2Game of Thrones

4Chévere

5Eames

6Castelao

VolVe o inVerno‘Xogo de tronos’ é arestora o fenómeno cultural máis notable por dimensión e formatos. Marta Veiga

analiza a ficción máis complexa e cruel que deu a televisión co gallo da estrea da sexta tempada o próximo día 24. Camilo Franco comenta os cambios sociais do país en relación coa obra ‘Eroski Paraíso’, de Chévere.

Os deseños de Charles e Ray Eames fascinan a María Piñeiro, o mesmo que lle acontece con Castelao a Ramón Rozas, que comenta unha mostra do artista no Museo de Pontevedra, ou a Portorosa coas librarías

clásicas. Javier Nogueira pon de relevo a importancia da industria do algodón na Historia. Nacho Mojón lembra a un xefe ‘gafapasta’ e Jaureguizar pregúntase polos aires mariñeiros que lle sopran a Félix de Azúa.

Táboa redonda

Domingo 10 de abril de 2016 | Número 30 | Coordina: Santiago Jaureguizar

Domingo 10 de abril de 2016 elpRogReso

Táboa RedondaDomingo 10 de abril de 2016 elpRogReso

Táboa Redonda

2 3por

Marta Veiga

EORGE R.R. Martin (Bayonne, New Jer-sey, 1948) era no ecua-

dor dos noventa un xornalista que gañaba a

vida como guionista de Ho-llywood. Foi a lectura dun poema de Robert Frost (1874-1963), titulado ‘Fire and Ice’ (‘Lume e xeo’), a faísca que activou o efecto bolboreta. Aquela inspiración primeira de Martin alenta hoxe a garda dos 30 millóns de persoas que en 24 horas viron o tráiler da sexta tempada da serie que HBO construíu sobre os Sete Reinos de Poñente, o mar Angosto, Asshai, Valyria e os inhóspitos territorios de alén do muro.

A primeira das novelas da heptaloxía ‘A Song of Ice and Fire’ (‘Canción de xeo e lume’) saíu do prelo nos Estados Unidos en 1996 baixo o título de ‘A Game of Thrones’ (‘Xogo de tronos’). Moitos milleiros de páxinas despois, todo canto sucede —a guerra, a vaidade dos gobernantes, o cambio climático, a caída do líder do PSdG— é susceptible de ser explicado a partir da monu-mental creación de Martin.

Ata o de agora, o autor publicou cinco dos sete títulos previstos, ‘A Game of Thrones’ (1996), ‘A Clash of Kings’ (1998) —‘Choque de reis’—, ‘A Storm of Swords’ (2000) —‘Tormenta de espadas’—, ‘A Feast of Crows’ (2005) —‘Fes-tín de corvos’— e ‘A Dance with Dragons’ (2011) —‘Danza de dragóns’—. Están traducidos ao castelán pola editorial barcelonesa Gigamesh, mentres que Alfaguara obtivo os dereitos para o catalán en 2011. Nesta altura, ningunha edi-torial ten manifestado a súa intención de ver-quer ao galego uns libros que levan máis de 15 millóns de vendas en todo o mundo.

Hai só unhas semanas, milleiros de fans ce-

lebraban que o George Martin que acababa de falecer fose o produtor dos The Beatles e non «o dos tronos», que aínda lle debe á súa grei dúas novelas, ‘The Winds of Winter’ (‘Ventos de inverno’) e ‘A Dream of Spring’ (‘Soño de prima-vera’), que lle porán fin á heptaloxía.

Todo este mundo seguiría a formar parte da espiral do silencio da cultura ‘nerd’, do seu cosmos de salóns de cómic, xogos de rol e ‘fan-fiction’, se David Benioff, un dos produtores da cadea de televisión HBO, non se tivese deslum-brado polas novelas de Martin.

Os seareiros da literatura fantástica xa reci-biran o libro con degoiro e, en 1998, o cubanoes-tadounidense Elio M. García e a sueca Linda Antonsson lanzaron para os fans o portal web Westeros.org. En castelán, un dos sitios de re-ferencia é Asshai.com.

Benioff, pola súa banda, non acababa de atopar na literatura fantástica algo que non lle parecese un remedo triste da Terra Media de Tolkien ata que deu con Martin. «Estas novelas falan de xente de a pé e de situacións reais, de sexo e de traicións», di. Os personaxes danse a vicios e abórdanse «actos impactantes» coma o incesto, un tabú antigo cuxa prohibición abre a vía para o intercambio de mulleres entre gru-pos veciños. En definitiva, o inicio da cultura patriarcal tal e coma hoxe funciona.

«A principal forza da serie está en que amosa que é estar excluído do poder: ser unha mu-ller, un bastardo ou un medio home», explica a crítica do The New Yorker Emily Nussbaum. «Sinto debilidade polos tolleitos e bastardos e polas cousas rotas», di Tyrion Lannister, un dos personaxes principais da saga.

Elio M. García calcula que teñen aparecido máis dun milleiro de personaxes nas primei-

ras cinco nove-las. George R.R. Martin ten em-pregado os puntos de vista dunha trin-tena deles para debu-llar a trama. Sempre un personaxe distinto dun capítulo a outro.

«Nunca fun unha nena de oito anos, nin unha princesa exiliada, un anano ou un bastar-do», explica Martin cando lle é difícil escribir as mulleres da saga, excepcio-nais nunha escena que as infrarrepresen-ta. E non fai falla nin o test de Bechdel; en ‘O hobbit’ de Tolkien aparece unha única muller, Belladona Took, a nai de Bilbo Bolsón.

Que ninguén busque karma en George R.R. Martin e que non lle colla cariño a ningún per-sonaxe. Esta foi unha lección que aprendeu o mundo na primavera de 2011, cando HBO es-treou ‘Game of Thrones’. Ripios como «Winter is coming» —«achégase o inverno»— fixéronse ‘mainstream’ e calquera filla de veciña pode reivindicarse do sangue do dragón.

Que fai ese «lixo fantasioso» en HBO? Para o público desta canle de pagamento, a literatura fantástica non merecía acubillo a carón das xoias da idade de ouro da televisión. Emily Nus-sbaum, porén, cre que ‘Game of Thrones’ non é tan diferente a ‘The Sopranos’, ‘Mad Men’ ou ‘Downton Abbey’ como «drama sofisticado de televisión por cable de subcultura patriarcal», só que desta volta hai sacerdotisas vermellas que —se queren— resucitan mortos, mozas de catorce anos que lideran exércitos de eunucos, invernos á luguesa e cabezas no alto das picas.

