojo: nguino Abuelo: nkuku Aceite: masi maki Actividad: kinyangla Adelante: yalanga ngui Adivinar: vititi menso (con espejo magico) vititi nkobo(s) (con caracoles) Adivino: kusambulero, ngango, vititi sambidilango(vista del conocimiento) Adobo: dumba África: wankila Agua: manso Agua coco: mansa kanputo Agua del mar: kalunga, galunga, mansa, kalunga Agua del rio: mansa cholan Aguardiente: malafo, mansa ngangulero Aire: nkili, kunanfinda Aji: fotila Ajo: diamputo Alamo: mechuso Albahaca: guanguao

Upload: ivan-beovides-santana

Post on 01-Dec-2015

227 views

Category:

Documents


34 download

DESCRIPTION

glosario congo

TRANSCRIPT

Page 1: glosario_congo.doc

Abanico: nfu

Abey: abanke

Abrir: wuanka

Abrojo: nguino

Abuelo: nkuku

Aceite: masi maki

Actividad: kinyangla

Adelante: yalanga ngui

Adivinar: vititi menso (con espejo magico) vititi nkobo(s) (con caracoles)

Adivino: kusambulero, ngango, vititi sambidilango(vista del conocimiento)

Adobo: dumba

África: wankila

Agua: manso

Agua coco: mansa kanputo

Agua del mar: kalunga, galunga, mansa, kalunga

Agua del rio: mansa cholan

Aguardiente: malafo, mansa ngangulero

Aire: nkili, kunanfinda

Aji: fotila

Ajo: diamputo

Alamo: mechuso

Albahaca: guanguao

Alcohol: malafo mbinga

Algodón: Huambo

Almendra: eguinse

Alta: simane, sambi, sambia, nsambi, nsambia

Altar: brandiku, nsambi

Page 2: glosario_congo.doc

Amado: ngua

Amar: ngolele

Amanecer: dikolombo dikuama

Amarillo: Lola, moamba

Amarrar: tie, nauta

Amiga: nkundi, yeye

Amigo: wankasi

Amigos: bakundi

Amuleto: macuto

Ancestro: bakulá

Antepasado: bakula

Aquí: munankuto, munankutu

Araña: masu

Árbol: bukuá

Arena: miseke

Aretes: ngungu

Arrodillar: fukama

Arroz: eloso, yaloso

Avispa: supiwanpungo

Ayudar: kawuanko

Azogue: fendingonde

Azul: bundi

Babosa: yerebita, soyanga

Bailar: kina kuame

Baile: kizumba

Ballena: lauriako

Bandera: kanda, lelesanda

Page 3: glosario_congo.doc

Bañarse: munia

Baño: sala

Barco: kumbe, nkumbe

Barriga: malusa

Bastante: mbongo

Baston: tongo

Basura: nsasa, ntiti

Bata: matutu

Bautizo: gangango

Beber: mu

Bebida: chamba, malafo

Bendicion: dingansuá

Bichito(s): bitilengo, (nfiman)

Bicho(s): munfüira,(muninfüise)

Bien: kiambote

Bigotes: sanso, nsanso

Blanco: mundele

Boca: nua, nia mua, munan nua, moá, nako

Bolsillo: kuto, nkuto, munankuto

Bonita: mlombe, mbuta

Bota: lusango

Botar: yosa

Botella: fumbo

Brazo: lembo, batolembo

Brocha: sama

Bruja: guenge, nguenge

Brujería: kindamba, mayombe, mumbanda

Page 4: glosario_congo.doc

Brujo:tata nganga,tata nkisi, tata ndoki, tata mayombe,nbandoki,ndongo, Ngangulero

Bruto: matutu

Bueno: bundu, luyendo,mbote

Burro: kombo bongala

Caballero: ndo, pana

Caballito del diablo: nkombo akinó, nsusu muteka, abalán bemba, kombo IATA iabuiri

