ciencias sociais...lengua c castellana primer trimestre primer trimestre 5 m o c hi la i g e r a...

O Libro de recursos de Ciencias Sociais para quinto curso de Primaria é unha obra colectiva concibida, deseñada e creada no Departamento de Edicións Educativas de Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L., dirixido por Teresa Grence e Ana M.ª Guerra.

Na súa elaboración participou o seguinte equipo:

TEXTO Esther Echevarría Diego Fariña María Rosa López Francisco Javier Zabaleta

ILUSTRACIÓN Jordi Baeza

EDICIÓN Mar García Xoán L. Bendaña Gabriela Martín

DIRECCIÓN DO PROXECTO Lourdes Etxebarria

DIRECCIÓN E COORDINACIÓN EDITORIAL DE PRIMARIA Maite López-Sáez

Ciencias Sociais

LIBRO DE RECURSOS

PRIM

AR

IA5

Índice

Presentación do proxecto Saber Facer Contigo . . . . . . . . . . . 5

Iconas utilizadas no libro do alumnado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Materiais do proxecto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Estrutura da unidade didáctica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Programación das unidades e banco de recursos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Suxestións metodolóxicas e dimensións transversais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

A noción de espazo .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

O concepto de tempo histórico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

O traballo coas fontes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

As habilidades sociais e cidadás . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

A causalidade .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

A educación emocional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Unidade 1: Exploramos o universo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Unidade 2: Descubrimos os climas de España . . . . . . . . . . . . . . 50

Unidade 3: Percorremos as paisaxes de España .. . . . . . . . . . . 54

Unidade 4: España, un Estado democrático . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Unidade 5: A poboación de España e Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Unidade 6: As actividades económicas en España e Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

Unidade 7: Viaxamos á Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Unidade 8: Viaxamos á Idade Moderna .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Edificios históricos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Mapas mudos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

As dimensións transversais do proxecto . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Recursos fotocopiables. Avaliación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

O sistema de avaliación Santillana .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

Avaliación de contidos

Avaliación inicial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

Probas unidade 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Probas unidade 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Probas unidade 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Avaliación do primeiro trimestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Probas unidade 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Probas unidade 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Probas unidade 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Avaliación do segundo trimestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

Probas unidade 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Probas unidade 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Avaliación do terceiro trimestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Avaliación final . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

Avaliación por competencias

Avaliación primeiro trimestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Avaliación primeiro trimestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Avaliación segundo trimestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

Avaliación terceiro trimestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Avaliación terceiro trimestre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Estándares de aprendizaxe e solucións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169

Recursos fotocopiables. Atención á diversidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

Plan de mellora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

Programa de ampliación .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

Solucións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

5

Presentación do proxecto

Saber Facer é un proxecto de éxito, pero como a realidade educativa é cambiante, chegou o momento de actualizalo. Por iso naceu Saber Facer Contigo.

Saber Facer Contigo incorpora importantes innovacións metodolóxicas e pedagóxicas que os docentes nos reclamaron para a súa práctica educativa, de aí o seu nome. O obxectivo primordial é desenvolver no alumnado as capacidades imprescindibles para os futuros cidadáns e cidadás do século XXI:

As habilidades de comunicación

A comunicación é un dos eixes esenciais do proxecto. A través de diferentes programas, presentes en todas as áreas, trabállanse as destrezas comunicativas:

– Tempo para falar. Comunicación oral.

– Tempo para ler. Competencia lectora.

– Tempo para escribir. Comunicación escrita.

As destrezas de pensamento

Aprender a pensar e desenvolver o razoamento lóxico son outros dos eixes de Saber Facer Contigo. Para isto trabállanse as estratexias e rutinas que cómpren para lograr unha aprendizaxe autónoma e eficaz, co obxectivo de que os alumnos e as alumnas adquiran

habilidades de pensamento de orde superior:

– Fortalecer a comprensión e sintetizar as ideas máis importantes.

– Reter e lembrar a información.

– Relacionar coñecementos entre si.

A interiorización destas estratexias e rutinas facilitará o control do pensamento e unha maior eficacia á hora de aplicar os novos coñecementos. Ao longo das unidades inclúese unha sección destinada ao adestramento do pensamento, que se destaca cunha icona de cor azul.

A intelixencia emocional

A educación das emocións é esencial para a educación integral do alumnado. Os obxectivos fundamentais que se establecen en Saber Facer Contigo versan sobre estes aspectos:

6

– A identificación das emocións propias e alleas.

– A autoxestión e a regulación emocional.

– A expresión das emocións.

– As habilidades sociais e a empatía.

Unha icona de cor vermella enmarca as actividades e propostas encamiñadas de forma específica ao desenvolvemento da intelixencia emocional.

