euskal itsas museoa › images › publicaciones › monografias... · 2019-08-09 · g ipuzkoako...

54

Upload: others

Post on 04-Jul-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa
Page 2: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa
Page 3: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa
Page 4: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

Carteles de regatas de traineras

Page 5: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA · DIPUTACIÓN FORAL DE GIPUZKOA

Diputatu Nagusia · Diputado GeneralJOXE JOAN GONZALEZ DE TXABARRI

Kulturako Zuzendari Nagusia · Director General de CulturaIMANOL AGOTE ALBERRO

ARGITALPENA · EDICIÓN

Argitaratzailea · EditaUNTZI MUSEOA (GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA)MUSEO NAVAL (DIPUTACIÓN FORAL DE GIPUZKOA)Donostia-San Sebastián, 2005

Proiektua, zuzendaritza eta koordinazioa · Proyecto, dirección y coordinaciónSOCO ROMANO, JOSÉ MARÍA UNSAIN(AIRU Zerbitzu Kulturalak)

Dirulaguntza · Colaboración financieraKULTURA SAILA, EUSKO JAURLARITZA - DEPARTAMENTO DE CULTURA, GOBIERNO VASCOGIPUZKOA DONOSTIA KUTXA

Testua eta dokumentazio grafikoa · Texto y documentación gráficaJOSÉ MARÍA UNSAIN

Itzulpena euskarara · Traducción al euskaraEUSKARAREN NORMALKUNTZARAKO ZERBITZUA (GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA)

Azala · CubiertaAIRU Z.K. (E. Lagarderen irudi batean oinarrituta eta T. Hernandez-Mendizaba-len tipografia · Elaborada a partir de una imagen de E. Lagarde y tipografía deT. Hernández-Mendizábal)

Argazkien erreprodukzioak · Reproducción fotográficaJUANTXO EGAÑA

Fotokonposizioa · FotocomposiciónIPAR S.L.

Moldiztegia · ImprentaGRÁFICAS LIZARRA

ERAKUSKETA · EXPOSICIÓN

Antolatzailea · OrganizaUNTZI MUSEOA (GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA)MUSEO NAVAL (DIPUTACIÓN FORAL DE GIPUZKOA)Donostia-San Sebastián (2005eko Irailak 2 – Azaroak 112 Septiembre – 11 Noviembre 2005)

Proiektua eta koordinazioa · Proyecto y coordinaciónSOCO ROMANO, JOSÉ MARÍA UNSAIN(AIRU Zerbitzu Kulturalak)

Komisarioa · ComisarioJOSÉ MARÍA UNSAIN

ESKERRONAK · AGRADECIMIENTOS

MARIAN ALVAREZ, ARANTXA BARANDIARÁN, CARMEN BILBAO,AMAIA BASTERRETXEA, AMAIA BONTIGUI, GREGORIA BONTIGUI,JUAN JOSÉ CAMACHO, JOSÉ LUIS CASADO, CARLOS CASLA,JOSÉ MARÍA ESNAL, ANA EGIBAR ETXEBARRIA, JOSÉ EGIBARETXEBARRIA, IÑIGO FERNÁNDEZ, JOSEAN GALDONA, TOMÁSHERNÁNDEZ-MENDIZÁBAL, EDORTA KANPANDEGI, GORKA LÓPEZDE ALDA, JOSÉ MARI OLASAGASTI, ENRIQUE ORTIZ DE URBINA,FERNANDO VIÑUELA, KORO ZUMALABE, ACT, AUÑAMENDIARGITALETXEA, EUSKAL MUSEOA-MUSEO VASCO, HONDARRIBIAARRAUN ELKARTEA, MUSEO MARÍTIMO DEL CANTÁBRICO,KOLDO MITXELENA KULTURUNEA, MUSEO DE BELLAS ARTES DEBILBAO, MUSEO SAN TELMO, ORIO ARRAUNKETA ELKARTEA,PASAI DONIBANE-KOXTAPE ARRAUN ELKARTEA

© Gipuzkoako Foru Aldundia · Diputación Foral de Gipuzkoa© José María UnsainI.S.B.N. 84-930344-7-9Lege gordailua · Depósito legal: SS-

Page 6: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

Carteles de regatas de traineras

José María Unsain Azpiroz

Page 7: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa
Page 8: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

Gipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa honek ba-du alderdi jakingarri asko. Grafismoaren ikuspegia da lehena, euskal kartelgintzaren historiaren zati esangu-ratsu bat agertzen baitu, 1920ko eta 1930ko hamarkadetan –karte lgintzaren urrezko aroan– hasi eta XXI.mendearen atariraino. Bigarrenik, hautapen landu honek ongi erakusten du itsasoari eta herri kulturari lotu-

tako kirol jarduera hori nola izan den jasoa arte grafikoetan.

Bestalde, Untzi Museoaren erakusketak aukera paregabea eskaintzen digu kalitate artistiko handiko kartelak ikus-teko, horietako batzuk galdutzat hartutakoak eta aurrez inoiz jende aurrean erakutsi gabekoak.

Azkenik, nabarmendu beharrekoa da Untzi Museoak eratzen dituen erakusketetan ohi den bezala, antolatze lane-tan egindako ikerketari esker Museoaren funtsak aberastu eta hobetu egin direla.

La exposición sobre carteles de regatas de traineras organizada por el Museo Naval de la Diputación F oral deGipuzkoa cuenta con múltiples atractivos. Desde la perspectiva del diseño gráfico, ofrece una muestra signi-ficativa de la historia del cartelismo vasco, con ejemplares qu e van desde los años veinte y treinta, edad deoro del género, hasta los inicios del siglo XXI. Esta cuidada selección permite, por otro lado, conocer cuál es

la visión que las artes gráficas han proporcionado sobre una modalidad deportiva que es parte viva de la cultura po-pular ligada al mar.

La muestra del Museo Naval brinda al público una oportunidad única para disfrutar de carteles de gran calidad ar-tística, algunos de ellos dados por perdidos, que nunca antes habían formado parte de una exposición.

Por último, es de resaltar que, tal como viene siendo habitual en las exposiciones temporales organizadas por el Mu-seo, la labor previa de investigación llevada a cabo ha permitido enriquecer notablemente los fondos de este centro.

Imanol Agote AlberroKulturako Zuzendari Nagusia / Director General de CulturaGipuzkoako Foru Aldundia / Diputación Foral de Gipuzkoa

Page 9: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

Traineru estropadak ikuskizuna edo kirola baino gehiago dira. Ba ieztapen hori, bertako nahiz nazioarteko kirol modalitate askori aplika dakiokeen topikoa dirudiena, inor gutxik eztabaidatuko luke gure geografia eremuko arraunketa tradizionalari buruz. Urtea joan eta urtea etorri, Kantauri alde-

an estropaden inguruan pizten den ikusmina eta gogo beroa, neur ri batean be-deren, herritar eta herri askoren baitako oroimen substratu bat i eta itsasoarengaineko irudikapenari zor zaizkie. Itsasoarekin oso lotura estua duen gizarte bate-ko kide izatearen kontzientzia lauso bat adierazten da modu sin bolikoan arrauntradizionalean. Sari hau edo hura irabazteko borrokatik harantz , arrauneko nor-gehiagokak halako kutsu magiko bat dauka, zehaztugabeko hainbat osagai na-hasik ematen diotena, tartean direla balearen harrapaketa, baxurako arrantza etaitsasoarekin egin beharreko borroka gogor, inoiz epikoa.

Dokumentazio historikoak euskarri ematen die horrelako eraikunt za mentalbatzuei. Antzinako kontua da balea harrapatzera zihoazen txalupak elkarrekin le-hian ibiltzen zirela zetazeo handia zegoen tokiraino lehenbizi nor iritsiko, balea zau-ritzen zuen lehen txalupari parte handiena zegokiolako eta, gainera, balea harra-patzen, garraiatzen eta zatitzen lagunduko zioten txalupak aukeratzeko eskubideazeukalako.

Itsasbazterreko arrantzan, indarrez arraun egitea oso lagungarr ia zen bokartaedo sardina sardetara agudo iritsi eta sareak lehenbailehen bot atzeko. Abiadurabeharrezkoa zen, gainera, arraina ahalik egoera onenean irits z edin portura, etaenkantean prezio onak lortzeko. Galerna zetorrenean ere, edo ihes egiteko edoonik ateratzeko, arrauna zen, noski, erabili beharreko tresna.

Traineru estropaden inguruan sortutako irudimen eraikuntzan ez da sartzen,ordea, belaontziak portura atoian eramaten ibiltzen ziren txalupen artean izan ohizen arraun lehia gogorra. Vicente Tofiñok esaten du –Derrotero por las Costas deEspaña (1798)– Donostiako eta Pasaiako portuetan zerbitzu hori eskatzen zuenitsasontzira lehenbizi iristen zen ontzia arduratzen zela atoia n eramateaz. Harenkapitainak onartu edo baztertuko zituen gainerako ontziak, eta, onenean ere, le-henengoak baino sari txikiagoa jasoko zuten.

Emakumeen arraun jardueraren oroitzapena ere ez dirudi aintzat hartua denikhain gizonezkoena den traineru estropaden munduan. Emakumeek ar rauneanegin izan zuten arren, eta ez bakarrik bazter batetik besterako bidaiak egiten –ga-

8

Arraun tradizionalari buruzko irudiak

Page 10: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

9

Imágenes del remo tradicional

Las regatas de traineras son algo más queun espectáculo o una práctica deportiva.Esta afirmación, que suena a tópico apli-cable a muchas modalidades deportivas

locales e internacionales, encierra una veracidaddifícilmente cuestionable referida al remo tradi-cional de nuestro ámbito geográfico. La expecta-ción y el entusiasmo que año tras año emergenen el Cantábrico en torno a las regatas de traine-ras responden, parcialmente al menos, a un sus-trato de memoria y a un imaginario marítimocompartidos. En el remo tradicional se manifies-ta simbólicamente la vaga conciencia colectivade saberse miembro de una colectividad fuerte-mente ligada al mar. Más allá de la disputa con-creta de tal o cual trofeo, la contienda de los re-mos presenta un halo mítico en la que seentrecruzan, en difusa amalgama, imágenes dela caza de la ballena, la pesca de bajura y la du-ra –a veces épica– lucha con el mar.

La documentación histórica viene a apuntalaralgunas de esas construcciones mentales. Desdeantiguo las chalupas balleneras competían unascon otras por alcanzar en primer lugar al gran ce-táceo puesto que la lancha del “primer heridor”obtenía mayor beneficio y tenía, además, el de-recho de elegir las embarcaciones que debían deayudarle en la tarea de caza, transporte y des-cuartizamiento.

En la pesca costera la fuerza del remo ayuda-ba a alcanzar los bancos de anchoa o sardina ylargar el cerco con la máxima rapidez. La veloci-dad era necesaria además para llegar a puertocon el pescado en las mejores condiciones deconservación y para obtener buenos precios en lasubasta. El remo era también el instrumento que

permitía escapar o salir bien librado de la furia deuna galerna.

