editorial - consellería de educación, universidade e ... · en ti the end. outro poema de amor el...

NNNNNº 2 - maio 20112 - maio 20112 - maio 20112 - maio 20112 - maio 2011 1

EDITORIALO curso pasado saímos á rúa por primeira vez co título Abrindo

paso. Neste noso segundo ano de vida seguimos mantendo os mesmosobxectivos que nos marcabamos no inmediato pasado: servir de voz donoso centro, difundir as nosas actividades, contribuír a normalizar onoso idioma, facernos eco das nosas inquedanzas, contribuír á unión danosa comunidade educativa �

Podemos dicir que estamos satisfeitos e satisfeitas porque nestaedición conseguimos ter representación na nosa revista de todos ossectores que integran o centro: alumnado, profesorado e persoal nondocente.

Neste curso escolar o noso centro participou por primeira vez nunproxecto europeo. Membros do alumnado e profesorado colaboraron concompañeiros e compañeiras doutros tres países europeos (Alemaña,Grecia e Holanda) na elaboración dunha páxina web na que se recollenaspectos culturais propios coa finalidade de incrementar o mutuocoñecemento e consolidar os lazos de unión entre diferentes zonas daUnión Europea. Nós consideramos que neste primeiro ano debiamos dara coñecer tres temas concretos da nosa tradición cultural: O Camiño deSantiago, A lírica galego-portuguesa medieval e a ciencia en Al-Andalus.Velaquí o motivo de que esta temática ocupe un lugar significativo nestesegundo número da revista.

Como non podía ser doutra maneira, tamén dedicamos un espazo aLois Pereiro, autor homenaxeado neste ano co Día das Letras Galegas.Pero os membros do Equipo de Dinamización Lingüística, responsable darevista, atopámonos afastados da idea de que o galego debe estarcircunscrito ao ámbito das humanidades; ao contrario, coidamos que setrata dun código plenamente válido para abordar o coñecementocientífico. Por iso unha parte importante do texto está dedicado atraballos desta temática.

Como idea final queremos deixar plasmado o noso desexo decontinuar en anos vindeiros e o noso profundo agradecemento a todasaquelas persoas (alumnado, profesorado, persoal non docente) que, coasúa colaboración, fixeron posible este número.

Abrindo pasoAbrindo pasoAbrindo pasoAbrindo pasoAbrindo paso2

LETR

AS

GALE

GAS

2011 LETRAS GALEGAS 2011

LOIS PEREIROA Real Academia Galega decidiu dedicar o Día das Letras Galegas 2011 ao poetamonfortino Lois Pereiro. O E.D.L., consciente da necesidade de divulgar entre acomunidade educativa- especialmente entre o alumnado- a figura deste autor,organizou unha conferencia sobre o mesmo o día 28 de abril. A mesma correu acargo de María Xesús Nogueira Pereira, doutora en Filoloxía Galega e profesorade literatura na Facultade de Humanidades de Lugo.De seguido ofrecemos un artigo que unha das alumnas asistentes á conferenciaredactou tomando como base o exposto pola relatora na súa intervención.

Este ano 2011 o Día das Letras Galegas estádedicado ao poeta monfortino Lois Pereiro. O feitode que se lle dedique a este escritor causou un poucode sorpresa dentro do ámbito da literatura galega,quizais por ser un autor un pouco descoñecido, porser tan novo ou mesmo pola cercanía da súa morte,ocorrida en 1996.

De feito Lois Pereiro foi un autor que rompeucos moldes dos anteriores poetas, tanto na súa formade vestir, coma no seu aspecto (mesmo parecía uncantante punk) ou na forma das súas obras: tiñaunha obsesión clara por datar todos os seus textos.

Lois Pereiro referiuse á literatura galega comoliteratura profesoral, afirmación que non foi moi benacollida no seu ambiente.

Naceu en Monforte en1958 e nesta vila ferroviariapasou a súa infancia exuventude. Estudou nosEscolapios de Monforte e aícoñeceu a Piedad Cabo, a súaprimeira moza, que deixoufonda pegada na súa vida e áque dedicou a obra Conversaultramarina. Tamén estivoLois moi ligado ao Incio xa que

alí pasou, canda seus irmáns e na casa dos seusavós, os veráns da súa infancia e xuventude.

De Monforte marchou a Madrid a estudarCiencias Políticas, pero a experiencia non foi boa eregresou un ano máis tarde á vila natal, onde estivoun tempo traballando na vidrería da súa familia paralogo regresar novamente a Madrid a estudar idiomas,concretamente inglés, francés e alemán. Istopermitiulle ler obras en versión orixinal que deixaronpegada na súa obra. Será tamén nestes anosmadrileños, nos cales compartía piso con ManuelRivas e co seu irmán, cando comece a escribir osseus primeiros poemas que publicará na revista Loia.

Pero tamén será Madrid o lugar no cal sufriráo primeiro revés da súa vida, unha intoxicación por

aceite de colzadesnaturalizado quemermaría a súa saúde,provocándolle rixidez e perdade masa muscular e que seráfinalmente unha das causasda súa temperá morte.

Regresou de novo aGalicia, neste caso á Coruña,

Dúas imaxes da charla da profesora Mª Xesús Nogueira no noso centro


LETRAS

GALEGA

S2011

e aí formará parte do colectivo literario De amor edesamor e participará en revistas como La Naval.Nesta cidade sofre un novo golpe ao contaxiarse daSida. Este feito, unido á enfermidade producida polacolza, obrigouno a vivir sumido nun estado de doenzaconstante.

Malia a estes problemas, Lois Pereiro traballoucomo tradutor de alemán, francés e inglés; foidobrador de cine e televisión e mesmo de cine porno,tarefa esta que non estaba moi en consonancia coseu traballo de poeta.

Amais de poeta, Lois Pereiro foi narrador eensaísta. A súa é unha poesía vitalista, pero moiconsciente da dor e a morte. Malia a que nondestacou entre os Poetas dos 80, é un autor de cultopara as xeracións máis novas.

En vida só publicou dous libros de poemas, ostitulados Poemas 1981/1991 e Poesía última de amore enfermidade (1995). Póstumo é Poemas para unhaLoia (1997) que recolle obras da época madrileña,publicadas na revista Loia, e que inclúe o ensaiotitulado Modesta proposición para renunciar a facerxirar a roda hidráulica dunha cíclica historia universalda infamia.

Deixou tamén Lois unha novela inacabada,Náufragos do paraíso, que podemos cualificar comonarrativa experimental. A obra a que aludiamos aocomezo dedicada a Piedad Cabo, Conversaultramarina, é unha especie de diario persoal no quevai relatando a súa vida, os seus sufrimentos, os

seus sentimentos ...En resumo, Lois Pereiro, un poeta cunha vida

e unha obra moi curtas, pero moi intensas e cheasde sentimentos. Proba do anterior é, entre outroselementos, o seu epitafio no lugar no que descansano cemiterio de Santa Cristina do Viso �Cuspídemeenriba cando pasedes por diante do lugar onde eurepouse, enviándome unha húmida mensaxe de vidae de furia necesaria�.

De seguido, e para rematar este artigo,reproducimos dous textos do poeta, un dedicado aotamén escritor lugués Ánxel Fole e outro de temáticaamorosa.

Poema a Ánxel Fole

E líquidos telúricos, a terraque se soña a si mesma e se fai

lenda.O murmurio invernal

o vran no voo das vésporas ó sole o lume coa viciosa liturxia do candil

sombras letaisna quente perspectiva das lareirascerimonia das intrigas da infanciaAlgo para crer algo auto de fé.Terra e máis terra brava brava

mais maina e cruelviolenta, visceral,

secreta, infame, inmemorial,amada, fole, a terra

anxel, fole e a mortea morte anxel a morte

en tithe end.

Outro poema de amor

El xa non sentía nada alí deitadoe ela tampouco ao velo.

Preguntouse se o amara algunha vezmentres vía o seu sangue a caer na

alfombraque ela, sempre ela, tería que limpar

cando o levasen.

Ana Mª Vázquez Expósito1º BAC

Para coñecer máis datos sobre o autor e ver os

moitos traballos que no país se realizaron sobre

esta figura pode consultarse a páxina web: http://

www.coordinadoraendl.org/letras2011/

index.php?pax=matRetrato de Lois Pereiro


LUGO

MED

IEVA

L LUGO E A LÍRICA MEDIEVALA provincia de Lugo, como non podía ser doutro xeito, tamén estivo presentenas vidas e na produción poética dos nosos poetas medievais, ben como lugarde nacemento ou residencia dos mesmos, ben por aparecer mencionadanalgunha das súas composicións. De seguido imos dar algúns detalles destarelación.

Segundo o especialista portugués RodriguesLapa, Lopo Lías, poeta da segunda metade do séculoXIII, traballou entre Lugo, Monforte de Lemos e OMorrazo. Outros autores afirman que naceu noconcello de Oleiros, provincia da Coruña. Foi atacadonunha cantiga por Xoán Romeu de Lugo, de quenfalaremos posteriormente. É autor de vinte cantigasde escarnio e maldicir:

A dona fremosa de Soveralha de mí dinheiros per preit�atalque veess�a mí, u non houvess�al,

un día talhado a cas de Don Corral;e é perjurada,

ca non fez en nadae baratou mal,ca desta vegadaserá penhorad�a

que dobr�o sinal.

Se m�ela crever, cuido-m�eu,dar-lh�-hei

o melhor conselho que hoj�eusei:

dé-mi meu haver e gracir-lho-hei;

se mi o non der, penhorá-la-hei:

ca mi o ten forçado,do corp�alongado,non lho sofrerei;

mais, polo meu grado,dar-mi-á ben dobrad�o

sinal que lh�eu dei.

O xograr Lopo desenvolveu oseu labor literario a mediados doséculo XIII. Aínda que descoñecemos o lugar denacemento deste autor, Filgueira Valverde atopounos arquivos da Catedral de Lugo o nome de Lupus,que ben podería referirse a el. Nas súas composiciónsmenciona a romaría de san Leuter que podecorresponderse, ben con Santo Eutelo de Santiagode Mirade (Friol-Lugo), ben con Santo Outelo de S.

Esteban de Lagartóns na Estrada (Pontevedra). Éautor de once cantigas de amigo e amor. Foi obxectode escarnio por parte do poeta portugués MartínSoares, quen lle dedicou a cantiga seguinte:

Foi un dia Lopo jogrará cas dun infançón cantar:e mandou-lh�ele por odn dartres couces ena garganta;

e fui-lh�escass�, a meu cuidar,segundo com�el canta.

Escasso foi o infançónen seus couces partir entón,ca non deu a Lopo entón

mais de tres ena garganta;e mais merece o jograrónsegundo com�el canta.

Xoán de Requeixo naceu nos primeiros anosdo século XIII na localidade lucense de Requeixo(Chantada) na que hai unha ermida dedicada a SantaMaría do Faro que el menciona nos seus poemas.Desenvolveu a súa actividade literaria entre o segundoe o último cuarto do século XIII. É autor de cincocantigas de amigo (cantigas de romaría).

Placa da rúa dedicada a Lopo Lías en Lugo


Fui eu, madr�, en romaria a Faro con meuamigo

e venho d� el namorada por quanto faloucomigo.

ca mi xurou que morriapor mi; tal ben mi quería!

Leda venho da ermida e d� esta vez ledaserei,

ca falei con meu amigo, que sempre[muito] desexei,


Du m� eu vi con meu amigo vin leda, se Deusmi perdón,

ca nunca lhi cuid� a mentir por quantom�ele diss� enton,


Álvaro (ou Afonso Gomes) é un xograrnado na vila de Sarria que desenvolveu o seu laborliterario na segunda metade do século XIII. É autordunha única composición segura, unha cantiga deescarnio dirixida a Martín Moxa.

Martín Moxa, a mia alma se percapolo foder, se vós pecado havedes,nen por bõos filhos que fazedes;mais havedes pecado pola hervaque comestes, que vos faz viver

tan gran tempo, que podedes sabermui ben quando naceu Adán e Eva.

Nen outrossí dos filhos barvadosnon vos acho i por gran pecador,

senón dos tempos grandes traspassados,que acordades, e sodes pastor.Dized�ora, se vejades prazer:de que tempo podiades seer,

quand�estragou alí o Almançor?

De profaçar a gente sandíanon havedes por que vos embargarnen por que filhardes én vós pesar,ca o non dizen senón con perfía.

Dizede-m�ora, se Deus vos perdón,quando nacestes vós? Ant�a sazónque encarnou Deus en Santa María?

Xoán Lopes de Ulloa é de ascendencialucense segundo o estudoso José Joaquim Nunes,quen se basea na orixe do seu apelido. En efecto, osdominios dos Ulloas estendíanse nas terras deMonterroso, entre Santiago e Lugo. Del consérvansedezaoito cantigas de amor e amigo. Estivo activoentre a década dos trinta e a dos oitenta do séculoXIII.

Sempr�eu, senhor, roguei a Deus por míque me desse de vós ben, e non quer.Mais quero-lh�al rogar e, pois souber

que lh�al rogo, al me dara logu�i,ca lhe rogu�eu que nunca me dé bende vós, e cuido que mi o dé por én.

E per aquesto quero eu provarDeus, ca muit�ha que lhe por al roguei

de vós, senhor; mais ora veereise me ten prol de o assí rogar,

ca lhe rogu�eu que nunca me dé bende vós, e cuido que mi o dé por én!

Pois assí é que m�el sempre deu al,e al desej�eu no meu coraçón,

rogar-lh�-ei est�, e cuidará que nonserá meu ben, e dara-mi-o por mal,ca lhe rogu�eu que nunca me dé bende vós, e cuido que mi o dé por én!

LUGO

MED

IEVAL


Xoán Romeu de Lugo menciona a cidadena única cantiga a el atribuída. Sabemos que era untrobador galego da pequena nobreza queprecisamente fai sátira de Lopo Lías no seu únicotexto conservado, polo que podemos situalocronoloxicamente no terceiro cuarto do século XIII einicios do seguinte. De feito, en documentación domosteiro lucense de Vilar de Donas aparece mencióndun Johan Romeu.

Loavan un día, en Lugo, ElviraPérez, a filha d�Elvira Padrõa;todos dizían que era mui bõa

e non tenh�eu que dizían mentira,ante tenho que dizían razón;e Don Lopo Lías diss�i entón,

per bõa fe, que ja x�el melhor vira.

Ficou ja a dona mui ben andante,ca a loaron quantos alí siían;e todos dela muito ben dizían;

mais Lopo Lías estede constante:como foi sempre un gran jogador,disse que el vira outra vez melhor,quand�era moça, en cas da Ifante.

O historiador lucense Amor Meilán afirmabano século XIX que o trobador Pero de Veer nacerana nosa cidade. Outros sitúano en S. Vicente de Ver,ao sur de Bóveda, en terras de Lemos; outrosdiscuten esta adscrición para un autor do quenada se sabe apenas. Desenvolveu a súaactividade poética a mediados do século XIII.Conservamos seis cantigas de amigo e dúasde amor.

Ai Deus, que doo que eu de mi ei,por que se foi meu amigu� e fiquei

pequena e d�el namorada.

