dous exemplos da festa dos majos1: galicia e cuenca · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola...

15
ISSN: 1138-9664 1999,2 6781 DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS 1: GALICIA E CUENCA JESÚS EXPÓSITO RABADÁN A orixe da festa dos maios parece estar en ritos pagáns de culto á natureza fer- tilidade dos campos. A tradición do canto en España documénrase xa nunha Cantiga de Alfonso X «O Sabio>, na cal se comen- tan as eomposicións de maios profanos existentes con anrerioridade ó s¿culo XIII. O comezo desta cantiga di así: <ben vennas, mayo, e con alegría...», similar a rnoitos Maios que ainda se cantan hoxe na Mancha e Galicia. Tamén aropamos varias composicións de mazos no Cancionero de Palacio, unha comeza así: «entra mayo y sale abril...>. Pero a triáis anriga alusión á festa dos maios aropámola nun penitencial espa- ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe dos maios pode remonrarse á superstición de facer sacrificios ós deuses tutelares dos campos, dos cereais e dos cul- tivos para conseguir boas colleiras. Así, no Cancio- nero da Vaticana fálasenos dos cantores que « J*o- varon no tempo da flor...». i. OS MAJOS EN GALICIA2 No século XIX xorden en Galicia dúas correntes de discusión sobre a orixe dos maios. Por unha banda os partidarios do celtismo, representado por Ramón Álvarez de la Braña, que argumenra que o maioflgu- rativo que se fai nalgúns lugares ten a súa orixe nun montículo celta. Outros, entre os que encontramos a Quero deixar constancia do meu agradeccrncnto a duna Almudena Serrano Mora, directora do Archivo histórico pro- vincia/de Cuenca pola información bibliográfica que amable- mente me rem>ttu. 2 Véxase Gran Enciclopedia Gallega. r. 20, Gijón, Silverio Cañada cditor, 1974; González Pérez, G.: A Festa do» Maios en Galicia: unha aproximación histórico-antropolóxica ó ciclo de Maio, Pontevedra, Depuración Provincial, Servicio de Puhíi- cacióas, 1989. Celso García de la Riega, afirman que esta tradición dos maios procede do mundo greco-latino e que foron os romanos os que introduciron este cosrurne. Pero, en realidade, estas festas e riruais non son máis que vestixios de cultos agrarios desaparecidos, de orixe ancestral, que perduraron desde a prehis- toria ata a Idade Media. Isro non é algo exclusivo de Galicia senón que se dará en ourras mortas 3 zonas agrícolas de Europa Desde os primeiros tempos do cristianismo na Península Ibérica, estas manifesracións de orixe pagá son prohibidas en numerosas ocasíons, tal e como podemos comprobar nos testemuños escri- tos que nos chegaron. As prohibicións seguirán ó longo de toda a Idade Media ata principios do século pasado. A pesar disto os maios espallaranse non só no ámbito rural (ternos testemuños litera- rios que arrancan desde o Rei Sabio, pasando poío Século de Ouro ata chegar ó Romanticismo). A igrexa, ademais, prohibirá a entrada nos tem- píos das maias e demiños, alegando que os cantos que se recitaban estaban cargados dun léxico gro- seiro e obsceno. Nourra época esta festa dos maíos era algo propio de adultos, pero en Galicia, transeorrer do tempo, os nenos convertéronse nos verdadeiros protagonistas da festa. PRíNcwAIs MANIFESTACIÓNS 1)4 FESTA DOS MAlOS EN GALIcIA Alumear o pan Noutro tempo este ritual facíase en moiras poboacións galegas, pero hoxe en día só se celebra nalgúns sitios concretos. Trárase dunha cerímonía Trefor M. Owen: 1—olclore galés, Santiago de (tomposte- la, Laiuvcnro, 1997; D. K. Zelenin.’ >Gli alberirorco, nelle leggende e nei rin dei popnli europci» cn Quaderni di sn-non- tica, n.«2, dicembre 1990, pp. 209-267.

Upload: others

Post on 24-Jul-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

ISSN: 1138-9664

1999,2 6781

DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1:GALICIA E CUENCA

JESÚSEXPÓSITO RABADÁN

A orixe da festadosmaiosparece estarenritos pagánsde culto á naturezae á fer-tilidade dos campos. A tradición docantoen Españadocuménrasexa nunha

Cantiga deAlfonso X «O Sabio>,na cal secomen-tan as eomposiciónsde maiosprofanosexistentescon anrerioridadeó s¿culoXIII. O comezodestacantigadi así: <ben vennas, mayo, e con alegría...»,similar a rnoitos Maios que aindase cantanhoxena Manchae Galicia.

Taménaropamosvariascomposiciónsde mazosno Cancionerode Palacio, unhacomezaasí: «entramayo y sale abril...>. Pero a triáis anrigaalusión áfestados maiosaropámolanun penitencialespa-ñol, datadoentreos séculosIX-X.

Como dixemosantes, a orixe dos maiospoderemonrarseá superstición de facer sacrificios ósdeusestutelaresdoscampos,doscereaise dos cul-tivos paraconseguirboascolleiras.Así, no Cancio-nero da Vaticana fálasenosdos cantoresque « J*o-varon no tempodaflor...».

i. OS MAJOS EN GALICIA2

No séculoXIX xorden en Galicia dúascorrentesdediscusiónsobrea orixedosmaios.Porunhabandaos partidariosdo celtismo, representadopor RamónÁlvarezde la Braña,queargumenraqueo maioflgu-rativo que se fai nalgúnslugaresten a súaorixe nunmontículocelta.Outros,entreos queencontramosa

Querodeixarconstanciado meuagradeccrncntoa dunaAlmudenaSerranoMora, directora do Archivo históricopro-vincia/deCuencapolainformación bibliográficaqueamable-menteme rem>ttu.