La construcción imaginaria fraguada en tornoa las regatas de traineras no integra, por el con-trario, la dura competencia de remo que se esta-blecía entre las lanchas de atoaje (las que dabanremolque a los buques de vela para facilitar suacceso a puerto). Vicente Tofiño en su Derroteropor las Costas de España (1798) señalaba queen los puertos de San Sebastián y Pasajes la lan-cha que se hacía cargo del remolque era la pri-mera en llegar al buque que solicitaba el servicio.El resto de las embarcaciones podían ser admiti-das o despedidas por el capitán, pero, en el me-jor de los casos, recibirían menor retribución quela primera.

El recuerdo de la actividad remera de la mu-jer tampoco parece estar muy presente en el

Fidel Mujikaren litografia, XIX.mendearen erdikoa. Traineruestropaden gainean ezagutzen denirudi zaharrena da. San TelmoMuseoaren bilduma, Donostia.

Litografía de Fidel Múgica demediados del siglo XIX. Se tratade la más antigua imagenconocida sobre regatas detraineras. Colección Museo SanTelmo, San Sebastián.

Page 11: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

rai batzuetan ontziak atoian eramaten eta zamak garraiatzen ere ibili baitziren–,jakingarria da zer-nolako oroipena utzi zioten Leonardo del Cas tillo idazleari Pa-saiako batelzainek 1660an. Felipe IV.ak Pasaian egindako egonaldia deskribatze-rakoan, aipatzen zuen batelzainak gizasemeen pareko zirela “trebetasunez eta in-darrez”, eta jasota utzi zuen elkarrekin norgehiagokan ibiltzen ziren lehiaketamoduko bat, “beren besoen kaltetan erosiz arraunean garaipena alfer-alferrik lor-tzea”. Kronistak destainazko beste iruzkin bat egiten zuen bukatzeko: “Ez da gau-za berria munduan, nekea harrotzeko motibo bihurtzea”1.

Traineru estropadak hain errotuta egotea eta hainbesteko zaleta suna piztea,jakina, estropaden edertasunari berari –itsasoan eginez gero, bereziki– eta hain-besteko indarra eta kemena agertzeari zor zaio. Baina, neurri b atean behintzat,beste osagai bat ere badu, Kantauri aldeko komunitateek itsasoarekin izan dutenideia historiko baino mitikoago baten sublimazioa, alegia. Garaiaren eta tokiarenaraberako gorabeherekin bada ere, uste idealizatu eta sinboliko hori beti egongoda kirol hori egiten dutenen eta ikustera biltzen direnengan.

Traineru estropadak gure itsas kulturaren adierazpen nagusietako bat dira, za-lantzarik gabe. Halere, arraun zaletasunaren indar izugarriak, bere onean, ondo-rio murriztaile batzuk ekarri zituen, eta, aukeran, saihestu balira hobe. Arraun tra-

dizionalak itsasoarekiko loturaren eta itsas kirolarenerreferentzia beretzat zurrupatu eta protagonismo guztiabereganatu izanak asko murriztu zien aukera sustrai his-torikoak dituzten beste itsas jarduera batzuei, haiek ereitsas kirolaren eremuan bizirauteko edo luzapena izate-ko.

Hala, ahantzirik arrantza ontzi tradizionalak propul-tsio mistokoak zirela –arraunez eta belaz mugitzen zirela,alegia–, eta kasuan kasu sistema bat edo bestea nagu-sitzen zela, bela nabigazioa klub nautikoetako mundu eli-tistara mugatuta geratu zen. Izan ziren belaontzi tradi-zionalekin edo arraunez nahiz belaz ibiltzekoekinestropadak antolatzeko saioak, baina ez zuten indarrikhartu. Horrelako lehiaketen inguruan eta zergatik galduziren jakiteko azterketa historikorik egin ez denez, loturagabeko datu batzuk emango ditut. Donostian bela hu-tsezko arrantza batelen arteko estropadak egin ziren1880-81 urteetan2. Urte haietan, Nerbioi ibaiaren aho-an bela eta arrauneko estropadak egiten ziren bi auke-

rak zituzten arrantza txalupekin eta atoian erabiltzekoekin 3. 1901ean Santoñanhiru modalitate hauetako estropadak egin ziren: “yateak belan”, “traineruak” eta“alturako ontziak belan”4. Mende horren bigarren hamarkadan ere “kaletarako”txalupen arteko estropadak egiten ziren; txalupa haien propults io sistema baka-rra arrauna zen, halere5.

10

Ondarroaren eta Pasai San Pedroren arteko estropadaGetariako uretan. T. Campuzanoren marrazkiaren gainean B. Ricok egindako grabatua, 1888ko abenduaren 8anargitaratua La Ilustración Española y Americana aldizkarian.

Regata entre Ondarroa y Pasajes de San Pedro en aguas deGetaria. Grabado de B. Rico sobre dibujo de T. Campuzanopublicado el 8 de diciembre de 1888 en La IlustraciónEspañola y Americana.

Page 12: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

11

mundo, marcadamente viril, de las regatas detraineras. Aun cuando su labor de boga no estu-vo circunscrita exclusivamente al barqueo –en de-terminadas épocas practicaron el atoaje y eltransporte de cargas– resulta interesante reme-morar la impresión que causaron al escritor Leo-nardo del Castillo las bateleras de P asaia en1660. Describiendo la estancia de Felipe IV en labahía hizo notar que las barqueras podían equi-pararse “en agilidad y fuerza” a los hombres y de-jó testimonio de una especie de contienda en laque unas trataban de adelantarse a las otras“comprando a costa de sus brazos la inútil victo-ria de los remos”. El cronista cerraba su comen-tario con otra displicente consideración: “No esnuevo en el mundo poner en la fatiga la vani-dad”1.

El gran arraigo y la popularidad de las regatasde traineras se explica por la belleza intrínseca delas competiciones –especialmente las realizadasen mar abierto– y por lo que tienen de explosiónde fuerza y energía vital. P ero, parcialmente almenos, su éxito se debe también a lo que tienede sublimación de cierta idea, más mítica quehistórica, de la relación de las comunidades delCantábrico con el mar. Con mayor o menor inten-sidad según épocas y lugares, esta noción ideali-zada y simbólica estará presente en la práctica yla contemplación de este deporte.

Las regatas de traineras son sin duda una delas principales manifestaciones de nuestra cultu-ra marítima. La fuerza arrolladora de la afición alremo es, con todo, virtud que desencadenó efec-tos reductores que hubiera sido deseable evitar .El protagonismo absorbente que adquirió el remotradicional como referente de memoria ligada almar y como deporte náutico, cercenó las posibi-lidades de supervivencia o prolongación en el ám-bito del deporte o el recreo marítimo de otrasprácticas náuticas de raíz histórica.

Olvidando que las embarcaciones de pescatradicionales eran de propulsión mixta, a remo yvela, con preponderancia de uno u otro sistema

según el caso, la navegación deportiva a velaquedó limitada al elitista mundo de los clubs náu-ticos. Los intentos de organizar regatas a vela o aremo y vela con embarcaciones tradicionalesexistieron, pero no llegaron a consolidarse. A fal-ta de un estudio histórico sobre estas competi-ciones y sobre las causas de su desapariciónapunto algunos datos inconexos. En San Sebas-tián se celebraban regatas de bateles de pesca,exclusivamente a vela, en 1880-81 2. Por esosaños se hacían en la desembocadura del Nerviónregatas a vela y remo con lanchas de pesca y deatoaje3. En 1901 se celebraron en Santoña re-gatas en tres modalidades: “yates a la vela”,“traineras” y “lanchas de altura a la vela”4. Toda-vía en la segunda década del siglo se celebrabanen San Sebastián regatas con “lanchas caleras”pero el remo ya era en éstas el único sistema depropulsión5.

Primeras representaciones gráficas.El siglo XIX

La más antigua representación conocida deuna competición de remo tradicional es la lito-

Donostiako estropadak 1890ean.Federico Álvarez “Efea”-k egindakograbatua, La Galerna aldizkariakargitaratua 1890eko irailaren 14an.Auñamendi argitaletxearen artxiboa.

Regatas de San Sebastián de 1890.Grabado de Federico Álvarez “Efea”publicado en La Galerna el 14 deseptiembre de 1890. Archivo Ed.Auñamendi.

Page 13: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

Lehen irudikapen grafikoak. XIX. mendea

Arraun tradizionaleko lehiaketen irudi zaharrena, dakigularik, Donostian inpri-matutako litografia bat da, Fidel Mujikak XIX. mendearen erdial dean egina. Trai-neru estropada bat Kontxako badian erakusten duen obra hori, argi eta garbi da-go oinarrituta Napoleon III.a eta Eugenia enperatriza hirira he ltzen irudikatzenzituen R. Bouquet eta A . Guesdonek egindako grabatu batean (gra batua beraBouqueten 1857ko olio pintura baten bertsio litografikoa da). M ujikaren litogra-fia lan apalaren asmoa bikoitza zen: estropada erakutsi eta ingurune geografiko-aren edertasuna azpimarratu. Donostiako San T elmo Museoan dagoen grabatuhorren alean, eskuz idatzita, 1860 urtea ageri da, eta data gis a sinesgarria da,egile horren beste lan batzuk gutxi gorabehera ordukoak direlako.

Haren ondoren Bernardo Ricoren grabatua dator, Tomas Campuzanoren ma-rrazki baten gainean egina, eta Getarian 1888an jokatu zen Ondarroaren eta Pa-sai San Pedroren arteko estropada erakusten duena. Urte horretako abenduan ar-gitaratu zuten Madrilgo La Ilustración Española y Americana aldizkari irudidunezagunean. Grabatu horretan kazetaritza ikuspegia, informaziokoa, nagusi da ar-tistikoaren gainetik, enkoadraketa berean estropadaren bi eszena bata bestearengainean agertzeak frogatzen duenez. Irudian estropadaren hasier a agertzen daeta, lauki txikiago batean, traineru irabazleko arraunlariak “S iglo” baporean On-

12

Ondarroari 1890eko estropadaospetsua irabazi zion Donostiakotraineruaren omenezko lamina.Untzi Museoaren bilduma.

Lámina de homenaje a la trainerade San Sebastián que venció aOndarroa en la famosa regata de1890. Colección Untzi Museoa-Museo Naval.

Page 14: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

13

grafía impresa en San Sebastián, obra de FidelMúgica de mediados de siglo XIX. Se muestra enella una regata de traineras en la bahía de LaConcha en composición claramente basada en elgrabado que plasmaba la llegada de Napoleón IIIy la emperatriz Eugenia a la ciudad, realizado porR. Bouquet y A. Guesdon (versión litográfica a suvez de un óleo de Bouquet de 1857). El modes-to trabajo litográfico de Múgica respondía a undoble objetivo: mostrar la regata y resaltar la be-lleza del escenario geográfico. En el ejemplar deeste grabado que conserva el Museo San T elmode San Sebastián figura escrito a mano el año de1860, datación que resulta verosímil por aproxi-marse a otros trabajos de este autor.