A creatividade

A creatividade implica ter unha imaxinación viva, ser quen de adaptarse a diferentes contextos e dar respostas orixinais a situacións ou problemas inesperados. Nos nosos libros trabállanse basicamente estas capacidades:

– A busca de estratexias persoais e innovadoras.

– A utilización de formas creativas de expresión.

As actividades que implican poñer en xogo a creatividade de xeito especial identifícanse cunha icona de cor verde.

O traballo cooperativo

Co obxectivo de que os alumnos e as alumnas desenvolvan a súa

capacidade de cooperar e sexan capaces de traballar xuntos para alcanzar un obxectivo común, neste proxecto propóñense actividades que requiren diferentes niveis de agrupación:

– Traballo por parellas.

– Traballo en equipo.

– Traballo en grupo-clase.

Estas actividades identifícanse con distintas iconas.

Ademais, ao acabar cada trimestre inclúese un pequeno proxecto denominado Cooperamos, en que se poñen en xogo diferentes técnicas de aprendizaxe cooperativa.

A autorregulación da aprendizaxe

En Saber Facer Contigo o alumnado ten un papel activo no proceso de ensinanza e promóvese a reflexión persoal sobre a súa propia aprendizaxe, para mellorar o coñecemento de si mesmos e poder detectar fortalezas e debilidades.

Ao longo das unidades inclúense pequenas rúbricas para que os alumnos e as alumnas tomen conciencia do que aprenderon e valoren como o fixeron.

Por último, atendendo aos últimos avances da neurociencia, Saber Facer Contigo incorpora unha proposta de GAMIFICACIÓN para activar a emoción e a curiosidade do alumnado, grandes pancas da aprendizaxe. No proxecto ofrécense dinámicas propias do xogo que axudarán a transformar a aula, creando un ambiente estimulante e motivador.

7

As actividades en que terás que traballar xunto cun compañeiro ou compañeira están marcadas con este símbolo.

Nas actividades en que apareza esta icona, terás que cooperar cos demais e traballar en equipo.

Esta icona identifica as actividades en que terás que exercitar de forma especial a túa capacidade de reflexión para sacar conclusións.

PENSA

MENTO

Coas propostas que encontrarás na sección de creatividade terás que poñer en xogo a túa imaxinación para achegar ideas orixinais.

C

REATIVIDADE

As actividades que aparecen sinaladas con esta icona animarante a expresar o que sentes e a poñerte no lugar dos demais.

EMOCIÓNS

Iconas utilizadas neste libro

8

MATERIAIS DO PROXECTO

Para o alumnadoLibros e materiais asociadosOs libros das áreas de Lingua, Matemáticas e Lingua Castelá preséntanse en tres volumes para reducir o peso e facilitar o seu uso.