2 Véxase Gran EnciclopediaGallega. r. 20, Gijón, SilverioCañadacditor, 1974;GonzálezPérez,G.: A Festa do»Maios enGalicia: unha aproximaciónhistórico-antropolóxicaó ciclo deMaio, Pontevedra,DepuraciónProvincial,Servicio dePuhíi-cacióas,1989.

CelsoGarcíade la Riega,afirman queestatradicióndos maiosprocede do mundo greco-latino e queforon os romanosos que introducironestecosrurne.

Pero,en realidade,estasfestase riruais non sonmáisquevestixiosdecultosagrariosdesaparecidos,de orixe ancestral,queperdurarondesdeaprehis-toria ataa IdadeMedia. Isro non é algo exclusivode Galicia senón que se dará en ourras mortas

3zonasagrícolasde Europa

Desdeos primeiros temposdo cristianismonaPenínsulaIbérica, estasmanifesraciónsde orixepagáson prohibidasen numerosasocasíons,tal ecomo podemoscomprobarnos testemuñosescri-tos que nos chegaron.As prohibicións seguiránólongo de toda a Idade Media ata principios doséculopasado.A pesardisto os maiosespallaransenonsó no ámbitorural (ternostestemuñoslitera-rios quearrancandesdeo Rei Sabio,pasandopoíoSéculode Ouro atachegaró Romanticismo).

A igrexa,ademais,prohibiráa entradanostem-píos das maiase demiños,alegandoque os cantosque se recitabanestabancargadosdun léxico gro-seiro e obsceno.Nourraépocaestafestados maíosera algo propio de adultos, pero en Galicia,transeorrerdo tempo,os nenosconvertéronsenosverdadeirosprotagonistasda festa.

PRíNcwAIs MANIFESTACIÓNS 1)4 FESTA DOSMAlOS EN GALIcIA

Alumear o pan

Noutro tempo este ritual facíase en moiraspoboaciónsgalegas,perohoxeen día só secelebranalgúnssitios concretos.Trárasedunhacerímonía

Trefor M. Owen: 1—olclore galés, Santiago de (tomposte-la, Laiuvcnro, 1997; D. K. Zelenin.’ >Gli alberirorco, nelleleggendee nei rin dei popnli europci»cn Quadernidi sn-non-tica, n.«2, dicembre1990, pp. 209-267.

Page 2: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESÚS EXPÓSITORABADÁN DOUSEXEMPLOSDAFESTA DOSMA105: GALICIA E CUENCA

que o principal protagonistaé o lume,orixe davida e signode abundancia.

A medianotredo 30 deabril, mulleres,homesenenossafandosseusfogarese dirixianseós campos.AIf acendían foguciras (cacharelas) en distintossitiose, a continuación,íansacudindosobreoscul-tivos fachos de palla (fachuzos)acesos.Ó mesmotempo que se sacudíanos fachos sobreos camposrecírábanseunhaseriede estrofascomaesta:

LumeópanLumeópanCadaespigaseu toledán.

No ritual de facer cacharelaspodíanparticipartódoloshabitantesda aldea(igual quena noite deSan Xoán), peroram¿nse podíaresrrinxira parti-cipacióna grupospequenosondeinrerviñannenossos,mozos e mozas,etc.

A finalidade destacerimonia era alonxardoscultivos todo tipo de factores adversos, tantoatmosféricoscomo maléficos(melgas),e así obrerunhaboacolleitanarecollidadoscereais.Estecos-tume irá decaendoco tempoe sóse rescataránal-gunhaspoboacións.

• Os maios

Osprincipaisprotagonistasdestafesraprimaveralsonos nenos,quecos seuscantosealegríaanunciano bo rempoe a saída,polo tanto,do duro inverno.Un nenofai de maio cubrindoas súasroupasconflores, follas, flúncho e ourra seriede adornos.Estenenoéo quefai desolistae os demaisrepitena coro

coplasque el recita.A continuación,van pedindopolas casasda localidadetodaseriede lambetadasefroitos secosquea xenrexenerosamenrelles ofrece.

As letrasdascoplassoenfacelasas persoasadul-ras da localidade e o seu comido é, sobretodo,dun ton satíricoe irónico, motivo queprovocaaprohibición de quese cantendentrodas igrexas.

Ademaisdo neno-maio,outro costumeque seseguefacendo é o de construir unha figura enforma, xeralmenre,de árboreadornadacon flores,laranxas,cascasde ovo, flúncho, etc.

O armazóndesteartiluxio adoitaserde madeirae estáoco,xa queo neno-maioseocultano seu inte-rior mentresos outros nenoscantanó seu redor.Pode ter unhas andaspara ser transportadodunlugar a Outro e, na súa parte máis aíra, soe estar

68

coroado por un aro de flores. A estafigura (casesemprede formacónica,véxasefoto 1) denominasetam¿ncomo maio.

Naacrualidadeas formasdo maio sondiversas:desdeimitar cruceiros, casas,casrelose inclusobarcos (con rodaspara facilitar o seu transporte,véxasefoto n0 2).

E todo un espectáculode música,rebumbioecolorido queintentatransmitiresachegadado borempo, e nada mellor que exteriorizalo na rúa,acompañandoa todaa xenredo lugar.

A celebraciónten lugar o día primeiro demaio,perotaménourrosdíasdo mes,comopor exemploo día 3, festividadeda Cruz. Para estaocasiónomaio coroábasecunhacruz feita con flores

Nestesúltimos anosafestadosmaios,adqu~riudenovo unagranimportanciaen todaGalicia,reaiizañ-doseinclusoconcursosanuaisparapremiaraorixína-lidade naimaxee nascoplas.Un exemplo4é a locali-dadepontevedresade Marín,endeesteconcursotentódolosanosunhagranparticipación.