Caballo: nfato, nkato

Caballo médium: ngango ngombo, nganga ngombo

Cabeza: brukoko, ntu, mulunda

Cabildo: munanso

Café: kundia, kasá

Calabaza: malampe, makuke, maluke

Caldero: kiso, nkiso, muluguanga

Calentura: fuka,: mfuka

Caliente: banso

Calor: banso, muyodo

Callar: guisá

Calle: asila, sila

Cállese: kawako matako

Cama: tanda, lukuame, mfuembe

Camarón: brinda, nbrinda

Caminar: kiamene, kuenda, kiako

Camino: kuendan, asila

Campana: ngongo

Page 5: glosario_congo.doc

Campo: kunayonda, kunayanda

Campo: nseke, mumuseke, miseke

Canasta: kawuandi

Candado: matui, Kumba

Candela: bansa, bansua, nbánsua, mboso, ntuva, baso, mbaso

Canela: mokoko wando

:cantar: nfindan

Canto: nfinda, mamdo

Caña: mikanga, misanga, muengue. Marioka

Caña de azúcar: madiadiá, musenga

Caña brava: bamboo, matombe

Cañon: matende

Cara: itama

Caracol: donantoto

Carbón: Elia

Cárcel: nsogando

Carne: mbisi, bisi, mbifi

Carnero: meme, dimeme

Carta: mukanda, nkanda

Casa: nso, munanso

Casado: nkia

Casamiento: kusakana, longo

Cáscara: lele

Catorce: kumiyá

Cazador: mbole

Cazar: kuela

Page 6: glosario_congo.doc

Cazuela: balonga, balongo, kalubango, mulanganga

Cebolla: molalo

Ceiba: nsambi, ngunda, ngundo, nsambia, sambia, sambi

Cementerio: nfindantoto, kunanso, kunasinda

Ceniza: mpolo kubi, mpolo banso

Celebro: samidilango

Ciego: wafamensu

Cielo: nsulu, sulu

Cien: nkama

Cigarro: nsunga, sunga

Cigarrillo: nsunga mene, sumga mene

Cimarrón: pakase lele

Cinco: ifumo

Cintura: eluketo, munila

Ciudad: mbansa

Clavo:manan sonyé

Cobrar: igana

Cocina: lambe

Cocinar: ise

Cocinero: mulombi, mualambi

Coco: kano mputo, babomela busa

Cocodrilo: gando munadansa

Coge: kuata

Coger: tala

Cojo: guafakulo

Page 7: glosario_congo.doc

Collar: sanga ndile, nkutu dilanga

Comer: gako, lubia

Comida: ndiá, uria, udia

Compañero: mpanga samba

Comprar: lkuenda suila, kita

Contar: nika

Contento: matota kawuando

Conversando: banbangán

Conversación: burokoko

Corazón: ntimate, nbundo

Corojo: ntunde

Correr: lenga

Corriendo: san san

Cráneo: kiyumba

Crucifijo: nkagui

Cruz: tanda

Cuatro esquina: dilu, ndilu

Cuatro vientos: kulusu, lucero

Cuba: ngundo, kimputo

Cubano: wanfuto

Cucaracha: nfusé, pese, mpese

Cuchara: luto, nalende, kalú

Cuchillo: mbeleko, bele, mbelefina

Cuerpo: masimenga, fumanguame

Cueva: kasimbo, kasimba

Page 8: glosario_congo.doc

Cuidado: kirio, nkirio

Culebra: mbamba, mbambo, sima, nsima

Curandero: ngango buka

Chivo: chenché, kombo, nkango, nkongo

Chusma: ñángara

Chismoso: ndimanguiwa

Chiquillo:watoko, guatoko

Chino: mingango

Dame: kuende, tambula, simba

Dar: kuba

Daño: diambo

Dedo: mioko, mioka, ngüika

Dedos: niembo, lembo

Derretir: languán

Deseo: ntondele

Despacio: sualo sualo

Despiert0: wiriko

Desprenderse: sakri, sakrilá

Dia: melembe, lumbo

Diablo: ndoki, kibundo, karire, minianpungo, pachanga, tata lubuisa, sampun, doki

Diente: menú, memo

Diez: kumi

Page 9: glosario_congo.doc

Dieciséis: kumisabami

Diecisiete: kumisabuare

Dieciocho: kuminona

Diecinueve: kumifuá

Dinero: nsimbo, simbo, simbomgo, nbongo

Dios: nsambi, sambi, nsambia, sambia

Dioses: mpungo, npungo

Diosa: mpungu

Doce: kumiyole

Dolor: yela, lusa

Domingo. Diansona

Doncella: kiwaka

Donde: kilumbo, kiló

Dormir: léka, solele

Dos: yolé, tauo, yari

Duele: yele

Dueña: nguda nkita

Dueño: gangán gumbo, dundu mbe

Dulce: dimbo, ndimbo

Durante dia: Kananga

Durante noche: kuseka

Durmiendo: talekendo

Page 10: glosario_congo.doc

Edad: kisoko

El: muene

Ella:muena

Elefante: nsacho, pakasa sao, nsao

Enamorado: yambisa

Enano: ndundu mbaka

Encender: tuya, ntuya

Enciende: songuilá lumuine

Energía: wánga

Enfermedad: yariyari, bembo, yembe

Enfermo: yera, yari, yányara, tubelanga

Enojarse: fula botán kando

Entender: tukuenda

Enterrar: kumfunda

Entierro: lukamba nfinda ntoto

Entrar: kota

Envidia: kimpa, kimpalu

Epilepsia: nianga

Erección: nfia timbisi

Esclavo: muida, mbaki

Escoba: monsi, baombo

Esconder: kabanchielo

Escopeta: nkele

Escribir: masankia mukanda

Escúchame: guisá

Escuchar: sikilimambo

Page 11: glosario_congo.doc

Español: musuluwandio

Espejo: lumueno, vititi menso, vititi menús, mpaka lumueno

Espejuelo: lumeno

Espina: kunia

Espíritu: ncuyo, nkuyo, nkisa masa, ngunda, ndúndu, yemberekén, dúndu, simdi, yimbi, ndoki, indiambo, yimbi

Espíritu: kindoki, kilumbo

Espíritu: (nganga) nfumbi

Espíritu: musanga

Espiriyu: (malo), noki

Esposa: nkana

Esquina: pambián asila

Estar: diata

Estoy: yera

Estomago: puan borne

Estrellas: teténwangam, tetemboa, tango bonansisa, bunansisa

Estudiar: kudilonga

Excremento: excrement: tufi, ntufi

Extranjero: luwanda, lunwando

Page 12: glosario_congo.doc

Faja: fanda, pondá

Falleció: tondolo kuame

Fama: bango

Familia: kanda

Fantasma: kinkindiki

Favor: sofeka, nsofeka, masikila

Ferrocarril: nkumbre kunayiere

Fiesta: sikiringoma, kisobiakia, kisingokia ngola, bangalán

Fiesta: kuma kiá ngola

Fiesta: mumboma

Firma: patibemba

Flecha: fendindé, yilo

Floja: tui kamasinda

Fogón: kuta, nkuto, munantuya, muyaka, maka

Fornicar: timbé, fifita opongo

Frijoles: nkita lumbe

Frijoles colorados: guando mayonda lele

Frijoles negros: madenso, mandenso

Fruta: machafio

Fruta bomba: machafio kisondo

Fuego: lemo, bukula

Fuerza: ngunsa, golo, ngolo

Fumar: basuke súnga, munu suké nsunga, fatibemba

Fundamento: songue, munalanga, pungún banso, yaya wanga, bango sasinguila

Funeraria: funeral, yemba, fuá nso

Page 13: glosario_congo.doc

Galleta: pojitana

Gallina: nsusu, sunsuketo, susukeké, wanabalo, wanambolo

Gallo: susún kokoro, sunsú kekú, susunwere

Gancho: samio

Ganso: wánkala

Garabato: mombala

Gato: kimbungo, fumankano, fundiankane, güai, nguai, tualengo

Gata de magia: bumba

Gordo: buamato

Gracias: ndondele, ntandele, tondele, ntandala moana, nkimandi, sundi, donso,ndonso, Manbote, wuanka, nwuanka