Lengua Castellana PR

IMA

RIA

terc

er t

rim

estr

e

5

Len

gua

Cas

tell

ana

PR

IMA

RIA

5Lengua Castellanatercer trimestre

5 PRIM

AR

IA

tercer trimestreMO

CHILA LIG

ERA

ES0000000093857 928667_Lengua_5-3_79425

ES0000000093857 928667_Lengua_5-3_79425.indd 1 23/10/2018 15:55:04


IMA

RIA

seg

un

do

tri

mes

tre

5

Len

gua

Cas

tell

ana

PR

IMA

RIA

5Lengua Castellanasegundo trimestre

5 PRIM

AR

IA

segundo trimestreMO

CHILA LIG

ERA

ES0000000093856 928656_Lengua_5-2_79424

ES0000000093856 928656_Lengua_5-2_79424.indd 1 23/10/2018 15:54:03


IMA

RIA

pri

mer

tri

mes

tre

5

Len

gua

Cas

tell

ana

PR

IMA

RIA

5Lengua Castellana

primer trimestre

primer trimestre

5 PRIM

AR

IA

MO

CHILA LIG

ERA

ES0000000093855 928645_Lengua_5-1_79422

ES0000000093855 928645_Lengua_5-1_79422.indd 1 23/10/2018 15:52:04

Matemáticasterc

er t

rim

estr

e

5

Mat

emát

icas

PR

IMA

RIA

5 PRIM

AR

IA

Matemáticas

tercer trimestreMO

CHILA LIG

ERA

15/11/2018 12:56:03

Matemáticasseg

un

do

tri

mes

tre

5

Mat

emát

icas

PR

IMA

RIA

Matemáticas

5 PRIM

AR

IA

segundo trimestreMO

CHILA LIG

ERA

15/11/2018 12:55:04GA

MIF

I CA C I Ó N

Incluye el juego online

Trotamundos

Matemáticaspri

mer

tri

mes

tre

5

Mat

emát

icas

PR

IMA

RIA

Matemáticas

primer trimestre

primer trimestre

MO

CHILA LIG

ERA

5 PRIM

AR

IA

15/11/2018 12:54:04

Ciencias da Natureza

5

Ciencias da Natureza

Cie

nci

as d

a N

atu

reza

PR

IMA

RIA

5 PRIM

AR

IA

PRIM

AR

IA5

ES0000000118791 122012_CCNN_5_OBSERVA_OBR_100456

ES0000000118791 122012_CCNN_5_OBSERVA_OBR_100456.indd 1 06/04/2020 12:06:07

Ciencias Sociais PRIM

AR

IA

5

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA

5Ciencias Sociais

26/03/2020 15:06:04

terc

eiro

tri

mes

tre

5

terceiro trimestre

terceiro trimestreM

OCHILA LIXEIR

A

Lin

gua

PR

IMA

RIA

Lingua

Lingua PRIM

AR

IA55 PRIM

AR

IA

ES0000000118728 121710_Lingua_5-3_OBR_97992

ES0000000118728 121710_Lingua_5-3_OBR_97992.indd 1 13/02/2020 9:00:05

seg

un

do

tri

mes

tre

5

segundo trimestre

segundo trimestre

MO

CHILA LIXEIRA

Lin

gua

PR

IMA

RIA

Lingua

Lingua PRIM

AR

IA55 PRIM

AR

IA

ES0000000118727 121699_Lingua_5-2_OBR_97991


pri

mei

ro t

rim

estr

e

5

primeiro trimestre

primeiro trimestre

MO

CHILA LIXEIRA

Lin

gua

PR

IMA

RIA

Lingua

Lingua PRIM

AR

IA55 PRIM

AR

IA

ES0000000118726 121688_Lingua_5-1_OBR_97989


Ciencias Sociais Ciencias SociaisAtlas de Xeografía

Atlas de Xeografía

PRIM

ARI

A5

PRIM

ARI

A5

ES0000000118775 121920_Cdno-EVA_CCSS_5_OBR_96167

ES0000000118775 121920_Cdno-EVA_CCSS_5_OBR_96167.indd 1

08/01/2020 11:59:04

9

Cadernos de prácticaOfrécense cadernos de práctica para as áreas de Lingua, Lingua Castelá e Matemáticas.

En Lingua ofrécese un único caderno para traballar o ano enteiro.

Matemáticas

tercer trimestreCUADERNO

PRIM

AR

IA5PRIM

AR

IA5

tercer trimestre

Matemáticas

ES0000000093920 928995_Cdno_Mates_5-3_79260

ES0000000093920 928995_Cdno_Mates_5-3_79260.indd 1 18/10/2018 15:12:05

Matemáticas

segundo trimestreCUADERNO

PRIM

AR

IA5PRIM

AR

IA5

segundo trimestre

Matemáticas

ES0000000093919 928984_Cdno_Mates_5-2_79258

ES0000000093919 928984_Cdno_Mates_5-2_79258.indd 1 18/10/2018 15:07:04

5Lengua Castellana PR

IMA

RIA

tercer trimestreCUADERNO

Lengua Castellanatercer trimestre

PRIM

AR

IA5

ES0000000093853 928634_Cdno_Lengua_5-3_81694

ES0000000093853 928634_Cdno_Lengua_5-3_81694.indd 1 04/01/2019 7:58:19


IMA

RIA

segundo trimestreCUADERNO

Lengua Castellanasegundo trimestre

PRIM

AR

IA5

ES0000000093852 928623_Cdno_Lengua_5-2_81692



IMA

RIA

primer trimestreCUADERNO

Lengua Castellanaprimer trimestre

PRIM

AR

IA5

ES0000000093851 928619_Cdno_Lengua_5-1_81690


Matemáticas

primer trimestreCUADERNO

PRIM

AR

IA5PRIM

AR

IA5

primer trimestre

Matemáticas

ES0000000093918 928973_Cdno_Mates_5-1 _79256

ES0000000093918 928973_Cdno_Mates_5-1 _79256.indd 1 18/10/2018 15:02:03

Lingua PRIM

AR

IA

CADERNO

5

ES0000000118731 121732_Cdno_Lingua_5_OBR_94291

ES0000000118731 121732_Cdno_Lingua_5_OBR_94291.indd 1 21/11/2019 11:51:04

10


AR

IA

55

Ciencias Sociais

5 PRIM

AR

IA

Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA

Edición anotada para o profesorado

Para o profesoradoLibro anotadoEdición do libro do alumnado específica para os docentes. Inclúe as solucións das actividades, así como suxestións e propostas de uso do material da aula e do LibroMedia.


