La enseñanza del griego en Bizancio: una propuesta práctica

Aprendizaje y Enseñanza del Griego y del Latín. MESOB (UAM), 1 de enero de 2017Gonzalo Jerez Sánchez, gonzalojerez@ucm.es

Universidad Complutense de Madrid, Classics at Home

Μέρος Α’

“Die Aufgabe der Philologie ist, jenes vergangene Leben durch die Kraft der Wissenschaftwieder lebendig zu machen, das Lied des Dichters, den Gedanken des Philosophen undGesetzgebers, die Heiligkeit des Gotteshauses und die Gefühle der Gläubigen undUngläubigen, das bunte Getriebe auf dem Markte und im Hafen, Land und Meer und die Menschen in ihrer Arbeit und in ihrem Spiele.” Wilamowitz, “Geschichte der Philologie”, en: Gercke-Norden, Einleitung in die Altertumswissenschaft, Leipzig und Berlin 1921, I.1., S.1)

“Sie konnte es nicht, weil ihr die dazu notige Poesie verloren war, oder sie musstees machen, wie der Romanschreiber Eustathius, den ich niemals fähig gewesen bin, d u r c h z u l e s e n. Sie wollte es nicht, weil ihr das grammatisch korrekteAltgriechisch schon an sich schwer und poetisch genug war.”Wilamowitz-Moellendorff, U. von: “Asianismus und Attizismus”, Hermes 35 (1900) 1-52 = KS 3 (1969) 223-277

Roma

Interpretamenta

Dickey, E., The Colloquia of the Hermeneumata Pseudodositheana, Cambridge 2015Dickey, E., Learning Latin the Ancient Way: Latin Textbooks from the Ancient World, Cambridge 2016

Traducción

• Vetus iste dissertorum mos fuit, ut exercendi ingenii causa Graecos libros Latino sermone absolverent.

(Prefacio de la traducción de S. Jerónimo del Chronicon de Eusebio)

• QUAERIS, quem ad modum in secessu, quo iamdiu frueris, putem te studereoportere. Utile in primis, et multi praecipiunt, vel ex Graeco in Latinum, vel ex Latino vertere in Graecum; quo genere exercitationis proprietas splendorqueverborum, copia figurarum, vis explicandi, praeterea imitatione optimorumsimilia inveniendi facultas paratur; simul, quae legentem fefellissent, transferentem fugere non possunt. Intellegentia ex hoc et indicium adquiritur.

(Plinio, Epistularum liber VII,9)

Quid autem erat causae cur graecas litteras oderam, quibus puerulus imbuebar? ne nunc quidem mihi satis exploratum est. adamaveram enim latinas, non quasprimi magistri sed quas docent qui grammatici vocantur. nam illas primas, ubilegere et scribere et numerare discitur, non minus onerosas poenalesquehabebam quam omnes graecas. unde tamen et hoc nisi de peccato et vanitatevitae, qua caro eram et spiritus ambulans et non revertens? nam utique meliores, quia certiores, erant primae illae litterae quibus fiebat in me et factum est et habeo illud ut et legam, si quid scriptum invenio, et scribam ipse, si quid volo, quam illae quibus tenere cogebar Aeneae nescio cuius errores, oblitus errorummeorum, et plorare Didonem mortuam, quia se occidit ab amore, cum interea me ipsum in his a te morientem, deus, vita mea, siccis oculis ferrem miserrimus. [...] cur ergo graecam etiam grammaticam oderam talia cantantem? nam et Homerusperitus texere tales fabellas et dulcissime vanus est, mihi tamen amarus eratpuero. credo etiam graecis pueris Vergilius ita sit, cum eum sic discere coguntur ut ego illum. videlicet difficultas, difficultas omnino ediscendae linguae peregrinae, quasi felle aspergebat omnes suavitates graecas fabulosarum narrationum. nullaenim verba illa noveram, et saevis terroribus ac poenis ut nossem instabatur mihivehementer. nam et latina aliquando infans utique nulla noveram, et tamenadvertendo didici sine ullo metu atque cruciatu, inter etiam blandimenta nutricumet ioca adridentium et laetitias adludentium. didici vero illa sine poenali onereurgentium, cum me urgeret cor meum ad parienda concepta sua, † et qua † non esset, nisi aliqua verba didicissem non a docentibus sed a loquentibus, in quorum et ego auribus parturiebam quidquid sentiebam. hinc satis elucet maiorem haberevim ad discenda ista liberam curiositatem quam meticulosam necessitatem. sed illius fluxum haec restringit legibus tuis, deus, legibus tuis a magistrorum ferulisusque ad temptationes martyrum, valentibus legibus tuis miscere salubres amaritudines revocantes nos ad te a iucunditate pestifera qua recessimus a te. (Augustini Confessiones I.13-14)