Vendría luego el grabado de Bernardo Rico so-bre dibujo de Tomás Campuzano que hace refe-rencia a la regata entre Ondarroa y P asajes deSan P edro celebrada en aguas de Getaria en1888. Fue publicado en diciembre de ese año enLa Ilustración Española y Americana, conocida

revista ilustrada que se editaba en Madrid. En es-te grabado la voluntad periodística, informativa,prima sobre la artística tal como delata la super-posición de dos escenas de la regata en un mis-mo encuadre. El grabado muestra el comienzo dela regata y –en recuadro menor– el vapor “Siglo”regresando con los remeros de Ondarroa, vence-dores de la contienda. La calidad característicadel dibujo de Campuzano se aprecia sobre todoen este último.

El semanario festivo donostiarra La Galernaincluyó en el número publicado el 14 de sep-tiembre de 1890 un grabado sobre la regatas deSan Sebastián de ese año, obra de Federico Álva-rez “Efea”, asiduo colaborador de la publicación.La composición integra dos temas principales: lastraineras en plena competición y el público queasiste al espectáculo. Como elementos comple-mentarios la efigie de Luis Carril, patrón de la trai-nera donostiarra con el laurel de la victoria, elpergamino con los nombres de los remeros triun-fadores y el escudo de la ciudad. Las limitacionesgráficas de Efea se evidencian sobre todo en latorpe definición de las traineras sobre el mar, pe-

Luis Carrilen omenezko txaloak; bera izan zen 1890eko erronkaospetsua irabazi zuen donostiar traineruko patroi. JoaquinSorollaren marrazki gainean B. Ricok egindako grabatua, LaIlustración Española y Americana, 1890eko abenduaren 15a.

Ovación a Luis Carril, patrón de la trainera donostiarra vencedoraen el desafío de 1890. Grabado de B. Rico sobre dibujo de JoaquínSorolla, La Ilustración Española y Americana, 15 de diciembre de1890.

Donostiar arraunlariakarraunak altxatzen, estropadairabazi eta gero. Aurrekoorriko laminaren xehetasuna.Untzi Museoaren bilduma.

Los remeros donostiarraslevantan los remos en señal detriunfo. Detalle de la láminade la página anterior.Colección Untzi Museoa-Museo Naval.

Page 15: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

darroara itzultzen. Azken horretan nabari da, batez ere, Campuz anoren marraz-ketaren kalitate berezia.

Donostiako La Galerna jai giroko astekariak, 1890eko irailaren 14an argita-ratutako zenbakian, Donostiako urte hartako estropaden grabatu bat argitaratuzuen, Federico Álvarez “Efea” aldizkariko ohiko kolaboratzaileak egina. Bi gai na-gusi biltzen ditu konposizioak: traineruak norgehiagoka bete-betean eta ikuskizu-nera elkartutako jendea. Elementu osagarriak: Luis Carril, donostiar traineruko pa-troia, garaile sariarekin, arraunlari irabazleen izenak dituen pergaminoa eta hirikoarmarria. Efearen muga grafikoak ageri dira, bereziki traineruak itsasoan marraz-terakoan emandako definizio baldarrean, baina lanaren balio dokumentala aitor-tu behar zaio.

Urte bereko abenduan marka guztiak hautsi zituen estropada bat jokatu zutenondarroarrek eta donostiarrek. Desafioak grina biziak piztu zituen eta orduko apus-tuek dena galtzera eraman zituzten asko. Donostiako traineruak irabazi zuen etaarraunlariei eta patroiari berebiziko harrera egin zioten hirira itzultzean. Lehen ai-patutako La Ilustración Española y Americana aldizkariak, gertakariaren berriemateko, orri osoko grabatu bat argitaratu zuen 1890eko abendua ren 15ean,Bernardo Ricok Joaquín Sorollaren marrazki baten gainean egina, “Herritarren txa-loak traineru irabazlearen patroiari” oinarekin. Une hartako berotasuna, grabatuanbizitasunez jasoa, honela deskribatu zuen Antonio Peña y Goñi idazleak: “Traine-rua kaian sartu zenean, hango algara eta garrasiek, hango erome nak, dardarkajarri zuten Jarana auzoa. Donostia guztia zegoen han, pozez zoratzen. Gizonak el-kar besarkatuz, emakumeak negarrez eta dantzan, suziriak zerua zulatzen (...)”6.

1890eko estropada hark esanahi berezia izan zuen, izan ere. Peña y Goñirenhitzetan, “estropada ikaragarri hark berekin zituen etxeko ohor ea, probintziarenduintasuna, dirua, altzariak, txalupak, arropa, norberaren harr otasuna, trebezia,indarra, kemena, borroka handi hartan jarri zituzten gorputz-ar imak (...)”. Estro-padaren garrantzia hainbestekoa izanda, ez da harritzekoa irabazi zuten arraunla-rien omenez orri bat inprimatzea. T rikromian inprimatu zuten et a, elkarrekin na-hastuta, hainbat elementu grafiko zituen: garaipenaren irudi al egoriko bat,Donostiako trainerua, arraunak jasota, irabazi duela adieraziz; Donostiako bi ikus-pegi (zaharra bat eta berria bestea); kasino-etxe eraiki berria; eta, horretaz guz-tiaz gainera, arraunlarien izenak dituen “kartela” bat, ekaitza ri aurre egiten dionontzi baten ondoan, eta hiriko armarria, itsasoko tresnen panop lia batez apain-dua. Traineru garailearen argazki bat, L. Ducloux-ren sinadura daramana, ere age-ri da, collage aitzindari bat eratzen duela. Orriaren goiburuan, “Donostiar arraun-lari kementsuei laudorio ondarroarrei estropada irabazteagatik, 10 milatan minutueta hogeita zortzi segundo aterata”.

Handik lau urtera beste estropada batez arduratuko da La Ilustración Espa-ñola y Americana: Kontxan jokatu zen hura ere, baina ez ziren traineruak lehiatu;espainiar armadaren “Nautilus” eskola ontziko ikasleak baizik. Estropadan “Nau-tilus” ontziko txalupa bat eta Getariako txalupa “bide-erakusle” bat erabili zituz-

14

Traineru estropada Donostian. Enrique Estevanenilustrazioa Blanco y Negro aldizkarirako, 1899koabuztuaren 26a.

Regatas de traineras en San Sebastián. Ilustración de Enrique Estevan para Blanco y Negro, 26 de agosto de 1899.

Joaquín Sorolla, En yola (Zarauz), 1910.Olioa mihise gainean.

Joaquín Sorolla, En yola (Zarauz), 1910.Óleo sobre lienzo.

Page 16: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

15

ro ha de reconocerse el valor documental de sutrabajo.

En diciembre de ese mismo año tendría lugaruna regata entre ondarreses y donostiarras quealcanzaría proporciones míticas. El desafío des-pertó pasiones y apuestas que llevaron a muchosa la ruina. La trainera de Donostia resultó vence-dora y los remeros y el patrón fueron recibidos ensu ciudad en medio del clamor popular . La Ilus-tración Española y Americana dio fe del aconte-cimiento en un grabado a toda página de Bernar-do Rico sobre dibujo de Joaquín Sorolla que sepublicó el 15 de diciembre de 1890 con el título“Ovación tributada por el pueblo al patrón de latrainera vencedora”. La efusividad del momento,expresivamente captada en el grabado, fue des-crita así por el escritor Antonio P eña y Goñi:“Cuando la trainera entró en el muelle, una acla-mación delirante, un alarido, hizo temblar al ba-rrio de la Jarana. Todo San Sebastián estaba allí,ebrio de júbilo. Los hombres se abrazaban, llora-ban y bailaban las mujeres, los cohetes hendíanel espacio (…)”6.

Y es que esta regata de 1890 tuvo un signifi-cado especial. Según Peña y Goñi “aquella estro-

pada colosal representaba la honra de la casa, ladignidad de la provincia, el dinero, los muebles,las lanchas, las ropas, el amor propio, la destre-za, la energía, el valor, el cuerpo y el alma empe-ñados en la gran lucha (…)”. Dada la relevanciade esta regata no extraña que se editara una lá-mina en homenaje a los remeros triunfadores. Esta lámina, impresa en tricromía, presenta unaamalgama de elementos gráficos entre los que fi-gura una imagen alegórica de la victoria, la re-presentación de la trainera donostiarra levantan-do los remos en señal de triunfo, dos vistas deSan Sebastián (una antigua y otra moderna), eledificio del casino recién construido, además deuna cartela con los nombres de los remeros si-tuada junto a una nave que afronta una tormen-ta y el escudo de la ciudad aderezado con pano-plia de objetos de uso naval. T ambién presenta,configurando un collage precursor, una foto de latrainera ganadora firmada por L. Ducloux. Enca-bezando la lámina se lee: “Loor a los valientesremeros donostiarras por la regata ganada a losondarreses por un minuto y veintiocho segundosde ventaja en un recorrido de 10 millas”.

La Ilustración Española y Americana prestaatención cuatro años más tarde a una regata de

Ignacio Ugarte, Traineras, 1906.Olioa mihise gainean. Bilduma partikularra.

Ignacio Ugarte, Traineras, 1906.Óleo sobre lienzo. Colección particular.

Page 17: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

16

ten. 1894ko abuztuaren 8an argitaratutako grabatua Fernando Colmenaresen ar-gazki batean oinarritua zen.

XIX. mendetik irten gabe, Blanco y Negroaldizkariak 1899ko abuztuaren 26anargitaratutako Donostiako traineru estropadei buruzko irudi bat aipatu behar da,Madrildar aldizkari irudiduneko ohiko sinatzaile zen Enrique Estevanen kalitatezkolan bat, alegia.

XX. mendearen lehen erdiko pinturak eta bestelako irudiak

Jatorrian tradizioa duten itsas lehiaketetan arraunak izan duen indar zurrupa-tzailea ez dirudi eremu horretara mugatzen denik, baizik beste kultur adierazpenbatzuen eremuak ere hartu dituela. Euskal Herrian sortutako pintura eta adieraz-pen grafikoan, salbuespenak salbuespen, itsas jendearen ordezka ri arrantzaleakdira, eta oso maiz arrauneko jendearen seinalez hornituta ageri dira. Arrauna sor-baldan edo lurrean zutik lantzaren modura daukan arrantzalea itsas gizonaren ar-ketipo bihurtu da, ikono etniko bat, euskal artista askoren obran behin eta berrizaurkitzen dena, hasi Zubiaurretar, Arteta eta Tellaetxerengandik eta Martínez Ortizeta are Ibarrolarenganaino ere. Pintura erako argazkigintzan er e ageri da arran-tzalea eta bere arrauna; hor daude José Ortiz de Echagüe, Sigfrido Koch... Nona-hiko agerkari hori adierazpen herrikoien eremura iritsi da, geh ienetan kanpota-rrentzako oroigarrien eta identitatea baieztatzeko gaien merkat urako kitschekoizpenetan gauzatuta.

Arrantza ontzien belak sarri agertzen dira, adibidez, Ugarte, Tellaetxe, Arteta etaZubiaurretarren lanetan, baina, salbuespen gutxi batzuetan izan ezik, irudi grafiko-etan eta pinturan ez da ageri arraun eta beladun ontzirik, hori ohikoa zen arren on-

Aurelio Arteta, Despedida de laslanchas, c. 1915-1917. Olioa mihisegainean. Bilduma partikularra.