Quando s�el ouve de Julhan a ir,fiquei, fremosa, por vos non mentir,


Ali ouv�eu de mia morte pavoru eu fiquei mui coitada pastor,


Fernando Esquío foi un dos nosos máisimportantes poetas medievais. Sabemos que non erade procedencia lucense e que pertencía á pequenanobreza. Uns sitúano en Compostela e outros enterras de Neda e Xubia (A Coruña). Desenvolveu asúa actividade a fins do século XIII e inicios do XIV.Conservamos del nove cantigas (catro de amigo,dúas de amor e tres de escarnio) . A cidade de Lugo

aparece mencionada na cantiga de amigo dialogadaque se transcribe de seguido:

Que adubastes, amigo, alá en Lug�uandastes

ou qual é essa fremosa de que vós vosnamorastes?

-Direi-vo-lo eu, senhora, pois me tan benpreguntastes:

o amor que eu levei de Santiago a Lugo,esse m�aduss�e esse mi adugo.

-Que adubastes, amigo, u tardastesnoutro día,

ou qual é essa fremosa que vos tan benparecía?

-Direi-vo-lo eu, senhora, pois i tomastesperfía:


-Que adubastes, amigo, lá u havedestardado

ou qual é essa fremosa de que sodesnamorado?

-Direi-vo-lo eu, senhora, pois m�havedespreguntado,


No único cancioneiro relixioso queconservamos, as Cantigas de Santa María de AfonsoX o Sabio, a nosa cidade aparece mencionada nacantiga número 77 e nela o rei Sabio menciona unhaigrexa da cidade onde ocorreu o milagre da curacióndunha muller que tiña �encolleitos os pees e asmaos�:

Esta é como Santa Maria sãou na sa

LUGO

MED

IEVA

L

Placa da rúa dedicada a Fernando Esquío en Lugo


María Xosé Rodríguez Valcárcel

BIBLIOGRAFÍA:

-Brea, M. (coordinadora): Lírica profana galego-portuguesa.

Corpus completo das cantigas medievais, con estudio

biográfico, análise retórica e bibliografía específica. Santiago

de Compostela, Xunta de Galicia, 1996.

-Matalobos Cerceda, M. C. Lugo e a Lírica Medieval Galego-

Portuguesa, Concello de Lugo, Lugo, 1985.

ygreja en lugo ha moller contreita dospees e das mãos.

Da que Deus mamou o leite do seu peito,non é maravilla de sãar contreito.

Desto fez Santa Maria miragrefremoso

ena sa ygrej� en Lugo, grand� epiadoso,

por ha moller que avia tolleitoo mais de seu corp� e de mal

encolleito.Da que Deus mamou o leite do

seu peito...

Que amba-las suas mãos assi s�encolleran,

que ben per cabo dos onbrostodas se meteran,

e os calcannares ben en seudereito

se meteron todos no corpomaltreito.

Da que Deus mamou o leite doseu peito...

Pois viu que lle non prestavanulla meezinna,

tornou-ss� a Santa Maria, anobre Reynna,

rogando-lle que non catassedespeyto

se ll� ela fezera, mais a seuproveito

Da que Deus mamou o leite doseu peito...

Parasse mentes en guisa que aguareçesse,

se non, que fezess� assi per queçedo morresse;

e logo se fezo levar en un leitoant� a sa ygreja, pequen� e estreito.

Da que Deus mamou o leite do seu peito...

E ela ali jazendo fez mui bõa vidatrões que ll� ouve merçee a Sennor

conpridaeno mes d� agosto, no dia �scolleito,

na sa festa grande, como vos retreitoDa que Deus mamou o leite do seu peito...

Será agora per min. Ca en aquele diase fez meter na ygreja de Santa Maria;mais a Santa Virgen non alongou preyto,mas tornou-ll� o corpo todo escorreyto.Da que Deus mamou o leite do seu peito...

LUGO

MED

IEVAL

Pero avo-ll� atal que ali u sãava,cada un nembro per si mui de rig� estalava,

ben come madeira mui seca de teito,quando ss� estendia o nervio odeito.

Da que Deus mamou o leite do seu peito...

O bispo e toda a gente deant� estando,veend� aquest� e oynd� e de rijo chorando,viron que miragre foi e non trasgeito;

porende loaron a Virgen afeito.Da que Deus mamou o leite do seu peito...

Figuras vestindo moda medieval. Centro de Interpretacióndo Camiño, Lugo


Como era o Lugo medieval en canto ásxentes? Cantos habitantes tiña? A que sededicaban? De que vivían?

O home é exactamente igual sempre, oúnico que cambia é a tecnoloxía. Nos séculos XIIao XV os ricos vivían na actual Praza do Campo,mentres que no XVIII facíano na rúa do Miño. Eranos mercaderes, moitos deles seguramentexudeos, porque malia a que non estea constatadaunha comunidade xudía en Lugo, si hai nomescomo Salomón, Adán, Jordán, que delatan estaprocedencia.

Os motores económicos da cidade eran afeira mensual e os mercados; tamén existían asfeiras de ano que duraban varios días.

O número e variedade de artesáns eraimportante como o atestiguan as denominaciónsdas rúas e a documentación: rúa dos Coiteleiros,Ferrerías, Tinería, Batitales � había taménxastres, curtidores, zapateiros, etc, así como xenteque se dedicaba á construción; de feito, a obrapública era un motor importante (é o caso daCatedral que se comezou cara a 1129, e osconventos de Santo Domingo, San Francisco eSanta María A Nova). Os que se dedicaban aocomercio vivían na praza do Campo.

Había tamén criados, por exemplo osmembros do cabido tiñan persoas que traballabanpara eles, algúns eran cregos, e outros erandenominados�o home do deián�.

Amais, tanto o bispo como por exemplo oconde de Lemos eran señores e levaban canda eles

ENTREVISTA A ADOLFO DEABEL VILELANo mes de novembro decidimos, antes de comezar a traballar seriamente nostemas dos que nos ocupariamos no Proxecto Europeo Grundtvig no queestamos integrados, realizarlle unha entrevista á persoa que mellor coñece anosa cidade (Lugo) desde o punto de vista histórico. A súa contribuciónparecíanos, e así foi, fundamental para poder relacionar a nosa cidade co Camiñode Santiago e a lírica medieval. En efecto, dificilmente se poden entender estestemas sen coñecer previamente como era Lugo na época medieval desde opunto de vista da estrutura urbana, os modos de vida, o ocio, etc.Adolfo de Abel Vilela (Lugo, 1946) é doutor en Xeografía e Historia, especialistaen arte moderna e contemporánea, e profundísimo investigador da historia dacidade de Lugo á que lle dedicou distintos libros, de entre os cales nos interesaespecialmente citar o titulado La ciudad de Lugo en los siglos XII al XV.Urbanismo y sociedad (2009).

Adolfo de Abel Vilela na Praza do Campo

LUGO

MED

IEVA

L

xentes de armas e escudeiros.É moi difícil saber o número de habitantes,

porque non hai datos sobre o tema. Nos séculos XVIIe XVIII había sobre 2000 habitantes e seguramenteunha cifra similar sería a poboación medieval.


LUGO

MED

IEVAL

Porta de San Pedro

Porta Norte da Catedral de Lugo

En canto á estrutura da cidade podemosdicir que da época medieval se conservan na prazado Campo e arredores casas de tipoloxía medievalmáis ou menos alteradas e mesmo algunhas queconservan elementos góticos, como é o caso doedificio que na actualidade alberga o Centro deInterpretación do Camiño Primitivo que conservaunha ventá deste estilo. A tipoloxía de casa-torreá que pertence este último edificio era a residenciadas familias economicamente máis poderosas,eran de pedra e tiñan varios pisos altos.

O mercado celebrábase no Campo, a feirano Carballal (correspondente ás actuais sanMarcos e praza de Ferrol). Para esta últimanecesitábase unha carballeira, un pozo ou fontee sempre tiña próxima unha capela ou outroedificio de tinte eclesiástico. Os conventos (no nosocaso santo Domingo e san Francisco) situábanse ondese ubicaba a feira porque estes cobraban as rendasen especie e mediante as transaccións que se dabannestes lugares convertíanas en cartos e taménrecibían esmolas.

O Lugo medieval contaba con tres conventose un cabido numeroso, así que moitos dos habitanteseran relixiosos.

As partes que podemos diferenciar na cidadeson as seguintes:

- Burgo vello: arredor da catedral- Burgo novo: zona de san Pedro e o Castelo- Cortiñas de san Román, onde se ubica

actualmente a Praza Maior, entre os dous burgos.O resto do espazo intramuros formábano A

Tinería (a rúa dos curtidores) que se situaba noextrarradio para limitar os malos olores; aínda máislonxe estaba o Carril dos Fornos (rúa dospanadeiros) para evitar os incendios. O resto doespazo estaba ocupado por casas e terras delabranza.

Os restos daquela época, amais das casas ásque aludiamos antes, son o convento de sanFrancisco, que conserva restos medievais; de santaMaría a Nova só queda unha peza no MuseoDiocesano da catedral; a propia catedral e o trazadodas rúas do Burgo Vello e do Burgo Novo. No séculoXIX o concello decidiu derrubar os soportais das casasmedievais que voaban para aumentar o ancho dasrúas.No Lugo medieval, que tipo de locais habíapara actividades culturais e divertimentos,cales eran estes e cal era o grao departicipación dos cidadáns?.

Só temos constancia das actividades de ociodos coengos, pero podemos supoñer que as mesmasou similares prácticas lúdicas eran realizadas poroutros grupos sociais. Existía un xogo, chamado �opelete�, que era similar ao fútbol; as xentesdivertíanse no inverno xogando ás cartas, aos dados,ao xadrez, cazando, e no verán vendo as corridasde touros e tirándolles dardos, indo aos baños aobalneario, facendo merendas a carón do río. Un pratoque se consumía nesas ocasións eran ovos que secociñaban nas brasas envoltos en trapos mollados.En relación co tema do sexo, xórdenos unha


Entrevista realizada por Ana Anllo, María Ceide,e Jorge Pulpeiro

2º BACEn www.european-heritage.org/spain/lugo/interview-adolfo-de-abel-vilela hai un mapa

coas localizacións que Adolfo de Abel Vilela indica no texto. Os posibles erros do mapa son

exclusivamente responsabilidade nosa.

Portada de Die Walfart und Strass zu sant Jacob, guía deviaxe do Camiño escrita por Hermann Kunig von Vach

LUGO

MED

IEVA

L

pregunta. Había prostitución?Non temos datos na documentación nin sobre

a súa existencia nin sobre a ubicación dos locais,pero é de supoñer que si existirían. Como curiosidaderegulouse nas Normas de bo goberno da cidade(1547) o acceso ás fontes (que estaban situadas fóradas murallas) para evitar que coincidisen homes emulleres.Como funcionaba a asistencia sanitarianaquelas épocas? Había centros de atención?onde estaban?

Hospitais había moitos, pero funcionaban máiscomo asilos que cunha finalidade curativa. Temosconstancia dos seguintes:

- Santa Catalina (Porta S. Pedro)- S. Bartolomeu (Praza Maior)- Santa María do Campo (Armanyá); era o

máis importante e foi reconstruído en 1230.- Albergaría no Pozo da Pinguela- S. Miguel (Porta Miñá)- S. LázaroO cabido tiña o seu físico ou médico; tamén

se dedicaban a tarefas curativas os barbeiros quetiñan que ser titulados. Era frecuente aplicar sangríascon sambesugas.Como era a muralla daquela?

Á muralla fáltanlle os pisos das torres,aproximadamente unha terceira parte. As portaspoden ter variacións entre a época medieval e aactualidade; consérvase ben a Miñá (que é a únicafiel á tipoloxía romana e medieval), as de Santiago,San Pedro e a Falsa están modificadas.Que sabemos do nivel cultural das persoas daépoca?

A maior parte da xente era analfabeta,mesmo nas clases altas; inclusive houbo reis quenon sabían ler nin escribir. Os que estudaban eranfundamentalmente os que ían engrosar as filas doclero; obviamente, os comerciantes si posuíancoñecementos para poder levar a contabilidade dosseus negocios.Temos datos sobre o número de peregrinosque pasaban pola cidade de Lugo?

Existía un hospital de peregrinos antes doséculo XI e, amais, os hospitais existentes na cidadevan marcando o trazado do camiño na mesma. Indaque non temos datos, o elevado número de hospitaispara unha cidade tan pequena permítenos deducirque o número de peregrinos era importante.

Por un folleto impreso en Estrasburgo en 1496,sabemos que pasou por Lugo Herman Künig vonVach. Eu só atopei unha referencia sobre peregrinosno Libro de Defuntos de san Pedro; tratábase dun

suízo, Jacobo Jacquet, que morreu o 5 de outubrode 1788 xunto ás casas da Ponte, e do que se faiconstar que era peregrino. Podemos presupoñer quehabía moitos máis daquelas zonas de Europa.Que nos pode contar sobre a importanciacultural do camiño?

Detéctanse na cidade inmigrantes de centro-Europa, de feito hai constatado clero de orixefrancesa. Moitos dos modelos de construción son deorixe centro-europea, por exemplo os ferros da portanorte da catedral, do mosteiro de Meira e de Vilarde Donas son idénticos a uns de San Ulrich deRatisbona (Regensburg). Isto indica que moiprobablemente foron elaborados por ferreiros desaprocedencia. Obviamente moitas técnicas enovidades chegaron a través desta vía deperegrinación.


LUGO

MED

IEVAL

Torre do reloxo da Catedral de Lugo.Autor: Alejandro Rodríguez "Drinix". Carbón sobre táboa, 1998-99


CAMIÑ

ODESA

NTI

AGO

O descubrimento dossupostos restos do apóstoloSantiago entre finais doséculo VIII e o século IXsupuxo o comezo de todo unfenómeno de peregrinaciónao sepulcro do único discípulode Cristo, xunto con SanPedro en Roma, que estáenterrado en chan europeo;debido a isto acudían aCompostela milleiros depersoas a contemplar e avenerar os restosapostólicos.

Arredor do santuariocompostelán proliferannumerosas actividadeseconómicas xustificadasprecisamente pola industriada peregrinación, segundoevidencian nomes tales como Praza das Praterías,ou das Acibecherías. Anos máis tarde, o carácterapostólico da súa igrexa e as riquezas acumuladasgrazas aos peregrinos permitirían a un bispoemprendedor, Diego Xelmírez, converter a súa séen arcebispado.

Os Peregrinos que chegaban a Santiago, viñande todas partes e lugares guiados pola Vía Láctea;seguindo � O Camiño das Estrelas� chegaban ao �Campo das Estrelas�(Compostela) onde descansaSantiago o Maior.

Non cabe dúbida de que o Camiño de Santiagoconstituíu no seu momento non só unha ruta de

A Península Ibérica forma parte, segundo determinados textosantigos, das terras nas que o apóstolo Santiago predicou o cristianismo.Tras morrer decapitado en Palestina, cara ao ano 44 d.C., os seusdiscípulos, segundo a tradición, trasladaron o corpo nunha nave cara aGaliza.Os tempos difíciles e o despoboamento do norte peninsularlevaron ao esquecemento o lugar do enterramento, pero no 820descóbrense uns restos que as autoridades eclesiásticas consideran deSantiago o Maior. Isto sucedeu nun bosque perdido e deu lugar aonacemento da actual cidade de Santiago de Compostela.

O CAMIÑO DE SANTIAGONOS SÉCULOS X A XV

peregrinación relixiosa, senón tamén unha vía deentrada da cultura e tendencias artísticasprocedentes de todos os lugares de Europa. Galiciaconta cunha gran riqueza de ambos os dous estilos, tanto do románico (arte chegada no século XI )coma do gótico.