Tabulae Iliacae

Theodor Bergk Commentatio de tabula Iliaca Parisiensi. Marburg, Typis Elwerti Academicis, 1845.Squire, M., The Iliad in a Nutshell: Visualizing Epic on the Tabulae Iliacae. Oxford 2011Petrain, D., The Tabulae Iliacae in their Roman Context, Cambridge 2014

Bizancio

• Σχολεῖα «ἱερῶν γραμμάτων»: 3 años desde los 6/7 años de edad• Lectura, escritura, aritmética, gramática, historia, música, formación religiosa.• Libros de texto: Ψαλτήριον, Ὀκτώηχος.

• Σχολεῖα «τῆς Γραμματικῆς»: 3/5 años desde los 10 años de edad• Griego antiguo y literatura.• Gramática, poesía, prosa; retórica, matemáticas

• Gramática: sintaxis, ortografía, etimología y prosodia.• Libros de texto (1): Gramática de Dionisio de Tracia, Κανόνες de Teodosio, Herodiano, etc.• Libros de texto (2): Σχεδογραφία et sim.

• Homero (Il.), Hesíodo, trágicos, cómicos, San Gregorio, Sinesio de Cirene; Jenofonte, mito de Pródico, Περὶ παίδων ἀγωγῆς, Esopo, Luciano, …

Σχεδογραφία, ὑπομνήματα, ἐπιμερισμοί, ...

La grammatica esposta attraverso l'analisi di brevi testi e per lo più improvisati. (Gallavoti)

Ἄννα Κομνηνή, Ἀλεξιάς 15.7

• Τοῦ δὲ σχέδους ἡ τέχνη εὕρημα τῶν νεωτέρων ἐστὶ καὶ τῆς ἐφ' ἡμῶν γενεᾶς. Παρίημι δὲ Στυλιανούς τινας καὶ τοὺς λεγομένους Λογγιβάρδους καὶ ὅσους ἐπὶ συναγωγὴν ἐτεχνάσαντο παντοδαπῶν ὀνομάτων καὶ τοὺς Ἀττικοὺς καὶ τοὺς γεγονότας τοῦ ἱεροῦ καταλόγου τῆς μεγάλης παρ' ἡμῖν ἐκκλησίας, ὧν παρίημι τὰ ὀνόματα. Ἀλλὰ νῦν οὐδ' ἐν δευτέρῳ λόγῳ τὰ περὶ τούτων τῶν μετεώρων καὶ ποιητῶν καὶ αὐτῶν συγγραφέων καὶ τῆς ἀπὸ τούτων ἐμπειρίας· πεττεία δὲ τὸ σπούδασμα καὶ ἄλλα τὰ ἔργα ἀθέμιτα. Ταῦτα δὲ λέγω ἀχθομένη διὰ τὴν παντελῆ τῆς ἐγκυκλίου παιδεύσεως ἀμέλειαν. Τοῦτο γάρ μου τὴν ψυχὴν ἀναφλέγει, ὅτι πολὺ περὶ ταὐτὰ ἐνδιατέτριφα, κἂν, ἐπειδὰν ἀπήλλαγμαι τῆς παιδαριώδους τούτων σχολῆς καὶ εἰς ῥητορικὴν παρήγγειλα καὶ φιλοσοφίας ἡψά μην καὶ μεταξὺ τῶν ἐπιστημῶν πρὸς ποιητάς τε καὶ ξυγ γραφέας ᾖξα καὶ τῆς γλώττης τοὺς ὄχθους ἐκεῖθεν ἐξωμα λισάμην, εἶτα ῥητορικῆς ἐπαρηγούσης ἐμοὶ κατέγνων τῆς [τοῦ] πολυπλόκου τῆς σχεδογραφίας πλοκῆς.