Agradézolleós membrosda agrupaciónMaio «O Va/a-

do> (de San Xulián) o envío das foros e caaciónsrecitadasdurantc-a celebracióne quereproducimosnapáxinaseguinre.

M~,rI

1999,2:67-81

Foro 1. Malo conarmaz6nden,adeita.

Page 3: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESÚS EXPÓSITORABADÁN DOUSEXEMI’LOS DAFESTADOSMAJOS: GALICIA E CUENCA

RAMPLEIRO «SAN XIAN DOSANCOURADOS»POR SE-LO PRIMEIRO ANO

QUE NOS TRAEMO-LO MAlOIMOS A PERDER O MEDO

E CANTAR COMO SEPAMOS

COMO MANDA A TRADICION

NOS VAMOS A CRITICAR

O POBO E 6 CONCELLO

OU A XENTE DO LUGAR

DO CONCELLO NIN FALAR

MAIS QUE O QUE YA SE SABE

MAIORIA E MAIS UN

OS CONTRARIOSQUE SE CALEN

ALI HAI UNHA LIORTA

QUE AINDA ESTA EN PE

RECLAMAN OS FUNCIONARIOS

OS ~ARTOSQUE LLE DEBEN

SAIRON ESTES A RUA

CONTARTEIRASEWISOLXS

MONTARON UNHA COMPARSA

TOCANDO AS CACEROLAS

NO PORTO DEBE DE HABER

COUSASQUE SACAN O HIPO

PO-LAS PELEXAS QUE HAI

A HORA DE DIRIXILO

ATA OUBO UN ENCERRO

NA CASA CONSISTORIALPRAQUE MANDASENOPORTO

UN VECIÑO DO LUGAR

E PORMOITO QUE BERRARON

NAIDE-LO TIRO EN CONTA

EIQUI ENTRAS PO-LO ARO

OU SABES O QUE CHE TOCA

AGORA SOMOS FAMOSOS

POR AS NOSAS CALDEIRADAS

PO-LO DESFILE DE MODA

E A FESTA DA CIGALA

DAR O POBO A COÑOCER

CON ESTAS EXALTACIONS

OSVECIÑOS DE OLYTROS [ARES

DIN QUE SOMOSWS LAMBONS

O MAlO XX SE CANSOU

DE CONTARELES O PASADO

ESPEROQUE LLE DISCULPEN

POROQUE NOS CRITICAMOS

NON PODEMOSCANTAR PA~lS

CANSADIÑOS XX ESTAMOS

ALEUS DECIMOS-LLEATODOS

ATA O VINDEIRO ANO

ESTRIBILLO

Ainda quesomostapacesnovosnonquixemosdeixarpasar,a oportunidadequese nosbrindadepoderlíeseiquí cantar.

O nomedo noso barcoSan Xian dosAncoutados,surcandotodo-losmaresde Historia vimos cargados.

Estamoseiquí denovosomosos do anopasado,moitascousassucederondir¿moslíasde contado.

ESTRIBILLO

Son moitasas penalidadesque a flota estáa pasar,a falla de caladoirosa onde ir a pescar.

E as multasquenosbotannon aspodemospagar,é meílnt quedarenterraantesde sair pro mar.

ESTRIBILLO

O descansosemanalfavoreceo mariñeiro,e enfrenraos armadoresca de PescaConselleiro.

Uníronseos parrónsedecidenproresrat,candoregresana porroas sirenaslan sonar.

ESTRIBILLO

Xunráronseos sindicatosdo Gran Sol e Litoral,eacordaronnegociatun conveniolaboral.

Despóisde mohosintentosea axudado mediador,non chegarona un acotdneo problemaIni peor.

ESTRIBILLO

Houbucortesde tráficoe taménmanifestacións,con un patoxerale unhacheadefoIlóns.

Noschamamosa cordurabai quebuscarsolucióne queos mariñeirosganensin quepetdao patrón.

OUTRAS MANIFESTACIONS

• Poñer ramos

Estaé outra dastradicións quevén de atráseque aínda hoxe pervive. Colócanseramos dexestamarela en diversoslugaresda casae raménnos utensilios de labranzaou no carro de bois(boxe en cochese moros), ere. A finalidade éafasrarcon estesramos as desgraciase as malascolleitas.

Sen embargo,estatradición taméntilia antiga-mente un matiz de tipo amoroso:o prerendenredunhamozapoñíaesteramona portaou ventádasúa amada.

• A árbore

O costumede poñerunhaárborenon estátanarraigadoenGalicia comonoutraszonasdaPenín-sula,de feito só serealizanun númeroreducidodevilas. Estacerimoniaten lugara noite do día 30 de

691999.2:67-Sl

Page 4: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESUS EXPÓSITORABADÁN DOLIS EXEMPLOSDAFESTADOSMAJOS, GALICIA E CUEN(tA

Foto2. Majo conformadebatco.

abril. Córraseunhaárbore(polo xeral un piñeiro)e ponsenun lugarvisible da localidade.Arredordaárborereúnesetoda a xenreda aldeaparaprenderIumieirase bailar.

Aigúns estudiososven nesra tradición a orixedos acruais maioscónicosque se fan nosdistintoslugaresde Galicia.

• l3endici-los campos

Porúltimo cómprefacerreferenciaó costumede bendici-los camposcon auga bendita. Urilí-zanse,para iso, ramos de oliveira previamentepurificados na festividade do Domingo deRamos.

TI 1i/TAIfl~ DV RADA flE UADfl

1. No~ríc¡íx lIIs’rÓRlCA0

Radade Haro é unha vila situada ó suestedaprovinciade Cuenca,a cenquilómetrosdacapital.