Grande: ntukuá

Grupo: krikoria

Guanajo: nsowawo, asonwa

Guardar: nbaka

Guerra: milonga, gondomakavira

Guitarra: lambrilé matoko, sansimatoko

Galleta: pojitana

Gallina: nsusu, sunsuketo, susukeké, wanabalo, wanambolo

Guardar: nbaka

Page 14: glosario_congo.doc

Habla =hablar: bobadinga, boba, mboba, ndinga

Hacer: kuila

Hacha (machete):mbele, bele

Harina: diba, ndiba

Hembra: nkendo, nkenta, nketa

Hermana: mpangui yakala

Hermano: fumbie, nfumbie, niambe, pakisiame, nkombo, nkondo

Hermosa: bolota

Hernia: munúngua

Hierbas: bikanda

Hierro / metal: songó, nsongé

Hija: moana

Hijo: munanu, munana

Hilo: babuso

Hinchado: mabimbi

Hoja: difué, kuku, nkanda

Hombre: bakala, burubano, mabumboa, yakara, gualada, mabemba

Hormiga: kiniomi, miasinam, miansiman nfitete, fikaya, fuila

Hospital: kuanso, kumanso

Hoy: lelu, kuangui, guaki

Hoyo: kuko

Hueso: matari bemba, mfansi

Huesos: kongoma, kanguame

Huevo: lele, mankima nsuso

Humanidad: bantu

Humo: disi

Page 15: glosario_congo.doc

Iglesia: munanso nkisi (kivi) , kunansó

Ignorar: dialamenso

Incienso: polo, mpolo nsamdi (nsambia)

Indio: minganga badigaso, yamboaki

Infierno: lurian bansa kariempembe, yenda kumbansa, kumbabma

Iniciación: bundán nkisi (kivi) , bunbánkisi nganga, kimba, kimbo, mbele ngángano //

Iniciado: mpangui sama, malembe goganti

Inteligencia: ntu

Irse: mbakuako, mikuenda

Page 16: glosario_congo.doc

Jabón: nsaba

Jarro: disanga

Jefe: mbansa, ngubula, fumo, nfumo, mpangala

Jengibre: túa, ntúa

Jícara: wata, nputo guáyala, futu kuankala

Jicotea: nkufo, gurú, fuko, furio, zulú, sarakuseko

Jimaguas: basimba kalulu masa

Jimagua: mpansa

Jorobado: guatekamá

Joven: matoko, baleke, muleke

Jubo: ñanka, ñuka, ñioka

Junto (s): ambianta

Juramento: kimbo, kimba

Justicia: dundalonga, dundalonda, fuambata, nfuambata

Jutiá: kumbé, sisi, nfuku, kumbé, fumbé

Page 17: glosario_congo.doc

La cariad del cobre: congo – mama chola, mama cholan, chola

La virgen de las mercedes: tiembla tierra

La virgen de regla: baluande, balunga, kalunga, madre agua //

Labor: kebulaLadrar: mufe

Lagartija: diansila, diansiya, ndionsila

Lagrimas: masosi

Laguna: mungane monsa, tuale lango

Largo: mborivandi

Lavar: sakumali, sukula

Lázaro: san Lázaro, mfumbe, nfumbe

Leche: magonde, manfanina, suka, nsuka

Lechuza: minián puango, fúngo mafuka, muni anfuanga

Lejos: tanga nkanda

León: nsombo, sambo, nsombo,kosi, kiandongondo, nsombo

Levantar: sángula

Levántate: sikama

Licencia: gueyaye, gonda dariyaya

Limón: koroko, kiágana

Limpieza: sala, nsala

Limpio: nsaku

Loco: fuali, fuati

Loma: sulumongo

Loro / grey african parrot (sacred bird )- nkusu //

Page 18: glosario_congo.doc

Lucero / eguated to holy ghost – tetenboa, kimango, chamalongo //

Luna / moon – mposi, ngondia, gonda, lungonda, ngunda, lengonda, tángo dilansó //