Τζέτζης, IX 280; XI 379 καὶ γὰρ ἐβαρβαρώθησαν οἱ πλείους σχεδουργίαις βίβλους ἀναγινώσκοντες τῶν παλαιῶν οὐδόλως, ὡς τόπους, χώρας, πράγματα γινώσκειν σαφεστάτως, καὶ θησαυροὺς ἀρύεσθαι, λόγους σοφῶν παντοίων, τῶν ἀμαθῶν καπήλων δὲ πλοκῇ λαβυρινθώει μόνῃ τὸν νοῦν προσέχοντες καὶ κεκαπηλευμένη.

ἐγὼ δὲ τροπικώτερον δεινότητι ῥητόρωντὰ σχεδουργῶν νοήματα νῦν λαβυρίνθους ἔφην.

«nihil omnīnō hīc nouī afferimus: stultī uulgī rīdē sermōnem! sed Antīquitātem, quae

barbarōrum (Mammotrētōs dīcō, Catholicōnēs, et Pastrānās) saeuitiā iacuerat,

subleuāmus.»(Franciscus S. Brocensis, De causis linguae Latinae)

Μοσχόπουλος, Χρυσολωρᾶς, Γαζῆς, ...

Τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιωτάτου Μανουέλου Μοσχοπούλου Περὶ Σχεδῶν, Lutetiae Parisiorum1545, pp. 211-212

Μέρος Β’

Ἆρα ἥδῃ τῷ...; Ναί (/οὐχί). Ἥδομαι (/Οὐχ ἥδομαι) τῷ...o ἡδύ μοι ἐστὶ τὸ... / ἡδύτατον ἔστι μοι τὸ... Ἆρα ἥσθης τῷ...; Ναί (/οὐχί). Ἥσθην (/Οὐχ ἥσθην) τῷ... Ἆρα ἀρέσκει σοι (σοί γε) τὸ...; Ναί(/οὐχί). Ἀρέσκει (/Οὐκ) ἀρέσκει μοι (ἔμοιγε) τὸ...o ἀρεστόν μοι ἐστὶ τὸ... / ἀρεστότατόν ἐστι μοι τὸ... Ἆρα ἤρεσέ σοι (σοί γε) τὸ...; Ναί (/οὐχί).Ἤρεσέ (/Οὐκ) ἤρεσέ μοι (ἔμοιγε) τὸ...

Ποσάκις τῆς ἑβδομάδος/ἡμέρας...;o Οὔποτε/Οὐδέποτε. Ἅπαξ, δίς, τρίς, τετράκις, κ.λπ., τῆςἑβδομάδος/ἡμέρας...

ἀναγιγνώσκω

ἀναγιγνώσκειν

ἀνάγνωσμα, ἀνάγνωσις,

ἀναγνώστης,

ἀναγνώστρια

γράφω γράφειν

γραφή, γράμμα, συγγραφεύς

θεῶμαι θεᾶσθαι θέαμα, θεατής

προσεύχομαι

προσεύχεσθαι

προσευχή

περιπατῶ

περιπατεῖν

περίπατος,περιπατητικός

ἱππεύω, ἱππάζομαι ἱππεύειν, ἱππεύεσθαι

ἱππασία, ἱππεύς, ἱππότης, ἵππος

γυμνάζομαι γυμνάζεσθαι γυμνασία, γυμναστής ἀθλοῦμαι

ἀθλεῖσθαιἀθλητής, ἄθλημα, ἄθλησις, ἆθλος

τήμερον: τῇ ἡμέρᾳ αὐτῇἐγείρομαι ἐκ τῆς κλίνης. ἠγέρθην, -ς, -,

ημεν, -ητε, -ησαν μεῖραξ: μικρὸς τὴν ἡλικίανπρωί<->νύκτωρ, νυκτός ἐξυπνίζομαι<-> ὕπνῳκαταλαμβάνομαι, καθεύδω. ἐξυπνίσθηςθυρίςἥλιξ παῖδες τὴν αὐτὴν ἡλικίαν

ἀνοίγω: ἀνοίγειν. ἤνοιξα, ἀνοῖξαι. ἤνοιξα, -ας, -ε, -,αμεν, -ατε, -αν

κλείνω<->ἀνοίγωὑποδήματα (τοῖς ποσίν) καὶ περικνημῖδας (τοῖς κνημῖσιν) ὑποδέομαι. ὑπεδέθην, -ς, -, ημεν, -ητε, -ησαν. ὑποδεθείς βραχίωνοὖλαθρίξ: κόμηὄψις: πρόσωπον

ἀναβαίνω. ἀνέβηνβαθμός κλίμαξ στοά

ΛΕΞΕΙΣ