Vid. J. González González:Repoblación de Castilla laNueva, Madrid, UniversidadComplutense,1975;J. L. Rodil-guez Zapata: Castillos de Cuenca. Cuenca,edición do autor,1992;). Zarco: Relaciones de pueblos dcl obispado de Cuenca,Cuenca, Excma. Diputación Provincial de Cuenca, 1983

Nacecoarepoboaciónmedievalde La Mancha,noséculoXI. O rei Alfonso VIII dóalleun terriorio aD. Diego Lópezde Haro, alférezmaiore señordeBiscaia,comorecompensaósserviciosprestadosnareconquistada provinciadeCuenca.Este territorioe o denominadoCampodeHaro, un conxunrofor-mado por tínha fortalezae unha serie de aldeas,entreas que se encontraLa Rada (véxasefoto 3).

Un dos documentos máis antigos en quetemos noticia dasaldease o señoríode Haro, éunha carta (depositada no Archivo HistóricoNacional) datadaera 1261 na que o mestredeSantiagocedeesteterritorio ó infanteD. Manuelmentresviva.

Un feito curiosofai queo casreloe o seuseño-río se vexaneclipsadospor outra das súasaldeas:Villaescusa.Corríao ano 1349 candoo mestreD.Fadriqueconcedíao foro de Cuencae o título devilla a Villaescusa.Poucotempodespoiso mestre

(edición preparadapor Dimas PérezRamírez);FrayLeónGar-cía CarreñoeD. TimoteoAstranaNorega:Compendio Históri-co de Villaescusa de Haro, Cuenca,Edición de Juan ManuelMillan Martinez,1984; j. L. CaleroIApez deAyala: Vocabula-rio dialectal dc la Mancha Conqueme.Estudioernolingiiísricodela región, Cuenca,Diputaciónde Cuenca,1995; M> L. Vallejoy Guijarro: Costumbrespopularesconquenses:VIII Centenariodela Reconquiscade Cuencapor AlfonsoVIII, Cuenca,DiputacióndeCuenca,1978;A. GonzálezPalencia.’«La Maya», Bibliotecade e-adiciones populares, t. VII, Madrid, CSIC, 1944;).Torral-ha: Cancionero popular de la provincia e Cuenca, Cuenca,Excma DipuraciónProvincial,1982.

1999, 2:67-Si

70

Page 5: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESÚSEXPÓSITORABADÁN DOUSEXEMPLOSDA FESTADOSMAJOS: GALICIA E CUENCA

D. LorenzoSuárezde Figueroadoaráródalasalde-as do señoríoá mencionadavila.

DesdeentoncesLa Radapasaráa ser aldea deVillaescusa, gozandode ródolos privilexios reaísque estavila tiña, por dependerdirectamentedacoroa.

Ontros datos sobre La Rada encontrámolosrelacións topográficas mandadasfacer en

1575 polo rei Felipe II, nasquese di: «otra aldeaque llama La Rada. La iglesia está media leguadesta villa (Villaescusa). Tienefasta veinteveci-nos. Tieneiglesiay cura propio>’. As mesmasreía-cións sinalanque,anexaó beneficiode La Rada,estabaa igrexa de San Lorenzoe taménse falasobre a ermida da Virgen de la Rubia (actualpatroade Rada,na súahonracántanseos maios),hoxedesaparecida.

La Rada seguirá dependendode Villaescusadurantedousséculosmáis,ataqueno ano 1781 selíe concedeo titulo de villa por ordeda súamares-radeo rei. Naactualidade¿ un municipioconcon-cello propio e cunha poboaciónnon superior acincuentahabitantes,perocungranarraigonatra-dición de cantaros mazos.

2. A FESTA DOS MAlOS

Falar destafestaen La Radaadquireun matizespecial debido á estreita ligazón coas festaspatronaisquese celebrano día 6 de maio. A tra-dición remónrasea cincocentosanosatrás,cando

Foto 3.Vista davila (RadadeHato, Cuenca).

se encontraa imare de Nuestra Señora de laRubia(véxasefoto n0 4).

• Orixe do culto

A orixe do culto e a veneraciónda Virgen delaRubia sitúasenos séculosXV ou XVI cando unagricultor, da veciña localidade de CarrascosadeHaro, encontrou, durante os seus labores delabranzano concello de La Rada, unha ralla davine co nenono coío. O labrego,despoisde reco-llela, rrasladounaá súalocalidadede orixe.

O feito de quefoseun veciñode Carrascosaoque fixo o achádegoen terras radeñaslevou aámbalasvilas a celebrarxunrasas festasen honorá«Rubia»,nun lugarcoñecidocomoa CuestaGran-de, onde se levantou unha ermida(da que temosconstancianas «relacións»de FelipeII). Estauniónperduroudurantetresou carroséculos,ataquenoséculoXIX, (entreos anos1820 e 1830) as desa-vínzasexistentesentreas dúasvilas determinaronadesunióne, por tanto, a celebraciónpor separadodas súasfestas.Carrascosalevou a talla sacadadasentrañasda terra, mentresRadade Haroadquiriuno Conventode Agustinosdo Castillo de Garci-muñoza ¡mareveneradaactualmente(cónrasequese rrasladouengalera dun puntoa otro).

Durante a guerracivil españolaa talla orixi-nal desaparecede Carrascosa,non ocorreu omesmoen Radaondetodaa imaxineriafoi gar-dadaparalibrala de posiblesdeteriorosou perdadefinitiva.

.M~l

1999,2:67-Si

71

Page 6: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESÚSEXPÓSIYORABADÁN DOUSEXEMPLOSDA FESTADOSMAJOS:GALICIA ECUENCA

• O canto dos «Mayos»

Cántanseos maiosna noite do 30 de abril naigrexia parroquial.Ah reúnenseos mozos da vilaarredorda virxe, para que sexaela a prímeiraenescoita-lascoplas. Sonos Mayosde la Virgen.