Todo parece indicar que nun principio deberonexistir múltiples vías que permitían aos peregrinosalcanzar Compostela. Á súa chegada, atopaban aCatedral de Santiago, que comezou a construírseno 1075 e rematou no 1124, evolucionando desde asúa orixe románica a través dos máis diversos estilos,especialmente o barroco, que alcanzou a súa

Fachada do Obradoiro


CAMIÑ

ODESA

NTIA

GO

A luz do faro acéndese sónos anos santos

A cruz dos farrapos

A tribuna

culminación nafachada do Obradoiro(1738-1750).

Na actualidade,na visita dosperegrinos á catedral,adoita cumprirse unritual que os leva aocamarín do altarmaior para dar atradicional �aperta� aoapóstolo Santiago(escultura de orixerománica) paraacudir despois ácripta onde seconservan os seusrestos (oitenta ecinco ósos, dos calesestán completosvinte e cinco) nunhacaixa de madeirapreciosa forrada develudo dentro dunhaurna de pratacicelada no altar.

Tamén formaparte do ritual avisita ao Pórtico daGloria, obra doMestre Mateo, quencolocou no eixecentral a Cristo Rei rodeado de catro evanxelistas.Un dos aspectos que máis chama a atención nestepórtico é a gran variedade de instrumentos musicaisque sosteñen nas mans os vinte e catro anciáns daApocalipse que se encontran tallados na primeiraarquivolta do vancentral.

O ritual rematacoa asistencia á Misa doperegrino, na que éfrecuente ver ofuncionamento dobotafumeiro que voadende a nave docruceiro.

Cando operegrino chegaba aCompostela íadirectamente á catedralguiándose pola luz dofaro que se atopa nos

tellados da mesma; na actualidade o faro só seacende durante os anos santos. As rúas estabanconstruídas de tal forma que, chegasen por ondechegasen, os peregrinos ían terminar na catedral.Os motivos desta insistencia en que este fose oprimeiro lugar que visitasen eran sinxelos sepensamos que estes home e mulleres levaban mesescamiñando en malascondicións hixiénicas ede saúde.

Nas cubertas dotellado podemos atoparo � Pilón da Cruz dosFarrapos� onde osperegrinos podíanrecibir roupas novassempre e candoqueimasen as vellas esucias, isto é, osfarrapos que levarandurante todo opercorrido. Con isto operegrino quedabaencantado e, ao queimar as roupas vellas, non habíatransmisión de enfermidades dentro da cidade. Naactualidade estas cubertas son de granito e estánescalonadas, pero na antigüidade estaban cubertaspor tellas.

N e s t ai m a x ep o d e m o sobservar aplanta alta dacatedral, �atribuna� ondese lles permitíaaos peregrinosescoitar a santamisa e pasara noitedespois dol o n g oc a m i ñ opercorrido.

N aactualidadeos períodosde maiorafluencia de peregrinos coinciden con Anos SantosComposteláns que se celebran cada 6, 5, 6 e 11anos. Durante este período ábrese a �Porta Santa�que permanece tapiada o resto do tempo. Estaporta foi construída no ano 1611 no muro

Altar da Catedral de Santiago

Plano da Catedral


CAMIÑ

ODESA

NTI

AGO

Oficina do peregrino onde se expidea Compostela

románico daPraza daQ u i n t a n ap a r aes tab lecercomunicaciónco Mosteirode San Paio.No retablop o d e m o sobservar asvinte e catroimaxes doss a n t o sprocedentesdo primitivocoro doM e s t r eMateo.

T r a sa súaestancia na

Catedral o peregrino pode solicitar a �Compostela�que é un documento acreditativo da peregrinaciónconcedido polo Cabido catedralicio. Para conseguireste documento é necesario presentar a Credencialdo peregrino cos distintos selos que proban o pasopolas distintas localidades. Os selos corresponden aConfrarías e Asociacións de Amigos do Camiño.

Debido á gran diversidade das procedenciasdos peregrinos iranse definindo seis itinerariosprincipais de chegada desde toda Europa (ver mapana páxina seguinte).

- Camiño primitivo ou da Fonsagrada (1)e Camiño Norte (2): acadaron relevancia nosprimeiros tempos da peregrinación, con doustrazados principais que entran en Galicia por Asturias,procedentes de Euskadi e Cantabria.

- Camiño Francés (3): é o que acada maiorconcorrencia e relevancia. Entra en España polosPirineos e en Galicia polo Cebreiro.

En Francia podemos destacar catro camiñosprincipais que pasaban por lugares de culto, comoChartres e Tours. Trátase dos seguintes:- Vía Turonense (3a): Parte de París pasando porTours e Poitiers.- Vía Lemovicense (3b) Parte de Vezelay e atravesaLimoges e Perigueux- Vía Podiense (3c): Parte dende Le-Puy-en-Velaypasando por Moissac e Conques, alí encóntrase coavia Gebennensis que comeza en Xenebra- Vía Tolosana (3d): Parte de Arles pasando porMontpellier e Toulouse

Estas vías desembocaban en Saint Jean Pie-de-Port (Roncesvalles) ou Urdos (Somport) nosPirineos.

- Vía da Prata (4) (existente xa en épocaromana): utilizado por peregrinos do centro e surda Península Ibérica. Seguían a vía que dá nome ao

A CompostelaA Porta Santa


CAMIÑ

ODESA

NTIA

GO

Anverso e reverso dunhacredencial de peregrinoselada

Ana Mª Anllo Carreira2º BAC

camiño entre Mérida e Astorga e continuaba porterras de Ourense ata Compostela.

- Camiño Portugués (5): utilizado polosperegrinos procedentes do veciño país, entraba polosur-oeste de Galicia.

� Camiño Inglés (6): seguido por peregrinosque desde o norte de Europa ou as Illas Británicaschegaban a portos coma os da Coruña ou Ferrol.

Tamén se consideran itinerarios xacobeosos dous seguintes:

- Camiño de Arousa ou Ruta do Mar deArousa e Río Ulla (7): rememora o itinerario poloque, segundo a tradición, chegaron os restos mortaisdo apóstolo a Galicia en barco.

� Camiño de Fisterra-Muxía (8): utilizadopor determinados peregrinos medievais que, tras aestadía en Santiago, prolongaban a viaxe ata oextremo occidental da terra naquel tempo coñecida.

(c)2011 Google - (c)2011 Europa Technologies, Google, Tele Atlas


CAMIÑ

ODESA

NTI

AGO

ENTREVISTA AORESPONSABLE DO ALBERGUEDE PEREGRINOS DE LUGONo mes de marzo entrevistamos ao responsable do albergue de peregrinos danosa cidade, Jose Antonio Otero. As preguntas formuladas ían dirixidas acoñecer o perfil máis frecuente dos peregrinos que nos visitan e as instalacións eservizos que se lles brindan.

Desde cando traballa no albergue? Houbocambios importantes nos últimos anos?

Comecei o 1 de outubro de 2002, ano no quevin para Lugo. Os cambios máis importantes teñenque ver coa ampliación de persoal. Cando eu chegueipara aquí non había nada; así que me dediquei ainvestigar sobre o camiño e tamén a dalo a coñecer;por exemplo, vou a Bonxe todos os anos para darunha charla aos internos.Cando hai máis afluencia de peregrinos?

A maior afluencia de peregrinos dáse entrefinais de abril e outubro, e tamén nos anos xacobeos,aínda que nestes podemos dicir que hai máis turismo

en si que peregrinaxe.Cal é a procedencia dos mesmos?O 50% son españois, principalmente chegados deCataluña, Valencia e Madrid e o outro 50%,estranxeiros, en especial franceses e alemáns.Que tipo de peregrino é o máis frecuente?Predominan os homes, aproximadamente o 65% ou70%, e a idade media preponderante estaríacomprendida entre os 35 e os 50 anos. No ano 2010,de 5664 peregrinos, 3739 eran homes e 1925,mulleres. A maioría fixeron o camiño a pé (94,7%)e o resto en bicicleta. O número de peregrinos quevisitou a cidade é moi superior, podemos falar duns12.000 durante 2010. Cando non temos prazasdesviámolos cara a polideportivos ou hoteis.Como realizan habitualmente o Camiño: enfamilia, con amigos, sós?

Non adoita facerse en familia e os que o fannon paran en albergues. Os grupos numerosos, demáis de 20 membros, non utilizan albergues, senónpolideportivos ou outras instalacións.Coméntanlle os peregrinos as motivacións queos levaron a facer o Camiño?

De vez en cando si, hainos máis comunicativose menos. As maioritarias son coñecer Galicia, agastronomía e, en moita menor medida, motivos defe. O camiño vese ás veces como unhas vacaciónsalternativas baratas. Vin xente aquí que pensei quenunca faría o camiño. Xeralmente veñen conpromesas que realizaron cando tiveron un familiarenfermo. Lembro un asturiano que viña cos pésdesfeitos porque saíu directamente da mina e púxosea facelo. Prometéralle a súa nai que se saía doquirófano facía o camiño e, en canto soubo que elaestaba ben, botouse a andar.Os peregrinos traen información sobre acidade ou pídenlla a vostede?

A maioría dos peregrinos que nos visitan

Fachada do albergue de peregrinos de Lugo


CAMIÑ

ODESA

NTIA

GO

quedan asombrados ao ver a cidade, porque averdade é que Lugo non se vende fóra. Nósfacémoslles un regalo de 1700 anos de historia,ofrecéndolles un paseo pola muralla. Explicámosllesos principais puntos de interese, comezando polamuralla e seguindo pola catedral e finalizando nosdous Centros de Interpretación (o da muralla e o docamiño). Logo, por suposto, recomendámosllesdegustar os viños e as tapas de Lugo.De todos os peregrinos que pasaron poloalbergue, hai algún que non esquecerá poralgún motivo?

Gardo contacto con varios. Lembro agora unque viña de Praga coas dúas costelas rotas e euaxudeille un pouco. Aos cinco días de que estiveseno albergue vino na televisión e saudoume desde apantalla. Un ano despois volveu para convidarme aunha paella que me prometera. Tamén ás vecesfacemos un pouco de psicólogos, especialmente noinverno. Lembro un chaval de Donosti que viña conproblemas e ao final fixémonos amigos. Tamén haioutro peregrino, que está a tratamento psicolóxico,que vén todos os anos. A este lémbrolle que ten quetomar a medicación.Que camiños pasan por Lugo?

Actualmente só entra en Lugo o CamiñoPrimitivo. Antigamente puido haber un enlace doCamiño Norte. Pola súa banda, o Camiño Francéstivo unha variante antiga que entraba por San Roquee Porta San Pedro ou Toledana, que se chamabaasí porque era a última que se pechaba na cidade.En Lugo, o albergue está ben localizado?

Os peregrinos non teñen ningún problemapara localizar o albergue, entran por Castelo, aChanca, o Carril das Flores e Porta San Pedro.Que tipo de servizos ofertan aos peregrinos?

Ofrecemos cama e unha ducha de augaquente e roupa de cama de usar e tirar. Antes habíamenaxe de cociña e mantas pero houbo que retiralas.Nun lugar coma este no que a heteroxeneidadeé a característica máis destacada, teñenalgunha norma específica? como as dan acoñecer? son ben aceptadas polos peregrinos?Cales son os horarios de entrada e saída?

As normas son simples, e resúmense en queten que prevalecer o respecto; exemplos: recoller amesa de comer, limpar a cociña cando se usa � Asnormas están postas na porta; as que peor aceptanson as referidas ao horario porque non lles gustaque de noite haxa horario de peche. O maior númerode persoas entra entre as 13.00 e as 14.30 e a saídaé ás 8.00 da mañá, aínda que xeralmente saen entreas 5.00 e as 6.00 para coller praza no seguintealbergue e andar pola fresca. Hai que pensar que

lles queda un tramo de 20 ou 35 quilómetros,segundo se dirixan a S. Román da Retorta ou aHospital. Temos corenta e dúas prazas, vinte en cadaplanta e dúas reservadas a minusválidos. Tamén hainormas referidas á orde de entrada: en primeirolugar, os que fan o camiño primitivo e veñen andando;logo, os ciclistas que fan este mesmo camiño. Osque non pertencen a ningún destes grupos debenagardar ata as 8 da noite para ver se teñen praza.As prazas de minusválidos, cando non se cobren,adoitamos permitir que as ocupen os dous peregrinosde maior idade que estean no albergue.Cales son os problemas máis frecuentes cosque se atopa?

Como dixen, os horarios. Antes, cando viñancon lesións, faciámoslles as curas, pero agora nonpodemos e mandámolos ao centro de saúde. Nonadoita haber roubos, de feito só ocorreu unha vezna que un roubou a todos os outros. Os problemasde mala educación son tamén os mínimos. Polo quese refire aos problemas de idioma, os que máispresentan son os franceses, que nunca cambian delingua. En cambio, os alemáns e os ingleses sempretentan falarche para facerse entender.Canto tempo están normalmente? Hai algunhanorma que fixe o tempo no que podenpermanecer no albergue?

Nos albergues só poden permanecer unhanoite e unha a maiores no caso de enfermidade oulesión xustificada e neste caso deben descansar. Énecesario tomar este tipo de medidas para ter prazaspara o maior número posible de demandantes.Os peregrinos teñen que cubrir algún tipo deformulario ao chegar? Teñen que informar aalgunha dependencia (Garda Civil, Concello�)das persoas que están cada noite no albergue?Os documentos que lles pedimos son o DNI ouPasaporte e a Credencial de Peregrino. Os datosdos peregrinos que pernoctan recollémolos nós noalbergue e pásase un informe á policía nacional. Oalbergue de Lugo, de feito, foi pioneiro nisto demandar datos. Podo contarvos unha anécdota enrelación con isto. Nunca ocasión chegou un inspectorde policía preguntando por un peregrino en concreto,un siciliano de arredor de vinte anos. Tiña unha ordeda Europol de busca porque a súa familia levaba unmes sen saber nada del. Ao final localizámolo noalbergue de S. Román.

Entrevista realizada por Mónica Neira,Verónica Moldes e Noelia Sangiao

4ºESA


CIEN

CIA

ETE

CNOLO

XÍA UNHA CONTRIBUCIÓN DE

GALICIA Á PRODUCIÓN DEENERXÍAS RENOVABLES

A Planta Bioetanol Galicia S.A. é unha fábricasituada no Concello de Curtis (A Coruña), no polígonoindustrial de Teixeiro, noroeste de España (Galicia).Está dedicada á produción de bioetanol a partir dediferentes materias primas como: cana de azucre,remolacha, melaza e sorgo, estas son as ricas ensacarosa (1º xeración); millo, pataca e iuca, son as

ricas en amidón (2º xeración); madeira, residuossólidos urbanos e residuos agrícolas son os ricos encelulosa (3º xeración ).

A planta de Bioetanol Galicia produce 100.000

toneladas anuais de bioetanol ou alcol etílicodeshidratado ao 99´79% de pureza, procesando338.000 toneladas ao ano de trigo. O procesoconsiste na transformación do amidón contido nosgraos do cereal en azucres fermentables, usando oproceso de moído en seco, sacarificación efermentación (tipo batch) que se leva a cabo nostanques de fermentación.

Os líquidos resultantes da sacarificación efermentación do cereal son destilados para aobtención de bioetanol. A destilación faise encascada, de maneira que se aproveita ao máximo ocalor residual da planta liberado no proceso paradistintos fins. Ao acabar a destilación, as vinazas

(subproduto líquido da destilación do mosto nafermentación do etanol) libres de etanol son usadaspara producir pensos animais.