Aurelio Arteta, Despedida de laslanchas, c. 1915-1917. Óleo sobrelienzo. Colección particular.

Manuel Losada, Los remeros, c. 1912. Olioa mihise gainean.Bilboko Arte Eder Museoa.

Manuel Losada, Los remeros, c. 1912. Óleo sobre lienzo. Museo de Bellas Artes de Bilbao. © de la fotografía Museo de BellasArtes de Bilbao.

Page 18: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

17

remo celebrada en La Concha, pero no se trata-ba esta vez de traineras sino de una competiciónentre los guardiamarinas del “Nautilus”, buqueescuela de la Armada española. Las embarcacio-nes utilizadas fueron una lancha del “Nautilus” yuna escampavía de Getaria. El grabado publicadoel 8 de agosto de 1894 se basaba en una foto-grafía de Fernando Colmenares.

Sin abandonar el marco decimonónico hayque mencionar una ilustración sobre las regatasde traineras en San Sebastián que publicó Blan-co y Negro el 26 de agosto de 1899. Se tratabade un estimable trabajo de Enrique Estevan, fir-ma habitual en la revista ilustrada madrileña.

Representaciones pictóricas e ilustraciones de la primera mitad del siglo XX

La fuerza absorbente del remo en el ámbito delas competiciones náuticas de origen tradicionalparece proyectarse hacia otros ámbitos de expre-sión cultural. En la pintura y la expresión gráficagenerada en el País Vasco, salvo excepciones, lagente de mar está representada por los pescado-res y estos aparecen significados muy frecuente-mente como gente de remo. El pescador con re-mo sobre el hombro o apoyado en el suelo amodo de lanza deviene en arquetipo de hombrede mar, un icono étnico recurrente en la obra demuchos artistas vascos: desde los Zubiaurre, Ar-teta y Tellaeche hasta Martínez Ortiz o incluso Iba-rrola. El pescador y su remo estará también pre-sente en la fotografía de carácter pictorialista:José Ortiz de Echagüe, Sigfrido K och… El omni-presente tema alcanza al ámbito de las expresio-nes populares derivando las más de las veces ha-cia la producción kitsch dirigida al mercado delsouvenir y de la afirmación identitaria.

Las velas de las lanchas de pesca aparecencon frecuencia en la obra de Ugarte, T ellaeche,Arteta o los Zubiaurre, pero la combinación de ve-la y remo característica de las embarcaciones tra-

dicionales no figura en la representaciones gráfi-cas o pictóricas salvo excepciones. Es el caso deDespedida de las lanchas(c. 1915-1917) o Cha-lupa con remeros (c. 1913), óleos de Aurelio Ar-teta7.

En contraste con el interés e incluso el fervordespertado por las regatas de traineras como es-pectáculo, las representaciones pictóricas sobreel tema no abundan. Entre las más antiguas es-tá el óleo de Ignacio Ugarte, Traineras (c. 1906).Por el trazo abocetado que presenta se suponeque se trata de una obra inacabada o preparato-ria para un trabajo posterior, pero los valores pic-tóricos de la misma son indudables y hacen deella una pieza muy apreciable.

Manuel Losada pintó hacia 1912 un óleo debuena factura titulado Los remeros, que repre-senta una regata de traineras ante el magníficopaisaje del cabo de Ogoño, junto a Elantxobe. Este lienzo fue donado por Resurrección María de Azkue al Museo de Bellas Artes de Bilbao en1945.

Una obra sobre el tema que presenta singularatractivo es el óleo de Ramón de Zubiaurre titu-

Aurelio Arteta, Chalupa conremeros, c. 1913. Olioa mihisegainean. Bilduma partikularra.

Aurelio Arteta, Chalupa conremeros, c. 1913. Óleo sobrelienzo. Colección particular.

Page 19: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

18

tzi tradizionaletan. Esandakoren adibide, aipa ditzagun Aurelio Artetaren Despedi-da de las lanchas (1915-1917 ing.) eta Chalupa con remeros (1913 ing.) olioak.

Traineru estropadek ikuskizunaren aldetik zaletasun izugarria p izten zutenarren, gai horren irudikapen grafikoak ez dira ugari. Zaharrene n artean IgnazioUgarteren Traineras (1906 ing.) olio pintura dago. T razuetan ageri duen apunte itxurak pentsarazten du lana, edo bukatu gabe dagoela, edo beste lan baten pres-taketa dela, baina, pintura aldetik duen balioarekin, aparteko pieza bat dela esanbehar da.

Manuel Losadak 1912an egikera oneko olio pintura bat egin zuen, Los reme-ros, traineru estropada bat erakusten duena, Elantxobe ondoko Ogoñ o lurmutu-rreko ikuspegia atzean duela. Mihise hori Resurreccion Maria Azkuek Bilboko ArteEder Museoari eman zion 1945ean.

Bereziki erakargarria gertatzen den gai horri buruzko pintura l ana Ramon Zu-biaurreren Regatas olioa da. Tolesgabetasuna iradokitzen duen atmosfera irrealbatez inguratutako lan honetan, harrigarriro eta liluragarri, a lturako txalupen ter-tzioko belak zabalik ageri dira plano ertain batean.

Ramon Zubiaurrek egina da Los remeros vencedores de Ondarroakoadroa ere,Asociación de Artistas Vascos elkarteak Madrilen 1916an antolatutako erakuske-ta kolektiboan aurkeztu zuena8.

Dirudienez, 1920-1940 bitartean estropadengaia ez zen pintoreen inspirazio iturri izan. 1944 in-guruan Elias Salaverriak bi olio pintatu zituen, Re-gatas eta Traineras izenekoak; pintatzeko era ana-kroniko baina erakargarri eta oroimen-pizgarriarekin,arraunlariak ahalegin guztian itsaso beldurgarriannola ari diren agertzen du. Azkeneko aipatutako ho-ri, Donostiako San T elmo Museoarena gaur egun,1990eko Kontxako estropaden karteleko iruditarakoerabili zen.

Agian Salaverriaren koadro horretan oinarritukozen Pablo Tillac, Pierre Rectoran-en Corsaires bas-ques et bayonnais (Baiona, 1946) liburuan sartuzuen marrazkia egiteko. Nolanahi ere, aipagarria daDonostiako Ciaboga urtekariak, Espainian argitara-tutako arraunari buruzko lehen aldizkariak, traineruestropaden marrazki anonimo bat atera zuela azale-an zenbait urtez –1943tik aurrera gutxienez–, etaantz handia duela, bai Tillacen marrazkiarekin, baiSalaverriaren pintura lanarekin. Lan horien irteeradaten hurrenkera argitzeko dago, beraz.

Ramón de Zubiaurre, Regatas. Olioamihise gainean. Bilduma partikularra.

Ramón de Zubiaurre, Regatas. Óleosobre lienzo. Colección particular.

Page 20: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

19

lado Regatas. Envuelto en una atmósfera irreal eingenuista sorprende en él el plano intermediocon el mágico despliegue de velas al tercio de laschalupas de altura.

Ramón de Zubiaurre fue autor también delcuadro Los remeros vencedores de Ondárroaquepresentó en una exposición colectiva organizadaen Madrid por la Asociación de Artistas Vascos en19168.

En las décadas de 1920 y 1930 parece queel tema de las regatas no fue motivo de inspira-ción pictórica. Hacia 1944 Elías Salaverría pintódos óleos titulados respectivamente Regatas yTraineras en los que, con su anacrónica pero su-gestiva y evocadora manera de hacer, muestra alos remeros en pleno esfuerzo, en medio de unmar inquietante. El último de los mencionados,propiedad del Museo San T elmo de San Sebas-tián, fue utilizado como imagen para el cartel delas regatas de La Concha de 1990.

Este cuadro de Salaverría debió servir posi-blemente de referencia a P ablo Tillac para efec-tuar el dibujo que incluyó como ilustración en ellibro de Pierre Rectoran, Corsaires basques et ba-yonnais (Bayona, 1946). En todo caso hay quehacer notar que el anuario donostiarra Ciaboga,primera publicación periódica sobre remo publi-cada en España, incluyó en portada –por lo me-nos desde 1943–, un dibujo anónimo de regatade traineras que mantuvo durante varios años yque presenta claras semejanzas tanto respecto aldibujo de Tillac como al cuadro de Salaverría.Queda pendiente por tanto dilucidar el orden desalida de estos trabajos.

Carteles de remo

El mundo taurino es sin duda el que cuentaen el País Vasco con una más larga tradición enel uso del cartel. La utilización de este sistemapublicitario para anunciar eventos deportivos noparece que tuvo relevancia gráfica hasta la déca-da de 1920. En esa década coincide un conside-

rable auge de los espectáculos deportivos con eldesarrollo del diseño gráfico aplicado al cartel.

En relación al cartel de regatas de remo tradi-cional hay que comenzar señalando que el inten-to de ofrecer una evaluación ponderada de lascaracterísticas y calidad de su trayectoria históri-ca choca con las contadas muestras conserva-das. La naturaleza efímera del cartelismo, esca-samente valorado como expresión cultural hastatiempos recientes, explica que hayan sido pocaslas piezas conservadas y que existan notables la-gunas para el conocimiento de determinados pe-riodos.

Según Rafael Aguirre F ranco es en 1924cuando “se edita por primera vez un cartel artís-tico” sobre el tema9. En ese año la Comisión deFomento del Ayuntamiento de San Sebastián sedirige a Aurelio Arteta, ya entonces reconocidopintor, para realizar el cartel de regatas. El traba-jo que presenta Arteta, con un vigoroso remeropor tema central, gusta sobremanera y se utiliza-rá para otras ediciones de los años veinte y trein-ta. El primer cartel se imprime en Artes GráficasElexpuru Hermanos, de Bilbao, pasando luego,en años sucesivos, a editarse en la prestigiosa

Elías Salaverría, Traineras, c. 1944.Olioa mihise gainean. San TelmoMuseoa, Donostia.

Elías Salaverría, Traineras, c. 1944.Óleo sobre lienzo. Museo San Telmo,San Sebastián.

Page 21: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

20

Arraunaren inguruko kartelak

Zezenen munduak dauka tradiziorik luzeena kartelaren erabileran Euskal He-rrian, zalantzarik gabe. Kirol ekitaldiak iragartzeko publizitate sistema horrek ez di-rudi grafikagintzaren aldetik garrantzi handirik izan zuenik 19 20ko hamarkadaraarte. Hamarkada horretan bat egin zuten kirol ikuskizunen gorakada nabarmen ba-tek eta karteletan diseinu grafikoa gero eta gehiago erabiltzeak.

Arraunketa tradizionaleko estropaden kartelen berri ematera joa nda, lehenikesan behar da ibilbide historikoan izandako ezaugarriak eta kal itatea zuhur eba-luatu nahi dituenak oso ale gutxi gorde izanarekin topo egingo duela. Kartelgintzaberez iragankorra delarik, kultur adierazpen bezala balio gutxi eman izan zaio orain-dik orain arte, eta hortik datorke pieza gutxi gorde izana eta aldi jakin batzuk az-tertu ahal izateko hutsune nabarmenak egotea.