Durante cinco tempadas, HBO ten engrosa-do o fenómeno, con rodaxes en Irlanda, Malta, Croacia, Marrocos, Islandia, Sevilla ou Girona e un reparto internacional e estándares cinema-tográficos. E sucedeu que, por primeira vez, a fantasía foi considerada como algo serio e para adultos. O primeiro teito de cristal rachado. Logo virían os fitos: erixirse na ficción televisi-va máis pirateada xamais, os quince Emmy...

Chegaron as análises sesudas: que se Maquia-velo, que se Hobbes, que se Íñigo Errejón se imi-ta ao rei Jeoffrey —di Tania Sánchez—. Hai pes-cudas interesantes, como as de ‘Juego de tronos: un libro afilado como el acero valyrio’ (Errata Naturae, 2012). Aínda así, o que atrapa de ‘Game of Thrones’ está máis nas vísceras ca nos sisos, en receitas repetidas en formatos nada intelec-

Unha fantasía de tolleitos, bastardos e cousas rotas

gExterior noite. Festas de San Lázaro na Ponte. A París de Noia desprega o lucerío e soan os primei-ros acordes dunha composición do músico alemán de orixe iraniana Ramin Djawadi. Janet aplícase no baixo. As guitarras debuxan a melo-día principal. «É a de ‘Xogo de tro-nos’!!!”. O torreiro de ‘La ventanita del amor’ traslá-dase a unha disto-pía con dragóns e zombis, máis tamén patriarcal, violenta e corrup-ta. O pop na súa máxima gloria.

t u a -l i -

z a d o s , coma o cu-

lebrón.Desde HBO tei-

maron en outorgarlle un verniz ‘classy’, que sa-

case a saga de novelas do gueto ‘nerd’ para achegala á elite hipster

que se erixe en policía do bo gusto. E, por iso, os indies The National Sigúr Ros gravan ‘The Rains of Castamere’ e James Vincent Mc-Morrow asina unha versión agónica do ‘Wic-ked Game’ de Chris Isaak para o tráiler da sexta tempada, que será estreada o 24 de abril.

Polo camiño, ‘Game of Thrones’ gañou outros públicos. Todos os públicos. O cachas do xim-nasio, a xefa de persoal, matrimonios de xubi-lados que conducen os fillos á ciberdelincuencia con tal de se facer coa súa dose semanal.

Pablo Iglesias, que coordinou para Akal ‘Ga-nar o morir: lecciones políticas de Juego de tro-nos’, a bo seguro lle terá aplicado á serie a penei-ra de Gramsci para explicar como ten a mesma pegada na Pelícano da Coruña ca no PortAmé-rica ou entre o público da París de Noia.

Logo de dúas décadas desde a primeira no-vela, nada é igual. Linda Antonsson e Elio M.

García, aqueles fans de primeira hora, casaron —ás veces triunfa o amor en ‘Xogo de tronos’— e viven en Gotemburgo. Veñen de publicar o inxente ‘Mundo de hielo y fuego’ (Gigamesh). García leva o Twitter e o Facebook de George R.R. Martin e de-dícalle 38 horas semanais a Westeros.org. Cando na HBO temen trabucarse, recorren a el por orde de Martin.

Desta volta, dáse a circunstancia de que a tempada que se estrea nuns días vai por diante das historias publicadas,

ao estar inspirada na inédita sexta nove-la da serie. George R.R. Martin ten libera-

do algúns capítulos no seu LiveJournal, a rede social de vella escola que é a única que

xestiona el directamente. Xa desde a terceira tempada as novelas e a

serie diverxen máis e máis, para darlles muni-ción a uns seareios que avanzan teorías e ven como os interrogantes medran como unha bóla de neve. Que segredos lle ten confiado Martin —obrigado polos prazos— ao produtor David Benioff e ao seu colega Daniel Weiss, os únicos que coñecen como remata o conto?

George R.R. Martin adoita levar unha pucha de mariñeiro que lembra á do Corto Maltés e é característica a súa barba branca. Polo demais, está casado cunha fan —tamén escritora— que coñeceu en 1975 e viven en Santa Fe (Nuevo México), onde rexentan un cinema. Reside nunha casa de estilo colonial español e segue os seus equipos de fútbol americano, os Jets e os Giants, ao tempo que compara os England Patriots cos terribles camiñantes brancos.

Sostén que está farto das preguntas sobre a súa saúde, a tensión ou o colesterol. Ten grupos organizados de fans desafectos comandados polo mestre noruegués Remy J. Verhoeve que o trollean e que publican libros que se titulan ‘Festín de trolls e danza de detractores’.

O do 2 de xaneiro deste ano Martin dirixiu unha carta aos seus seareiros para contarlles que estaba lonxe de haber data de publicación para a nova novela. Case que pide perdón por ir a sinaturas de libros e salóns de cómic, por ver fútbol —por ter unha vida— e non dedicar todos os esforzos a rematar a súa biblia medievaloide. «Teño máis de 60 anos, estou gordo e non que-redes que vos deixe sen o voso libro». Nin máis nin menos, George.

As falsas idades medias como foco de atracción

o HISTORIADIOR fran-cés Pierre Blanc cer-tifica a fascinación

que exercen as falsas e as verdadeiras idades

medias sobre os homes e as mulleres do terceiro milenio, mentres que a profesora Carolyne Larrington, especialista en literatura medieval e sagas nórdicas, louva a capacidade de ‘A Song of Ice and Fire’ de recrear «vividamente» un dos períodos tidos por escu-ros na historia da humanidade.

Que idades medias son certas e cales otras

‘Canción de xeo e lume’ achega no-mes á listaxe de Tristán e Isolda, Merlín, Morgana, Arturo e Xenebra, Beowulf, O Cid, Sigfrido, Hamlet e Ricardo III

resultan produto da imaxinación?Existen idades medias ficcionadas na serie

‘Vikings’, do canal Historia. E idades medias falsas como a da triloxía de ‘O señor dos aneis’ de J.R.R. Tolkien serven como medida de todo no xénero fantástico. Hai tamén idades medias convertidas en mito, como o ciclo artúrico dos Merlín e Morgana, cuxa última encarnación televisiva correu por conta de Joseph Fiennes e Eva Green en ‘Camelot’. Idades medias do Cid Campeador, Beowulf, Sigfrido, Tristán e Isolda, Hamlet e Ricardo III, o Guillerme de Baskerville de ‘O nome da rosa’ de Umberto Eco ou os gue-rreiros felices de Halldór Laxness.