Bioetanol Galicia produce 122,000 toneladasao ano de pulpa e grans de destilería de millodesecados con solubles (DDGS) en forma de pelets(pensos animais). A planta produce 214 Gwh ao ano,dos que arredor do 20% cobren a demanda eléctricada planta e o resto son exportados.

Planta Bioetanol Galicia S.A.

Proceso de obtención do bioetanol


Produción e usoNo 2006 a produción mundial total de etanol

foi de 51,06 miles de millóns de litros. Os principaisprodutores mundiais son EE.UU e Brasil, que produceno 70% do total do etanol, seguidos por China, Indiae Francia. Incentivos do mercado provocaron odesenvolvemento de crecentes industrias en paísescomo Tailandia, Filipinas, Guatemala, Colombia eRepública Dominicana.

En Europa, tanto Alemaña como Españaincrementaron considerablemente a súa produciónde etanol. O seguinte cadro amosa a produción deetanol entre 2004 e 2006 dos quince maioresprodutores mundiais.

Subprodutos da obtenciónbioetanol

Hai dous tipos de produtos, uns son oslignocelulósicos e outros os alimenticios. Os primeirosson os talos e mailo bagazo, correspondendo áspartes estruturais da planta, usadas para cubrir asnecesidades térmicas e eléctricas do proceso deprodución do etanol.

No segundo caso son a polpa e os grans dedestilería de millo desecados con solubles (DDGS),que son os restos enerxéticos da planta despois dafermentación e destilación, e utilízanse paraprodución de pensos animais en forma de pelets.

Balance enerxéticoO etanol ten que ter un balance positivo (taxa

de retorno enerxético). A enerxía obtida no produtofinal fronte á consumida ten que ser positiva como acalidade do etanol fronte á gasolina refinada.

En conclusión a enerxía para mover un tractor,para producir o fertilizante, procesar o etanol, aenerxía asociada ao desgaste en todo o equipo usadono proceso non debe ser maior cá enerxía derivadado etanol ao queimarse.

Vantaxes e desvantaxes dobioetanol

Vantaxes-Fonte de combustible renovable e doméstico.-Reduce dependencia do petróleo do estranxeiro.-Unha fonte máis limpa de combustible.-Aumenta o octano do combustible cun custepequeno.-Virtualmente utilizable en todos os vehículos.-Fácil de producir e almacenar.

CIENCIA

ETECN

OLO

XÍA

)6002-4002(síaproplonateedlaunanóicudorP )6002-4002(síaproplonateedlaunanóicudorP )6002-4002(síaproplonateedlaunanóicudorP )6002-4002(síaproplonateedlaunanóicudorP )6002-4002(síaproplonateedlaunanóicudorP)sortil8,3=nólag1,sianoicanretnisnólagsnóllimne(

síaP síaP síaP síaP síaP 6002 6002 6002 6002 6002 5002 5002 5002 5002 5002 4002 4002 4002 4002 4002

1 UU.EE 558.4 462.4 535.3

2 LISARB 194.4 722.4 989.3

3 ANIHC 710.1 400.1 469

4 AIDNI 205 044 264

5 AICNARF 152 042 912

6 AÑAMELA 202 411 17

7 AISUR 171 891 891

8 ÁDANAC 351 16 16

9 AÑAPSE 221 39 97

01 ACIRFADUS 201 301 011

11 AIDNALIAT 39 97 47

21 ODINUONIER 47 29 601

31 AINARCU 17 56 66

41 AINOLOP 66 85 35

51 ÍDUASAIBARA 25 23 97

NÓICCUDORP NÓICCUDORP NÓICCUDORP NÓICCUDORP NÓICCUDORPLATOTLAIDNUM 984.31 984.31 984.31 984.31 984.31 051.21 051.21 051.21 051.21 051.21 077.01 077.01 077.01 077.01 077.01

Produción debioetanol naUniónEuropea

Pelets parapenso animal


-Os biocarburantes emiten un 40-80% menos degases de efecto invernadoiro que os combustiblesfósiles.-O bioetanol é superior desde o punto de vistamedioambiental ao resto dos carburantes máisimportantes.

Desvantaxes-A maior demanda de bioetanol maior terá que sero cultivo da materia prima da cal se extrae, e portanto, o empobrecemento do solo debido á súaacidificación polo uso de pesticidas.-O custe de produción de biocombustibles case dobrao da gasolina, por tanto, non son competitivos senaxudas públicas.-Aínda que o etanol ten unha baixa presión de vapor,cando se utiliza como aditivo da gasolina a súapresión do vapor efectiva é moi alta, chegando a unvalor (124 KPa), o cal representa unha desvantaxe

para o seu uso.-Para poder utilizar o bioetanol como combustiblepuro (E100) necesítase levar a cabo variasmodificacións dentro do motor, de maneira que nonse altere significativamente o consumo. Estas son:aumentar a relación de compresión, variar a mesturado combustible/aire, buxías resistentes a maiorestemperaturas e presións, condutos resistentes aoataque de alcois, débese agregar un mecanismoque facilite o arranque en frío.

Efectos ambientaisContaminación do airePara cumprir a normativa de emisión

requírese a adición de osixeno para reducir asemisións de monóxido de carbono.

Contaminación da augaDas melazas da cana obtemos un litro de

etanol por destilación e fermentación, e por cadalitro producido de etanol obtemos 13 litros de vinazas(subproduto líquido da destilación do mosto nafermentación do etanol) con diferentes residuoscomo compostos tóxicos ou altas cantidades depotasio.

Efectos do etanol na agriculturaNa agricultura afecta de dous xeitos, por

unha banda axúdaa e por outra prexudícaa. Axúdaaao aumentar a demanda de materias primas parapoder conseguir o produto final (bioetanol) e, encambio, prexudícaa coa contaminación dos solosxa que os prados deixan de crecer prexudicandoao gando debido ás diferentes emisións.

Recurso renovableO etanol pode converterse nunha opción

interesante a medida que a humanidade se vaiachegando ao fin doutras fontes como o petróleo ouo gas natural. Pero para ser considerado un recursoo balance enerxético debe ser positivo.

Nos debates aínda abertos, os seusdetractores advirten do uso de pesticidas efertilizantes, aínda cando a cantidade de pesticidasusada varía moito dependendo de se o millo vaidirixido á alimentación ou vehículos, sendo a primeiraopción na que se fai un uso máis intenso destesdebido a posibles intoxicacións.

Compras de trigo de Bioetanol Galicia en 2006

Consumo de carburantes en España en 2006

Mélodi Fernández García1º BAC

CIEN

CIA

ETE

CNOLO

XÍA


CIENCIA

ETECN

OLO

XÍA

AGROCOMBUSTIBLES:CONTRIBÚEN Á REDUCIÓNDO EFECTO INVERNADOIRO?

A escala mundial, as superficies agrícolassuman 1.400 millóns de hectáreas. Tomando comobase a obtención dunha tonelada deagrocombustibles (etanol, biodiesel�) por hectáreacultivada, e supoñendo que se abandona todaprodución alimentaria, poderiamos elaborar,teoricamente, un máximo de 1.400 millóns detoneladas de equivalente de petróleo, mentres queo consumo mundial actual é de 3.500 millóns detoneladas. Nesta hipótese �imposible de cumprir, xaque as necesidades alimentarias non poden sersuprimidas �poderiamos satisfacer apenas o 40%da nosa demanda de combustible. Isto demóstranosque, en contra do que sosteñen algunhas promesas,os agrocombustibles só constituirán un suplementopara cubrir as necesidades enerxéticas.

Un segundo aspecto de grande importanciaten que ver coas emisións de gases de efectoinvernadoiro. Frecuentemente escóitase que osefectos serían neutros, porque o carbono emitidopolos agrocombustibles xa estaba na atmosfera etería sido incorporado pola vexetación a través dafotosíntese. Así sería se non se usaran tractorespara arar a terra, nin se empregaran fertilizantes,insecticidas ou outros produtos fitosanitarios, ninningunha maquinaria que transportara as colleitasás plantas de transformación, nin estasfuncionaran con enerxía derivada de combustiblesfósiles. Non é así, e o balance está lonxe de serneutro.

Porén, segundo a Axencia do MedioAmbiente e Control da Enerxía de Francia(ADEME), contando desde o cultivo da terra ata acombustión dos motores, os agrocombustiblesreducen do 30 ao 40% as emisións netas enrelación coa gasolina.

Brasil declárase disposto a destinar 14millóns de hectáreas adicionais para cultivosenerxéticos (practicamente a superficie cultivable deFrancia). Outros países produtores deagrocombustibles como Indonesia, Malaisia ouArxentina están a incrementar a superficie de cultivo.Naturalmente, se esas superficies lle foranarrebatadas á selva, isto tería graves consecuencias

sobre a biodiversidade, a erosión do solo e o cambiono réxime de chuvias. A deforestación mediantequeima da vexetación libera na atmosfera o carbonoorgánico das árbores e elimina o sumidoiro dedióxido de carbono que son os bosques tropicais.Segundo o Global Canopy Programme, adeforestación achega o 25% das emisións totais decarbono e constitúe unha das principais fontes degases de efecto invernadoiro.

Así pois, os agrocombustibles son presentadoscomo a solución ecolóxica do futuro. Pero con todosos problemas medioambientais asociados ao procesode produción xunto coa deforestación, indispensablepara satisfacer simultaneamente as necesidadesalimentarias e as enerxéticas, poderían resultar aíndapeores que as enerxías fósiles e facer perder devista o esencial: deter a deforestación, volver aconsiderar as nosas necesidades de transporte ediminuír o noso consumo enerxético. Polo tanto, éimprescindible que a produción de agrocombustiblesse leve a cabo en condicións de sostibilidadeambiental e respecto á biodiversidade.

Colleita de cana de azucre, cultivo para a produción debioetanol

Anxo Fernández ArroyoProf. Naturais

Fonte: Le monde diplomatique (Atlasm e d i o a m b i e n t a l )


CIEN

CIA

ETE

CNOLO

XÍA ANO 2011: ANO

INTERNACIONAL DA QUÍMICAUnha oportunidade para valorar as achegas das mulleres aodesenvolvemento científico e tecnolóxico.

Marie Curie (Marja Sklodowska) foi unhadoutora en física (ademais de licenciada enmatemáticas) de orixe polaca, con posterioridadenacionalizada francesa, que naceu o 7 de novembrode 1867 en Varsovia e faleceu cerca de Sallanches,Francia, o 4 de xullo de 1934. Á morte do seu maridoPierre Curie en 1906, Marie obtivo a cátedra de Físicana Sorbona que se lle outorgara a Pierre en 1904,tratándose da primeira muller que deu clases nauniversidade nos 650 anos transcorridos desde a súafundación. Ademais das investigacións realizadas encolaboración co seu esposo, no curso das calesacharon o polonio e o radio, Marie Curie descubriu aradioactividade do torio (1898) no mesmo ano enque o conseguiu dun xeito independente o alemánGerhard Schmidt. Tamén se lle debe odescubrimento do gas radioactivo �emanación�(1898), coñecido na actualidade como radón. Encolaboración co seu discípulo André-Louis Debiernelogrou illar o radio en estado metálico. En Parísfundou o Instituto do radio, do que foi nomeadadirectora. Recibiu o Premio Nobel de Física en 1903,compartido co seu marido e con Henri Becquerel,sendo así a primeira muller galardoada con eserecoñecemento. Ao concedérselle o Premio Nobelde Química en 1911 foi a primeira persoa á que selle outorgou esa distinción por segunda vez. En 1995trasladáronse os seus restos mortais ao Panteón deParís; foi a primeira muller enterrada nel.

Para conmemorar o centenario da concesióndo Premio Nobel de Química a Marie Curie, e poriniciativa da Unión Internacional de Química Pura eAplicada (International Union of Pure and AppliedChemistry, IUPAC), logo da resolución aprobada porunanimidade na súa Asemblea Xeral celebrada enTurín en agosto de 2007, un gran número de países,fundamentalmente do denominado terceiro mundo,con algunhas excepcións como Francia e Xapón peronon España, propiciaron que a 63 Asemblea Xeralda Organización das Nacións Unidas (ONU) declaraseen 2008 o ano 2011 como �Ano Internacional daQuímica� co lema �Chemistry: our life, our future�(�Química: a nosa vida, o noso futuro�).

O pasado 27 de xaneiro tivo lugar a cerimoniainaugural en París, e a partir dese momento deroncomezo as actividades conmemorativas(conferencias, talleres, concursos, exposicións; verhttp://www.chemistry2011.org) en todo o mundodurante 2011 para resaltar a importancia da Químicano sostemento dos recursos naturais. A UNESCO ea IUPAC foron as institucións designadas para levara cabo esta promoción.

O director xeral da UNESCO, KoïchiroMatsuura, encomiou a decisión da Asemblea Xeralda ONU e destacou que �é indubidable que a Químicaxogará un papel moi importante no desenvolvementode fontes alternativas de enerxía e na alimentaciónda crecente poboación mundial�.

Baixo o lema �Química: a nosa vida, o nosofuturo�, os obxectivos que persegue esta declaraciónson, por unha parte, dar a coñecer a contribuciónreal da Química á calidade de vida de todos oscidadáns e, por outra, remarcar a importanciaestratéxica desta disciplina científica amplamenteconsolidada na resolución de problemas urxentes da

Marie Curie no seu laboratorio


CIENCIA

ETECN

OLO

XÍA

humanidade, tales como a mellora da saúde e oabastecemento de auga potable, de enerxía e dealimentación a toda a poboación mundial, en especialaos pobos desfavorecidos, sen hipotecar o futuro doplaneta xa que o sostemento do mesmo pasa polaQuímica.

De xeito tácito tamén se recoñece anecesidade de cambiar a imaxe social que, sen maiorrazón, se ten desta disciplina (exemplos:contaminación ambiental, desenvolvemento dedrogas de deseño para fins inconfesables, toxicidadedos alimentos orixinada polos envases, etc.) por unhamáis acorde coa realidade que ten en conta tanto asfacetas positivas innegables (exemplos: químicaverde, praguicidas biodegradables, desenvolvementode nanomateriais, información bioquímica fiable erápida sobre obxectos/materias naturais ouartificiais, pilas de combustible máis eficientes e máisminiaturizadas, etc.) como as negativas, que hai queminimizar.

Non debemos esquecer que unha gran parteda Química se centra en crear novas moléculas ecompostos que poden aplicarse a temas relacionadoscon calquera aspecto dos intereses humanos, comoa saúde e o medioambiente. Por exemplo, o taxol,medicamento contra o cancro obtido inicialmente dacortiza dunha árbore, logrouse sintetizar e mellorar,o que o fixo moito máis accesible; outro caso son osmateriais luminescentes que se utilizan comosensores (de glucosa, por exemplo) ou para adiagnose detectando células cancerosas.