Lunes / Monday – nsala //

Luz / Light ( also brightness ) – tuya, munia //

Llover / to rain – mbula, nfulanguisa //

Lluvia / rain – lango //

Llanto / cry – masanga, samba, sambiayaya //

Llenar / fill – kumbré //

Llorando / crying – dalán kuame, dalán kuami //

Page 19: glosario_congo.doc

Machete: mbele, mbeli, beleko, mbeleko

Madera: nti

Madre: yaya, yeyé, kuandi, wandi, nguá

Madrina: yaya, sumbo, nsumbo, ngudi, tikantiká

Magia: kimpa

Maja: mboma, noka, bomboma, bumbema, kimbamba

Mal: ñari, guame, águame, kombo simba

Malo: ngongo, yela, malembe

Mandar: tuna

Mano: inkuako, blanki, nguika, bata, nkewa, mbemba, lumbo, bembo, mbembo //

Manteca: masi, mense

Mañana: bari, mbari, masimene

Mar: kulunga, bulunga

Marido: masuako, nkana, ngami, matoko

Martes: nkando

Martillo: dungo, ndungo, bungo

Matar: bondá, vonda

Mayombe: mayombe

Mayor: tata ngango, tata ngango, tata nkisi, tata nkisa, mpambia nkisa //

Medicina: bilongo

Mentira: bambú

Mentiroso: bambunguei

Page 20: glosario_congo.doc

Mesa: brandiku

Miel: ndambo kinkolo, wemba, dimbo

Mirar: sinde, nsinde, muene, tala, ntala, bika

Mire: kili

Misterio: lembo, nkui

Montaña: kunalemba, mongo

Monte: anabutu, finda, nfinda, kunanfinda

Morir: lufua, kufuá

Mosca: bonsé

Mosquito: luyendo, kangoma

Mucho: bobé, ingui

Muerte: malala

Muero: nfumbi, nfumbe, mfumbe,nganga, nkula, bakula

Mujer: kasiwa, dimba, nkento

Mundo: bemba, panguila, npanguila

Mundo: ntoto

Música: gumgafuto, minwi, pungí

Page 21: glosario_congo.doc

Nacer ( nació ): sapunto, saputa

Nadar: guabinda

Nalgas; fembe, nfembe

Naranja: mbefo

Nariz: beno nsumo

Negocio: mbembo

Negro: mifuita, kulu: yandombe, yandobo, mutuita

Ninguno: none – mune pun

Niña: moana nené, moana bakala

Niño: moana luke, basikanda, moana, muana, buta

No: nani, ko

Noche: kalungo, buna fukua, bunanfuka

Nombre: lusina

Nosotros: etutu

Nubes: yalanwá munansula

Nudo: nkango,gango, ngango

Nueve: fuá, mendako

Nuevo: luyendo penfialo

Números: uno – yeso, dos – yole, tres – statu, cuatro –iya, cinco –ifumo, seis –isabami Siete –isubuare, ocho –inona, nueve –fuá, diez –kumi

Page 22: glosario_congo.doc

Obispo: fumo, nfumo

Ocho: inona, mendete

Oídos: mato

Oigo: mo wa

Oír: sikiri mato, kuendan, kuto, nkuto, wiri

Ojos: muini, mesu, menús

Oreja: mato, tuto, nwenga

Orinar: lango banga

Oscuro: tombe, mfuembo, mpimp

Page 23: glosario_congo.doc

Padre: tata

Pagar: futeno

País: nsi

Pájaro: nui, sunsun, sunso

Palabra: dinga

Palabras: mayo

Palacio: munansó

Palero: taya nganga, padre nganga, tata nkisi

Palma: lala, mamba

Palo: saku saku, nkunia ,kunie

Paloma: mpembe, sunso nsambia, yembe

Pan: bolo, mbolo

Pantalón: mbati, lele makate

Pantera: yamakara, kombo bongala

Pañuelo: lilenso, dilanso, dileso, direso, benso, mbenso

Papel: katikán kanda

Para: duala, nduala

Pared: lúmba

Parir: kabo angasi

Parto: mpasi

Pato: nsusulango, badango, barango, ufadango

Pavo: suso asogue

Pecho: turu, Nauru, tulu, ntulu

Pegar: tati

Peleando: monongoya, sambulán, sambilán

Pelo: imsefe, nsefu, mabuisa, sefú, nsuesi, suke, nsuke

Page 24: glosario_congo.doc

Pellejo: kanda

Pena: nfia, magate, makate

Pensando: bonsando

Perdón: sambia ntuke, yai, ntuke

Permiso: permission – kuenda banguata, kuendan banguata

Perro: mboa, mbúa, yimbis, mbulo, jimbiá

Pescuezo: chinga, nchinga

Pescado: sonsi, sonsé

Pie: lumbe, mumalo, alumalo, ntambe, tambe, ntambe, malo, mioko, dikuenda

Piedra: matari

Piedra imán: fumanda kimpeso, fumanda impeso

Piedra rayo: nkita simpungo

Pimienta ( y de guinea ): dungo, ndungo, Tuzla

Piojo: tatú

Piña: miengue

Plata: tiama, nsiama, kongué

Plátano: makondo, mankoma

Plumas: nkanda, mukanda

Poco: kukako, mune yolé

Podrido: yaola, nfuá, fua

Policía: fiota, gando, mukuaputo

Polvo: polo, mpolo

Pólvora: fula, nfula

Porquería: tufito, ntufe

Pozo: longue, kamatoto

Prenda: nganga, ganga, macuto, kundu, nkundu, kimbisa, muganga, mungonga

Page 25: glosario_congo.doc

Preso: nena Luanda

Prohibido: niongo

Pronto: tuimini

Prostituta: nkuna nwako, mbisi labana, kontoria

Prueba: walenga

Puente: masa lamba

Puerco: misunguru

Puerta: munelando

Rabo: sila, biokónsila

Raíz: bugule

Rana: chulá

Rata: mbinda, matutu, kibe

Ratón: untongo, wénputo, pu, npu, puku, mpuku, jipuko, jipuku

Rayo: nsasi fula, yilo, mukiama

Recoger: kuabilanga

Recuerdos: samuna nkenda

Redondo: kuyereré, kuyere

Regresar: lúrie

Reloj: ntiele, bungafuto

Resguardo: macuto, Maputo, pánga, kindo, mpungo, mungu, nganga, ganga, kabunga Mabula, kondo

Retrato: dimbo

Rezo: mabungo, mambo

Page 26: glosario_congo.doc

Rey: nfumo, fumanchú, fumuampi, mani

Rico: mbongo

Rincón: kasuako

Riñón: bangá, mbangá, banga, mbanga

Río: lukala, kuilo, lukango, mbelesi, mbilesi

Rojo: mbuaki, Menga

Romper: boa, diboa

Ropa: lele, nguelele, nche, mbeke, miengue

Roto: kitutu

Sábado: wengue, ngué, dengué

Sabana: inseke, beko, muna, ditutu

Saber: bika, gualuki

Sabiduría: tuán, ntuán, bundanga

Sabio: nfumo

Sacerdote: nfumo bata

Saco: ntuku, fuko

Sal: mpolo

Saliva: mete

Salud: yila, malembe, salamaleko, nsalamaleko, nsalamalecum, salamalecum

Salud: malembe nyale

San Lázaro; congo – mfumbe

San pedro: zarabanda, zarabanda

Sangre: Menga, kimenga

Page 27: glosario_congo.doc

Santa bárbara: congo – siete rayos, nsasi

Santa teresa de Jesús: centella, mariwanga, mama wanga

Santo; mpungo (s), mpungu (s)