AR

IA

55

Ciencias Sociais

5 PRIM

AR

IA

Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA


terc

eiro

tri

mes

tre

5

terceiro trimestre

Lingua PRIM

AR

IA5Lingua

Edic

ión

anot

ada

Lin

gua

PR

IMA

RIA


MO

CHILA LIXEIRA

A U D I O S D E S C A R G A B L E S E N e - v o c a c i o n . e s

13/02/2020 9:04:05

seg

un

do

tri

mes

tre

5

segundo trimestre

Lingua PRIM

AR

IA5Lingua

Edic

ión

anot

ada

Lin

gua

PR

IMA

RIA


MO

CHILA LIXEIRA


13/02/2020 9:01:04

pri

mei

ro t

rim

estr

e

5

primeiro trimestre

primeiro trimestre

Lingua

Lingua PRIM

AR

IA5MO

CHILA LIXEIRA

Edic

ión

anot

ada

Lin

gua

PR

IMA

RIA



ES0000000118732 121736_Libro-Anotado_Lingua_5-1_OBR_97994

13/02/2020 9:01:05

5

Matemáticas

Matemáticas Edición anotada para el profesorado tercer trimestre

terc

er t

rim

estr

e

Edic

ión

anot

ada

Mat

emát

icas

PR

IMA

RIA

PRIM

AR

IA

5MO

CHILA LIGE

RA

15/11/2018 12:59:04

5

Matemáticas

segundo trimestre

Matemáticas Edición anotada para el profesorado segundo trimestre

seg

un

do

tri

mes

tre

Edic

ión

anot

ada

Mat

emát

icas

PR

IMA

RIA

PRIM

AR

IA

5MO

CHILA LIGE

RA

15/11/2018 12:59:03

GA

MIFI

CAC

I ÓN

Incluye el

juego online

Trotamundos

5

Matemáticas

primer trimestre

Matemáticas Edición anotada para el profesorado primer trimestre

pri

mer

tri

mes

tre

Edic

ión

anot

ada

Mat

emát

icas

PR

IMA

RIA

PRIM

AR

IA

5MO

CHILA LIGE

RA

ES0000000097230 946215_Libro-Anotado_Mates_5-1_80040

ES0000000097230 946215_Libro-Anotado_Mates_5-1_80040.indd 1

15/11/2018 12:57:04

PRIM

AR

IA

55

Lengua Castellana

5 PRIM

AR

IA Lengua Castellana

Edición anotada para el profesoradotercer trimestre

tercer trimestre

terc

er t

rim

estr

e

MO

CHILA LIG

ERA

Edic

ión

anot

ada

Len

gua

Cas

tell

ana

PR

IMA

RIA

ES0000000094622 931294_Libro-Anotado_Lengua_5-3_81714

ES0000000094622 931294_Libro-Anotado_Lengua_5-3_81714.indd 1 04/01/2019 7:59:31

PRIM

AR

IA

55

Lengua Castellana

5 PRIM

AR


Edición anotada para el profesoradosegundo trimestre

segundo trimestre

seg

un

do

tri

mes

tre

MO

CHILA LIG

ERA

Edic

ión

anot

ada

Len

gua

Cas

tell

ana

PR

IMA

RIA



PRIM

AR

IA

55

Lengua Castellana

5 PRIM

AR


Edición anotada para el profesoradoprimer trimestre

primer trimestre

pri

mer

tri

mes

tre

MO

CHILA LIG

ERA

Edic

ión

anot

ada

Len

gua

Cas

tell

ana

PR

IMA

RIA



Ciencias da Natureza5Ciencias da Natureza

5

PRIM

AR

IA

PRIM

AR

IA5Ed

ició

n an

otad

aC

ien

cias

da

Nat

ure

zaP

RIM

AR

IA



11

Ciencias Sociais

LIBRO DE RECURSOSInclúe fichas fotocopiables

• Programación das unidades

• Banco de recursos

• Suxestións metodolóxicas

• Programas transversais

• Recursos para a avaliación

• Fichas de reforzo e ampliación

ES0000000118778 121942_Libro-Recursos_CCSS_5_OBR_94607

ES0000000118778 121942_Libro-Recursos_CCSS_5_OBR_94607.indd 1

Libro de recursosContén a programación das unidades e suxestións metodolóxicas. Inclúe tamén un compendio de recursos para a avaliación e a atención á diversidade.

Ciencias Sociais








PRIM

AR

IA5


ES0000000118778 121942_Libro-Recursos_CCSS_5_OBR_94607.indd 1 02/12/2019 10:40:04