Larrington é profesora do Saint John College de Oxford e autora da monografía ‘Winter is Coming: The Medieval World of Game of Thro-nes’ (‘Achégase o inverno: o mundo medieval de Xogo de tronos’) e considera que só a Terra Media de Tolkien pode competir coa riqueza simbólica medieval que agocha a produción li-teraria de George R.R. Martin. Iso si, puntuali-za que se ben o británico «se centra na linguaxe

e no mito», o autor estadounidense incide en «como funcionan as sociedades».

Na comparación con Tolkien, Martin é modesto e asegura que o pai de Frodo, Bilbo, Gandalf, Aragorn ou Éowyn é un «arquitecto» que construíu Mordor, as Montañas da Néboa, Gondor ou Minas Tirith e que ideou sistemas lingüísticos completos para as súas criaturas, mentres que el non é máis ca «un xardiñeiro» que só foi quen de idear «seis palabras» no idio-ma dos dothrakis.

Pierre Blanc, un dos autores de ‘Un libro afi-lado como el acero valyrio’ de Errata Naturae, cita o ‘Héroes, leyendas y maravillas de la Edad Media’ de Jacques Le Goff para sinalar que o Medievo «creou heroes e marabillas destina-dos a facer soñar durante moito tempo». Como peaxe, sempre sublimou as realidades sociais e materais da época: «Cabaleiros, amor, xogos e espectáculos e mulleres excepcionais», que perviviron fronte á miseria, as dificultades, a violencia e todo canto resulta desagradable.

Sobre esta idea, Larrington explica que na

fantasía medieval hai brancos e negros, arque-tipos moi bos e outros moi malos, mentres que na literatura de George R.R. Martin todo é máis complexo, xa que é un autor «interesado en non agochar o desagradable da violencia e en explicar a redención».

Fronte a dicotomía habitual nas falsas e ver-dadeiras idades medias, Pierre Blanc rescata as sagas arcaicas islandesas, que resultan hoxe «fantásticas, románticas, hilarantes e grotes-cas de máis para os historiadores da literatura —asevera—, pero resultan tan amenas e próxi-mas a nós como ‘Xogo de tronos’».

Considera Carolyne Larrington que o esque-lete das novelas de Martin está fundamentado en acontecementos históricos reais, nomea-damente a Guerra das Dúas Rosas entre as ca-sas York e Lancaster, que inspirarían os Stark e Lannister da ficción. Establece tamén ana-loxías entre os viquingos e o pobo das Illas do Ferro da saga e comenta como o reino de Dorne se asemella a Al-Andalus e as terras do Dominio poderían ser a Francia de Carlomargo, mentres

que Invernalia é un territorio vasto, norteño e escasamente poboado que lembra a Escocia.

Atopa resoancias claras que relacionan os exércitos mongoles de Gengis Khan e os xinetes dothrakis, así como ecos dos homes sen faciana de Braavos na secta islámica de Nzari Ismailis, que operaba nas proximidades do castelo Alu-met nos séculos XII e XIII e que se ocupaba de asasinatos clandestinos sen deixar probas.

O muro de xeo que protexe os Sete Reinos de Poñente do pobo libre dos salvaxes puidese ser tamén un trasunto do muro de Adriano, erixido cando a Idade Antiga chega aos seus estertores nos confíns do mundo civilizado e romanizado na antiga Britannia.

Nas xeografías de xeo e lume de Martin exis-ten ameazas coma a psoriagrís, unha praga inspirada na peste negra que percorreu Europa no século XIV, e a profesora Larrington é quen tamén de recoñecer nas páxinas das novelas acontecementos como a batalla de Roncesva-lles ou as Cruzadas, convertidos en lenda nos cantares de xesta.

Sobre este armazón, George R.R. Martin es-parexe algúns dos elementos do folclore euro-peo amplificados durante a Idade Media. Están aí os temibles dragóns, os lobos huargos, os videntes e os primeiros homes, unha especie protohumana que esta profesora de Oxford ve próxima aos elfos das mitoloxias irlandesa ou islandesa. Igualmente medieval, sostén, é ese medo —terror— primixenio «ao frío, ao norte e á escuridade» que zumega en toda a ‘Canción de xeo e lume’.

Unha herdanza e un desacougo inscritos no noso ADN logo de milenios de transmisión oral; un pop de vello que empezou a ser subs-tituído polo pop da sociedade de masas logo da Segunda Guerra Mundial, pero que segue aí, latente, en garda.

«A televisión estaba chea de ‘sitcoms’ e series de médicos e avogados e a fantasía quedara res-trinxida ao ámbito dos libros. Cando algo como ‘Game of Thrones’ chega á televisión atopa un monte de seareiros esfameados». Palabra de George R. R. Martin.

O Medievo creou marabillas para facer soñar moito tempo

O que atrapa de ‘Game of Thrones’ está máis nas vísceras ca nos sisos; en receitas repetidas en formatos coma o culebrón

Domingo 10 de abril de 2016 elpRogReso

Táboa Redonda

4 {Fatiga ocular}por Camilo Franco

Sen memoria non queda paraíso

M E M O R I A é unha for-ma de ficción.

Como o ego. Como as verdades a medias.

Como o diñeiro. Prefire a coherencia á realidade, é máis leal que fiel. Se apurásemos moito o argumento habería que dicir que a memoria é a forma máis grande de ficción porque consegue levarnos aos lugares que xa non son e, unha e outra vez, facer pasar as historias por realidades. A memoria é eficaz porque é ficción. Porque todo o que se conta é ficción. E a memoria conta.

Chévere ráscalle á memoria en ‘Eroski Paraí-so’. Encóntrase de fronte con ela mentres busca os sinais da pertenza. A nova montaxe de Ché-vere documenta un tempo que foi. Faino por contraste porque mentres rescata as imaxes do pasado está obrigando os espectadores a facer comparacións co presente. Non é que haxa que sacar conclusións, é que están aí. Nin agora, nin entón. O presente é malo e non hai pasado bo. O pasado só é anterior. Pero pasado e me-moria non son a mesma cousa por máis que haxa un monte de xente confundindo, pode que intencionadamente, os dous termos.