Sapo: chulá, nchulo, nkuila, ndiónsila

Saya: lelepun

Secreto: abakúa, sokinakue

Seis: isabami

Sembrar: nfuri, furi, furintoto

Señor: mpangui

Señora: penda, ngana, nkento

Serpiente: mbumba, nsiama

Silencio: mambe

Silla: fumdo, luando, kibundo

Soga: musene. Nima, bulo, mukolo

Sol: ntangu, ntango, tango,tangu

Soldado. Masereri, masoari, mubonga

Soledad: moana kaka

Sombrero: kisumbo, musumbo, masumbo

Sube: banda

Suelo: tore, ntore

Sueño: kuanda nsoyi

Page 28: glosario_congo.doc

Tabaco: nsunga, sunga

Tambor: goma, ngoma mputo, kingoma, mula, masikuila

Tarro: mbinga, bani, nbani

Tarro cargado de nganga: mpaka

Tasa: ponda, nchá

Techo: lulia

Tela: kangu

Templo: nso

Tener: simbanka

Tiempo: mbu, tango

Tierra: ntoto, nsi

Tigre: ngo, Lugo, kinaningo

Tijera: nsama

Tinta: fiota, Menga fiota

Tirar: tákula

Tiro: munduko

Tocar: takalunga

Todos: lumbo

Toma: ntuala, famdo

Tomar: tambula

Tonto: soé

Tormento: mbula

Trabajar: banga, nsikila

Tranquilo: yema

Trece: kumiyate

Page 29: glosario_congo.doc

Tren: nkumbre

Tres: statu, tatu

Tristeza: kikenda

Tropezar: munantansila

Trueno: kuankila, guankila

Uno: yeso

Uña: kiala

Uva: mamputo

Vaca: naa, najá

Vago: salantuwa

Valiente: yen yen

Valla: kuenda, fuase

Vapor: nkubri kalunga

Vaso: nchuta

Vela: muinda, munda, muenda

Velorio: tambi

Vendado: piti, sansamú, sombi, kabi, chá

Vender: tuenda, ntuenda

Venga: mbanga, mbonga, wuanda

Verdad: mabianga

Page 30: glosario_congo.doc

Verde: mbi

Verraco: guangangulo

Vete: kuenda, guinda, kuisa, diata

Vieja: enbomba, kiboba

Viejo: nsulá, okubo, okulu

Viento: nfinda, finda, nfinfi, impenso

Vientre: manalusa, nunalusa

Vino: malafo mabeya, malafo mbaso

Vira: bilula

Virar: biringuer

Visita: sensa

Vivir: buriri

Volar: kakuisa

Voz: ndinga

Yemaza: yemaya, congo egual – baluande, balunga, kalunga, madre agua

Hierba: nfita, matiti, vititi

Yerbas: musanga

Zapato: mamabo, nkandu

Page 31: glosario_congo.doc

Diccionario lexical de la lengua residual Konga en Cuba

AAnkerere: Malo.Anketo: Lado contrario.Atizala: Esconder.Aguemeni: Hoy mismo.Antimati: Corazón o de corazón.Ampulo: Calor.Anene: Grande.Ayancuna: Nzambi, Sambia ,Dios.Ague: Hoy.Airosa Guinano: Hielo.Aterere: Permiso.Agué son Agué: Mañana son mañana.

B

Bioco: Ojos.Bandi: Casa.Basilo Cuama: Estoy en la cama.Bebe: Labios.Bacheche: Fuerte, Firme.Bajiote: Negro.Buen Nsasi: Santa Bárbara.Bronconioni: Cojones.Burocuamo: Sombrero.Banduilo: Bandera.Bunquilanga: Ferrocarril.Bancofula: Primer mayordomo de la prenda.Bibe: Corojo.Bueta Ngonda: Reloj.Bungonda: Chino.Bichichi: Gusano.Burococa: Pavo Real.Bisonsi: Pescado.Bulunganga:Extranjero.Bacoyule Nganga: Ahiajado.Binsi Suso: Carne de chivo.Bandango: Pato.Buiga: Rio Salado.Boma: Miedo.Bandu: Caldo.Besongo: Clavo.Basilango: Pescado.Bulumuna: Alarma.

Page 32: glosario_congo.doc

Bacura: Traición.Binga: Averiguar.Baibira: Extraer.Betetumbua: Olvidar.Bilonguera: Brujería.Bicaudiuco: Mirar para abajo.Bouba Kafungo: Tinaja de barrio.Brincadores: Paleros muertos.Burucontola: Lío, Problemas.Bumafuca: La noche.Bukele Kunia: Raíces de roca.Biyaya o Viyaya: Vela que todo lo sella.Baumba: Escoba amarga.Bangala: Fiesta.Bilongo: brujería.Batiti Nfinda: Hierba.Boubanganga: Nganga o prenda envuelta en un pañuelo o saco atado por las cuatro esquinas. Auténtica prenda africana.Boumba: Nganga preparada fuera del caldero o de la cazuela.Bundanga: Misterio.Bisongulo: Cochino, Puerco.Bumo: Estómago.