Matemáticas

LIBRO DE RECURSOS

• Programación de las unidades

• Sugerencias metodológicas

• Propuestas de evaluación

• Fichas de refuerzo y ampliación

Incluye fichas fotocopiables

PRIM

AR

IA5

ES0000000097261 946285_Libro-Recursos_Mates_5_80047

ES0000000097261 946285_Libro-Recursos_Mates_5_80047.indd 1 15/11/2018 13:03:03

Lengua Castellana

LIBRO DE RECURSOS

• Programación de las unidades

• Sugerencias metodológicas

• Recursos para la evaluación

• Fichas de refuerzo y ampliación

• Recursos complementarios

Incluye fichas fotocopiables

PRIM

AR

IA5

ES0000000097512 947169_Libro-Recursos_Lengua_5_84462

ES0000000097512 947169_Libro-Recursos_Lengua_5_84462.indd 1 21/02/2019 8:03:06

Lingua






• Recursos complementarios

PRIM

AR

IA5

ES0000000118736 121769_Libro-Recursos_Lingua_5_OBR_94602

ES0000000118736 121769_Libro-Recursos_Lingua_5_OBR_94602.indd 1 02/12/2019 10:36:04








Ciencias da Natureza PR

IMA

RIA5

ES0000000118794 122027_Libro-Recursos_CCNN_5_OBR_94613

ES0000000118794 122027_Libro-Recursos_CCNN_5_OBR_94613.indd 1 02/12/2019 10:44:03

12

Para a aula

Láminas de pensamento visual, mapas e maquetas para as áreas de Ciencias da Natureza e Ciencias Sociais.


IMA

RIA

pri

mer

tri

mes

tre

5

Len

gua

Cas

tell

ana

PR

IMA

RIA

5Lengua Castellana

primer trimestre

primer trimestre

5 PRIM

AR

IA

MO

CHILA LIG

ERA

ES0000000093855 928645_Lengua_5-1_79422

ES0000000093855 928645_Lengua_5-1_79422.indd 1 23/10/2018 15:52:04


IMA

RIA

pri

mer

tri

mes

tre

5

Len

gua

Cas

tell

ana

PR

IMA

RIA

5Lengua Castellana

primer trimestre

primer trimestre

5 PRIM

AR

IA

MO

CHILA LIG

ERA

ES0000000093855 928645_Lengua_5-1_79422

ES0000000093855 928645_Lengua_5-1_79422.indd 1 23/10/2018 15:52:04

Programación didáctica

En formato Word editable.


13

Recursos dixitaisLibroMediaLibro dixital multidispositivo, con actividades e recursos para todas as unidades didácticas.

Ferramenta de avaliaciónAval, a nova ferramenta de avaliación de Santillana, facilítalle ao docente a tarefa de crear exames e cualificar de acordo cos criterios, obxectivos e estándares indicados por cada administración educativa, dunha forma sinxela e amigable.

Con Aval, cada docente pode crear exames a partir do banco de preguntas que inclúe a ferramenta ou ben engadindo as súas propias preguntas.

O módulo de informes permite obter unha imaxe clara e precisa do avance de cada alumno ou alumna, e do alumnado no seu conxunto.

A través de E-vocación

pódese acceder a todos os

recursos do proxecto en

formato dixital.

14

ESTRUTURA DA UNIDADE DIDÁCTICA

O libro de Ciencias Sociais 5 conta con 8 unidades, organizadas en tres trimestres, ademais de dúas seccións iniciais denominadas Comezamos. Xeografía e Comezamos. Historia.

A estrutura de cada unidade didáctica é a seguinte:

Páxina de apertura

Unha gran fotografía dá inicio a cada unidade e invita os nenos e as nenas a poñer en práctica as súas habilidades de observación.

A sección Tempo para falar inclúe preguntas destinadas a un traballo oral de carácter colectivo.

O apartado Que sabes xa?, formula preguntas relacionadas cos contidos que van estudar na unidade, para repasar os coñecementos previos que teñen os alumnos e as alumnas sobre o tema que van tratar.

Tempo para falar• Que ves na fotografía? Descríbea.

• A fotografía tomouse en Santiago de Compostela. Visitaches esta cidade algunha vez?

• Cantas persoas aparecen na imaxe, moitas ou poucas? Que están facendo?

• Hai homes e mulleres? Son persoas novas, adultas ou anciás?

• Cres que a maioría desas persoas viven na cidade ou están de visita por turismo?

• As persoas que van de turismo a outro lugar distinto ao que viven son emigrantes? Xustifica a resposta.

Que sabes xa?• Quen adoita vivir máis anos, o home

ou a muller?

• No teu barrio ou na túa localidade, hai moitas persoas anciás? Hai moitos ou poucos nenos e nenas?

• Que é a natalidade? E a mortalidade?

• Se nun lugar se producen moitos nacementos e poucas defuncións, a poboación dese lugar aumenta ou diminúe?

• Que significa a palabra emigrar? Por que adoitan emigrar as persoas?

• En que zonas de España viven máis persoas, nas que están preto do mar ou lonxe del?

5 A poboación de España e Galicia

87

Praza da Quintana, en Santiago de Compostela.

ES0000000118773 121909_Unidade 5_98314.indd 87 03/04/2020 10:35:53

15

Os contidos curriculares desenvólvense en varias leccións. Cada lección inclúe textos informativos, imaxes e actividades que permiten asimilar os contidos e traballar sobre eles.