Rafael Aguirre Francoren arabera, 1924an “argitaratu zen lehenb izikoz kartelartistiko bat”9. Urte hartan Donostiako Udaleko Sustapen Batzordeak estropadenkartela egiteko Aurelio Artetarengana jo zuen, ordurako pintore ezaguna baitzen.Artetak aurkeztu zuen lana, arraunlari indartsu bat gai hartuta antolatua, izugarrigustatu zen eta hogeiko eta hogeita hamarreko hamarkadetan best e batzuetanere erabili zen. Lehen kartela Bilboko Artes Gráficas Elexpuru Hermanos lantegianinprimatu zen eta hurrengo urteetakoak Tolosako Laborde y Labayen enpresa fa-matuan argitaratu ziren. 1930eko argitalpena besterik gorde ez denez gero, ezinda ziurtatu urte batzuetatik hurrengoetara aldaketa tipografiko edo bestelakorikegingo ez zitzaienik. Aipatzekoa da 1930eko kartelaren beheko z errenda idatziahandiegia dela eta ez dagoela irudiarekin bat eginda. Marrazkia adierazkortasu-naren aldetik indartsua dela auzitan jarri gabe, esan daiteke Artetaren beste kar-tel batzuen aldean –Euzkadi egunkarirako egindakoa, esate baterako– 1930ekoestropaden hau ez dagoela oso landua. San Telmo Museoan dagoen apunte itxu-rako marrazkia besterik ez ote zuen bidali bilbotar artista handiak?

Heroi planta eta erronka keinua sumarazten dituen Artetaren arraunlariak go-respen etnikoaren aldarria dakarrela dirudi. Primo de Riveraren diktaduraren tes-tuinguruan (1923-1930) ez litzateke harritzekoa izango kartelak konnotazio poli-tikoak edukitzea. “Noucentista” klasizismoaren eragina ere suma tzen da lanhorretan, ordea. Optika mediterraneozale eta idealizatu batekin begiratuta, irudi-mena apur bat behartuz, arraunlariak Grezia klasikoko atleta bihur litezke. Handikurte batzuetara, interpretazio literarioa eginez, Jose Maria Sa laverriak “gertakarihomeriko, olinpiko, idulki gainera eramangarri bateko kemena” i kusten zuenarraunlari garaileen espresioan10. Artetaren ikuspegiak bat egiten duela dirudi do-nostiar idazleak duenarekin, beraz.

Artetak erabateko arrakasta izan zuen. Ciaboga argitaratzen zutenek hainbaturtetan atera zuten aldizkariaren azalean, eta kartela 1933an berriro argitaratze-aren alde agertu ziren argi eta garbi: “Arteta harro egon daiteke bere lanarekin. As-paldiko urtetan miretsi dugu bizkaitar pintore famatuaren kartela. Ederra benetan

Ciaboga urtekariaren azala, 1943ko irailaren 5a.

Portada del anuario Ciaboga, 5 de septiembre de 1943.

Pablo Tillac. Pierre Rectoran-en, Corsaires basques etbayonnais (Baiona, 1946) libururako ilustrazioa.

Pablo Tillac. Ilustración para el libro de Pierre Rectoran,Corsaires basques et bayonnais (Bayona, 1946).

Page 22: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

21

empresa Laborde y Labayen de Tolosa. Dado quesólo se conserva la edición de 1930 no podemosasegurar que no haya habido variaciones tipográ-ficas o de otro tipo en años sucesivos. Cabe se-ñalar que en el cartel de 1930 el faldón rotuladose encuentra aislado de la imagen y tiene unaproporción excesiva. Sin cuestionar la fuerza ex-presiva del dibujo, comparado con otros cartelesde Arteta –el realizado para el diario Euzkadi porejemplo– éste de las regatas de 1930 no puedeconsiderarse como un trabajo depurado. ¿Se li-mitó el gran artista bilbaino a enviar el dibujo abo-cetado que hoy conserva el Museo San Telmo?

Con su porte heroico y retador el remero deArteta tiene algo de proclama de exaltación étni-ca. En el contexto de la dictadura de Primo de Ri-vera (1923-1930) el cartel tendría muy proba-blemente claras connotaciones políticas. Pero enesta obra se percibe también el influjo del clasi-cismo “noucentista”. Desde una óptica medite-rraneísta e idealizada, forzando la imaginación,los remeros podían transformarse en atletas de laGrecia clásica. En interpretación literaria efectua-da años más tarde, José María Salaverría veía enla expresión de los remeros vencedores “un valorde episodio homérico, olímpico, estatuable”10. Lavisión artetiana parece pues coincidir con la delescritor donostiarra.

El éxito de Arteta fue rotundo. Los editores deCiaboga utilizaron su dibujo como portada duran-te varios años e incluso manifestaron su apoyo in-condicional a la reedición del cartel en 1933: “Ar-teta puede sentirse orgulloso de su trabajo. Haceya muchos años que admiramos el cartel del fa-moso pintor vizcaíno. Cartel hermoso este de Ar-teta. Es, en efecto, la más completa alegoría. Haycolorido, perfección de líneas y una sensación devirilidad que encanta”11.

Menos suerte tuvo el autor del cartel de1928, Amadeo G. de Lloreda, ganador de un con-curso restringido. Ciaboga se mostró implacableesta vez: “Pero, ¿qué es eso? ¿un hombre conuna escoba? ¿Y qué hace? ¿Espaldear? ¿Patro-near? ¿Remar?. Nadie sabe lo que hace, porquetodo está muy mal hecho y peor interpretado. Se-ñores que birria. Y que eso se reparta por la cos-ta cantábrica…¿Qué van a decir por ahí?”

Acaso por efecto de la crítica el Centro deAtracción y T urismo de San Sebastián presentóen 1929 un cartel de calidad del que afortuna-damente ha sobrevivido un ejemplar. Su autor fueEduardo Lagarde, arquitecto, dibujante y pintordonostiarra que entre los años 20 y 30 realizó al-gunos carteles que figuran entre los mejores delgénero realizados en el País Vasco. Recogiendoinflujos del art déco, el cubismo y el futurismo La-

Estropada Kontxan. EduardoLagarderen marrazkia, Ciabogaaldizkarian argitaratua 1928koirailaren 1ean.

Regatas en La Concha. Dibujode Eduardo Lagarde publicadoen Ciaboga, 1 de septiembre de 1928.

Page 23: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

22

Artetaren kartel hau. Bete-beteko alegoria da, izan ere. K oloretsua, diseinu ezinhobekoa, eta gizontasun sentsazio zoragarria ematen duena”11.

Ez zuen hainbesteko zorterik izan lehiaketa mugatu bat irabazi eta 1928ko kar-tela egin zuen Amadeo G. de Lloredak. Ciaboga-k gupidagabe jo zuen haren aur-ka: “Zer da hori, ordea? Gizona, erratza hartuta? Eta zer ari d a? Bagak hartzekoahaleginean? Patroi lanetan? Arraunean? Ez dago jakiterik zerta n ari den, denagaizki egina eta okerrago interpretatua dagoelako. Bai kaskarra, jaun-andreok. Etahori Kantauri aldean banatzea... Zer esango ote dute?”

Kritikak izandako eraginagatik, agian, Donostiako Turismo Ekintzetxeak kalita-tezko kartel bat aurkeztu zuen 1929an eta, zorionez, ale bat ga urdaino iritsi da.Egilea, Eduardo Lagarde, donostiar arkitekto, marrazkilari eta pintorea izan zen,Euskal Herrian egin diren kartelik onenetako batzuk egin zituen a 1920-1930 bi-tartean. “Art dèco”, kubismoa eta futurismoa eragin iturritzat harturik, Lagardeksinplifikazio geometrikoa eta kontraste biziko tinta lauen anto laketa bilatzen ditukarteletan eta horma irudietan. Estropaden kartelaren modernotasuna tipografianere ageri da, nabari baitzaio garaiko joerei adi dagoela horretan ere.

Zuzenean eskatuta, Enrique Ortiz de Urbinak estropada kartel erakargarri bategin zuen Kontxan 1932an jokatuko zirenetarako, eta atzera begi rako onarpenaeman zion Ciaboga-k, kartela goraipatuz “ikusgarritasunagatik eta, batez ere, gau-za berria, giroa jasotzen jakin zuelako”. Ortiz de Urbina saritua izan zen Gipuzkoa-ko Foru Aldundiak antolatzen zituen Artista Berrien lehiaketeta n saritua, Dekora-zio Artearen sailean 1931n eta Arte Aplikatuaren sailean 1933an 12. Geroztikpublizitateko marrazkigintzan lan egin zuen luze eta zabal.

Traineru estropadei buruzko kartelgintza ez zen K ontxako badiari begira gera-tu. Horrela erakusten du Bilboko 1935eko estropaden kartelak, garai hartako eus-kal diseinatzaile grafiko onenetako bat zen Luis Lasheras Madin abeitiak eginak.Kartelaren erreprodukzio bat bi tonutan egina bakarrik ezagutze n da gaur –Enci-clopedia General Ilustrada del País Vasco-ko “regatas” sarreran jasotakoa–, bai-na nahikoa da lana kalitate handikoa dela eta lehen aipatutako Artetaren marraz-kiarekin antza duela konturatzeko.

1940ko hamarkadatik lekuko bakarra gelditu zaigu, Donostian moldiztegiratu-tako kartela, baina Santanderren jokatu beharreko estropada aipatzen duena. Pe-dreñak 1946an Kontxan irabazi zuenean, arraunzaleen artean kezka nagusitu zen,eta hurrengo hilean, urrian, Sardineroko senaian jokatu zen Espainiako Txapelke-tak «gipuzkoar arraunaren izen ona» proban ipini zuen. Gipuzkoatik gonbidatutakotraineru bakarra Oriokoa zen eta 12 segundo kendu zizkien kantabriarrei. AntonioValverdek kartel egokia egin zuen ospakizun hartarako, oriotar arraunlari bat age-ri baita ohorezko borrokara joateko prest.

Antonio Valverde pintore eta irudigilearen lan onari zor zaizki o 1950eko ha-markadako estropada kartel on batzuk. Kontxako estropadarako 1956an (?) eginzituen karteletako batean protagonista ageri den traineruko pat roi itzeletik ares-

Ciaboga urtekariaren azala, 1930ean.Kontxan 1924an egindako estropadarakoAurelio Artetak sortu zuen marrazkiaerakusten du. Marrazki hori beste estropadaaskotako kartelak egiteko eta zenbaiturtetan Ciaboga aldizkariaren azalerakoerabilia izan zen.

Portada del anuario Ciaboga de 1930.Reproduce el dibujo de Aurelio Artetautilizado inicialmente para el cartel deregatas de La Concha de 1924. El dibujosirvió para otras ediciones de carteles deregatas y como portada de Ciaboga durantevarios años.

José María de Asúa “Pisarrín”. Itsas IolenEspainiako Txapelketa, Bilboko RealSporting Clubek antolatua 1928an. UntziMuseoaren bilduma. 88 x 64 cm.