‘Eroski Paraíso’ reconstrúe un pasado. É un pasado próximo. De inmediatamente antes a que houbese chalés adosados en Galicia. Un pouco antes das ombreiras nas americanas. Un minuto antes de que o mundo deixase de ser analóxico. Agora pode parecer outra época, pero é esta mesma de agora pero sen Twitter. Chévere propón unha historia na que unha película quere reconstruír un momento. Así é como opera a memoria, rebuscando nos datos e organizando os sucedidos como unha imaxe en movemento. Así é como a memoria nos conta o pasado.

Chévere fai reconstrución, pero non biogra-fía. Toma o punto de partida e o punto de che-gada. O do medio é sabido do espectador, aínda que non polo telexornal. O que hai no medio en-

tre a sala d e f e s t a s Paraíso e o super-mercado que agora ocupa o seu lugar en Muros é esa derrota anunciada como vitoria: a do engano de clases, a do pa-raíso da clase media, a da Galicia asfaltada. A compañía explica o agora e o antes na mesma liña, como unha consecuencia interpretada. Como un flashback ao vivo e pode que este sexa o único xeito realista de facelo: ao pasado só se viaxa desde aquí. O resto é ciencia ficción e non é o que propón Chévere. O que propón a compañía é dobrar o tempo e facer que dous momentos coincidan no mesmo espazo. Nese territorio suceden moitas historias, as máis de-las familiares, as máis delas sentimentais, hai algunhas cómicas e algunhas outras que amea-zan con drama. Pero todo está contido por esa distancia que a memoria impón aos feitos. Esa distancia que en ocasións parece amabilidade e que tamén pode facerse pasar por obxectivi-dade histórica. ‘Eroski Paraíso’ manéxase nesa distancia. A distancia axeitada.

Esa distancia entre a recuperación en serio das raíces e deixar que a memoria se apropie de certa comicidade. Na obra, Chévere inclínase máis a facer comedia. Tampouco lixeira. Ten o seu de sentimental e case nada de parodia, a pesar de que vai abeirando esa linguaxe, tan usual na compañía. En certo sentido, ‘Eroski Paraíso’ utiliza as armas da parodia para chegar a outro punto. Como se no camiño de rebuscar no pasado sempre aparecesen as fotos vellas e non houbera xeito de ser duros con elas. A obra

i n i -c i a

u n h a sorte de

prospección sobre volver ao

lugar ao que se pertenceu e encontra

que a memoria é mala de guiar. Pode ser que o material

do que nace a obra, as vivencias dos veciños de Muros, arrimen contra ese lado.

Pode ser ese verniz co que a memoria amobla as historias ou pode ser que esas historias ou se miran así ou se deixan descansar en paz. Son asuntos moi serios como para facer un dra-ma con eles. A obra busca no detalle o refrendo dunha realidade que foi. Porque Chévere toma como punto de partida un espazo e unhas ex-periencias recoñecibles: bailes de domingo e bocadillos de calamares. Parellas que se em-preñan, pais que emigran para traballar con fillas que emigran para estudar. Ben mirado, a vida mesma de Galicia. Ou quizais non. Ha-berá unha clase que non se sinta recoñecida na historia máis aló do folclore ou do humor. Está todo nesa historia que alguén está reconstruín-do para o cine e aínda así Chévere non quere ir ao documento. Porque, igual que a memoria non é o pasado, o teatro non é a realidade.

Coa memoria pásanos como aos Estados Uni-dos co xeneral Noriega. Pode ser ruín, revirada ou traidora. Pode ser a peor do mundo, pero é a nosa. ‘Eroski Paraíso’ toma prestadas unhas historias e móveas con lixeireza e con humor pero sen parodia. Podería ser que sen parodia e sen nostalxia. Pero esa materia líquida que é a memoria resístese moito a ser considerada sen esa última pátina. A obra define unha liña máis de fondo, quizais como unha consecuen-cia, de como se moven as máquinas do pasado para converterse en narración: a memoria co-lectiva é máis aceda que a individual.

En Muros xa non hai paraíso. Agora hai un supermer-cado. Fomos cam-biando as salas de festa por tendas e o mesmo temos que entender que cambiamos un modelo de ocio de tocarse por un de gastar. Ese é o punto de partida para a última obra de Chévere, ‘Eros-ki Paraíso’. Que, como todo nestes días, sucede na Transición. Na que vai do pasado á memoria.

A

Domingo 10 de abril de 2016 elpRogReso

Táboa Redonda

5por

María Piñeiro

ecién casados, los Eames alquilaron un piso de dos habi-

taciones: una para su dormitorio; otra, para la

máquina ¡Kazam! (palabra que viene a ser una suerte de sortilegio o encan-tamiento, tal era el milagro que se esperaba de ella). Después de subir a escondidas del casero los materiales, desde yeso hasta una bomba de bicicleta, e inventarse un artefacto único, pasa-ban los ratos libres creando una madera contra-chapada moldeable. Esto quiere decir: capa de madera, capa de cola, capa de madera, capa de cola... así, pero capaz de curvarse. Qué pareja no querría dedicarse a una actividad así.

Charles, un estudiante de arquitectura ex-pulsado de la universidad sin llegar a acabar la carrera, había tenido poco antes un fracaso muy productivo: había ganado junto a su ami-go Eero Saarinen un concurso del MoMa sobre mobiliario actual. Las maquetas eran impresio-nantes y las sillas prometían: madera curvilí-nea, una sola pieza, se podían producir en serie. Pero cuando se intentó, se vio que para ondular la madera había que recurrir a una técnica solo

usada en la automoción. Resultaba carísimo y, con la inminencia de la guerra, se limitaba el uso de algunos materiales. Se hicieron las sillas justas para la exposición; así que él, que soñaba con la producción en serie de muebles bellos y baratos, se prometió a sí mismo que nunca vol-vería a presentar ningún proyecto sin tener la certeza de que podía salir del papel y fabricarse. Los haría él mismo antes.

La máquina ¡Kazam! se fue perfeccionando sin salir del cuarto de invitados y en él entró en 1941 un amigo médico de la pareja para verla en acción. Cuando observó esa capacidad de crear ondas en la madera, les propuso que fabricaran tablillas para uso militar. Los soldados heridos sufrían con las metálicas, tan rígidas que no acababan de adaptarse a sus piernas, de forma que a veces acababan por romperse. Charles y Ray lo hicieron, sacaron la máquina de su habitación, crearon una empresa y se convir-tieron en los suministradores oficiales de la Marina estadounidense. Para cuando terminó la guerra habían producido más de 150.000 ta-blillas. Aunque no llegaron a fabricarse tam-bién diseñaron camillas e incluso piezas para la industria aeronáutica, todo de madera con-

trachapada. El encargo fue providencial: trajo dinero,

contactos y un conocimiento sofisticado de cómo trabajar la madera. Ahora sí, se podían hacer muebles rápidamente —en media hora tenían una silla— y sin gastar demasiado. El MoMa les propuso una exposición y en 1946 mostró al mundo cómo iba a ser el mueble moderno. Hace 70 años nacían las primeras sillas Eames: la DCW (Dining Chair Wood), la LCW (Lounge Chair Wood) y la DCM (Dining Chair Metal), unas maravillas de dos piezas que no han dejado de producirse —ni de venderse bien— en todo este tiermpo.