As etiquetas Tempo para escribir, Tempo para falar e Valores promoven a expresión escrita, a expresión oral e a reflexión ética, respectivamente, mentres que Traballa co atlas desenvolve a análise cartográfica.

Así mesmo, Usa as TIC fomenta a busca de información.

Os recadros informativos ao longo do texto sintetizan as ideas fundamentais.

Nestas páxinas tamén se inclúen actividades para desenvolver as habilidades de pensamento, creatividade e emocións que se destacan con iconas de cores diferentes.

Páxinas de contidos

Como é o universo?

A orixe do universo

O universo é o conxunto de todos os astros que existen e o es-pazo que hai entre eles.

Hai aproximadamente quince mil millóns de anos, produciuse unha grande explosión, coñecida co nome de big bang. Esta explosión foi a orixe do universo. Nel hai estrelas, galaxias e outros moitos astros.

As estrelas

As estrelas son enormes esferas de gas. Producen moita ener-xía, que emiten en forma de luz e calor. (1)

As estrelas diferéncianse unhas doutras segundo sexa a súa cor, o seu tamaño e o seu brillo.

Cor. Varía debido á temperatura. As estrelas máis quentes son brancas ou azuis; as máis frías son laranxas ou avermelladas.

Brillo. É o que se percibe desde a Terra. Este depende da luminosidade, que é a cantidade de luz que emiten as estrelas, e da distancia a que se encontran da Terra. Canto máis próximas, máis brillantes se ven.

Tamaño. Non todas as estrelas teñen o mesmo tamaño: hainas ananas, xigantes ou superxigantes.

As constelacións

As constelacións son grupos de estrelas que forman figuras no ceo.

Como a Terra xira sobre si mesma, ao longo da noite non se ven sempre as mesmas constelacións. Como, ademais, xira arredor do Sol, tampouco se observan as mesmas constelacións en cada estación do ano nin desde o hemisferio norte e o he-misferio sur. (2)

1. O Sol é unha estrela que emite a luz e a calor que necesitamos na Terra para vivir.

2. Aspecto do firmamento en distintos momentos da mesma noite.

16

ES0000000118773 121909_Unidade 1_98307.indd 16 03/04/2020 10:31:40

1

As galaxias

As galaxias son agrupacións de millóns de es-trelas, planetas, nubes de gas e fragmentos de rocha. Poden ter forma elíptica, espiral ou irre-gular.

A Terra e case todos os astros que vemos están nunha galaxia espiral chamada Vía Láctea, que sig-nifica «camiño de leite». Os romanos déronlle este nome debido á súa cor branca intensa. (3)

O noso planeta está situado nun dos brazos desta galaxia, o brazo de Orión.

3. A Vía Láctea é unha galaxia con forma de espiral. No seu centro, a cor branca é máis intensa porque as estrelas están máis próximas unhas das outras ca nos brazos.

OBSERVA E DESCUBRE

• Observa as imaxes do firmamento a diferentes horas. Que son os puntiños brancos? A que figuras che lembran as estrelas agrupadas?

• Observa a Vía Láctea. Onde están máis xuntas as estrelas: no centro ou nos brazos? Por que o sabes?

1 Define: estrela, constelación, galaxia.

2 TEMPO PARA ESCRIBIR. Explica en que se diferencian unhas estrelas doutras.

3 Como se chama a galaxia en que está a Terra?

ACTIVIDADES

centro da galaxiasistema solar

Terra

Debuxo a Vía Láctea

Imaxina que che piden que participes nunha exposición artística sobre a Vía Láctea.

Crea a túa obra coa técnica que prefiras: colaxe, acuarela, plastilina…, e móstrallela aos teus compañeiros e compañeiras.

C

REATIVIDADE

brazo de Orión

Vía Láctea

17

ES0000000118773 121909_Unidade 1_98307.indd 17 03/04/2020 10:31:41

A arte e a cultura nos reinos cristiáns

A arte en Galicia

O estilo románico espallouse a través do Camiño de Santiago por toda Galicia. Os bispos promoveron nas cidades a construción de catedrais co novo estilo, con portas decoradas como o Pórtico das Praterías; e os abades impulsaron a construción de mosteiros.

Nese mesmo tempo, produciuse un esplendor da lírica galego-portuguesa e da música dos trobadores.

SABER MÁIS

A arte románica

Durante os séculos XI e XII desenvolveuse en Europa o estilo ro-mánico. Era unha arte relixiosa, por iso os principais edificios eran os mosteiros, as igrexas e as catedrais. (1)

Os edificios tiñan muros grosos e ventás pequenas, polo que o inte-rior adoitaba ser escuro. Un dos seus elementos máis característicos eran os arcos con forma semicircular. (2)

As fachadas, as portas e as columnas decorábanse con esculturas, e as paredes, con pinturas que narraban escenas relixiosas. Así as per-soas, que na súa maioría non sabían ler, podían coñecer mellor a re-lixión cristiá. 2. Catedral de Santiago de Compostela.