A coincidencia do ano 2011 co centenario daconcesión do Premio Nobel de Química a Marie Curieproporciona unha oportunidade para valorar asachegas das mulleres ao desenvolvemento científicoe tecnolóxico. Cómpre facer especial referencia aoscasos galegos, onde non podemos esquecer, entremoitas e relevantescientíficas, ainvestigadoras comoÁngeles AlvariñoGonzález (1916,Serantes, Ferrol � 2005,San Diego, California),destacada oceanógrafainternacional que chegoua descubrir 22 especiesnovas de organismosmariños, os indicadoresplanctónicos paracorrentes oceánicas e para a pesca; a matemáticanacida en Montrove (Oleiros) en 1927 María JosefaWonenburger Planells, cuxa liña de investigación

levada a cabo como docente en universidades deCanadá e Estados Unidos se centrou sobre todo na

Teoría de Grupos eÁlxebras de Lie, e o seutraballo deu lugar áfrutífera teoría coñecidahoxe co nome de �Teoríade Kac-Moody�,introducindo xunto co seualumno Robert V. Moodyas chamadas álxebras deKac-Moody que xogan unpapel central enMatemáticas e Físicadesde os anos setenta ecuxo estudo suscitou un

gran interese; Inmaculada Paz-AndradeRodríguez (1928, Pontevedra), a primeira mullercatedrática da Facultade de Física da Universidadede Santiago que introduciu en España os estudosde Microcalorimetría, sendo ela unha referencia a

nivel mundial comoespecialista enM i c r o c a l o r i m e t r í a ,Termoxénese e AnáliseTérmica Diferencial,recibindo en 2007 opremio María JosefaWonenburger Planells,galardón co que aUnidade de Muller eCiencia da Xunta deGalicia resalta astraxectorias relevantes demulleres nos campos dasciencias e a tecnoloxía; abioquímica especialistaen neurociencia MaríaTeresa MirasPortugal (1948, OCarballiño, Ourense), aquen se lle outorgou en2008 a II Edición dopremio María JosefaWonenburger Planells,con máis de 180publicacións en revistasinternacionais e cuxaactividade resultapioneira no estudo de

receptores e transportadores de nucleótidos eaminoácidos en células nerviosas, tratándose daprimeira muller á fronte dunha Real Academia

Ángeles Alvariño(foto: culturagalega.org)

María Wonenburger(foto: mujeresycia.com)

Inmaculada Paz-Andrade(foto: sinif-org.blogspot.com)

Teresa Miras (foto:mulleresourensas.blogspot.com)


española (a Real AcademiaNacional de Farmacia)desde o 19 de xaneiro de2007; a bióloga MaríaSoledad SoengasGonzález (1968, Aldea doMonte, Agolada), autora denumerosas publicacións erecoñecida con diferentesgalardóns (entre os quefigura a entrega en 2009 daIII Edición do premio MaríaJosefa WonenburgerPlanells) polo seu labor deinvestigación sobre omelanoma no CentroNacional de InvestigaciónsOncolóxicas (CNIO, Madrid).Outros moitos nomespoderían engadirse aos xacitados: a biomédicaCarmen NavarroFernández-Balbuena(gañadora do premio MaríaJosefa WonenburgerPlanells na súa edición de2010, e unha referenciainternacional no campo daneurociencia); a doutoraTerete Borrás (profesorada Universidade de Carolinadel Norte e unha dasmaiores expertas mundiaisen terapia xénica), etc.

Cabe a posibilidadede que o traballo dasmulleres científicas galegasnon teña sempre a�visibilidade� que merece nin os medios necesariospara levalo a cabo, o que pode dar lugar a que ásveces lles resulte máis difícil a moitas delas o accesoá investigación na súa terra. Por iso, as barreirasque neste ámbito da ciencia puidesen existir arestora,deben romperse por presión, por número e por valíapersoal, xa que non podemos permitirnos que ametade, cando menos, do potencial intelectual doque dispoñemos se perda polo camiño.

No contexto da celebración en 2011 do �AnoInternacional da Química�, a IUPAC creou no seu sitiode internet (http://www.iupac.org/web/nt/2008-12-30_IYC) un portal de enlace para anunciar todas asactividades que se realizarán a nivel mundial,incluíndo eventos relacionados coa Química verde.

A Química verdeA orixe da Química verde data do ano 1987

cando a Comisión de Medio Ambiente y Desarrollode Naciones Unidas elaborou o Informe Bruntlandno que se define o concepto de desenvolvementosostible, aínda que non foi ata 1990 cando esta ideatomou impulso. Como consecuencia da promulgaciónen 1990 nos Estados Unidos da �Acta de prevenciónde la contaminación� (que foi a primeira lei ambientaldese país centrada en reducir a contaminación nafonte en vez de remediar ou capturar oscontaminantes) a American Chemical Societyempregou o concepto de Química verde parareferirse ao deseño, desenvolvemento eimplementación de produtos e procesos quereducen ou eliminan o uso e xeración desubstancias perigosas para a saúde humanaou o medio ambiente.

Desde a súa aparición a principios dos anos90 e logo de máis de dúas décadas de existencia, aQuímica verde creceu a nivel internacional como unenfoque especial na Química. Creáronse organismos,redes, institucións, revistas e programas educativosrelacionados con ela. Un exemplo é a PlataformaTecnológica Española de Química Sostenible(SusChem-ES), unha iniciativa promovida polaFederación Empresarial de la Industria QuímicaEspañola (FEIQUE), desde a que se estimulan e sefavorecen as colaboracións con centros públicos deinvestigación, universidades e centros tecnolóxicosmediante a realización de Seminarios e XornadasTécnicas de interese para as empresas do sector. Oseu obxectivo é conseguir compañías máisavanzadas, limpas e eficientes desde un punto devista tecnolóxico.

Este crecemento baséase nun forte interesecientífico guiado pola necesidade económica de lograrun desenvolvemento sostible. Faise necesariointroducir melloras tecnolóxicas que modifiquentodos os aspectos dos procesos químicos que xerenimpactos negativos sobre a saúde humana e sobreo ambiente. Pártese da base de que o camiño máiseficiente para previr a contaminación consiste en:- Deseñar produtos novos que sexan útiles e viablescomercialmente, pero cuxa toxicidade resultemínima.- Deseñar, para produtos xa existentes, pasossintéticos alternativos que non requiran substratosou disolventes tóxicos nin xeren subprodutos conestas características.

Harmonizar as consideracións de seguridadepara organismos vivos complexos coas de eficacia

Marisol Soengas(foto: amecopress.net)

Carmen Navarro(foto: emakunde.euskadi.net)

Terete Borrás(foto: apao2010beijing.org)

CIEN

CIA

ETE

CNOLO

XÍA


industrial e comercial é unha meta difícil peroindispensable. Para logralo faise preciso identificaros impactos que terán unha molécula ou un procesoprodutivo sobre os sistemas biolóxicos, e isto significaentender as rutas de exposición e os mecanismosde acceso e de toxicidade �in vivo� nos distintosorganismos. Por iso débese contar con informaciónsobre as relacións entre as estruturas químicas e assúas funcións industriais/comerciais, pero taméncoas súas posibles actividades biolóxicas. Unhacoidadosa integración destas dúas fontes deinformación permitirá chegar ao delicado equilibrionecesario entre seguridade e eficacia. Isto obriga aimportantes cambios no enfoque dos estudostoxicolóxicos e no adestramento dos químicos, ecomporta a necesidade de intensificar os traballosinterdisciplinarios.

Cómpre ter en conta que mentres algúns dosproblemas ambientais teñen solucións tecnolóxicasviables na actualidade, outros aínda non asteñen. Isto fai que a investigacióninterdisciplinaria relacionada coa problemáticaambiental resulte cada vez máis importante.

Pero as maiores dificultades nonradican tanto na dispoñibilidade de tecnoloxíaslimpas ou verdes senón en superar osobstáculos que dificultan a súa implementaciónefectiva: a inercia, o simple feito de poñerseen marcha e o custo de implementar novastecnoloxías entre outras. Tamén os sistemasde regulación ambiental teñen limitacións quedeben tomarse en consideración. É interesantenotar que as políticas que suxiren límitesaceptables de emisións, ao ignorar o efectoacumulativo das substancias no ambienteperpetúan os problemas tradicionais dacontaminación en lugar de eliminalos.

Entre as barreiras que deben superarsepara implantar estas metodoloxías, as culturais sonas máis importantes. Por esta razón naimplementación dunha estratexia limpa ou verde aeducación debe ser un compoñente fundamental. Istosignifica modificar plans de estudo, pero taméncambiar a forma na que se consideran asinteraccións entre as actividades das persoas e omedio ambiente. Gran parte dos esforzos da Químicaverde están orientados a lograr que os químicostraballen conxuntamente con biólogos, enxeñeiros ecientíficos dunha gran variedade de disciplinas. Ostemas ambientais son tan complexos que se non secombinan todas estas forzas e se planifica a longoprazo será difícil resolvelos.

A colaboración entre o mundo da industria e

o ámbito académico é fundamental para lograr aintrodución de produtos verdes no mercado. Paraque esta colaboración teña éxito é necesaria unhagran flexibilidade xa que deben traballar xuntaspersoas que proveñen de estruturas cuxos obxectivosforon desde sempre diferentes. Corresponde aosgobernos xerar os mecanismos que permitan facilitaresta interacción a través da promulgación delexislacións axeitadas.

O reto, xa que logo, consistirá en chegar aunha �Química verde� que esixirá redeseñar novosprocesos químicos, traballando en condicións menosextremas, é dicir, facer unha química mellor e máiscreativa. Na medida en que as estratexiaspreventivas e o deseño de produtos químicosbenignos desde o punto de vista ambiental seconvertan nunha forma de pensar, a relación do homeco seu medio contribuirá dun xeito significativo amellorar a calidade de vida do home mesmo.

Agustín Hermida López

Bibliografía

[1] De Vito, S. C. e Garret, R. L. editores: �Designing safer chemicals. Green

Chemistry for pollution prevention�. ACS symposium series 640, 1996.

[2] Gunningham, N. e Sinclair, D. �A Final Report: Barriers And Motivators To The

Adoption Of Cleaner Production Practices�. Environment Australia. Australian Centre

for Environmental Law. The Australian National University. Camberra, July 1997.

[3] Anastas, P. T., Warner, J. C. Green Chemistry: Theory and Practice. Oxford

University Press, 2000.

[4] Culler, Nelson. �Apuntes para un cuidado responsable del medio ambiente�.

Cámara de la Industria Química y Petroquímica, 2000.

[5] M. Kirchoff and M. A. Ryan. Química Verde: Experimentos de Laboratorio para un

Curso Universitario de Química. American Chemical Society (Eds) 2000.

[6] Matlack, A. S. Introduction to Green Chemistry. Marcel Dekker, 2001.

[7] Lancaster, M. Green Chemistry: An Introductory Text. University of York, RSC,

2002.

CIENCIA

ETECN

OLO

XÍA


CIEN

CIA

ETE

CNOLO

XÍA A CONTRIBUCIÓN DE

AL-ANDALUS AODESENVOLVEMENTOCIENTÍFICOO mundo musulmán era unha sociedade moi desenvolvida en ámbitos como aliteratura, a arte e mesmo a ciencia. Educación e coñecemento ocuparon nel unlugar importante porque os emires e califas contribuíron á promoción da cultura,promovendo a tradución das obras dos antigos filósofos gregos e creandoimportantes bibliotecas e outro tipo de centros en que se ensinaba tanto cienciacomo relixión ou xurisprudencia.A contribución do Islam á ciencia podemos considerala unha auténtica revoluciónno saber. Destacaron especialmente en matemáticas, astronomía e medicina.Debémoslles, entre outros, o sistema de numeración e a trigonometría. Os seushomes de ciencia influíron poderosamente na Europa do seu tempo e séculosposteriores. De feito, ata o século XVII foron os referentes para estudososcomo Miguel Servet, Copérnico ou Galileo.De seguido ofrecemos unha pequena recensión dalgúns destes homes deciencia:

MASLAMATraballou principalmente en matemáticas e

astronomía. Adaptou as táboas astronómicas domatemático al-Jwarizmi ao meridiano de Córdoba,resituando a «Cúpula de Arín» (centro do mundo)na capital do califato, como unha referencia paratodos os cálculos de astroloxía.

Maslama foi tamén o autor dun tratado sobre oastrolabio, un instrumento astronómico cuxainvención se atribúe ao grego Hiparco. O astrolabioera o instrumento de cálculo máis utilizado porastrónomos e astrólogos porque permitía resolvergraficamente, de forma sinxela, cuestiónsrelacionadas co movemento do sol e das estrelasfixas, así como problemas de astroloxía esférica. Aobra de Maslama pasará aos reinos cristiáns e servirá

Alhambra de Granada


CIENCIA

ETECN

OLO

XÍA

para construír alí os primeiros astrolabios.É o primeiro astrónomo andalusí do que

sabemos con certeza que realizou observaciónsastronómicas. O seu labor neste ámbito serve debase ás táboas afonsís e libros do saber nestaciencia.

Foi tamén autor dalgunhas obras dematemáticas e converteuse nunha autoridade nospreitos sobre partición de herdanzas e valoraciónde terreos.

Maslama escribiu tamén libros sobre maxia,bruxería e alquimia. Na obra A distinción do sabiodá instrucións para a purificación dos metaispreciosos e demostra por primeira vez o principiode conservación da masa, que sería atribuído aofrancés Lavoisier oito séculos máis tarde.

IBN-AL-SAMHBo coñecedor da obra de Ptolomeo, foi famoso

polas súas observacións astronómicas, ata o puntode que Afonso X utilizou os seus apuntamentos e

libros para as súas obras de astronomía.Verbo do cultivo da aritmética e xeometría por

parte de Ibn al-Samh temos só algunhas referencias.É o autor de varios comentarios aos Elementos deEuclides, un tratado de xeometría no que estuda asliñas recta, curva e quebrada e un libro sobre anatureza do número.

Tamén é autor dun tratado, perdido, sobre aconstrución do astrolabio, doutro sobre a utilizacióndo mesmo e, finalmente, dun sobre a construcióndo ecuatorio, instrumento astronómico utilizado paracalcular a lonxitude (o meridiano).

AVENZOARMédico, filósofo e poeta foi un dos máis

estudados na Europa medieval e tivoconsiderable influencia na medicina doRenacemento.

Avenzoar non aceptabatotalmente as doutrinas que imperabandaquela sobre a medicina, atrevéndosea discutir a Galeno e a Avicena.

Como médico, foi autor denumerosas obras das cales poucaschegaron ata hoxe. Sirva de exemplo atitulada Libro do xusto medio acerca dareparación dos corpos e as almas,tratado de medicina xeral no que seocupa de doenzas, terapias, profilaxe,medidas de hixiene e cosmética e sedescriben os órganos do corpo, asposibles enfermidades e a súa curación.

Con todo, a súa obra principal foio Taysir, un voluminoso tratado demedicina xeral e dietética (editado variasveces en latín en séculos posteriores),onde demostra grandes coñecementosde terapéutica.

Descubriu a causa da sarna,enfermidade da pel causada por un ácaroparasito que el identificou.

Desenvolveu a práctica datraqueotomía, aplicou métodos dedisección, primeiro en animais e despoisen humanos, demostrou a presenza desangue no organismo e foi o primeiroen establecer os fundamentos científicos

da otite.Os seus escritos, rapidamente traducidos ao

latín, tiveron unha difusión inmediata e unha granpermanencia no tempo xa que a súa obra foi utilizadaata o século XVII.

Astrolabio


CIEN

CIA

ETE

CNOLO

XÍA

AVERROESInteresouse en todos os campos do saber

como filosofía, teoloxía, matemáticas, física,astronomía, dereito, medicina, poesía...

Abordou a filosofía a través das cienciasxurídicas, interesándose polas diverxencias existentesentre diferentes escolas. Baseándose no pensamentode Aristóteles, analizou a harmonía entre relixión efilosofía, tentando definir con claridade as relaciónsentre ambas.

As súas ideas influíron no pensamento deSanto Tomás de Aquino, e os seus comentarios deAristóteles tiveron gran eco na Europa medieval, ondefoi recoñecido como un auténtico filósofo.