Hay que alejarse mucho de la civilización para que tu cuerpo pase por la vida sin tocar en ningún momento un mueble de los Eames. Especialmente sus sillas y especialmente las de plástico, que son, con diferencia, las más copiadas. Están en restaurantes modernos, pe-luquerías, casas desde Australia hasta Canadá, quizás también la propia y, desde luego, todas en cada número de cada revista de decoración. Los Eames —que son aún ahora tan frescos y ligeros, tan divertidos, tan perfectos para la vida moderna, como si esta vida moderna fuera aquella vida moderna de la posguerra— son omnipresentes y sus muebles representan un gusto por el diseño vivible, cálido y liviano.

Cumplieron con creces su lema —‘Lo mejor, para el mayor número de personas posible, por lo menos posible’— en vida. Ahora ya está tan desvirtuado que es difícil saber qué pensarían ellos de los dos extremos en los que se encuen-tra su mobiliario: la copia baratísima y del peor plástico y la distribución exclusiva de muebles que se proyectaron baratos y acabaron siendo accesibles para muy pocos. La Lounge Chair —un nido de pluma y plumón con cuero capito-né y planchas de madera de palisandro, el sillón de lectura con reposapiés perfecto del que Billy Wilder disfrutó del primer prototipo— ya era cara cuando se puso a la venta hace 60 años: 400 dólares. Hoy cuesta alrededor de 6.000.

Quién sabe, quizás en este momento no es-tarían trabajando con materiales tan exqui-sitos y, muy probablemente, diseñarían para Ikea, pero lo que resulta casi una certeza sería su decepción por el hecho de ser recordados casi exclusivamente por sus muebles. Charles y Ray Eames eran, literalmente, dos cabezas que no paraban. Las de los dos, aunque tantos se hayan empeñado en atribuírle más peso a él, obviando, por ejemplo, su nulo sentido del color. Sin Ray, el mundo entero de los Eames probablemente sería en blanco y negro.

Además de sillas, mesas y armarios cuyas cajas se convertían en casas de cartón para que jugaran los niños, los Eames trabajaron casi cualquier formato capaz de transmitir una idea visualmente. Diseñaron casas; las primeras la suya y la de un amigo soltero, clara inspiración para el piso neoyorkino del Don Draper de ‘Mad Men’. Hicieron películas publicitarias para em-presas que no lograban hacer entender a la gen-te para qué demonios servían: enseñaron a los clientes de IBM a aceptar los ordenadores sin miedo a que les quitaran el trabajo y a los de Alcoa a asumir que el aluminio les rodeaba. Ex-plicaron en ‘Powers of ten’, un corto proyectado en aulas de medio mundo, cómo funcionan las escalas y hasta enseñaron a los soviéticos, en su terreno y en plena guerra fría, cómo era Estados Unidos, con planos y más planos de autovías y aspiradoras. Cuentan que a Kruschev, al acabar la proyección en Moscú con la imagen de ra-milletes de nomeolvides, la flor de la amistad, le rodaban lagrimones mejillas abajo. Con su firma, hasta la propaganda podía conmover al público más reacio.

Cómo girar los platillos chinosCharles y Ray Eames diseñaron mobiliario que lleva siete décadas produciéndose sin descanso. Pero qué simpleza es pensar que hicieron solo eso. Entre sillas y armarios, crearon películas, casas y piezas de aviones. Fueron malabaris-tas de mil ideas a la vez, mil platos chinos que supie-ron mantener en equilibrio.

R

Domingo 10 de abril de 2016 elpRogReso

Táboa Redonda

6

por Nacho MojóN

por

Ramón Rozas

Castelao artista (1905-1920)

O ANO 1905 aparece asinada unha acua-rela por Daniel Rodrí-

guez C. considerándo-se como a súa primeira

manifestación artística. A partir desa data Castelao asume a súa condición de creador e busca desenvolver a súa carreira a través do traballo no taller, a realización de exposicións, a publicación de debuxos ou o con-curso en certámenes artísticos. Temos, polo tanto, a Castelao tentando consolidarse como artista e como creador, situacións que co devir do tempo iránse vendo modificadas pola súa achega ideolóxica ou política que faran da arte un elemento de concienciación social.

Percorrer a exposición que se vén de inaugu-rar no Museo de Pontevedra é atoparse con esa procura da identidade dun creador, espallán-dose en diferentes direccións pero sempre cun claro alicerce dende o debuxo, no que era un auténtico mestre. Tanto no formato pequeno dos seus debuxos, caricaturas ou acuarelas, como nese tránsito aos grandes lenzos o debuxo funciona como un valor de toda a obra. Como bo artista, alguén que procura darse a coñecer o primeiro que ten que facer é construír unha imaxe, artellar un discurso visual a partir da súa propia esencia como creador e así atopamos unha chea de apuntamentos dende os primei-ros momentos sobre como debía ser esa repre-sentación personal. A partir de aí atopámonos cos primeiros tempos de Castelao como pin-tor, pezas nas que as figuras teñen unha vital importancia, dende a necesidade de ir confor-mando unha serie de tipos ou identidades que

posteriormente iranse recuperando en obras sucesivas, e iso xunto coa configuración dun-ha serie de motivos que ta-mén serán recuerrentes ao longo da súa obra: elementos da paisaxe, longos ceos azuis, piñeiros, profundos verdes; ta-mén elementos arquitectónicos cun achega etnográfica, coma igrexas, va-lados, cruceiros e outros humanos, coma personaxes típicas ou romarías.