O Mayo de la Virgen constade 24 estrofas,nasque se identifica a María cunhadoncelada vila.Lóasea súabelezae elíxeselleun varóncomoespo-so (SanXosé).O maiocomenzapedindo licenciaávírxe para cantar e vansedescribindopasaresdavida davirxe (aAnunciación,por exemplo):

Esagran señoraEs a quien buscabaGabriel en el cieloCon una embajada.

Tamén se recitan coplas sobre os seus pais,sobreo seu esposoe algúnseloxiosqueIle dedicaa xenreda vila. Acábasecunhaestrofa de despedi-

dae, a continuación,cánraseala Rubiacomo colofón ó acto:

Jotadela Virgende

Adiósvirgendela Rubiaya te hemoscantadoel mayodanossaludypesetasparallegar a otro año.

Quédatecon Dios iglesiay los ángelesque haydentroy la virgen dela Rubiay el santismo[sic] sacramento.

Ángelesy serafinesayudarmea despedircon trompetasy clarinesadiós te vengoa decir

Despedidavienendandopor la orilla del lugarSanJuany la Magdalenay la virgen del Pilar

Ata os anos 60 deste século, era cosrumeentre os mozosda vila sair de rondapolas rúaspara canraríleás mozas en idade casadeiraosMayos de las Mozas.A letra das coplas ¿ total-menteprofana,pero, ó contrario do queocorreen Galicia, onde a letra ten casesempreun ron¡roníco, aquí o que se fai ¿ un retrato do corpoe dascalidadesque ten a damaá quese líe dedi-ca o maío.

Esta tradición, desgraciadamente,perdeusenaacrualidadee mesmoos máis novos descoflecenpor completoa letradesesmazos.

Tantoos Mayosde las Mozascomo os Mayosdela Virgen, que se cantan o día 30 de abril polanoite, levan un acompañamentomusical de tipotradicional, formadopoío acordeón,a guitarra, afraurade cana e outros instrumentosde fabrica-ción caseira(véxasefoto n0 5)

• As «enramadas»e o «Arbol-mayo»

Igual que en Galicia, era costume en Radapoñer ramas(xeralmenrede ebopoou olmo) nasvenrás das casas.Esto facíao o noivo da mozacomo símbolo de amor e desexo de sorte. Naactuahidadeséguesepracticandoeste rito, peroseno seusignificado orixinal.

1999,2:67-81

Foto 4. Nua. Sra. dc la Rubia. Patrona de Rada de Haro(Cuenca).

72

Page 7: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESUS EXPÓSITO RABADÁN DOUS EXEMPLOS DA 1-ESTA DOS MAlOS: GALICIA E CUENCA

Foto 5. Día 30 de majo, nointerior da igrexa.

Mantenseconmoiro vigor a tradiciónde «plan-tar el Mayo», na que tamén interveñenos mozosdavila. Na tardedo día 5 de main, vésperado díadas festasparronais,os mozossaenó campoparacortar a árbore (véxasefoto n0 6) —normalmenteun chopo—e despoiscárganonun remolqueparalevalo ataa vila (v¿xasefoto n0 7). Duranteo tra-xecro cántasee bébese.O percorrido acabano

Foto 6. Momento enque secortao malo no campo.

1999,2:67-Si

adroda igrexa. Ah plántaseo árbol-mayo,quedan-do expostotodo o mes(véxasefoto n0 8).

• A Salve

Sen dúbida este ¿ o momentomáis emotivo egrandiosodetodaa festademaio. A

5 docedanoitedo día 5, toda a xenre da vila se preparapara oencontroentreródolosveciños,emigrantese resi-dentes, arredor da virxe no templo parroquial.Dentroten lugar o cantoda «Salve»e os «Mayosdela Virgen», estavez co acompañamenroda bandade músicadunhavila veciña.

O día 6 de maio ten lugarunhamisa e a tradi-cional procesiónda Virgende la Rubiapolas rúasde Radade Haro(véxasefoto n

0 9). 0 máiscarac-rerístico é que tódolos veciños poden porra-laandas da virxe, gafiadas durante o percorrido,medianteo Almonedeocon moedasde cincopese-rasúnicae exclusivamente.Candosechegaáportada igrexa, procédeseá poxadasandasco obxecrivode carga-lavirxe ata o interior do templo.

Mostramosnun apéndicefinal a letradosmaiosrelixiosose profanos,asícomo un aparradode lite-rarura de tradición oral. TódaJasmostrus Foronrecohlidaspolo autoren dúaspoboacións(La Radae Albercadel Záncara)da voz de familiarese ved-ñosqueas recibiron dc tradiciónoral (por exem-plo posuimosunhacopia impresadosMayosdelasMozasdatadaen 1947).Velai os textos:

73

Page 8: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESÚSEXPÓSITORABADÁN DOUS EXEMPLOS DA FESIA DOS MAJOS: GALICIA E CUENCA

Foto 7. Cuando o polienno remOlqUC parattansportalo á vila.

1999,2:67-SI

Foro 8. Momento ea que o están potíetsdo no ad«a daigrexa.

74

Foto 9. A v¡rxc no momeatoeaquesepoxanasandas. Detds,o mato.

Page 9: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

MAYOS DE LA VIRGEN DE LA RUBIA

En nombrede DiosLlega compañeroA cantarun mayoQue esgusto el hacerlo.

IIEstoyobedienteA cuantome mandesY si es acantarProsiguesi sabes.

IIIS¿ quees la primeraEstasarnacasaDondese dirigePidamossu gracia.

IV

Y con tu licenciaReinasoberanaProseguirpretendoSi medastu gracia.

VDimela señoraParaproseguirA cantarun mayoComoun serafín.

VIDeJoaquíny AnaVenimosbuscandoUnadoncelliraDel templosagrado.