Esta fama como filósofo provoca que naactualidade case se esquezara a súa obra médica.Malia a isto debemos dicir que foi un dos máisgrandes médicos da época. As súas obras constitúenun compendio dos coñecementos árabes enfisioloxía, patoloxía, diagnose, materia médica emesmo anatomía, rama da medicina que menorimpulso tivo, xa que a relixión musulmá non permitíaa disección de cadáveres.

Foi tamén o primeiro en explicar a función daretina e en decatarse de que un ataque de varíolaprovoca inmunidade.

Averroes tamén é autor de varios opúsculossobre ética, política, matemáticas e astronomía.Formulou o dogma, suxerido xa por Aristóteles ereiterado posteriormente por Descartes, de queningunha curva alxebraica pode ser rectificada dunha

maneira exacta. En Astronomía rectificará conceptosptolemaicos fundamentais como os das excéntricase os epiciclos. Esta crítica de Averroes ao sistemaptolemaico influíu decisivamente en Copérnico.

IBRAHIM IBN SAHLI.Foi autor de dous astrolabios conservados no

Museo Arqueolóxico de Madrid e no Museo de Historiada Ciencia de Oxford.

ARZAQUEL ouAZARQUIEL

Este home adquiriu de forma autodidactagrandes coñecementos astronómicos y converteuseno maior astrónomo do Occidente islámico.

Formou parte dun equipo que creou as TáboasToledanas, coas que se podían determinarfenómenos como as fases lunares, entre outros.Estas táboas foron traducidas ao latín e influíron naastronomía medieval europea.

En 1149 Roberto de Chester adaptou estastáboas, levou a trigonometría a Inglaterra eintroduciu a palabra seno na linguaxe científica.

Outro gran invento foi a fabricación dunhaclepsidra (dous reloxos de auga que medían o tempoe calculaban as fases da lúa).

IBN AL AFLAHAínda que non é un dos maiores matemáticos,

si é un dos máis coñecidos porque as súas obrasforon traducidas.

Deu o seu nome a un teorema detrigonometría esférica, amais de ser o creador doturquetun, instrumento deseñado para tomar econverter medidas do horizonte e a eclípticaecuatorial.

Averroes (webislam.com)

Selo de correos coa imaxe de Arzaquel


CIENCIA

ETECN

OLO

XÍA

IBN JALAF AL MURADIO seu principal legado é o Libro dos segredos,

un tratado sobre reloxos e clepsidras. Foi comparadocon Leonardo da Vinci polos seus múltiples inventos,entre outros a bicicleta, un equipo para voar,maquinaria de guerra ou unha escafandra.

ABUL QASIM ALZAHRAWI

É considerado o pai da cirurxía moderna.A súa maior contribución é a enciclopedia al-

Tasrif de trinta volumes, onde se recompilan os seuscoñecementos médicos e farmacéuticos. De especialinterese son os volumes que tratan sobre acauterización, non só utilizada nas operacións senóntamén en enfermidades internas. Nesta obredescríbese por vez primeira a hemofilia e a súa orixefamiliar.

Tamén creou numerosos instrumentoscirúrxicos, como a cadeira xestatoria e foi o primeiroen usar fío de seda nas operacións.

Foi tamén un dentista experto, capaz de aliñardentes, reparar pezas e repoñelas.

Cómpre tamén destacar que aplicou a éticaao seu oficio porque concedía especial interese á

atención individual dos pacientes para ofrecer unhamellor diagnose e tratamento.

AL-GAFIQUIÉ autor do manuscrito Guía do oculista. Era

experto en ungüentos, pomadas e colirios para usooftamolóxico.

Tamén escribiu unha enciclopedia médico-botánica, O libro dos medicamentos simples, na quese evidencia a importancia que para el tiña ocoñecemento directo dos minerais e plantas para arealización de medicamentos simples.

ABBAS IBN FIRNASCreou un reloxo de auga, desenvolveu a talla

do cristal de rocha e creou unha esfera armilar pararepresentar os movementos dos astros.

Era un home tan culto e versado en tantasciencias que construíu un planetario na súa propiacasa e tamén unha máquina para voar que contabacunha á recuberta de plumas e seda. O seu usocustoulle múltiples fracturas, pero a aventuraconvérteo en precursor da aviación.

Artigo elaborado a partir dos traballos deLuisa Freire (2ºBAC) e Luz Mª Martínez (prof.Xeografía e Historia) para o proxecto europeo

Grundtvig.

Mesquita de Córdoba

Porta da Alhambra


CEN POR CEN SEOANE100 ANOS > 100 LUGARESDende o mes de marzo puidemos visitar en Lugo, na sala de exposicións dasede da Fundación Caixa Galicia, na Praza Maior, unha interesantísima exposiciónsobre Luís Seoane. Inicialmente a data de clausura estaba prevista para o oito demaio, mais prorrogouse e segue aberta ata o dezanove de xuño, polo queaproveito para animarvos a que a visitedes. Seguro que vos vai gustar!

Coñecemos, como alumnas e alumnos, afigura de Luís Seoane cando o estudamos na materiade Literatura galega. Sempre é positivo podermosver, en vivo, moitas daquelas cousas que nosexplicaron.

O caso é que cando sobes ao segundo andare entras na sala atópaste cunha das exposicións máiscompletas que se teñan feito sobre o autor. Estápensada fundamentalmente para coñecer opersonaxe; as obras que se nos amosan en paredese vitrinas son a ilustración da súa vida.

A grandes trazos a historia de Seoane é, comaa doutros moitos galegos, a dun neno, fillo deemigrantes, nado en Bos Aires no 1910. Regresacos seus pais a Galicia cando ten seis anos e instálansena Coruña. Alí vai á escola e xa amosa un interesepolo debuxo que o acompañará sempre. Outro lugarimportante na súa vida é Arca, onde pasa asvacacións na casa familiar. É da súa etapa de

estudante de bacharelato a idealización do mundocampesiño de Galicia, idealización que inundará asúa obra plástica, literaria e teórica.

En 1920 marcha a Compostela para estudarDereito. Permanece alí ata 1934. Esta é a etapa deformación humana, académica, artística e políticade Seoane en múltiples facetas, tanto plásticas comointelectuais.

Xa nestes primeiros momentos, imoscoñecendo algunhas facetas da súa personalidade:

1. O amor por GaliciaFai amizade con Carlos Maside, co que debuxa

moito. Isto inflúe no seu interese polos petróglifos,os gravados da época prehistóricos feitos sobrepedra, e polas formas do románico.

Admira a obra e a persoa de Xosé Eiroa,escultor de obras sobrias e monolíticas, morto naplenitude da súa carreira.

O medievo, a etapa brillante de Historia deGalicia, foi para Seoane fonte de constante inspiraciónplástica e literaria; tamén foi espazo para recuperara identidade galega e restablecer as bases daautoestima.

2. O compromiso políticoSeoane non miraba unicamente para a casa;

tamén lle interesaba o que estaba a pasar noutrospaíses e admiraba a artistas como o debuxantealemán George Groz porque o consideraba un boexemplo do que é un artista responsable, aparte dexenial, que se opoñía ao fascismo no seu país.

Na etapa de Santiago Seoane posiciónasepoliticamente. Primeiro codirixe con Suárez Picalloun semanario de esquerdas, Claridad, onde taménpublica viñetas satíricas. Máis tarde os douscodirixirán outra publicación, Ser, do mesmo estilo.

Todo o seu traballo nos anos anteriores a 1936vai dirixido a conseguir a chegada da República e

Cartel da exposición

LUÍS

SEOANE


despois a defendela sempredende posicións próximas aorepublicanismo de esquerdase ao galeguismo, no queacabou militando.

3. O interese portransmitir

Algo digno de serdestacado é que xa nos anosde Santiago ao nosoprotagonista lle importabamoito iso que chaman�democratizar a arte�, é dicir,achegala a todos. Asíapareceu Resol, unha pequenarevista con poemas galegos ecasteláns editada con ArturoCuadrado que repartían polasrúas e feiras de Compostela.

Paralelamente creou aBarraca Resol onde amosaba obras de artistasgalegos aos feirantes e público das celebracións deSanta Susana na Alameda santiaguesa.

4. O interese por aprenderFoi fundamental na formación de Seoane a

imprenta Nós da rúa do Vilar onde contacta coaprofesión tipográfica e fai os primeiros ensaios coasartes gráficas. Isto foille moi útil posteriormente.

5. A paixón no traballoCoñece a Álvaro Cunqueiro e gústanlle tanto

os seus poemas que quere publicalos de inmediato:editou, ilustrou e deseñou os seus tres primeiroslibros : Mar ao norde, Poemas do si e non e Cantiganova que se chama Riveira. O cuarto poemario nonchegou a saír porque foi saqueada a imprenta Nósen 1936.

Seoane, ameazado de morte polos sublevadoscontra a República, tense que agochar ata que foxea Lisboa e embarca para Bos Aires o 28 de setembrode 1936. Alí vive ata os anos sesenta, cando regresade xeito gradual a Galicia.

Nos anos 40 e 50 Bos Aires é a factoría culturalmáis importante de América Latina e unha das máisactivas do mundo. Cosmopolita e aberto, recibexente de todo o mundo. Seoane traballafreneticamente nesta etapa:- Por un lado leva a cabo actividades de dinamizacióncultural e política, de creación plástica e de estudo edivulgación da súa idea dunha Galicia recuperada.�Asemade, é un personaxe imprescindible do ámbito

cultural de Arxentina, á que representa polo mundoen foros e exposicións.

Na exposición que podemos ver en Nova CaixaGalicia hai unha serie de gravados titulados O pulpoque, cos seus tentáculos, ben pode simbolizar asdiversas capacidades creativas deste homepolifacético, un artista integral ao estilo doshumanistas renacentistas, o noso Leonardo da Vinci.

Veredes por que o digo:- Seoane segue a colaborar no exilio cos seus amigos,como antes fixera en Galicia: con Arturo Cuadradofunda a Editorial Nova, Ediciones Botella al mar econ Antonio Baltar, a editorial Citania.- Tamén funda cos seus amigos nada máis e nadamenos que catro revistas: De mar a mar, Correoliterario, Cabalgata e Galicia emigrante, á queFrancisco Fernández del Riego contribúe comocorrespondente en Galicia.- Continúa pintando. Rafael Dieste foi un estímulonos seus comezos pictóricos; Seoane pinta cadrossen abandonar nunca totalmente a figuración etamén murais (máis de cincuenta). Amigosargentinos como o avogado Norberto A. Frontini e oescritor Manuel Mújica Laínez impulsan a súa obra.Fai tamén boa amizade con artistas doutros paísesque viven en Bos Aires: un exemplo, o deseñador epintor italiano Attilio Rossi ; con el e outrosdeseñadores, Seoane participa na renovación dodeseño gráfico arxentino.- Seoane segue deseñando carteis, cubertas de librose ata carátulas para long- plays (os discos da época).- Crea e dirixe un programa de radio, Galicia

Imaxe da mesa dedicada na actualidade a Luís Seoane nocélebre Café Tortoni de Bos Aires

LUÍS

SEOANE


LUÍS

SEOANE

emigrante, que emitiu ininterrompidamente de1954- 1971 todos os domingos.- Escribe catro libros de poemas, publica un novolibro de debuxos, escribe teatro...- O noso protagonista tamén reflexiona sobre afunción social da arte; é autor dos primeiros textosteóricos sobre deseño escritos en Galicia.

Isaac Díaz Pardo funda con outros exiliadosen 1957 unha factoría cerámica, Porcelanas deMagdalena, na provincia de Bos Aires. Trátase dunespazo para canalizar con outros técnicos e artistasas inquedanzas sobre os problemas da arte e daindustria. Xorde a idea de recuperar Sargadelos.Seoane pronuncia unha conferencia na Universidadede Bos Aires en 1960 co título: �Acerca de laintegración de las artes�.

Traslada esta preocupación a Galicia co deseñodo Laboratorio de Formas en colaboración con IsaacDíaz Pardo no ano 1963. É o seu proxecto estrela,integrador de deseño, literatura e arte.

O Museo Carlos Maside é un dos proxectosmáis desexados por Seoane no seu regreso do exiliopara recuperar o movemento renovador da artegalega de antes de 1936, descoñecido polas novasxeracións. Nas súas salas amosáronse obras dePicasso, Miró, Castelao, Guinovart ou Reimundo

O café Tortoni dedica unha sala á exhibición demateriais culturais españois, galegos e arxentinos

Patiño.No ano 1963 nace Edicións do Castro, que nos

anos oitenta chegou a ser a primeira editorial galegapor número de obras publicadas.

Sargadelos reábrese en 1970 como modeloreivindicativo dunha nova industrialización de Galicia,transformando as propias materias primas enprodutos de alto valor engadido polo uso de formasevolucionadas da propia cultura. Seoane fai deseñospara murais e varias pezas de cerámica.

A súa valía foi recoñecida cedo na Arxentina,onde recibiu o premio Palanza en 1962, a máis altadistinción nas artes plásticas do país, e foi nomeadomembro da Academia Nacional de Bellas Artes en1968.

Luis Seoane morreu na Coruña o 25 de abrilde 1979. No ano 1994 dedicóuselle o Día das LetrasGalegas.

A muller de Seoane, María Elvira FernándezLópez , Maruxa, tivo un papel moi importante paraque xurdise a Fundación Luis Seoane da Coruña,aínda que faleceu antes de que se rematara.

Anoto como final unhas verbas de Seoane quereflicten ben o seu sentimento sobre a contribuciónde Galicia á arte:

�Cremos que o que uniformiza diminúe o serhumano, que as diferenzas culturais enriquecen ahumanidade. Nós queremos axudar a enriquecer omundo coa nosa diferenza�.

Volumes sobre Lorca e Lorenzo Varela no café Tortoni

Matilde Arrizado YáñezProfesora de Debuxo


LUÍS

SEOANE

María Balteira, gravado de Luís Seoane no libro Catro poemas pra catro gravados deLorenzo Varela, publicado en 1944


XADRE

Z O XADREZ NA SOCIEDADEMoita xente, cando pensa no xadrez, imaxina uns tipos raros que sentan diantedun taboleiro e pasan longos anacos de tempo pensando, ou facendo quepensan, cal vai ser a estratexia para seguir coa partida. Esta idea está instauradana sociedade. Pola contra, unha boa parte desta xente coñece as regras emesmo ten xogado algunha que outra partida cun amigo, co mozo ou coamoza.Dende aquí tentarei amosar que o xadrez non é para xente rara, senón paratodos, e que ademais está presente en moitos ámbitos da nosa sociedade,aínda que ás veces non nos decatemos disto.

Como exemplo de persoa normal que xogaao xadrez, temos na nosa cidade a Quique Setién,adestrador do C.D. Lugo. Quique, en febreiro desteano, ofreceu unha exhibición na que xogou nada máise nada menos que vinte partidas á vez contra vinterapaces de distintas idades. Quen o diría dunhapersoa que está volcada no fútbol coma el? Pois asífoi.

Para decatarse de que o xadrez está na vidacotiá, podemos ver varios ámbitos nos que aparecevisible en maior ou menor medida este xogo-deporte: literatura, música, cine, filatelia, etc.

Comezarei coa linguaxe: Unha expresión como�estar en xaque� é empregada cando alguén se atopaen dificultades, igual que se di do rei cando estáameazado.