Cada vez máis seguro de si mesmo o tamaño das obras medra, e é cando chegamos ao seus grandes lenzos, a ese monumental ‘Tríptico dos cegos’ encargado para decorar as paredes do Balneario de Mondariz no que a figura do cego, moi habitual na súa pintura, asume unha do-bre función, a da solidaridade e a empatía de quen xa comezaba a perder moita visión e a metáfora dun pobo tantas veces cego ante o que sucedía nel. Xunto a eles pezas como ‘O emigrante’ ou ‘O regreso do Indiano’ xa conxu-gan a esas figuras simbólicas daquel tempo, con todo o seu significado, e unha mirada ao medio, a unha natureza característica do noso territorio coa que o espectador pode empatizar e sentirse emocionado. En todos eles podemos ver a un pintor que coñece moito da Historia da Arte, que procurou ver no Museo do Prado aos mestres flamencos, a nomes como Patinir, cuxas paisaxes proxectadas dende un punto de vista elevado, no que se empregan verdes e azuis e se enche o cadro de pequenos detalles, están detrás destas outras paisaxes.

T a -m é n o

mundo ur-bano ten ca-

bida na obra de Castelao, a dos perso-

naxes da nova burguesía, as reunións de xente, os clien-

tes dos cafés... a súa obra énchese de referencias dos movementos postimpresio-nistas con ecos de Toulouse-Lautrec e tamén do modernismo que influíu en obras como a espectacular ‘A tentación de Colombina’, chea de elementos simbólicos que aluden ao lugar para o que estaba previsto, o pontevedrés café Royalty. Fronte a esas grandes pezas tamén se rebela outro Castelao, o da caricatura, o de quen dende o pequeno formato amosa a súa gran-deza artística. Pezas frescas e cheas de maxia, capaces de captar ao representado cuns poucos trazos.

Remata a exposición cunha porta que se deixa entreaberta, a do Castelao comprometi-do dende a arte. Trala creación das Irmandades da Fala en 1916 traballa entre ese mesmo ano e ata 1918 no álbum ‘Nós’, un dos cumios do seu traballo, un berro a carón dos máis desprotexi-dos fronte ao poder dos poderosos. O artista Castelao xa pensa no seu pobo.

N

Cando se cumpren 130 anos do nace-mento de Castelao e 100 da súa chega-da a Pontevedra, a ‘súa’ vila, diferen-tes actividades re-flictirán a xeniali-dade da súa figura. Unha exposición no Museo de Pon-tevedra reflexiona sobre a súa faciana

Mi primer gafapasta

«Podíamos discu-tir horas por una coma y llegába-mos a telefonear a otros para que se posicionasen»

fUE MI JEFE y mi primer

gafapasta. Entonces, ni siquiera conocía la palabra. Usaba libre-tas grandes de tapa dura y bolígrafos

metálicos de colores. Quizá fuese cosa de su

novia, que coleccionaba Swatch. Había querido ser director de cine, pero supongo que todos hemos querido ser directores de cine, así que trabajaba en un periódico viejo de una ciudad aún más vie-ja. Cuando llegué, todavía salía a ruedas de prensa, aunque la mayor parte del tiempo lo pasaba al teléfono. Sus minutos libres entre llamadas eran tan escasos que, cuando iba al baño, dejaba la puerta entreabierta y daba in-dicaciones a voces. A mí me desquiciaba tener que esperar a que colgase para saber qué hacer, así que le compré una pizarra para organizar la sección mientras hablaba. No funcionó.

Al principio, no le caía bien. Con el tiempo supe que yo había llegado con la etiqueta de ‘seleccionado’ por alguien a quien no consi-deraban precisamente un genio y temían que

causase destrozos. Eran días largos en los que salíamos tarde y teníamos tiempo de cono-cernos, así que las cosas se arreglaron pronto. Nadie me ha hecho nunca reescribir tanto los textos. Podíamos discutir horas por una coma, y llegábamos a telefonear a otros para que se posicionasen. «Tienes que elegir, ¿con coma, sin coma?». Y todo sucedía ante la mirada atónita de la parte práctica de la delegación, desesperados, viendo las páginas en blanco mientras nos perdíamos en polémicas gra-maticales. Me enseñó a limpiar los textos, a eliminar lo que sobraba, a buscar la claridad y enderezar las frases hasta que fuese más difícil no entender que entender. Él y su rotulador, encontrando siempre algo que mejorar.

Me gustaban los primeros años, cuando aún no sabía lo que se debía saber para cubrir las cosas serias. Y esas cosas eran las que afecta-ban a cualquiera con un jefe de prensa que pudiese protestar. Así que me encargaba re-portajes. A mí me encantaba estar todo el día fuera con el fotógrafo. Era un periódico peque-ño y no eran grandes historias, pero para mí fueron las más grandes. Me hacía sentir que aquello era lo que se leía y no los anuncios de

nuevas autovías que se podían encontrar en todos los periódicos.

Quizá no era un gran jefe, pero era un buen periodista y no tengo claro que los buenos pe-riodistas puedan ser grandes jefes, aunque a menudo ocurre que los premios llegan en forma de despacho y en los despachos nunca se escriben historias interesantes. Aquellos días se acabaron pronto. A él se lo llevaron a dirigir periódicos, primero uno, luego varios. A mí me cambiaron los reportajes por las cosas serias y acabé escapándome de la redacción, buscando un sitio lejos donde averiguar en qué me había equivocado. Cuatro años después re-gresé sin conclusiones y me llamó. Quería que me sumase a un proyecto nuevo. Le escuché atento, con nervios. Aquello quedaba dema-siado lejos y sonaba demasiado mal, pero le pedí tiempo y estuve cerca, realmente cerca. Ahora tengo un horario, ceno con mi Lama y a veces voy al gimnasio, pero también echo de menos lo que quería ser entonces, que no sé muy bien qué era, pero tenía que ver con esas discusiones sobre las comas y con espiar a los que desayunaban a mi lado en el bar para ver en qué página se habían detenido.

Domingo 10 de abril de 2016 elpRogReso

Táboa Redonda

7por

Javier Nogueira

{El vicio solitario}

por

Portorosa

Moita tea

UEDAN POUCO máis de dez días para un dos meus días preferi-

dos do ano: o do anun-cio dos gañadores e fina-

listas do premio Pulitzer nas categorías de non ficción: biografía, historia e ensaio. É como o día de Nadal: sabes que vas pasar semanas divertíndote co regalo.

O ano pasado a colleita foi menor do agar-dado —malia a espectacular biografía de Sta-lin por Stephen Kotkin— pero deixou algúns libros de enorme calidade, caso de ‘El imperio del algodón’, do profesor estadounidense Sven Beckert, agora traducido pola editorial Crítica, un selo sempre na vangarda no que se refire a tradución de ensaio en linguas estranxeiras, como demostrou hai ben pouco cunha obra emparentada con esta, o enorme manual de historia do XIX de Osterhammel.