VIISabescompañeroLo quehaspronunciadoSabesa quienbuscasQuea mí me haspasmado.

VIIIMaria se llamaSu nombresagradoQueel infierno tiemblaSolo con menrarlo.

Ix

EsagranseñoraEs a quien buscabaGabriel en el cieloConunaembajada.

XQuedichatan grandeHemosadquiridoCon estaembajadaQuenos havenido,

XISois templosagradoDela trinidadLa mismaqueel ángelVenia a buscar.

XIISois de tanto agradoY tantahermosuraQueigualarno puedeOtracríarura.

XIIISois tan singularPerfectay hermosaDe Dios escogidaParasersu esposa.

XIVDios re salvereinaMadre de Dios rosaMadre de Dios hijaY de Dios esposa.

XVFuisteconcebidaSin culpay sin manchade Dios tal purezaFina te consagra.

XVIPidescomo madreMandascomo reinaA tuspies pedimosEl perdónnos venga.

XVIIA Joaquíny AnaEnhorabuenademos

751999,2: 67-31

Page 10: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

PuestieneunahijaReinade los cielos.

Es la quetu amanteCon ansiasespera

XVIIIUn castomanceboDe virtud muy aftaHumilde pretendeQueseáissu maya.

IIEsperandoestamosLuz de la mañanaVer el cielo abiertoY el sol en tu cara.

XIXEn su varamiraSu virtud merecePuesestandosecaLuegoreverdece,

IICaraspinto hermosasN¡imerosde ApelesParadibujarreNo traigo pinceles.

XXPuesestánheridosDe unapuraflechaSah Jos¿beodkoPormayo se os echa.

IVPincelessonplumasUna me has de darDe rus alas bellasAguila imperial.

XXIParavuestroamparoRecibidloreinaY vosnosasistaDe virtud tan buena.

VAguila imperialQueel sueñoreposasDespiertasi duermesY oirás la copla.

XXIIQuedichatan gtandeEstesantollevaLe demoslas graciasSeaenhorabuena.

VICopiososy rubiosTus cabellossonTu cabezaes orIaDe la discreción.

XXHIAlabo rus gloriasEn el cielo santoCon Dios padre,hijoY EspírituSanto.

VIICon discreciónbrillanTus finos pendientesFormandocupidoFloresen tu frente

XXIVAdiós Virgen puraPuesasí lo ordenaTodo el cielo impirioSeaenhorabuena.

VIIIFrentey cejasrubiasTus pestañasbrillanTus ojos lucerosRelumbrantesniñas

MAYOS DE LAS MOZAS

Estafeliz nocheDe abril la postrera

IXRelumbrantessonTus mejillas bellasTu narizal puntoDiscreciónde perlas.

76

1999, 2: 67-81

Page 11: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

XPerlassonrusdientesTu bocaun clavelTu labio encarnadoDulcepanal es.

XIEl panalsagradoQuedel cielo bajaEs dulcey sabrosoQuea la nievecuaja

XIICuajafinas perlasTu hermosagargantaConvenasazulesQuedel pechomaman,

XIIIEsmaltadossonSeñorarus brazosCondiez clavelinasDe jazmín tusmanos.

XIVManosmáshermosasjamásse han pintadoCuerpom~sperfectoTalle másdelgado.

XVDelgadasoisdamaPodéispetdonarQuehermosuratantaNo puedopintar.

XVIPintarétuspiernasMenudiro el pieCon graciosoencantoHechiceraes.

XVIIHechiceraesAquí estaseñora(fulanadetal)de estacalleaurora,

Mayo representaSeaenhorabuena.

XIXSeaenhorabuenaPimpollo de abril(queeí señorfulano)por Mayo avenir.

XXYa estáisretratadaPuesahoraos faltaDar la bendiciónDerus manossantas.

XXI

Blanqueala auroraY le dice al solEspejo brillanteQuedaroscon Dios.

XXIIQuedaroscon DiosEspejo brillanteLuna sin menguanteDe mí corazon.

10011Puesde cientoen cientoMenguabala luna(señorafulana)Dios os dé fortuna.

XXIVAdiós alhelíAdiós azucenaAdiós clavellinaAdiós rosabella.

XXVYa dio fin el mayoLleno de mil faltasPerdonarseñoraY disimularlas.

3. LITEBATURA POPULAR

e Romancedo domingodeentroido

XVIIIAurora en tus lucesPintauna azucena

É un romance moi difundido por toda aPenínsula.Ten por tema o amor en rempo deEntroido.

771999,2:67-81

Page 12: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESÚSEXPÓSITORABADÁN DOUSEXEMPLOSDA FESTADOSMA105: GALICIA E CUENCA

Domingo de carnavalDe gitaname vestíMe fui al salóndel baileQuemi novio estabaallí.

Y me dijo gitanillaQuiereshacerel favorDe decirmecon saleroLa graciaquetengoyo.

Eresbuenchaval,síEresbuencameladorCamelasa dosmocitasYo te diré cualesson:

Una esemorenacon graciaLaotra másrubia queeí sol,Si recasascon la rubia1-las de serun desgraciaoCásatecon la morenaY serásaforrunao.

Yo me casocon fa rubiaAunquesea un desgracianY medejo a la morenaAunqueseaafortunao.Quédatecon Dios chavalQue mi madreyame esperaSi quieressaberquien soy,Soy tu novia la morena,

Conunacruz a cuestasQuela cruz muchopesabaA cadaestirajónde peloesússe arrodillaba:

-No te arrodilles,JesúsQueya llegamos,A las tres montañasmásaírasAllí te esperanlas tres Marías.Una es MaríaMagdalenaOtraes María la MartaY otra es la Virgen PuraLa quemáspenapasaba.Unare lavarálos piesOtra te lavarála caraY otrarecogerála sangreQueJesucristoderrama.El hombrequela bebieraSerácoronadoaquíY coronadoen el cielo.El quesabey no la diceJesucristolo maldice.Quien la oiga y no la aprendaEl día desumuerteVerá lo queíe sucede:Le clavaránclavosdeaceroParaquedeella se acuerde.El quediga estaoraciónTodos losviernesdel añoSacaráun almade penaY la suya de pecado.