C

Caduila: Persignarse.Canguila: Amarrar a una persona.Cuna: Lejos.Coyunda: Pita con anzuelo.Cunalumbo: Luz del Sol.Cunalongo: Bebida ritual que se da al Tata.Cunambumbo: [Cuando en la religión se mezclan] Lucumí conBriyumba [Palo Monte]Catilemba: Enterrador.Canfio Cheque-cheque: Antiguo vapor de rudaCuluniansi: Mosca mala.Cuba: Maní.Conga Africana: Entidad que trabaja con Siete Rayos.Chichiguagun: Hueso de los pies.Chacuano Cueco: San Lázaro.Chela Guengue: Santísima Virgen de la Caridad de El Cobre.Chiminikú: Eleguá.Checherenguangua: Pitirre.Chamalongo: Caracol que habla.Chamba: Aguardiente mezclado con ají guaguao y otros ingredientes,como la pólvora.Chechero: Grillo.Chechengualera: Tomeguín.Cheche Munanfinda: Venado.Cheche Cabinda: Palo Tengue.

D

Page 33: glosario_congo.doc

Dadai: San Francisco de Asís.Daradiame: Día tras días.Delline: Senos.Dinga-dinga: Gonorrea.Diame: Días.Dimanga Ntoto: Escribir en el suelo.Dilanga: Tiempos de antes.Dilongo: Plato.Diá: Por qué.Dodoma buisima: Ta meno.Diansila: Lagartija.Dinga: Decir.Diarku: Rompimiento, limpieza, ebbó.Duna: Palo.Dioce: Artemisa.Dundu Munantoto: Bibijagua.Diampula: Cama.Dio Mambo: Permiso para cantar o hablar.Diama: Guerra.Dialugo: Arroz.

EEmpolo: Cerebro.Encefo: Palo.Encuto: Oído..Ento: Frente.Entanda: LenguaElendi: Mejilla.Endia: Tripa.Encumbo: Cuerpo.Encuso: Tobillo.Ensalumbango: Muslos.Encandia: Pellejo.Entoto Nani: África.Ensao: Elefante.Enketo: Negar.Enkai: Mulato.Enchila: Corazón.Encullo: Eleguá.Endoque: Diablo.Enkulle: Santo.Endembo: Hombre de África.Engando vititi: Sapo.Empolo: polvo.Empolo Enkunia: polvo de palo.Empolo masango: polvo (harina) de maíz.Engundo liai: palma.Empambia: hermano mayor.Empangue: hermano de sangre.Enganso: astro.Empula: cama.Engandi: hermana.Encari: tarde.Entango: El Sol.Engonda: La Luna.Empaca o mpaca: tarro de buey “cargado” ,o sea, en cuyo interior se ha depositado una carga mágica[ que cumple con la función ritual ].Empaca menso: tarro con espejo.Entetiro: tierra.Encumbe: carretón.Equimensa : sacrificio de Nkise.

Page 34: glosario_congo.doc

Ensulo: el cielo.Entoto: La Tierra.Engundo: palos.Encunia: palos.Encundo: fatasma que camina.Enfumbi: muerto.Enfua: ¿Enfumbe: espíritu o muerto.Encanda: libreta.Entumbe: caña brava.Encilla: calle o camino.Endumbo: hombre.Enfinda: El Monte.Ensimba: león.Engó: gobierno, tigre.Entuala: gato.Ángulos: cochinos, puercos.Engombe: buey, toro.Enfoica: ratón.Embele: machete.Embele guatoco: cuchillo.Embele camba: navaja.Encaingre: caneca.Embomba: serpiente.Entuala engó: gato, tigre.Embua: perro.Engando batalla: caimán.Endinga: ¿Embambundi: mujer mala.Endinga: hablar o hablar alto.Emboba: hablar.Entombo: botella vacía.Engando: todo lo que va en el caldero.Engunda: campaña.Emposo: sello de juramento congo.Ensunga: tabaco.Eeneco: yaga.Ensumbolo: nube.(e¬) Ntoto enfuá: grande.Embongo: ?Enlaigo: baño.Enyede: bien.Encaugo: cargar.Ensanga: cadena [que lleva el caldero del palero].Enguanguangundo: araña.Engara: trabajo de hechizo.Encumba: ombligo grande.Enculle: iglesiaEmpaca: fósforera.Ensufanta: cura [sacerdote católico].Entoto Kalunga: arena de mar.Encanzi: flecha.Entuto: mierda.Encula anculle: camino de la luna.Enchiata: traición.Embala: boniato.Ensuso: pollo.Ensuso cuello: gallo.Ensuso yerengue: paloma.Ensuso lique: gallina de guinea.Ensuso finda: gallina criolla.Empepo : papeles.Empembe: yeso.

Page 35: glosario_congo.doc

Empembe carire: cascarilla.Embuque: resguardo.Enllete: bien.Enlugo: siempre.Encala: cangrejoEmpaso: hijo.Emenciemene: a la salida del sol.Enguembo: murciélago.Encombre: jutía.Enculle: collar.Engombolo: rabo de nube, ciempiés.Ensuso gombo: guanajo, pavo.Enyere: rey.Entombola: eso viene con / en el espíritu.Enculli: maldición.Encuallo: mono.Encani: tarde.Engángula: trabajo misterioso.Empua> fiebre.Entara: fumar.Ensunga mundele: cigarro.Encido: yunque de hierro.Embandi: mal de ojo.Enduna: batalla.Encila guabilanga: gualdarrollo.Embumba ensale: prostituta.Ebindo: gavilán.Enfuma: ceiba.Enamboro: ahiajado.Enkankue: amarrar.Ensambe: Dios.Ensanqueque: hormiga.Ensesi: venado.Eensosa: flecha.Entonto: tierra.Enogue: por la tierra.Entungula: polvo de palo.Ensaratunga: araña.Enfanga: vamos.Encodiano: coco.Enabasongola: muñeco de madera que es endoque, mensajero de la prenda yacompañante del Tata.Enlengo: medicina.Embele Kiamen: cuchillo afilado.Engorda embinda: luna llena.Embandia: venado.Engodi: madre.Empuele-are: cesto.Enguimbe: marsca.Encula: calzar?.Empilato: orbirtar.Enguimbo: tiempo.Encasa: frijol.Elumbi: menta.Esteba: cena?.Ensadio: río salado.Encongo: multitud.Embuagui: rojo.Embemba: jorobado.Endiembo: cera o recina.Ecimo: playa.Encaso: loco.Enquila: rabo.