Arcos con forma semicircular. (A) Ventás pequenas. (B)

1. Catedral románica.

Torre campanario

Ventás pequenas

Muros grosos

Arcos de media circunferencia

A

B

3. O rei David, Pórtico das Praterías da Catedral de Santiago.

134

ES0000000118773 121909_Unidade 7_98338.indd 134 13/04/2020 9:32:07

7

1 En que séculos se desenvolveu o estilo románico? E o gótico?

2 TEMPO PARA FALAR. Observade a imaxe. Por que se di que as igrexas románicas eran «Biblias de pedra»?

ACTIVIDADESA arte gótica

Nos séculos XIII, XIV e XV difundiuse por Europa o estilo gótico. Construíronse igrexas e catedrais, (4) pero tamén concellos e palacios.

Grazas ás novas técnicas, as igrexas e as catedrais eran máis altas e lumi-nosas ca as románicas. (5) Tiñan muros máis finos e grandes ventás cubertas con vidreiras de cores. Destacaban os rosetóns, que eran ven-tás circulares con vidreiras que adoitaban situarse sobre as portas. No estilo gótico, os arcos tiñan forma apuntada.

As esculturas e as pinturas tamén representaban figuras e escenas relixiosas, pero eran máis realistas ca as románicas.

OBSERVA E DESCUBRE

• Que edificio che parece máis esvelto? Por que o cres?

• Como son os arcos e as ventás en cada caso?

2. Catedral de Santiago de Compostela. Arcos con forma semicircular. (A) Ventás pequenas. (B)

5. Catedral de Palma (Illas Baleares). Arcos con forma apuntada. (A) Rosetón. (B)

4. Catedral gótica.

Torres altas con elementos aguzados

Rosetón

Vidreiras

Arcos apuntados

A

B

135

ES0000000118773 121909_Unidade 7_98338.indd 135 03/04/2020 10:32:46

16

Tempo para ler é unha sección orientada a reforzar a competencia en comunicación lingüística a través da lectura e a comprensión de textos sinxelos relacionados cos contidos da unidade.

Na sección Saber facer promóvese que os alumnos e as alumnas apliquen o aprendido ao longo da unidade e que poñan en práctica as competencias adquiridas.

1 TEMPO PARA FALAR. Imaxina que traballas como guía. Explícalle a un grupo de turistas que é o Camiño de Santiago.

2 Observa o mapa e responde.

• Que cordilleira atravesaban os peregrinos que chegaban desde Francia para entrar na Península?

• Enumera algunhas localidades por onde pasaba o Camiño Francés. Seguen existindo na actualidade?

3 Observa o debuxo. Que roupa e obxectos levaban os peregrinos que ían a Compostela?

4 TEMPO PARA FALAR. Na actualidade moitas persoas seguen peregrinando a Santiago de Compostela. Credes que o fan polas mesmas razóns que os peregrinos da Idade Media?

5 VALORES. En 1993, o Camiño de Santiago foi declarado Patrimonio Mundial. Que significa isto?

TEMPO PARA LER

O Camiño de Santiago

Cara ao ano 813, descubriuse en Galicia un sepul-cro onde se supoñía que estaba enterrado o após-tolo Santiago, un dos discípulos de Xesús, e, inme-diatamente, levantouse unha igrexa. No século XI, esta igrexa transformouse nunha catedral e arre-dor dela creouse unha cidade, Santiago de Com-postela.

Compostela converteuse axiña en lugar de pere-grinación, ao que moitas persoas ían para adorar as reliquias, pedir perdón polos seus pecados, lograr a curación dunha enfermidade…

Chegaban por varias rutas, coñecidas como o Camiño de Santiago. Unha delas, o Camiño Francés, percorría o norte da península ibérica.

A Compostela acudían persoas de toda Europa. Por iso, o Camiño de Santiago foi un lugar de intercambio de ideas e coñecementos.

Ao longo do Camiño construíronse albergues, hospitais, igrexas… e mesmo aldeas e cidades para atender as persoas que peregrinaban. (1)

Tras moitos días camiñando, os peregrinos e pe-regrinas chegaban a Santiago de Compostela. Na catedral, pasaban unha noite rezando, confe-sábanse, oían misa, facían ofrendas e dábanlle unha aperta á imaxe do santo.

Jaime NUÑO, Peregrinar a Compostela

na Idade Media, 2016 (adaptado).