A otro díade mañanaLa muertepor él venía.‘Detentemuerterabiosa!¡Detentetan sólo un día!Queconfiesemis pecadosY re entregueeí almamía.No me puedodetenerQueeí Rey del Cielo me envíaQuete lleve alos infiernosDe los máshondosquehabía.De los gritos queibadandoEl infierno estremecia.Salió un judascon un cuernoA darlela bienvenida:‘BienvenidoseashombreSiéntareen estesilla!Y no se pudosentarDe las llamasqueallí había.Le sacarondecomerUna culebra cocidaLe sacarondebeberUn vasodeperlesía.Laspuertasdel paraíso-No las verásen tu vida.Y las puertasdel infiernoDe par en par las tenía,El quela sabey no la diceJesucristofo maldice.Quien la oiga y no la aprenda

• Romancesde Paixón

Trárasedun conxunro de romancesnos quesenarran distintos momentosda Nixón de Cristocunhagrancantidadedea xenre foi engadindo.

JuevesSanto,Viernes SantoTresdíasantesde la PascuaCuandoel RedentorA susdiscípulosllama.De dos en doslos llamabaDetres en tres los juntabaYa quelos teníajuntosDe estamanerales habla:¿Queréismorir por mi Dios?Morir por mi Dios, no es nada.Ya lo sacan,ya lo llevanEl viernespor la mañana

elementospopularesque

JuevesSanto,ViernesSantoMientrasla gentecomíaSalió Jesucristoal campoY un ángelde compañía.Se encontraroncon unhombreLlenode melancolíaLe preguntanquesi hay DiosY dice queno lo sabía.Mira hombrequesí hay DiosY también SantaMaríaQuete puededar la muerteComote ha dadola vida.

JuevesSanto,Viernes SantoViernesSantodemañanaCaminala Virgen PuraCon su divina compaña.—¿Ha visto usteda un hombreQueJesucristoíe llaman?—Sí, Señora,silo hevistoTreshorasantesdel albaBuscandoun pañode manosParalimpiarsela cara.Tres doblecesteníaci pañoTrescarasdesfiguradas:Una subióa los cielosOtraen JaénestabaY la otra cayó al marDondeestáel aguasagrada.La Virgen al oír aquello

Cayóal suelodesmayadaY San José,que estabacon ellaAyudé a levantarla:—¡Levántateesposamía!¡Levántatetoda mi alma!Qucen aquel monteCalvarioSuenantrompetasy cajasQueestánmatai~doanuestrohijoAquellagentemalvada.el que la sabey no la diceJesucristolo maldiceQuien la oye y no la aprendeEl día de su muerteVeréis lo quele sucedeLe clavaránclavosde aceroParaquedeella se acuerde.

78i999, 2: 67-Si

Page 13: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESÚS EXPÓSITORABADÁN DOUS EXEMPLOSDA E/ESTA DOS MAJOS: GALICIA E CUENCA

• Oracións • Adivinas

A primeira,« Oracióna SanAntonio>’, estáentreasmáisestendidaspolaPenínsula.É unhaoración/sor-tilexio na que se ííe pide ó santoa intercesiónpararecuperaraquelesobxectosperdidosou roubados.Como sortilexio taménse emprega«SantaBárbarabendita»patacandohai tormenta.

As ddasrestantesrézanseen diferentesmomen-ros do día.

SanAntonio de PaduaQueen Paduate criaste,En el ptilpito del SeñorPredicaste,RevelacióntuvisteQuea tu padreiban a ahorcar.El libro beáricoperdisteLa Virgen María se lo encontróY tres vocesre dio;—Antonio, Antonio, beatoAntonioVuelve atrásLo perdidolo hallarásLo robadoencontrarás.Por la palmaquetrajisteY eí cordónque tú ceñiste,Me concedaslo quere pido.

Me levantode la camaParair a confesarVoy en buscade mi DiosY no lo puedoencontrarAbro las puertasdel temploY lo veo en el altarYle digo: -JesúsmíoTan hermosoy tan galánDamesangrede tu cuerpoQuesoy tu madresoberanaY en eí cielo estoycontigo.

SantaBárbarabenditaQueen cielo estásescritaCon papel y aguabendita.Tresveces»Amén Jesús»,Jesús,Jesús,JesúsCoronas,clavosy cruz.

A acostarmevoy señorNo sési amaneceráCon Dios confiesoy comulgoY creo en la santafe.Dios conmigoYo con ÉlÉl delantey yo trasEl.Virgen María, rosasin espinasDel ángel saludáCon vuestralicenciaNosvamosa acostarY queremosdescansar.Amén.

Como se pode comprobar, as adiviñas estáncheasdesasabiduríapopularque foi medrandoólongo dosséculos.

Un árbolQuetienedoce ramasEn cada ramasunidoEn cadanido su huevoEn cadahuevosu guacho6Y en cadaguachosu nombre.No me acertaréisestoAunqueseáishombres.

(o ano)

En losdosmesesfloridosCuandoel labradordescansaQueel trigo estáenlos atrojes7Yel vino estáen las tinajas.Saleuiu hermosadoncellaMás linda que pintael albaCinco galanes8la cogenY tresparadesnudaría.La echanen unacamillaParacorregirEspaña.

(a rosado azafrán)

Dicenquesoy rubioY no tengopelo.Afirman queandoY no me muevo.Arreglo relojesSinser relojero.

(o sol)

Verde fue mi nacimientoAmarillo mi vivirY en unasábanablancaMe lían paramorir.