José María de Asúa “Pisarrín”.Campeonato de España de Yolas de Marorganizado por el Real Sporting Club deBilbao, 1928. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 88 x 64 cm.

Page 24: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

23

garde busca en carteles y murales la simplifica-ción geométrica de las formas y la articulación detintas planas en vivo contraste. La modernidad desu cartel de regatas se aprecia también en la apli-cación de una tipografía atenta a las tendenciasde la época.

Por encargo directo, Enrique Ortiz de Urbinarealiza un atractivo cartel de regatas para La Con-cha de 1932 recibiendo la aprobación retrospec-tiva de Ciaboga, que elogió el cartel “por su vis-tosidad y sobre todo, por la novedad de ambienteque supo recoger”. Ortiz de Urbina obtuvo pre-mios en los certámenes de Artistas Noveles, or-ganizados por la Diputación de Gipuzkoa en lasección de Arte Decorativo en 1931 y Arte Apli-cado, en 193312. Posteriormente desarrolló unaextensa actividad como dibujante publicitario.

La producción de carteles de regatas de trai-neras no giró exclusivamente en torno a la bahíade La Concha. Así lo pone de relieve el cartel delas regatas de Bilbao de 1935, obra de Luis Las-heras Madinabeitia, uno de los mejores diseña-dores gráficos vascos de la época. Del cartel seconserva sólo una reproducción en bitono –in-cluida en la voz “regatas” de la Enciclopedia Ge-neral Ilustrada del País V asco–, pero es referen-cia suficiente para apreciar la gran calidad deltrabajo y su parentesco con el dibujo de Artetaantes comentado.

De la década de 1940 sólo contamos con eltestimonio de un cartel impreso en San Sebas-tián, que, curiosamente, alude a una regata queiba a celebrarse en Santander. La victoria de Pe-dreña en La Concha en 1946 levantó ampollas enla afición local y el Campeonato de España, quese disputó en octubre del mismo año en el abrade El Sardinero, puso a prueba “el prestigio delremo guipuzcoano”. Orio, única trainera de Gi-puzkoa invitada a la prueba, obtuvo sobre los cán-tabros una ventaja de 12 segundos. Antonio Val-verde realizó para la ocasión un acertado cartelen el que un remero oriotarra se transfigura enesforzado paladín dispuesto a acudir a la justa dehonor.

Al buen hacer del pintor e ilustrador AntonioValverde se deberán varios buenos carteles de re-gatas de los años 50. Entre el colosal patrón detrainera, protagonista de uno de los carteles quehizo para las regatas de La Concha en 1956 (?),y el mencionado remero de Orio, se aprecia unaevolución hacia la simplificación formal y un sen-tido monumental que por esos años se prodiga enla pintura mural.

Pero Valverde sabe trabajar en otros registros.Queda esto patente en el cartel de 1951 donderecrea el animado ambiente de las regatas conun tratamiento ingenuista en figuración y colori-do. Este cartel y el mencionado de 1946 se im-primieron en Gráficas V alverde, firma de la queAntonio Valverde fue director artístico y gerente.El papel de esta empresa en el ámbito de las ar-tes gráficas de la época debió ser equiparable alque desempeñó Laborde y Labayen de Tolosa endécadas anteriores.

Luis Lasheras Madinabeitia.Traineru estropada, Bilbo,1935. Iturria: EnciclopediaGeneral Ilustrada del PaísVasco, Auñamendi arg.

Luis Lasheras Madinabeitia.Regatas de traineras, Bilbao,1935. Reproducido de laEnciclopedia GeneralIlustrada del País Vasco, Ed.Auñamendi.

Page 25: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

24

tian aipatu den oriotar arraunlarira doan bidean, nabari dira sinplifikazio formale-rako bilakaera bat eta urte haietan horma pinturan asko zabaldu zen zentzu mo-numentala.

Valverdek badaki beste erregistro batzuetan ere lan egiten, ord ea. Argi gera-tzen da hori 1951ko kartela ikusita, han estropadetako jai giro alaia emanez iru-di eta kolorezko tratamendu tolesgabe batekin. Kartel horiek Gr áficas Valverde etxean inprimatu ziren, Antonio V alverde zuzendari artistiko et a gerente zelarik.Hainbat urte lehenago Tolosako Laborde y Labayen-ek leku berezi bat izan bazuenarte grafikoen eremuan, antzekoa bete zuen Gráficas Valverde-k orain aipatzen arigaren garaian.

Valverderen lanen ondoan, 1950-60 inguruko sorkuntzaren berri e maten digute beste bi estropada kartel bikainek ere: Calparsorok sina tua da bata, etaCaslak bestea.

Jose Calparsororen lana, 1953koa, lirismo fin baten erakusgarri a da, Donos-tiako estropadetako jai giro paregabea azaltzen duelarik. Lan horren kalitateak egi-leaz gehiago jakiteko gogoa pizten du. Pintore eta diseinatzail e grafiko hau Etxa-rrin jaio zen, Laborde y Labayen grafikagintza etxean lan egin zuen, eta kartellehiaketetan lehen sariak irabazia da, besteak beste 1943ko San Ferminetakoan.Haren aztarna Venezuelan galtzen zaigu, 1953an han bizitzera joan zenez gero13.

Carlos Caslak 1955ean egindako kartela harrigarria da modernoagatik eta abs-traktuagatik, ukabilak eta arraunak diagonal gurutzatuetan tent sioan ematen di-tuela. Egilea arkitekturako ikasle gazte bat zen orduan, bere kartelarekin TurismoEkintzetxeak antolatutako lehiaketara, zorteak lagunduko ote zion, aurkeztu zena.Noiz edo behingo lan bat izan zen hura eta ez zuen jarraipenik izan, Casla arkitek-turan aritu izan baitzen lanbidez14.

1960tik 1980ra bitarteko aldia bizi-bizia izan zen ikusmen arteen arloan, bai-na, harrigarria izanda ere, ez dugu aurkitu diseinu grafikoaren aldetik interesa duenestropada kartelik. Galdutako kate begiak agertuko ahal dira denborarekin.

Dirudienez, 1970-80an zabaldu zen kartelgintzan oinarritzat arg azkia erabil-tzea. Baliabide erraz hori gehiegi erabili da eta sorkuntzan ga ltzea ekarri du, ha-rrez geroztik eta gaur egun. Argazkiarekin hobeto edo okerrago asmatu eta behe-aldean edo irudi gainean idazkuna jartzea aski da kartela eduki tzeko premia edoohiturari, agian inertziaz iraun badu ere, erantzuteko.

Nolanahi ere, ez litzateke zuzena izango lan fotografiko bikain batetik abiatutaegindako kartelak aipatu gabe uztea. Horietakoa da Hilario Muñozek Donostiakoestropaden mendeurrenerako 1979an proposatutakoa, formen disoluziora jotzenzuen irudi bat zeramana. Alberto Schommer eta Sigfrido Koch Arruti argazkilari os-petsuek ere egin zuten beren ekarria Donostiako estropada handiko karteletara-ko, 1980an lehenak eta 1982an bigarrenak 15. Kontxako estropaden azken ha-

Santanderreko Itsas Asterako hautapenestropada. Portugalete, 1968. EuskalMuseoaren bilduma, Bilbo. 99,5 x 69,5 cm.

Regata preselección Semana Naval deSantander. Portugalete, 1968. ColecciónEuskal Museoa-Museo Vasco, Bilbao. 99,5 x 69,5 cm.

Traineru estropada. Pedreña-Portugaletedesafioa. Portugalete, 1969. EuskalMuseoaren bilduma, Bilbo. 70 x 50 cm.

Regatas de traineras. Desafío Pedreña-Portugalete. Portugalete, 1969.Colección Euskal Museoa-Museo Vasco,Bilbao. 70 x 50 cm.

Page 26: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

25

Junto a los trabajos de Valverde dan muestrade la creatividad de los años 50 dos magníficoscarteles para las regatas de San Sebastián quellevan respectivamente la firma de Calparsoro yCasla.

El de José Calparsoro, obra de 1953, es unamuestra de depurado lirismo que se hace eco delinigualable ambiente festivo de las regatas de Do-nostia. La excelencia de este trabajo invita a sa-ber más a cerca de su autor. Pintor y diseñadorgráfico natural de Echarri Aranaz (Navarra), tra-bajó en Gráficas Laborde y Labayen y obtuvo pri-meros premios en concursos de carteles como elde las Fiestas de San Fermín de 1943. Su rastrose pierde en Venezuela donde vive desde 195313.

El realizado por Carlos Casla en 1955 sor-prende por la modernidad y carácter abstracto desu propuesta mostrando puños y remos tensio-nados en diagonales cruzadas. Su autor era en-tonces un joven estudiante de arquitectura queprobaba suerte enviando su cartel al concurso or-ganizado por el Centro de Atracción y T urismo.Fue un trabajo ocasional que no tuvo continuidadpuesto que la actividad profesional de Casla fuela arquitectura14.

Los años 60 y 70 fueron para las artes visua-les un periodo de efervescencia, pero, sorpren-dentemente, no hemos localizado carteles de re-gatas de ese periodo que presenten interés encuanto a diseño gráfico. Cabe esperar que con eltiempo aparezcan los eslabones perdidos.

Al parecer fue en la década de 1970 cuandose extiende la utilización de la fotografía comobase para la elaboración del cartel. Este fácil re-curso se prodigará en exceso traduciéndose enuna pérdida de creatividad en las últimas déca-das y en la actualidad. Una foto de regatas máso menos lograda y un rótulo en faldón o super-puesto a la imagen resuelven la necesidad o latradición –mantenida acaso por inercia– de con-tar con un cartel.

Sería injusto en todo caso pasar por alto car-teles que parten de un trabajo fotográfico másque notable. Fue el caso de la audaz propuestadel Hilario Muñoz para el cartel de las Regatas delCentenario de La Concha celebradas en 1979con una imagen que tendía a la disolución formal.Fotógrafos de prestigio como Alberto Schommero Sigfrido Koch Arruti también aportaron su tra-bajo para los carteles de la gran regata donostia-rra de 1980 y 1982, respectivamente15. Entre loscarteles fotográficos de La Concha de las últimasdécadas hay que destacar algunos con la firma deJorge Alkorta (1987), Javier de Juanes (1992) yJuan José Camacho (1998).

Como cartel de regatas atípico es de mencio-nar el de Carlos Zabala “Arrastalu” de 1981 conun trabajo pictórico de corte fantástico u onírico.Aún cuando la imagen utilizada posee indudableatractivo cabe cuestionar su idoneidad para pu-blicitar una competición deportiva.

Vera. Kantauriko trainerilentxapelketa. Bermeo, 1969. ArtesGráficas S.A., Xixon. EuskalMuseoaren bilduma, Bilbo. 70 x 50 cm.

Vera. Campeonato de trainerillasdel Cantábrico. Bermeo, 1969.Artes Gráficas S.A., Gijón.Colección Euskal Museoa-MuseoVasco, Bilbao. 70 x 50 cm.