Page 36: glosario_congo.doc

Embola: palangado.Entama: lejos.Endialoga: facultado.Empolo queto sobaqueto: brevaje de enfumbe.Empaso: hijo de brujo [ahijado].Empele: miel de abeja.Encuti latiganga: alacrán.Enciotan taticango:?Encuso: cotorra [loro].Engunguro bennfila: marcaperro.Engangalo kangalocilo: amarra las cuatro esquina.Entola:?Enkunia mengantuala: cerdo, cochino.Ensimba dianfinda: siguarava.Emberece: yaya.Enkunia cuya: algarrobo.Entunque: jiquí.Enguto : escoba cimarrona.Endosa: ajonjolí.Enkunia boleloaso: cabo de hacha.Enfumo: padre de nganga.Encangan gombo: persona montada en el perro.Ensamba: gemelos.Entala: gemelos.Encambo aquino: caballito del diablo.Ensuso muteka: caballito del diablo.(e)Nquise: prenda judía, bruja (conga).Enkunia : palo.Enkumbo: cuerpo humano.Enguandi: hermana.

F

Fasenda: falso,hipócrita.Floron: tela.Fula: pólvora.Finda adamuto: El monte.Finfi: frío.Furuca: resucitar.Fumanda dakinpemba: piedra de imán.Funda:?Fauculo: macho.Fateka:?Fula: fomento.Fomanpiu: rey.Fomanco: arrodillarse.Fumbi: criado, cabeza de nganga.FutuAgunme: jicotea.

G

Guatoco: niño chiquito.

Page 37: glosario_congo.doc

Guisa: halar.Gando: todo lo que se mueve, que está vivo / elementos de la nganga.Gudo: bueno.Guarilanga: guardarrava.Guardiero: portero de nquise.Guansa: río.Gua cari: buenas noches.Guansigilo: caimán.Guancoloco: enano.Guiri: oír.Gangole: corriente.Guachilanga: ómnibus/ autobús: guagua, en cubano.Gongoro: jicotea.Ganga Lembe: médico.Guagueto;: frijol carita.Gangola: hermano.Ganga ndoqui: prenda judía {que sirve sólo para hacer el mal}.Giobola: vieja.Guibolo: anciano.Gamboilo: remolino de agua.Guando: chicharrón.Guangua: ¿Ganga veila: verde color de la voz.Guari guari: hablador, gritón.Guika: vestido.Gando sede: huevo que se coloca dentro de la nganga.Gandio: justicia.Gambela: águila.Gombe gando: persona que monta.Ganga lanfula: Osain.Guisele: diente.

I

Inal candela o alcohol.Iritota flor de agua.Inkita tengue palo.

J

jiramar: despertar.

KKituala o nkise folouganga: persona que monta perro.Katukemba: ánimos de un muerto.Krumbana: sensitiva o dormidera.Karondo: palmiche o palmicha.Kindamba: a quien se vela, no escapa.Kosoko: oler.Kisukingansi: confianaza del fundota.Kisiaco: caldero de hierro de tres patas.Kinoemo: caldero de hierro de tres patas.Kalumbanga: caldero de hierro de tres patas.Kimbanga nene: cabildo africano.Kuna kupucona: cabildo africano.Kielo: puerta.Kutukma: escapar.Kimanina: capa.Kiankolo: moderno.Kilise: canilla de muerto.Kimbanza: hierba de pata de gallina.

Page 38: glosario_congo.doc

Kama: escoba nueva del palmiche.Krillumba: cabeza de muerto.

Llucerna: cabeza.Lembo: dedos.Lengue: tetas.Libancole: piernas.Libancombola: rodillas.Licencia: permiso.Lecar: dominar.Lcuaco: cuarto.Langue: ateje.Lucuacame: avispa.Lucambo nfinda ntoto: tumba.

M

Muenda: vela de muerto.Mansuese: maíz.mumua: boca.Moco|: mano.Munnanio: cerebro.Matara: nalgas.Miollega: leche.Membo: Vista .Plato al que mira el brujo.Mina: ?Mambe ¿?Mariguanda Saqui Cueva: Santa Bárbara.Mama Yaya: San Lázaro.Mama Chola: Virgen de La Caridad.Madre Agua: Virgen de Regla.Mama Kalunga: Virgen de Regla.María Mundo: Regla.Mayomguera o Mayombera: Santa Teresa.Mari Guaba: Santa Teresa.Monanquité: Obatalá.Mañunga: Anima Sola.Manzanero: mensajero del nkise.Masango: masa de maíz.Monganga: hermana mayor, mdrina de Nikiso.Meme: chivo.Mamanaosa : caimán.Mamba: espíritu del río que trabaja con los astros.Macalonga: palangana.Malafo musenga: aguardiente de caña.Malafo seco: vino seco.Malafo maba: manteca de corojo.Malafo yimbi: vino dulce.Mata: sifilio.Miun: ¿?Menia: hernia.Mumba: brujería.mandundo: gusano que se come la carne y deja el hueso.Munanso guanabeto: cárcel.Munanso rumba loma: cárcel.Munanso cao e ronda: çárcel.Mumbura: sal.Muquisa: ¿?Muchicaco: hombre.Museana: zoga, mecate.Mechoso: albahaca.Moxi: luz de luna.