(o tabaco)

Nacícomo clavellinaMe crié como redomaDe todosmis huesecirosTodo el mundose enamora.

(a granada)

Un caballeroGalány bizarroTienedocedamasTodasgastanmediasNingunazapatosNo gastandineroPerogastanconos.

(o reloxo)

Dos miras mirasDos varasvarasCuatroandaderasY unazurriaga9.

(a vaca)

Fui al monteCortéun bastónCortarlopudePerorajarlo no.

(o pelo)

O guacho~ a cría do paxaro, ademais,en linguaxe fami-liar, designaó nenopequenoda casa.

Arrojes son tullas que, na zona da Mancha, están nosegundo piso da casa (cá.nara~. Neies gardáhase o rrigo e apalta.

Aquí rcfírcse ós dedos, pero na linguaxe familiar, galánemprégasepara chamar cariñosamenteó neno.

Hoxe pervive un derivado destapalabra, zurriagazo.queseutiliza paradenominarun golpeou un pao.

79M~.yl1999,2:67-Sl

Page 14: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESUSEXPÓSI7ORABADÁN DOUSLXEMPLOSDAFESTADOSMAJOS’: GALICIA E CUENCA

• Canciónsde Nadal

Refiromea «Las docePalabritas» á canción do« Caracol» e «Estandoyo en mi chocica». Son can-cións queteñenmoita tradición na provincia deCuenca. A primeira cántasena Noiteboa, nunambientefamiliar. Pero estacanción,segundoosmáisvellos, taménse recitabacandoalguénestabaen perigode morte. A rerceiraraménse cantaenNoireboaco acompañamenrodunhazambomba.

En cantoá cancióndo caracolcántaseen noirevella e é unha maneira moi orixinal de recibir oanoflavo.

Repáreseque nas dúas cancionciñasdebefacerse unha enumeracióninversa o citar cadaelemento.

—De las docepalabritasDichasy retorneadasDime la una:—La una es una,La Virgen María

parió en BelénVirgen y puraes.

—Dime lasdos:—Las dostablasde Moisés,

DondeJesucristopusolos pies.La unaesuna...

—Dime las tres:—Las tres personasde la trinidad

Las dos...La una...

—Dime las cuatro:—Los cuatroevangelistas

Caracolquehandadola una,Ni una,ni media,ni nada,Caracolcomo re bañabas,Caracol,A la orilla del agua.

Caracolque datí las dos,Ni dos, ni una...

Caracolquehan dadolas tres,Ni tres,ni dos...

Caracolquehatí dadolas cuatro,Ni cuatro,ni tres...

Caracolquehandadolas cinco,Ni cinco, ni cuatro...

Caracolquehandadolas seis,Ni seis,ni cinco...

Caracolquehan dadolas siete,Ní siete,ni seis...

—Dime las siete:—Los siete gozos,Las seis,..—Dime las ocho:—Los ocho coros,Los siete...

—Dime las nueve:—Los nuevemesesque la VirgenEstuvoembarazadade suHijoLos ocho...—Dime las diez:—Los diez mandamientos,Los nueve...—Dime las once:—Las once mil vírgenes,Los diez...—Dime las doce:—Los doceapóstoles,Lasonce...

Caracolquehandadolas doce,Ni doce,ni diez...

Estandoyo enmi chocicaremendandomi zamarraayayay remendandomí zamarra.

Veníancuatrolobicaspor unaoscuracañadaayayaypor una oscuracañada

Venía echandosuertesa ver cualale tocabaay ayay...

Le tocóa unapohrc lobatuerta,mancay jorobadaayayay...

El pastorllama asusperrosya su perraTrujillanaayayay..

Queenel cielo fueron cronistas. Caracolquehan dadolas ocho,Lastres... Ni ocho,ni siete...

—Dime las cinco:—Las cinco llagas

Los cuatro...—Dime lasseis:

—Las seis candelasLos cinco...

Caracolquehandadolas nueve,Ni nueve,ni ocho...

Caracolquehandadolas diez,Ni diez, ni nueve...

Caracolquehandadolas once,Ni once,ni diez...

—Si no me traesla corderala cenaserá dobladaay ay ay...

Y si no me la traéispaloscon estagallardaayayay...

Eííroncesdijo la perra—Conmigosolicabastaay ayay...

80i999, 2:67-8!

Page 15: DOUS EXEMPLOS DA FESTA DOS MAJOS1: GALICIA E CUENCA · 2017-04-30 · festa dos maios aropámola nun penitencial espa-ñol, datado entre os séculos IX-X. Como dixemos antes, a orixe

JESÚS EXPÓSJ7’ORABADÁN DOUS EXEMPLOS DA FESfl4 DOS MAlOS: GALICIA E CUENCA

• OutrosAndaronsussietesleguasla loba no se entregabaayayay..

Y al llegar a la loberala ha enganchadode unapataay ayay...—Toma perratu corderasana,blancay como estabaayayay...

Del cocoteel capote’0de las orejas las mangasay ayay...

Y del hopo’’ de la zorraunascalzaspara el amaay ayay...

Para rematar un pociniña no que se canta oinverno da narurezapero ramén o inverno davida:

El inviernoParalos viejos, la ruinaPara lostroncosdesnudosY ala voz en silencioCantaentristecidoel búho,Las playasestándesiertasLos jardinesestánmustiosEl campoestásin florYlos árbolessin fruto.Aire de invierno sombríoEntresudariososcurosLa mismanaturalezaTienesusepulcro.

Segundoo Cancionero popular de la provincia de Cuen-

ca (Cuenca,DiputaciónProvincial, 1982) antesdesraestrofarrcltariaseOutra.

Hopo poderlaser un sinónimode «hopa»(carrapuchaparaa cabeza).

1999, 2: 67-83

81