Page 27: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

26

markadetako argazki kartelen artean aipagarriak dira hauek sinatuak: Jorge Alkor-ta (1987), Javier de Juanes (1992) eta Juan José Camacho (1998).

Ohiz kanpoko estropada kartel bat ere aipatu behar da, Carlos Z abala “Arras-talu”-k 1981ean egin zuena, fantasia edo amets tankerako pintur a lan batekin.Erabilitako irudia erakargarria den arren zalantzarik gabe, zalantzazkoa da kirol le-hiaketa bat iragartzeko eta giroa berotzeko egokia ote den.

Azkenik, Tomas Hernandez-Mendizabalen lana nabarmenduko dugu, lanbidezGráficas Valverderekin lotuta dagoen pintore eta diseinatzaile grafikoarena. Do-nostiako 1989ko estropadetarako proposamen erakargarri bat aurk eztu zuen,adierazpen indar handikoa bere soiltasun grafiko eta tipografikoan, eta interes gu-txiko kartel fotografiko bati bide emateko baztertu zuten.

Gaur arte iraun duten laginak ikusita esan genezake, beraz, arraun tradiziona-leko estropadek, urtea joan urtea etorri, komunikazioaren eta adierazpen grafiko-aren balioak ondo uztartu dituzten kartel mordoxka inspiratu dutela. Kultur onda-re bat osatzen dute, eta lan berriekin aberastu behar litzateke . Gure itsasondarearen alderdi berezi –eta maitatu– honekin lotutako kartelen ekoizpenerakobaliabide, enkargu eta lehiaketak kudeatzeko egiturak eta proze durak berrazter-tzeak on egingo lioke, ziur, aurkeztutako lanen sorkuntza mailari eta kalitateari.

Tomas Hernandez-Mendizabal. OriokoNazioarteko V. Estropadak, 1973. Aulkimugikorra. Santiago Valverdeinprimategia, Usurbil. 74,5 x 55 cm.

Tomás Hernández-Mendizábal. V RegatasInternacionales de Orio, 1973. Bancomóvil. Imp. Santiago Valverde, Usurbil.74,5 x 55 cm.

Traineru estropada. SDR Kaikurenurrezko ezteiak. Portugalete, 1973.Euskal Museoaren bilduma, Bilbo. 69,5 x 48,6 cm.

Regatas de traineras. Bodas de OroS.D.R. Kaiku. Portugalete, 1973.Colección Euskal Museoa-Museo Vasco,Bilbao. 69,5 x 48,6 cm.

OHARRAK

1 José María Donosty, “San Sebastián en tiempos de Felipe IV”, Boletín de Información Municipal deSan Sebastián, 5. zk., 1960 urtarrila-martxoa, 12 or.

2 Rafael Aguirre, Donostiako estropadak. Regatas de La Concha (1879-2001), Kutxa Obra Social, Donostia, 2001, 257 or.

3 José Luis Robertson, Zierbanako Arraun Elkartea. Ehun urte baino gehiago arraunean. Más de cienaños bogando, Zierbenako Udala, Bilbao, 2002. 63. or.

4 Iñigo Fernandezek utzitako esku programa.5 Kaletarako txalupen artean 1909an egin zen estropadan Hondarribiko, Mutrikuko eta Donostiako

txalupak aritu ziren, 22na arraunlarirekin. Aldiz, 1911n Donostiako hiru txalupa aritu ziren. Ciabogaurtekarian 1925ean «joshemaritar batek» azaltzen zuenez, kaletarako txalupen arteko estropadeta-ra ikusle asko biltzen zen, baina txalupa mota hori galtzen joan zen heinean estropadak ere galdu zi-ren. Donostiako portuan bazen 1923an kaletarako txaluparen bat, eta Ondarroan nahiz Lekeition1925ean ere ikusten ziren oraindik.

6 Antonio Peña y Goñi, “Dos fechas”, Euskal-Erria, 1892, 380 or. Estropada honetaz, ikus baita ereOlga Macíasen lana, “Donostiarras y ondarreses: el gran reto de traineras de 1890”, Itsas Memoria.Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4. zk., Untzi Museoa, Donostia, 2003, 629-637 or.

7 Edorta Kortadi, Aurelio Arteta y el mar, Nicanor Piñole Museoa, Xixon, 2000.8 Pilar Mur, La Asociación de Artistas Vascos, Bilboko Arte Eder Museoa, Bilbo, 1985, 242 or.9 Rafael Aguirre, op. cit., 303 or.

10 José María Salaverría, “Los remeros olímpicos”, Ciaboga, 1942ko irailaren 6a.11 “El cartel de regatas”, Ciaboga, 1933ko irailaren 10a.12 “Ortiz de Urbina, E.”, Enciclopedia General Ilustrada del País V asco, XXXV. alea, Auñamendi arg.,

Donostia, 1993. Enrique Ortiz de Urbina Donostian jaio zen 1913an.13 “Galparsoro, José”, Enciclopedia General Ilustrada del País V asco, XIV. alea, Auñamendi arg., Do-

nostia, 1982; Maya Aguiriano, Gipuzkoako kartelgintza. Cartelismo guipuzcoano (1928-1948) ,Aranburu Jauregia, Tolosa, 1997. José Calparsoro 1912an jaio zen.

14 Carlos Casla Donostian jaio zen 1926an.15 Koch-en argazkia lehenagotik argitaratua zen liburu honetan: Itxaskaria. Los eúskaros y el mar, Pe-

tronor, Bilbo, 1978.

Page 28: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

27

NOTAS

1 José María Donosty , “San Sebastián en tiempos de F elipe IV ”, Boletín de Información Municipal de San Sebastián , nº 5, Enero-Marzo 1960, p. 12.

2 Rafael Aguirre, Donostiako estropadak. Regatas de La Concha (1879-2001),Kutxa Obra Social, San Sebastián, 2001, p. 257.3 José Luis Robertson, Zierbanako Arraun Elkartea. Ehun urte baino gehiago arraunean. Más de cien años bogando , Ayunta-

miento de Zierbena, Bilbao, 2002, p. 63.4 Programa de mano facilitado por Iñigo Fernández.5 En la regata de lanchas caleras de 1909 participaron embarcaciones de Hondarribia, Mutriku y Donostia con 22 remeros por

embarcación. En 1911 sólo participaron tres lanchas de San Sebastián. Según explicaba “un joshemaritarra” en el anuarioCiaboga de 1925, las regatas con lanchas caleras despertaban el interés del público, pero dejaron de celebrarse porque en eltranscurso de los años estas embarcaciones habían ido desapareciendo. En el puerto de San Sebastián había todavía algunacalera hacia 1923 y en los de Ondarroa y Lekeitio se veían todavía en 1925.

6 Antonio Peña y Goñi, “Dos fechas”, Euskal-Erria, 1892, p. 380. Sobre esta regata puede verse el trabajo de Olg a Macías, “Donostiarras y ondarreses: el gran reto de traineras de 1890”, Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco,nº 4, Untzi Museoa-Museo Naval, San Sebastián, 2003, pp. 629-637.

7 Edorta Kortadi, Aurelio Arteta y el mar, Museo Nicanor Piñole, Gijón, 2000.8 Pilar Mur, La Asociación de Artistas Vascos, Museo de Bellas Artes de Bilbao, Bilbao, 1985, p. 242.9 Rafael Aguirre, op. cit., p. 303.

10 José María Salaverría, “Los remeros olímpicos”, Ciaboga, 6 de septiembre de 1942.11 “El cartel de regatas”, Ciaboga, 10 de septiembre de 1933.12 “Ortiz de Urbina, E.”, Enciclopedia General Ilustrada del País V asco, Vol. XXXV, Ed. Auñamendi, San Sebastián, 1993.

Enrique Ortiz de Urbina nació en San Sebastián en 1913.13 “Galparsoro, José”, Enciclopedia General Ilustrada del País V asco, Vol. XIV, Ed. Auñamendi, San Sebastián, 1982; Maya

Aguiriano, Gipuzkoako kartelgintza. Cartelismo guipuzcoano (1928-1948), Aramburu Jauregia, Tolosa, 1997. José Calparsoronació en 1912.

14 Carlos Casla nació en San Sebastián en 1926.15 La foto de Koch había sido publicada con anterioridad en el libro Itxaskaria. Los eúskaros y el mar, Petronor, Bilbao, 1978.

Por último destacaremos el trabajo de TomásHernández-Mendizábal, conocido pintor y diseña-dor gráfico vinculado profesionalmente a GráficasValverde. Para las regatas de San Sebastián de1989 presentó una lograda propuesta, de granfuerza expresiva en su simplicidad gráfica y tipo-gráfica, que fue descartada para optar por un car-tel fotográfico de escaso interés.

Por las muestras que han sobrevivido cabedecir que a lo largo de los años las regatas de re-mo tradicional han inspirado un apreciable nú-mero de carteles que conjugan con sumo aciertovalores comunicativos y de expresión gráfica.Configuran un acerbo cultural que debería enri-quecerse con nuevas obras. La revisión de es-tructuras y procedimientos de gestión de recur-sos, encargos y concursos para la producción decarteles relacionados con este singular aspectode nuestro legado marítimo revertiría sin duda enaumento de la creatividad y la calidad de lasobras presentadas.

Traineru estropada Sotileza IV.Bandera, Santander, 1980. EuskalMuseoaren bilduma, Bilbo. 63,5 x43,7 cm. Fernando Perez delCaminok (1885) egindako ¡Jesús yadentro! margolanaren kopiaerakusten du; Jose Maria PeredarenSotileza (1884) eleberrian duiturria, atal batean arrantzatraineru batek galerna bateanizandako borroka agertzen baita.Peredaren eleberriak luze-zabaleanazaltzen ditu Santanderrekotraineru estropadak.

Regata de traineras IV BanderaSotileza, Santander, 1980.Colección Euskal Museoa-MuseoVasco, Bilbao. 63,5 x 43,7 cm. Elcartel utiliza como imagen unacopia del cuadro ¡Jesús y adentro!de Fernando Pérez del Camino(1885), inspirado en la novelaSotileza (1884) de José MaríaPereda, en uno de cuyos capítulosrecrea la lucha de una trainera depesca contra una galerna. Lanovela de Pereda hace ademásreferencia extensa a las regatas detraineras de Santander.

Page 29: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

28

1 Kiroltasunaren Estropada Nagusia. Santoña, 1970. Euskal Museoaren bilduma, Bilbo. 80,8 x 56,8 cm.

Gran Regata de la Deportividad. Santoña, 1970. Colección Euskal Museoa-Museo Vasco, Bilbao. 80,8 x 56,8 cm.

2 Mendeurrenaren urtea. Kontxako estropadak. Donostia, 1979. Gráficas Valverde. Untzi Museoaren bilduma. 98,5 x 68,3 cm.

Año del Centenario. Regatas de La Concha. San Sebastián, 1979. Gráficas Valverde. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 98,5 x 68,3 cm.

3 Traineru estropada Donostian, 1990. Elias Salaverriaren olioaren gainean, c. 1944. Untzi Museoaren bilduma. 68 x 98 cm.

Regatas de traineras, San Sebastián, 1990. Sobre óleo de Elías Salaverría, c. 1944. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 68 x 98 cm.