Se vostedes son moi galegos e moito galegos, como diría o señor presidente en funcións, e non tiveron ocasión de abandonar a nosa terra en dirección a climas máis cálidos é seguro que nunca viron unha plantación de algodón. Eu vin algo así por única vez —que lembre— nos campos pegados ás vallas da base naval de Rota, en Cádiz. Unha imaxe estraña e non obstante inesquecíbel.

Aínda que un nunca teña visto unha desas pequenas plantas culminadas cunhas boliñas brancas, a súa vida xira arredor delas. Vesti-mos roupa de algodón, limpamos con trapos feitos de algodón e ata lemos libros que están cosidos coas súas fibras. E porén a súa impor-tancia para nós e moito menor ca que tivo para os nosos devanceiros: antes de que aparecese o petróleo, o algodón foi a grande industria glo-bal, o motor de cambios de todo tipo.

O ensaio de Beckert cínguese maiormente aos século XVIII e XIX no seu triunfal intento de describir o transcendental da industria do algodón. Polas súas páxinas vemos desfilar aos

primeiros practican-t e s d i s o que agora c h a m a n I+D+i e po-demos re-sumir baixo o substantivo ‘invención’. Eu teño que revelar a miña debilidade por Eli Whitney, quen ideou a desmo-tadora, máquina que separa fibras e sementes cunha sinxeleza marabillo-sa. Tamén a mariños, axentes comerciais e artesáns e empresa-rios de todo o mundo: de Liverpool a Charleston e do Golfo de Guinea á In-dia.

Non obstante o algodón non tería dado for-ma á modernidade de non ser pola importancia que tivo para o desenvolvemento do que hoxe entendemos por industria. As primeiras fábri-cas foron as de tecidos de Manchester e nelas naceron a pobreza urbana, o traballo infantil e feminino, as loitas entre propietarios e traba-lladores... Nelas naceron, en poucas palabras, o capitalismo e o proletariado.

Capitalismo e algodón son nocións unidas de xeito indisolúbel. Como demostra Beckert, as distintas formas do capitalismo serviron para propulsar a industria dos tecidos. O ‘capitalis-mo de guerra’ estendeu a industria británica por todo o mundo e o imperialismo consolidou ese estado de cousas. Pouco importou que boa parte das riquezas se construísen sobre os cadá-veres de milleiros de escravos —a obra vén a su-mar tamén importantes argumentos ao perma-nente debate sobre a rendibilidade do sistema escravista—. Aínda nos anos 30 Gandhi faría

bandeira do uso da roca

como símbolo das industrias tra-

dicionais indias, des-truídas tempo atrás polos

colonizadores británicos.O enfoque no século XIX de boa

parte do libro non fai que Beckert esqueza os sucesos contemporáneos nun epílogo excelen-te —seguido dun enorme corpo de anotacións bibliográficas e eruditas—, no que podemos observar como a menor escala se conservan o capitalismo de guerra —que mutou no pseu-docapitalismo dos estados asiáticos—, o escra-vismo —a man de obra infantil nas colleitas en Uzbekistán, unhas colleitas que esgotaron o Mar de Aral— e, sobre todo, o pésimo estado das fábricas, situadas en estados como Ban-gla Desh e xestionadas por xigantes do textil europeo.

Se queremos entender o noso mundo, nada mellor que entender aquelas materias primas coas que se constrúe: ouro, petróleo, algodón... E para comprender isto necesitamos cortar moita tea, a tea da historia que tecen investi-gadores como Sven Beckert, con rigor e estilo en obras imprescindíbeis coma esta.

Q

El impErio dEl algodón Sven Beckert

Editorial Crítica Páxinas 736 Prezo 32,00 €

Cultura a la carta

«En las primeras y últimas salas del Thyssen confir-mo que algunas épocas, ciertas tendencias, no me interesan»

E N LA LIBRERÍA Mén-dez, en la calle Mayor de Madrid, le pido consejo a uno de los

socios y me habla con pelos y señales de seis

novelas que no conozco. Me abrazo a él emocionado y le cuento que en mi ciudad ya no quedan librerías. Luego comenta-mos que, en el otro extremo, en la capital hay algunas que ofrecen un producto tan perfecto, tan cuidado en todos los detalles, son tan guays, tan culturetas, que acaban saturando.

En las primeras y últimas salas del Thyssen confirmo que algunas épocas, ciertas ten-dencias, no me interesan en absoluto. En el

museo, ese día, además de la colección perma-nente —ese recorrido maravilloso y abarcable por la historia de la pintura europea— hay dos exposiciones temporales. Una es de realistas madrileños, entre los que está Antonio López con, por ejemplo, sus famosos cuadros de cuar-tos de baño: técnicamente es impresionante, asombroso, verdaderamente admirable; pero descubro que no me dice mucho más, que en general esos cuadros, excepto algunas ventanas abiertas a la noche, me dejan bastante frío. Son como relatos perfectos que no contasen nin-guna historia. La otra, la de un padre e hijo norteamericanos, Andrew y Jamie Wieth, una mezcla de paisaje rural y personas, en cambio es sugerente y descubre nuevos horizontes en aquel país extraño.

Y precisamente en el comedor de una librería de moda, en la mesa de al lado dos hombres algo mayores que yo están inmersos en una competición por impresionar a una compañera de trabajo. Uno dice que en verano hace snor-kel —o sea, que bucea con tubo—, pero que no aguanta el frío del agua de Cádiz. Y a mí casi se

me atraganta la crema de verduritas de tem-porada.

Hay pocos cuadros del Prado que me impre-sionen más que el ‘San Jerónimo’ de Ribera. La pintura española del Siglo de Oro es tan aluci-nante que cuesta creer que coincidiesen todos en tan poco tiempo; pero a la vez me hace com-prender la necesidad del arte de buscar nuevas formas de expresión. En cualquier caso, vol-ver al museo y tratar de apreciar en un par de horas miles de obras, cada una de las cuales justificaría una tarde entera, no tiene sentido. Es un exceso tan inmanejable que acaba impi-diendo disfrutar y deja agotado. Sobre todo si se va cargado con una mochila y un chaque-tón bajo el brazo por no tener monedas para la consigna. Uno recorre salas y salas y se da cuenta, al pasar, de que ha dejado atrás ‘Los fusilamientos del 3 de mayo’, ‘Las tres gracias’ o al Greco entero. Y llega un momento en que esperando al ascensor ve, en una hornacina, un busto italiano del siglo XVI, maravilloso, y le entran ganas de quedarse allí sentado toda la tarde mirando para él.