Page 39: glosario_congo.doc

Muramfuka: bueno.Musenga: caña de azúcar.Muenga: azúcar de caña.Mayunga: Anima Sola.Masame cucu lango: agua que corre.Masa yaya: palo huevo de gallo.Mama fumbe: ceiba.Miene carire: estrella.Moyi: Luz del sol.Miama: baraja.Mamaca: coco.Memi-memi-bote: saludo del día.Memia foku: saludo de la noche.Mato enkula: estar atento.Mundasi sumo|: trueno.Mulanquele: muchacho.Muanda: asunto.Moment ntoto: tumba.Masuradi: soldado.Muansosi: bicho.Mumba: garabato.Mumba: brujería.Makunko: amigo.Mavivina: Virgende Regla.Munansuasi: Ochosi.Mune Nsambi: paloma.Macuto: resguardo.Munalunque: Los Jimaguas.Motito: agua.Muniaco: muñeco que va encima de Nkise.Munalungo: Dios del Rayo. Dios del Sol y como el Sol nos beneficia es buen Gombe Munalungo.Mundaseque: sabana.Munacasimba: La Ceiba.Masimene: mañana.Meba: ceiba.Muninfuere: bicho.Macoco guando: camello del monte.Macuembri: palo brujo.Musambo: brujo.Muensi: huesos.Mavivina: era un Ndoki.N

Nunan Susi: Ochosi.Nacula: va a nacer.Natumbo: brujería.NarisuaYaro: gobernador.Ntendian finda: rompesaraguey.Nancy: araña.Ñ

Ñicua: brazo.Ñoca: majá, ofidio endémico de las Antillas.Ñocu: mano.

O

Olbola: La Caridad de El Cobre, que es poblado cercano a Santiago de Cuba.Onsuala: aprisa.Omalembo: despacio.

Page 40: glosario_congo.doc

Ppemba: vela.pemba carire: vela que se pone al Nkise.Pandiame: pie.Piangana:?Pandilanga: Jesucristo.Pata Yaga: San Lázaro.Pata Fula : San Lázaro.Peti Furo: San Lázaro.Peti fula: mayordomo o sirviente de prenda.Paquinaka: niño chiquito.Pachuca: rana.Patiti: hierba.Prica finda: ratón de monte.Patin polo: ceniza.Pandiamate: zapatos.Puerta nkise: puerta del munanso o del cuarto sagrado congo.Patin: algo que avanza.Panliancila: irse.Pemo: aire o viento.Pango: aire o viento.Patibere: juramento.Panga Langada: quien hizo el tambor de Africa.Palo mayimbe: cedro.Pachangala: lesbiana.Panganioni: hombre afeminado.

QQuiguagua: ¿?Quitapeso: ¿?Quisonde:?Quisille: ….?qué pasa? cómo se llama Usted?Quisille: Que pasa como se llamaQuidiambo. Que pasa como se llama ustedQuiniani. Quien esta ahíQuitombele. lluvia.Quinfuiri. tambor de muerto.Quinquinita. pelea.Quini.bucear.Quiaco quiaco. paso a paso.Quiangana quijan.correr.Quinjenco.gavilan.Quiaco lumene.espera un poco.Quiquirico.portero del nkise.Quisiaco.caldero de tres patas.Quindemo.caldero de tres patas.Quibilisao.piojo.Quinquinfua.tierra de muerto.

SSoreando: garabato.Sala: una.Sambia: dios.Sambianpungo: dios.Sambia: hueso.Sambrano Nsasi: Santa Barbara.Sasi Cuena: Idem.Siete Rayos: Santa Barbara.Suasi: Santa Barbara.Sansu cristo: Jesucristo.S ambia lacutare: Que dios te ampare.Sarabanda:San pedro apóstol.

Page 41: glosario_congo.doc

Sarabanda corta lima: San juan de dios.Sandana: Cazuela\recipiente donde se aloja el muerto.Sibi:espritu del rio.Sibiguasa:espiritu del rio.Sueso:pico de ave.Sambia liri:hijo de dios.Sanfulio:dame.Simbo:dinero.Singoma:Tambor.Saulente:elefante.Saya aguengue:mujer.S acuta:cura|sacerdote.Susundamba:lechuza.Susuquembo:gavilan.Sopay:qimbombo.Sambia nquele:si dios quiere.Sanquisa:Bronca.Sanque:priedra de Iman.Siete brillumba dianga cuaba:siete tierras del cementerio.Siete ndianga mundo caba:siete tierras del cementerio.Sicanagua:?Sirabuquilangue: ?Sacurinu:esclavo.Sanuere:venado.Segueri:enero.Siente Mundo:Osain.

tTonfo:ceso.Tambo:pueblo de África.Taco Chola:Caridad del cobre.Tiembla tierra:Obatala.Temutu Mu:Elegua.Tile:tierra.Tatande:padre principal,abuelo.Tumboa:remolino.Tarambele:San Sebastián.Tere yunta:carnero.Tilla:escoba amarga.Tesia:retroceder.Tumba ndoqui:acusa de brujo.Tondele:aguanta.Tarampuerta:portero del nkisi.Tetubua:lucero.Tengua:ciclon.Tronco nanga:ceiba.Tómbola:encendedor.Tenu tenu:estrella.Tumbo:retozar.Tembo:remolino.Tullumbo:La luna.Tumbo:barco.Tocanisa:molestar.Ticantira:madrina de nkisi.Tuola:pimienta.Trilla:escoba amarga.Tona jorrin:eran muertos.Tatuca:eran muertos.Tocuando:pajaro carpintero.Tuna:candela.Tetie:ciego.

Page 42: glosario_congo.doc

uUria:comida.Umpapo:ciego.

yYute: paja.Yenyere: cuerno.Yambosa: bebida de juramento del nkisi.Yari yari: enfermedad.Yayi: madre de nganga.Yeto cueto. nosotros somos.Yumbe: sonido de rayo.Yalanda: trabajar.Yonda: cruz.Yucula: Caoba.Yumbulisi: fiesta o cantar.Yimbi: persona que monta perro.Yuyunquela: arcoiris.