A literatura tenusado referenciasxadrecísticas para contarhistorias entretidas.Exemplos disto son novelascomo O oito, escrita porKatherine Neville ou La tablade Flandes de Arturo PérezReverte nas que o xadrezfunciona de fío argumental.Ambos autores acadarongrandes éxitos de crítica quese viron reflectidos en moiboas vendas de exemplares.

A música tampoucose mantén allea á temáticaxadrecística. Mecano, grupo

de culto do pop español, ten unha canción de título�O peón de rei de negras� (bonita canción queaconsello escoitar detidamente). Nela o autor da letra(José María Cano) usa o xadrez para facer críticasocial:

�� fóra do taboleiro non hai clases ninapartheid�.

Tamén o cine ten usado o xadrez comoinspiración. A película �Na busca de Bobby Fischer�(1993) non é moi coñecida, pero sen dúbida é reflexodo �mundillo� dos xogadores de xadrez.

Algo que seguro que vos resultarásorprendente é que un filme de temáticaintegramente xadrecística fose galardoado cun Óscaren 1997. Foi un curto da factoría Pixar que levabapor título �O xogo de Geri� que se fixo co premio nacategoría de mellor curto de animación. Podedesvisionalo no seguinte enlace de Youtube:www.youtube.com/watch?v=rQB_wbc7rr0

Tirando do fío da animación, o ConselloSuperior de Deportes creou unha mascota chamadaBerni, que presentaba diversos deportes en filmesde pouca duración, e como non... o �oso Berni�dedicoulle algo do seu tempo a presentarnos oxadrez. Aí tedes de novo o enlace por se vos van osdebuxos animados: www.youtube.com/watch?v=yY-olcRp8-o

Portada da traduciónespañola da novela deK. Neville

Imaxe tomada da curta de Pixar


XADREZ

Outro debuxo animado ao que lle gusta oxadrez é o díscolo Bart Simpson (quen o diría deBart!). Nun capítulo das súas aventuras, xoga unhassimultáneas nun parque (si, si, como fixo Setién).

Unha das series de maior recoñecementointernacional como é �House� dedicoulle un capítuloa un paciente que xogaba ao xadrez (tempada 3,capítulo 23) e, ao longo do episodio, o propio doutorHouse xoga unha partida e fala de estratexias

O oso Berni xogando ao xadrez

Bart xogando ao xadrez

xadrecísticas co seu paciente.Un paso máis lonxe aló van na serie �The Big

Bang Theory�, na que dous dos seus peculiaresprotagonistas xogan unha partida a un xadreztridimensional (tempada 1, capítulo 11). Parece queo xadrez convencional xa se lles fai pouco complexo.

O mundo da publicidade tampouco semantivo alleo á nosa temática. Como exemplo distotemos a unha multinacional de comida rápida (BurgerKing) que nunha das súas campañas de promociónempregou un polo que era quen de xogar ao xadrez.Podedes visionalo no enlace www.youtube.com/watch?v=wTwbfw-js3A

O xadrez está estendido por todo globo. Istovémolo reflectido nas emisións de selos de diversospaíses que distan moitos quilómetros uns dos outros(Santo Tomé e Príncipe, Romanía, Tanzania) peroque toman como motivo de inspiración común esteelemento para adornar a súa correspondencia.

En definitiva, eu non sei se o xadrez é paratipos raros, o único que sei é que xogan persoasaltas e baixas, gordas e fracas, loiras e morenas,adestradores de fútbol e conserxes de instituto...xente que comparte inquedanzas e que trata depasalo ben xogando con tipos normais.

Selos de Romania e Tanzania

Selos de Sto. Tomé e Príncipe

Eduardo Braña López


PROXECTO EUROPEOGRUNDTVIGO noso centro participa nos cursos académicos 2010-11 e 2011-12 nunproxecto europeo Grundtvig titulado �Contributions to the EuropeanHeritage� integrado no Lifelong Learning Programme. No mesmo temos comosocios os seguintes centros:

Horizon College/ Afdeling VAVO de Alkmaar (Holanda)Abendgymnasium der Stadt Münster (Alemaña)Aeolis Cultural Development Society of Lesvos Island (Grecia)

Cada centro ocuparase da investigación e difusión de tres temas de tipo históricopropios da súa realidade; o resultado será un conxunto de traballos que seintegrarán en inglés e na lingua oficial respectiva nunha plataforma da queresultarán unha páxina web e como resumo final un libro impreso.

Os temas que cada centro traballará son osseguintes:- Holanda: pintura, cartografía e ciencia no séculoXVII.- Galicia: O camiño de Santiago; a lírica medieval;os científicos de Al-Andalus.- Alemaña: A Liga Hanseática; a rebelión de Munster;a Paz de Westfalia- Grecia: A Acrópole; pintura grega do século XIX; aliteratura de Seferis e Elytis.

As razóns polas que un grupo de profesoradoe alumnado do centro decidiu implicarse nun proxectoeuropeo son varias. Por unha banda, noactual contexto no que nos atopamos edado que o Estado español pertence áUnión Europea, semella fundamentalchegar a un mellor e máis estreitocoñecemento doutros membros damesma. Por outra, resulta importanteque desde outros países membros se teñaun mellor coñecemento non só de Españasenón tamén e, sobre todo, de Galicia.Finalmente, non se nos escapan asvantaxes que traballos deste tipo teñenpara mellor a competencia comunicativa(en galego, castelán e inglés) e dixital deprofesorado e alumnado.

No curso 2007-2008 celebrouseunha Reunión Preparatoria desteproxecto no noso centro e na mesmaparticiparon catro profesores de Holanda,Alemaña e Italia. Na convocatoria deseano o proxecto non foi aprobado e por

iso no curso seguinte celebrouse unha nova reunión,esta vez en Münster, Alemaña, para melloralo eacrecentar o número de participantes.

Este tipo de proxectos consta de dous tiposde actividades: por unha banda están os traballosno centro que vimos de describir e, por outro, asmobilidades, consistentes en reunións nas que oprofesorado e alumnado que está a participar sereúne nun dos centros para dar conta das actividadesrealizadas, propoñer melloras nas mesmas eorganizar tarefas futuras.

Profesorado e alumnado de todos os países socios nocentro coordinador en Alkmaar. Novembro 2010.

GRUNDTV

IG


ALKMAAR (PAÍSES BAIXOS)A primeira reunión destecurso tivo lugar enHolanda, na vila deAlkmaar, e o anfitrión foio Horizon College,centro que exerceasemade as tarefas decoordinación.Celebrouse entre o 31de outubro e o 5 denovembro e na mesmaparticiparon por partegalega José AntonioArmesto, Mª JesúsEsteban e María XoséRodríguez.

Nesta xuntanzadiscutíronse aspectos verbo dodesenvolvemento do proxectotales como as ferramentasinformáticas que se van utilizar,a plataforma dixital que serve dealoxo aos traballos e tomáronsedecisións relativas a futurasreunións.

Os/as participantes tiveron ocasión de entraren contacto tanto co sistema educativo holandés,mediante a visita a algunhas aulas, como coa culturado propio país, aspectos estes dos que os colegasanfitrións darán cumprida conta nos seus traballos.

Entre estes aspectos culturais destacan osmuíños, profusamente utilizados nese país,como é o caso de Schermerhorn, famoso polosmuíños de vento que tiñan como misión subir aauga dunha canle inferior a unha superior paradesecar o terreo.

Visitamos, para empaparnos da historiae cultura holandesa, tres cidades: Alkmaar,Hoorn e Amsterdam (no mapa da páxinaseguinte, números 1, 2 e 3, respectivamente).

A primeira, sede do centro educativo coque compartimos proxecto, está situada nonoroeste dos Países Baixos. A parte vella dacidade encádrase nun antigo banco de area queprotexía a cidade do mar. En 1573 os españois,dirixidos polo Duque de Alba, sitiaron a cidadee a súa liberación constituíu o inicio da fin daocupación española do país. Conta cun

importante mercado de queixos, un dos catro queaínda se celebran nos Países Baixos, posúe arredorde 400 monumentos históricos, entre outros o Waag(século XIV), a igrexa de St. Laurens de Grote emoitos patios, beaterios, fachadas e canles.

Situación dos centros participantes no proxecto Grundtvigg"Contributions to the European Heritage"

Alkmaar

GRUNDTVIG

(c)2011 Google - (c)2011 Basarsoft,

Europa Technologies, ORION-ME, Tele

Atlas, Transnavicom, Geocentre

Consulting


Hoorn sitúase tamén na provincia de Holandasetentrional. A súa orixe remóntase a 1357 e foi undos principais portos do país desde onde zarpabannaves da Compañía Holandesa das Indias Orientais,así como un importante centro comercial.

Ámsterdam é a capital oficial dos Países Baixos.A cidade foi fundada no século XII como unhapequena vila pesqueira. Hoxe ten unha poboaciónduns 750.000 habitantes. O seu centro histórico foiconstruído en gran parte no século XVII, cando serealizaron unha serie de canles semicirulares arredordo casco antigo xa existente da cidade.

En Ámsterdam atópanse moitos museos desona internacional, como o Rijksmuseum, o museode arte moderna Stedelijk Museum, o Museum het

Hoorn

Alkmaar

Rembrandthuis ou �Museo da Casa de Rembrandt�,que foi o fogar e taller do pintor e o Museo van Gogh.Tamén a Casa de Ana Frank é un lugar digno deinterese.

Hai tamén numerosos edificios, igrexas,

prazas, pontes e beaterios que merecen unha visita.Entre as zonasmáis populares dacidade atópase o�barrio vermello�(en neerlandésRosse buurt), polacor das luces queiluminan os moitoslocais deprostitución. Aprostitución enHolanda estácompletamente legalizada en zonas designadas paraela.

Amsterdam

Fachada do museo Rembrandt

GRUNDTV

IG

(c)2011 Google - (c)2011 Google, Tele Atlas


LESBOS (GRECIA)Cinco alumnos/as do centro (Ana Anllo, María Ceide, Luisa Freire, Neftalí Platas eJorge Pulpeiro) e mais dous profesores (José A. Armesto e María X. Rodríguez)participamos entre os días trinta de abril e seis de maio nunha reunión de traballodo proxecto europeo Grundtvig que tivo lugar na illa grega de Lesbos. Partedeste tempo utilizámolo para coñecer a cidade de Atenas.Queremos compartir cos nosos lectores e lectoras o día a día durante esasemana, coa finalidade de darlles a coñecer algúns elementos significativos desepaís.

SÁBADO 30 DE ABRILTras unha

longa viaxechegamos a Atenas amediodía. Logo dunxantar frugal em e t e ó r i c orealizamos unhavisita á Acrópole,bastante apresuradana compaña daateniense Eleni.Estaban a punto decerrar e ao díaseguinte estaríapechado con motivodo primeiro de maio. A palabra acrópole significa�parte alta dunha cidade�. A existente en Atenas,que adopta a súa forma definitiva no século V a. C,alberga os edificios seguintes: Propíleos (entrada),Templo de Atenea Niké, Partenón e Erecteion (coatribuna sostida polas seis cariátides). Na ladeira sursitúase o Teatro de Dioniso.

Logo de ver o monumentodirixímonos ao Museo doAcrópole, con vistas ao conxuntoarqueolóxico e con mostrassignificativas de escultura daépoca arcaica e clásicaprocedentes de excavaciónspróximas á Acrópole e unhareconstrución dos frisos emetopas do Partenón, dado queos orixinais están distribuídos pordiferentes museos do mundo.

Tras este completo programa reunímonos paracear no barrio de Plaka cos nosos colegas alemáns.

DOMINGO, 1 DE MAIOComezamos o día cedo para

aproveitar a nosa estadía en Atenas evisitar a cidade. O primeiro co que nosatopamos foron as manifestacións do1 de maio nas cales centos de persoassaíron á rúa para celebrar o Día doTraballo.

Así que por un lado estaban asforzas da orde e por outro podiamosver o exótico cambio de garda dossoldados �Evznes� na tumba do soldadodescoñecido situada diante doparlamento heleno na praza Syntagma.

Unha parte importante do díadedicámolo a coñecer as zonas máis

turísticas da cidade e os monumentos principaiscomo o Templo de Zeus Olímpico, a Ágora, o barriode Plaka, omáis antigo e turístico de Atenas, coñecidocomo o �barrio dos deuses�. A zona está conformadapor rúas estreitas con milleiros de restaurantes nosque case te obrigan a comer e con múltiples tendasde agasallos � Tras unha pronunciada subida caraao outeiro de Filopappos contemplamos as

magníficas vistas da Acrópole e da Atenas moderna.Por suposto, tamén houbo lugar para visitar o únicomuseo aberto ese día, o dedicado á arte cicládica.

Retirámonos cedo porque ao día seguintecolliamos o avión para dirixirnos a Lesbos

GRUNDTVIG

Seis dos sete galegos no monteFilopappos. Ao fondo, a Acrópole

A Acrópole desde o monte Filopappos


LUNS 2 DE MAIONo aeroporto de Lesbos estábannos

agardando Xristos (pronunciar Jristos) e Spyros, osnosos �guías� e colaboradores para acompañarnosao hotel Zaira onde nos aloxariamos e terían lugaras reunións de traballo na vila de Skala Loutron. Ohotel está á beira do mar, no golfo de Gera, e ocupao edificio dun vello muíño de aceite de oliva deprincipios do século XX.

Pouco a pouco fomos atopando todos osmembros do proxecto que aínda non coñeciamos esaudando aos vellos amigos de reunións anteriores.Logo das debidas presentacións comezou o traballo.

Pola tarde leváronnos a un museo sito namesma vila do hotel. É o Museo de Asia Menor, noque se recolle a chegada á illa de milleiros de gregosprocedentes de Turquía, concretamente de Esmirna,

de onde foron expulsados en 1922. En total calcúlasequemáis dunmillón de gregos abandonaron Turquía,e unha parte deles foron acollidos en Lesbos. Omuseo era moi curioso porque foi creado polospropios veciños, os cales contribuíron cos seusobxectos persoais e habilitaron un local do cal sesenten moi orgullosos.

Sorprendeunos ver no mapa que o nome demoitas vilas da illa comeza pola palabra "skala".Sirvan de exemplo Skala Loutron, Skala Eressou,Skala Mistegnon,� As vilas principais construíanseterra adentro, a uns quilómetros da costa, para evitaros ataques dos piratas. Pero cada unha delas tiñaun pequeno porto para a pesca e o comercio ao quelle chamaban Skala. Así a vila de Loutrá tiña o portode Skala Loutron. �Skala� pode ser traducido comopraia.

MARTES 3 DE MAIOAmañá estivo dedicada a sesións académicas

nas que os participantes gregos nos amosaron algúnsdos traballos por eles realizados nos que recollenaspectos importantes da cultura de illa. Tamén osrepresentantes dos centros holandés, alemán egalego fixeron unha exposición dos temas tratadosdurante o curso escolar.

Tralo xantar collemos un autobús para realizarunha visita cultural á capital da illa, Mytilini. A cidadetoma o nome do asentamento antigo e álzase sobreunha ladeira que descende ata un istmo flanqueadopor dous portos

A tres quilómetros cara ao sur, en Variá, estáo Museo Theófilos, que consta de catro salas conlenzos de Theófilos Chatzimichail (1873- 1934)oriundo de Mytilini. Todos os cadros foronencargados polo seu mecenas e leváronlle sete anosde traballo. Theófilos retratou os pescadores,panadeiros e labregos de Lesbos.