Domingo 10 de abril de 2016 elpRogReso

Táboa Redonda

8 por

Santiago Jaureguizar

EMO QUE, un día, o nordés traia unha refolada de Félix de

Azúa que me envíe a un posto de pescado. Se

unha exestudante de Filoso-fía con boas calificacións, como Ada Colau, «no está capacitada para gobernar a cuatro millones de habitantes», menos estou eu para destripar unha pescada ou filetear unha robaliza. Pre-firo ser prudente: coller o papeliño e agardar pola miña quenda nun posto atendido por un profesional.

Teño lido De Azúa en abundancia. Pero soa-mente ensaio, que é onde pode valorarse o ta-lento literario. A novela non pasa de consistir escribir frases enxeñosas e ligalas cunha trama. Hemingway era un mestre: collía monosílabos e ía pegando un tras outro a base dun condutor de ambulancia destemido que namora dunha preciosa enfermeira no medio dunha batalla. «A guerra é o deporte máis heroíco que se pode xogar ao aire libre», dicía o valentón que se in-ventou a súa propia segunda Guerra Mundial para o Toronto Star.

Dóeme ter lido tanto a Félix de Azúa para que bote todo a perder nun exabrupto a Ada Colau. Eu, a alguén que escribe ben, podo perdoarlle calquera atrocidade. Stalin padecía esa mesma debilidade. Perdoou a vida ao poeta Mandels-htam porque Boris Pasternak o convenceu de que escribía ben. O dictador soamente o man-dou tres anos a Sibería para reeducalo na com-prensión de que telo chamado «montañés do Kremlin» estaba feo. Mesmo podo perdoarlle a Hemingway o mel pegañento de ‘Adiós a las armas’ pola devoción que me xeneran os seus contos. O meu pai nunca soubo que me rega-lara unha edición de Caralt de 1968 de ‘Relatos’ tras unha cea na súa casa da que marchei cun vulto no chuvasqueiro.

A literatura desprezada non sempre o mere-ce. O meu fillo está lendo Harry Potter co meu consentemento, a pesar de que Harold Bloom, patriarca da igrexa ortodoxa da crítica, carga coa infantaría de húsares contra J.K. Rowling.

No ensaio ‘Aparvando os lectores norteameri-canos’, Bloom censura que «ler Harry Potter prepara para ler a Stephen King». Non enten-do a rabia de Bloom contra eses dous autores. Sospeita que desvían lectores potenciais cara a frivolidades. Eu penso o contrario; que os lec-tores que empezamos por Verne e por Salgari, e non por Proust ou Joyce, non acabamos mal de todo. Cada idade ten a súa lectura e cada libro, a súa función.

A Stephen King soamente se lle pide que conte ordenado e claro, e que perturbe. Comi-go logrouno. Descubrino grazas á fealdade do meu amigo Pedro cando era universitario en Santiago. Pedro cargaba cunha das caras máis difíciles de mirar que coñezo. Nas noites de festa citábame no Ensanche, no seu habi-táculo, que gardaba ese mesmo aire de cuartel que tiñan todos os pisos de estudantes do Santiago nos 80. Tardaba arredor dunha hora en estar preparado para saír porque lle levaba tanto du-charse, afeitarse, botar-se cremas e permufarse como escoller a roupa axeitada. Nunca me atrevín a cuestionarlle o seu físico, polo que non sei se o ignoraba ou se vingaba del cun-ha preparación coida-dosa. O primeiro día en que fun buscalo, aburrido pola espera, empecei un libro de Ste-pehen King que atopei na sala. Avancei unhas vinte páxinas. Ao sábado seguinte, fun media hora antes do acordado e lin outras trinta. Así progresivamente. Cando acabou o curso universitario xa lera ‘Maleficio’. E, ben, esa novela cumpre co que se lle pide, que non son fi-ligranas estilísticas precisamente.

Cando quero ler algo con máis trascendencia collo un ensaio de Félix de Azúa. O ano pasado explicounos o pouco que lle gusta Barcelona en ‘La invención de Caín’ (Debate). O filósofo mira con amargura a súa cidade natal dende a des-feita do progreso vulgar e aletrado que alentou o franquismo. O pequeno Félix camiñaba a fin dos anos 50 en solitario ata o colexio de La Salle a través da avenida da Bonanova, onde «cada se-mana un palacete se venía abajo y en su hueco empezaba a crecer una construcción pretencio-sa, vulgar y carísima». Cando escribiu o libro, en 1999, aínda non gobernaba Ada Colau nin se lle agardaba. A alcaldesa estudaba Filosofía e Letras nunha facultade na que probablemente estivese dando clases o seu censor.

Na universidade, De Azúa fíxose «muy mar-xista». Calculaba que os solares da avenida da Bonanova onde se edificaba daban traballo a centos de obreiros. «Cada chaletito que caía derribado lo traducía yo en viviendas para inmigrantes y me venían a salir a doscientos murcianos por cada cabeza de patricio catalán». Andados os anos, o ensaísta foi recuperando o gusto e volveu sentirse horrorizado pola Barce-lona do desenvolvemento, «que seguía sendo un protectorado regido por trescientas familias ricas, todas ellas franquistas por acción o por omisión». Para el, a situación pouco mudou dende aquela, tal vez se diferenza en que «hai

menos represión», pero sobrevive un «fran-quismo simpático» que encabeza unha

alcaldesa «incapaz de gobernar», á que soamente atopa capacitada

«para servir en un puesto de pescado».

Como non vivo en Bar-celona, descoñezo se

Colau goberna para ben ou para mal. Vivo en Lugo, onde outra alcaldesa decidiu anular por decreto as leis da física para regular o tráfico no centro, que está en obras. Seguirei len-do a Félix de Azúa, a pesar de que pense que é un catalán que non se preocupa de

ser razoable, senón de responder ao modelo de

catalán que é aceptado en Madrid tras humillar-

se renegando do seu país en confesión pública. Aprendeu

por Albert Boadella que a recom-pensa para ese catalanismo simpá-

tico non é un posto de pescado, senón a dirección artística dos Teatros do Canal.

Pido vez na cola da peixería de Ada Colau

Cada vez que saio da casa consulto no móbil a direc-ción do aire. Non vaia ser que sopre nordés, que en Ri-badeo consideran o primeiro vento que saíu da Caixa de Pandora.

T