4 Amnistiaren aldeko estropada, Portugalete, 1981. Euskal Museoaren bilduma, Bilbo. 63,5 x 43,5 cm.

Regata Pro-Amnistia, Portugalete, 1981. Colección Euskal Museoa-Museo Vasco, Bilbao. 63,5 x 43,5 cm.

5 Izengabea. Estropadak Pasai San Pedron. Arrantzaleen Kofradiaren Saria. (d.g.). Untzi Museoaren bilduma. 90 x 65 cm.

Anónimo. Regatas de Pasai San Pedro. Premio Cofradía de Pescadores. (s.f.). Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 90 x 65 cm.

6 Zarautzko Argazkizaleen Elkartea (argazkia). Traineru estropadak. Zarautz, 1988. Untzi Museoaren bilduma. 68,3 x 92,8 cm.

Zarautzko Argazkizaleen Elkartea (foto). Regatas de traineras. Zarautz, 1988. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 68,3 x 92,8 cm.

7 II Bitter Cinzano Ikurriña. 25. Urteurrena, Orio Arraunketa Elkartea, 1990eko abuztuak 18. Untzi Museoaren bilduma. 69 x 49,5 cm.

II Bitter Cinzano Ikurriña. 25 Aniversario, C.R.O. Orio, 18 de agosto de 1990. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 69 x 49,5 cm.

1 2 3

4 5 6

7

Page 30: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

29

8 Izengabea. Castro Urdialeseko Hiriaren XXIX. Bandera, 2001. Iñigo Fernandezen bilduma. 48 x 68 cm.

Anónimo. XXIX Bandera Ciudad de Castro Urdiales, 2001. Colección Iñigo Fernández. 48 x 68 cm.

9 Izengabea. Donostiako estropadak, 2002. Untzi Museoaren bilduma. 68 x 97 cm.

Anónimo. Regatas de San Sebastián, 2002. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 68 x 97 cm.

10 Izengabea. Traineru estropadak, Donibane Lohitzune-Ziburu, 2005. Untzi Museoaren bilduma. 57,5 x 98 cm.

Anónimo. Regatas de traineras, San Juan de Luz-Ciboure, 2005. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 57,5 x 98 cm.

11 Izengabea. Gipuzkoako Arraun Federazioak eta Gipuzkoako Foru Aldundiak argitaratutako kartela (d.g.). Untzi Museoarenbilduma. 47,9 x 68 cm.

Anónimo. Cartel editado por la Federación Guipuzcoana de Remo y la Diputación Foral de Gipuzkoa (s.f.). Colección UntziMuseoa-Museo Naval. 47,9 x 68 cm.

12 Izengabea, Bertso-txanpa Kmk 04, 2004. Untzi Museoaren bilduma. 62 x 42 cm.

Anónimo, Bertso-txanpa Kmk 04, 2004. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 62 x 42 cm.

8 9

10

11

12

Page 31: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa
Page 32: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

31

Eduardo Lagarde. Traineru estropada Donostian, 1929. Gráficas Laborde y Labayen, Tolosa. Bilduma partikularra. 99 x 200 cm.

Eduardo Lagarde. Regatas de traineras, San Sebastián, 1929.Gráficas Laborde y Labayen, Tolosa. Colección particular. 99 x 200 cm.

Page 33: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

32

Aurelio Arteta. Traineru estropada Donostian, 1930. Gráficas Laborde y Labayen, Tolosa. Untzi Museoaren bilduma. 181 x 89 cm.

Aurelio Arteta. Regatas de traineras, San Sebastián, 1930.Gráficas Laborde y Labayen, Tolosa. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 181 x 89 cm.

Page 34: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

33

Enrique Ortiz de Urbina. Traineru estropada Donostian, 1932. Lit. Alvarez y Olive.

Enrique Ortiz de Urbina. Regatas de traineras, San Sebastián, 1932.Lit. Alvarez y Olive.

Page 35: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

34

Antonio Valverde. Orio dispuesto a defender el prestigio del remo guipuzcoano,1946. I.G. Valverde, Donostia. Untzi Museoaren bilduma. 89 x 61,5 cm. Pedreñak1946an Kontxako estropada irabazi zuelarik, Orioko arraunlariek mendekua hartuzuten geroxeago Santanderreko uretan, Espainiako Txapelketa irabazita.

Antonio Valverde. Orio dispuesto a defender el prestigio del remo guipuzcoano, 1946.I. G. Valverde, San Sebastián. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 89 x 61,5 cm.Tras el triunfo de Pedreña en La Concha en 1946, los remeros de Orio se tomaron larevancha poco después en aguas de Santander ganando el Campeonato de España.

Page 36: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

35

Antonio Valverde. Traineru estropada Donostian, 1951. Gráficas Valverde. Untzi Museoaren bilduma. 89 x 61,3 cm.

Antonio Valverde. Regatas de traineras, San Sebastián, 1951.Gráficas Valverde. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 89 x 61,3 cm.

Page 37: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

36

Estudio Ideax. Traineru estropada Donostian, 1952. Gráficas Laborde y Labayen, Tolosa. Untzi Museoaren bilduma. 94 x 65,2 cm.

Estudio Ideax. Regatas de traineras, San Sebastián, 1952. Gráficas Laborde y Labayen, Tolosa. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 94 x 65,2 cm.

Page 38: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

37

José Calparsoro. Traineru estropada Donostian, 1953. Lit. Urezbea,Errenteria. Untzi Museoaren bilduma. 86,3 x 62,3 cm.

José Calparsoro. Regatas de traineras, San Sebastián, 1953. Lit. Urezbea, Rentería. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 86,3 x 62,3 cm.

Page 39: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

38

Carlos Casla. Traineru estropada Donostian, 1955. Bilboko Arte Eder Museoa. 100 x 62,7 cm.

Carlos Casla. Regatas de traineras, San Sebastián, 1955. Museo de Bellas Artes de Bilbao. 100 x 62,7 cm.© de la fotografía Museo de Bellas Artes de Bilbao.

Page 40: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

39

Antonio Valverde. Traineru estropada Donostian, 1956? Lit. Urezbea, Renteria. Koldo Mitxelena Kulturunearen bilduma. 106 x 68 cm.

Antonio Valverde. Regatas de traineras, San Sebastián, 1956?Lit. Urezbea, Rentería. Colección Koldo Mitxelena Kulturunea.106 x 68 cm.

Page 41: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

40

Balbuena. Trainerilen Estropada. Mesedetako Amaren jaiak. Itsasoko Falangeen Kopa Nagusia. Bartzelona, 1957.Gráficas Reunidas S. A., Madril. Untzi Museoaren bilduma. 69 x 48,7 cm. Bartzelonako portuan 1957anegindako trainerilen estropadan sei ontzi katalan eta Kantauriko beste sei ontzi lehiatu ziren. Azkenak gailenduziren eta Oriok eraman zuen txapela.

Balbuena. Regata Nacional de Trainerillas. Fiestas de la Merced. Gran Copa Falanges del Mar. Barcelona, 1957.Gráficas Reunidas S. A., Madrid. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 69 x 48,7 cm. En la regata de trainerillascelebrada en el puerto de Barcelona en 1957 participaron seis embarcaciones catalanas y seis del Cantábrico.Éstas dominaron claramente la competición y Orio se hizo con el triunfo.

Page 42: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

41

Hilario Muñoz (argazkia). Mendeurreneko estropada.Donostia, 1979. Gráficas Valverde. Untzi Museoaren bilduma.67 x 96,8 cm.

Hilario Muñoz (foto). Regatas del Centenario. San Sebastián, 1979. Gráficas Valverde. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 67 x 96,8 cm.

Page 43: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

42

Alberto Schommer (argazkia). Traineru estropada Donostian, 1980. Gráficas Valverde. Untzi Museoaren bilduma. 67 x 98 cm.

Alberto Schommer (foto). Regatas de traineras, San Sebastián, 1980. Gráficas Valverde. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 67 x 98 cm.

Page 44: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

43

Carlos Zabala “Arrastalu”. Traineru estropada Donostian, 1981. Gráficas Valverde. Untzi Museoaren bilduma. 98 x 67 cm.

Carlos Zabala “Arrastalu”. Regatas de traineras, San Sebastián, 1981. Gráficas Valverde. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 98 x 67 cm.

Page 45: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

44

Sigfrido Koch Arruti (argazkia). Traineru estropada Donostian,1982. Gráficas Valverde. Untzi Museoaren bilduma. 97,5 x 67 cm.

Sigfrido Koch Arruti (foto). Regatas de traineras, San Sebastián, 1982. Gráficas Valverde. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 97,5 x 67 cm.

Page 46: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

45

Jorge Alkorta-Colectivo F-22 (argazkia). Traineru estropadaDonostian, 1987. Litografía Danona. Untzi Museoaren bilduma. 67,8 x 97,8 cm.

Jorge Alkorta-Colectivo F-22 (foto). Regatas de traineras,San Sebastián, 1987. Litografía Danona. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 67,8 x 97,8 cm.

Page 47: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

46

Tomas Hernandez-Mendizabal. 1989ko Donostiakoestropadarako kartel originala, onartua izan ez zena. Untzi Museoaren bilduma. 29,5 x 21 cm.

Tomás Hernández-Mendizábal. Original de cartel para las regatas de traineras de San Sebastián de 1989, que no fue aceptado. Colección Untzi Museoa-Museo Naval.29,5 x 21 cm.

Page 48: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

47

Javier de Juanes (argazkia). Donostiako estropadak, 1992.Litografía Danona. Untzi Museoaren bilduma. 68 x 98 cm.

Javier de Juanes (foto). Regatas de San Sebastián, 1992.Litografía Danona. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 68 x 98 cm.

Page 49: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

48

Juan José Camacho (argazkia). Donostiako estropadak, 1993.Litografía Danona. Untzi Museoaren bilduma. 68 x 98 cm.

Juan José Camacho (foto). Regatas de San Sebastián, 1993.Litografía Danona. Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 68 x 98 cm.

Page 50: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

49

Juan José Camacho (argazkia). Donostiako estropadak, 1998.Untzi Museoaren bilduma. 57 x 88 cm.

Juan José Camacho (foto). Regatas de San Sebastián, 1998.Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 57 x 88 cm.

Page 51: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

50

Xabi Duhalde (diseinua) eta Bernard Testemale (argazkia).Plentzia-Sokoa estropada bateletan, 2003. Dargains Imprimeur.Untzi Museoaren bilduma. 49,3 x 69,7 cm.

Xabi Duhalde (diseño) y Bernard Testemale (foto). Raid Plentzia-Sokoa en bateles, 2003. Dargains Imprimeur.Colección Untzi Museoa-Museo Naval. 49,3 x 69,7 cm.

Page 52: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa
Page 53: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa

2005eko abuztuaren 25ean atera zen moldiztegitik

Se terminó de imprimir el 25 de agosto de 2005

Page 54: Euskal Itsas Museoa › images › publicaciones › Monografias... · 2019-08-09 · G ipuzkoako Foru Aldundiaren Untzi Museoak antolatu duen estropadei buruzko kartelen erakusketa