Seguindo a estrada atopamos o MuseoTériade, que encerra a colección de StratísEleftheriádis, un lugareño que emigrou a París aprincipios do século XX e adoptou o nome deTériade. Foi editor de arte e literatura de vangarda:Miró, Chagall, Picasso, Léger e Villon foron algúnsdos pintores implicados nos seus proxectos e detodos eles poden admirarse cadros no pequenomuseo.

Arredor das seis da tarde visitamos un centrode estudos de adultos no casco histórico da cidadee alí tivemos a oportunidade de conversar e cambiarimpresións cos estudantes gregos.

Esa tarde tivemos a única hora libre da viaxe,para poder pasear polas rúas de Mytilini e mercar

GRUNDTV

IG

Mapa de Grecia. (c)2011 Google - (c)2011 Basarsoft,

Europa Technologies, Tele Atlas

Hotel Zaira, lugar de aloxamento e reunión


algún que outro agasallo no centro da cidade, a rúaErmou, o corazón dun animado bazar. No extremosur atópase unha lonxa de peixe e, no norte, osrestos de Geni Tzami, que sinalan o límite do antigobarrio turco. Os turcos gobernaron a illa de 1462 a1912; as casas otomanas alinéanse nas estreitasrúas que van de Ermou á subida do castelo. Siluetasde igrexas belle époque, como Agioi Theódoroi (sanTeodoro) e Agios Therápon, debúxanse entre ostellados que conforman o perfil urbano.

Ás oito e media ceamos nun café tradicionalchamado �Diavlos�, onde puidemos deleitarnos concomidas típicas e música tradicional.

MÉRCORES 4 DE MAIODespois de madrugar, como xa

estamos afeitos, almorzamos e collemos obus urbano cara a Mytilini para comezar opercorrido ata Agia Paraskevi.

Nesta vila do centro da illa visitamosunha cooperativa de mulleres. Aí puidemosaprender como naceron este tipo deestablecementos. No ano 1981 accede aopoder en Grecia o Partido Socialista coafigura de Andreas Papandreu. A súa muller,Margarita, nai do actual Primeiro Ministro,realizara unha importante campaña entreas mulleres para que votasen polo seumarido. O seu soño era o incremento domovemento feminista no país. A partir doano 1981 asmulleres adquiren no país novosdereitos:-Non levarían o apelido do esposo.-Iniciou as cooperativas xestionadas pormulleres onde os homes non podían participar.

Entre o ano 1981 e 1982 fundáronse catorcecooperativas, a primeira na illa de Lesbos,concretamente na cidade de Petra, onde as mulleresfacían licores, doces, aceites� Actualmente enLesbos funcionan cooperativas nas vilas de Skalahori,Aigiasos, Asomatos, Mólivos, Petra (a pioneira) ePolichnitos.

GRUNDTVIG

Nesta cooperativa puidemos probar comidatípica e de paso traer algo para a casa.

Despois do xantar visitamos na mesma vila oMuseo do aceite de oliva onde nos amosaron amaquinaria que se usaba no século XX. O proceso,ao noso parecer, aseméllase moito ás primeirasfases da produción de viño.

Logo dun gran chaparrón de auga voltamosao hotel onde collemos un barco para un curto paseoque nos levou a un restaurante á beira do mar, á vilade Pérama, onde disfrutamos dunha agradable cea.

Previamente tivemos unha reunión de traballopara cumprimentar todos os informes de avaliaciónque deben ser enviados á Unión Europea. Taménvaloramos o grao de satisfacción que os diferentessocios teñen verbo do traballo realizado nos seuspropios centros así como da coordinación ecomunicación entre os distintos países.

Mostra da saborosa gastronomía grega preparadapolas mulleres da cooperativa de Agia Paraskevi

Muíño de aceite dentro do Museo do aceitede oliva de Agia Paraskevi

Arredores do porto de Mytilini


GRUNDTV

IG

XOVES 5 DE MAIONeste día atravesamos a illa de leste a oeste

visitando algúns dos lugares máis significativos evendo a paisaxe, moi fermosa durante a primavera.A illa é moi montañosa (cunha altitude máxima de1000 m) e repleta de oliveiras (uns 11 millónsdelas). O primeiro punto de interese foi o Golfo deKallonis, unha importante zona ornitolóxica ondepuidemos contemplar grupos de flamencosalimentándose nas salinas xunto con outras aveslimícolas.

A seguinte parada foi o Museo dixital deGeorgios Jakobides (1853-1932) na vila de Hidira,lugar de nacemento do pintor. É o primeiro museocompletamente dixital de arte en Grecia. Presentaa vida e obra do autor usando medios dixitais,

porque oso r i x i n a i sa t ó p a n s edispersos pord i f e r e n t e smuseos dom u n d o ,ubicados enAtenas, Chicagoe en diferentescidades alemás.O autor érepresentanteda correnterealista.

Logodirixímonos a undos lugares demaior interese da

illa: o Bosque petrificado, onde visitamos tanto o seumuseo como unha zona do propio bosque. Esteabrangue unha superficie de 15.000 hectáreas econta con grandes concentracións de troncos deárbores que fosilizaron ao quedar cubertos pola cinsadunha erupción volcánica hai uns 20millóns de anos.Foi declarado Monumento Natural Protexido en 1985e en 1994 creouse omuseo co obxectivo de investigare amosar este monumento natural de importanciamundial.

O último punto de visita foi a vila denominadaSkala Eresou, un importante lugar turístico e zonade nacemento de Safo, poetisa grega do século VIIa. C. que simboliza o amor entre mulleres.

VENRES 6 DE MAIONeste último

día voamos dendeLesbos ata Atenaspara conectar conoso avión de volta.Aproveitamos ashoras que nosquedaban librespara visitar oMuseo Arquelóxicode Atenas, lugar deubicación, malia osmúltiples fondosgregos existentesnoutros museose u r o p e o s ,dalgunhas dasmáisimportantes pezasda arte gregadende a prehistoriaata a antigüidadetardía, entre as quepodemos destacara Máscara deAgamenón, aescultura enbronce de Zeus ouP o s e i d ó n ,numerosos kuroi ekoré, vasoscerámicos, restos

de arte exipcia, etc.E máis nada, volta á casa derreados/as, pero

moi moi satisfeitos/as.

María Ceide, Ana Anllo, Luisa Freire, NeftalíPlatas, Jorge Pulpeiro, José A. Armesto, María X.

Rodríguez

(c)2011Google - (c)2011 Basarsoft, Tele Atlas

Illa de Lesbos

Un dos troncos fosilizadosdo Bosque petrificado

Estatua de Poseidón emáscara de Agamenón


GRUNDTVIG

Grupo participante na reunión na capital da illa, Mytilini


LIBR

OS LECTURAS:

RECOMENDACIÓNS

DIEGO AMEIXEIRAS: ASASINATO NOCONSELLONACIONAL (Xerais,Vigo, 2010)

O detective AlberteCudeiro recibe dadirección do BNG oencargo de investigar oasasinato do seuparlamentario MarioDacosta cando saía dareunión do ConselloNacional. Novela negraque pon en relación unsuceso de inmediataactualidade con feitos daépoca da Guerra Civil.

MARGA DO VAL: ACIDADE SENROUPA AO SOL(Espiral Maior,Culleredo, 2010)

Premio da Crítica2011. Poemario no que aautora nos ofrecetestemuños da súainfancia e adolescenciaque amosan comoresultado final os anos deaprendizaxe e depercorrido vital.

EVA VEIGA: AFRECHA AZUL DOTEIXO (EspiralMaior, Culleredo,2011)

Poemario vitalistaque parte da reflexiónpola morte. O

falecemento da súa nai levou a autora a escribir estaobra que recolle a dor profunda que se sente por unser irremprazable.

ANA ROMANÍ :ESTREMAS(Galaxia, Vigo,2011)

Premio da AELG2011 na modalidade depoesía. O libro fai unpercorrido polo coñecidocomo val das Baleas enExipto, un espazo no quese encontraron restos debaleas, que hai millóns deanos era o fondo dunocéano e que naactualidade é un deserto.

AGUSTÍN FERNÁNDEZ PAZ: NON HAINOITE TAN LONGA (Xerais, Vigo,2011)

Gabriel Lamasmarcha da súa vila natalaos dezaoito anos. Nonregresa á mesma ata oenterro da súa nai, trintae dous anos máis tarde.Nese momento decidevolcarse nas pescudas dahistoria de seu pai,acusado dun crime, queel intúe non cometeu, nadécada dos 70. A novelacombina o xénero negrocoa crítica social cara áGalicia dos últimos anosda ditadura e comezos do século XXI.


LIBROS

XOSÉ M. GONZÁLEZ: ENTRE HORTASE PORTAS (Tris Tram, Lugo, 2011)

O autor evoca oLugo dos anos sesenta esetenta e sintetiza aevolución da cidadedesde a súa experienciapersoal e vital. Unhalectura ideal paracoñecermos unha cidadeque foi a nosa e xa nonexiste, uns personaxes eanécdotas entrañablesque poden servirnos pararecuperar unha parte donoso inmediato pasado.

LOIS PEREIRO: CONVERSAULTRAMARINA(EdiciónsPositivas, Santiagode Compostela,2011)

Esta obra de prosaepistolar recolle as cartasque Pereiro envía aPiedad Cabo cando ela seencontra en SanFrancisco estudandoinglés. O autor expresaentre marzo e xuño de1995 o seu amor polavida e polas persoas.

DOMINGO VILLAR:A PRAIA DOS AFOGADOS (Xerais,Vigo, 2009)

Novela de intriga.O cadáver dun mariñeirocoas mans atadas cunhabrida de plástico éarrastrado a unha praiada ría de Vigo. Non haitestemuñas nin rastro daembarcación. O inspectorLeo Caldas debemergullarse neseambiente mariñeiro paraaclarar o caso.

CARLOS G. REIGOSA: A LEI DASÁNIMAS (Galaxia,Vigo, 2010)

Unha parella éasasinada violentamentena súa casa aoregresaren dun día deexcursión na Praia dasCatedrais. A investigaciónrecaerá nas persoas dodetective Nivaldo Castro eo capitán da garda civilAgapito landín, xunto coxornalista Carlos Conde.Novela a medio camiñoentre a investigación e oterror: por un lado está a investigación policial e poroutro a Santa Compaña.

ANTONIO RAÚL DE TORO SANTOS:BREOGAN�S LIGHTHOUSE. ANANTHOLOGY OF GALICIANLITERATURE (Francis BoutlePublishers, Londres, 2010)

Ampla antoloxía danosa literatura traducidaao inglés. O profesor deToro Santos coordinaeste volume no queatopamos unha amplamostraxe de textos desdea época medieval ata aprodución actual enversión galega e inglesa.Unha obra sen dúbidanecesaria para dar acoñecer a nosa literaturaao mundo.

Recomendacións de María Xesús Nogueira eMaría X. Rodríguez


AULA MENTORDesde o ano 2002 a Aula Mentor forma parte da oferta educativa do nosocentro. Trátase dun sistema de formación aberta, libre e a través de Internetpromovido polo Ministerio de Educación.

Os cursos están destinados a todas as persoasinteresadas en actualizarse desde o punto de vistalaboral e persoal, con independencia do seu nivel deestudos. Son certificados polo Ministerio e asComunidades Autónomas trala superación dunexame presencial que garante o nivel decoñecementos adquiridos.

Aula Mentor é un sistema flexible, o que supónun beneficio para todo o alumnado porque podeplanificar o traballo e elixir tanto o horario coma olugar onde preparar o curso; tamén o titor tenliberdade de horario para tutelar o alumnado desdeo seu domicilio.

O acceso a esta oferta formativa de máis decen cursos realízase desde a rede Internet noenderezo www.mentor.mec.es

O alumnado conta cun apoio presencial e outroa distanza. Á fronte da aula estamos no centro dúasadministradoras que mantemos relación co alumnadopara facilitar a súa aprendizaxe, resolvendoproblemas tecnolóxicos e mantendo relación costitores dos cursos para informalos de posiblesincidencias. A titoría realízase a distanza a través deInternet mediante o correo electrónico. Poreste medio pódense consultar dúbidas, enviaras prácticas esixidas no curso e recibirresposta nun prazo non superior a 48 horas.

O horario no que a aula estivo abertaneste curso 2010-2011 foi os luns e mércorespola mañá e os martes e xoves pola tarde.

A matrícula débese realizar na aula,está aberta durante todo o curso escolar enon existen prazos. As dúbidas relativas ámesma poden consultarse por teléfono oucorreo electrónico.

O prezo do curso é de 24 eurosmensuais e a matrícula inicial de calqueracurso son 48 euros, que o alumnado debeingresar na conta do centro. Se en sesentadías non remata o curso debe recargar amatrícula o tempo que desexe: un mes, dous,etc.

A duración do curso é variable e depende dadedicación do alumnado porque non existen prazos.

Unha vez rematado, pode presentarse a exame encalquera das cinco convocatorias anuais.

Os dereitos do alumnado con matrícula activason:-Asistencia á aula no horario mencionadoanteriormente.-Apoio do administrador/a se o precisa.-Titoría para a resolución de dúbidas e avaliaciónpor parte do titor asignado.-Materiais do curso e acceso á mesa de traballo domesmo.-Autorización para presentarse a exame.

Os dereitos do alumnado que finalizou o cursoson:-Presentarse a exame en dúas convocatorias distintasno caso de non superar a primeira.-Asistir a un último exame pasadas tres convocatoriasconsecutivas sen presentarse.-Obtención dun certificado de aproveitamento tralasuperación da proba final.

Alicia R. PeñaMaría Luisa Vales

CENTR

OEP

A

Aspecto da aula Mentor no centro EPA


ÍndiceEditorial 1

Letras galegas 2011. Lois Pereiro 2Lugo e a lírica medieval 4

Entrevista a Adolfo de Abel Vilela 8O Camiño de Santiago nos séculos X a XV 12

Entrevista ao responsable do albergue de peregrinos de Lugo 16Unha contribución de Galicia á produción de enerxías renovables 18

Agrocombustibles: Contribúen ao efecto invernadoiro? 21Ano 2011: Ano Internacional da Química 22

A contribución de Al-Andalus ao desenvolvemento científico 26Cen por cen Seoane. 100 anos > 100 lugares 30

O xadrez na sociedade 34Proxecto europeo Grundtvig 36

Alkmaar 37Lesbos 39

Lecturas: recomendacións 44Aula Mentor 46

ÍNDICE


RedacciónEquipo de Dinamización Lingüística

Coordinación e maquetaciónMaría X. Rodríguez ValcárcelJosé A. Armesto Rodríguez

O retrato de Lois Pereiro que utilizamos na portada é unha modificaciónsobre a fotografía realizada por Vari Caramés no ano 1994.

As imaxes da cidade de Lugo que aparecen na contraportada e na páxina11 son obra de Alejandro Rodríguez «Drinix» (1967), debuxante luguésque se formou artisticamente baixo o maxisterio de Xesús Blas Lourésna escola de pintura do Círculo das Artes de Lugo.As obras que recollemos na revista pertencen á súa primeira etapa eforon realizadas entre 1998 e 1999.A técnica empregada é carbón sobre táboa con uso predominante dolapis carbón e sen difuminos. O estilo é realista e a temática,puramente galega, ofrécenos paisaxes tanto rurais como urbanas da súaGaliza natal, conxugando tanto vellas estampas de tempos xa pasadoscoma paisaxes e temas máis actuais e propios desta técnica.

editorial - consellería de educación, universidade e ... · en ti the end. outro poema de amor el...

Documents