1. Camiño de Santiago. Percorrido do Camiño Francés.

Mar Mediterráneo

Pireneos

Cordilleira CANTÁBRICA

Salamanca

Valladolid

BurgosPamplona

Bordeos

Vézelay

París

León

Santiago de Compostela

Mar Cantábrico

Río DouroRío Ebro

Cuncha do peregrino

Cabaza para a auga

Capa

Bordón

Bolsa

136

ES0000000118773 121909_Unidade 7_98338.indd 136 03/04/2020 10:32:48

O traballo coas competencias

SABER FACER

Analizo unha pirámide de poboaciónA pirámide de poboación é un gráfico que nos permite saber cantas persoas hai de cada sexo e grupo de idade nun territorio e nun ano determinados.

Unha pirámide de poboación consta dos seguintes elementos:

1 323 12

75-79

70-74

65-69

60-64

55-5950-54

45-49

40-44

35-39

30-3425-29

20-24

15-19

10-145-9

0-4

80 e máis

Millóns dehabitantes

Gruposde idadeHomes Mulleres

927267_06_p98_h01_piramide_espana_2018

ESPAÑA 2018

No lado esquerdo re-preséntanse os datos dos homes.

O título indícanos o lugar e o ano.

No eixe horizontal in- dícase o número de persoas.

As barras indican a poboación que hai de cada grupo de idade e de cada sexo.

No lado dereito re-preséntanse os datos das mulleres.

No eixe vertical már- canse os grupos de idade de cinco en cinco anos.

5

1.000.000 3.000.0002.000.0003.000.000 1.000.0002.000.000

75-79

70-74

65-69

60-64

55-59

50-54

45-49

40-44

35-39

30-34

25-29

20-24

15-19

10-14

5-9

0-4

máisde 80

Habitantes

Gruposde idadeHomes Mulleres

927267_06_p09_h01_piramide_turquia_2018

TURQUÍA 2018

97

Interpreta a información

1 Observa a pirámide de poboación de arriba e contesta no caderno.

• A que país pertence a pirámide? De que ano é?

• Que grupos de idade predominan, a poboación nova, a adulta ou a maior? En cal hai máis mulleres ca homes?

• Como é a poboación española, nova ou avellentada? Por que o sabes?

Demostra que sabes facelo

2 Interpreta a pirámide de poboación de Turquía.

• Podes facelo respondendo as mesmas preguntas da actividade anterior.

ES0000000118773 121909_Unidade 5_98314.indd 97 03/04/2020 10:36:17

Ordena cronoloxicamente

1 USA AS TIC. Investiga en que ano sucederon estes feitos.

2 Ordena cronoloxicamente os feitos da actividade anterior. Completa unha táboa coma esta no caderno.

Elabora e interpreta a liña do tempo

3 Debuxa unha liña do tempo coma esta no caderno. Lembra que cada intervalo equivale a un século e que todos deben medir o mesmo.

700 1000 1300800 1100 1400900 1200 1500

• Marca na liña do tempo o ano en que sucedeu cada feito.

• Escribe cada acontecemento nunha cartela.

• Une as cartelas coa súa data e lugar correcto na liña do tempo.

4 Interpreta a liña do tempo. Responde no caderno.

• En que século comeza o gráfico? En cal remata?

• Que acontecemento sucedeu primeiro? Onde o situaches, á dereita ou á esquerda da liña?

• Cal ocorreu en último lugar? Onde o colocaches?

• Por que todas as particións que debuxaches na túa liña do tempo miden o mesmo?

SABER FACER

Elaboro e interpreto unha liña do tempoUnha liña do tempo é un gráfico que mostra feitos e etapas históricas ordenados cronoloxicamente.

7

Mar Mediterráneo

Pireneos

Vézelay

París

batalla de Guadalete batalla de Covadonga conquista de Granada

batalla das Navas de Tolosaconquista de Toledo por Afonso VI

Feito Data

… …

… …

137

ES0000000118773 121909_Unidade 7_98338.indd 137 03/04/2020 10:32:49

ESTRUTURA DA UNIDADE DIDÁCTICA

17

1 MAPA MENTAL. Copia e completa no caderno este mapa mental sobre o universo.

2 PALABRAS CLAVE. Pensa e escribe no caderno en que se parecen e en que se diferencian as palabras que forman cada grupo.

estrela galaxia

constelación

planeta satélite

planeta anano

asteroide meteorito

estrela fugaz

3 Contesta no caderno.

• Que é o universo? Como xurdiu?

• Enumera os distintos compoñentes do universo que podemos ver a simple vista.

• En que se diferencian unha estrela quente e unha estrela fría?

• Que forma ten a Terra? Como é a súa superficie?

O universo

form

ado

por

provoca

tard

a

tarda

…

… …

… ……

……

…

…

…

…

…

…

…

…

……

…

…

…

……

prov

oca

a Terra xira

sistema solarfases da Lúa

a Lúa xira

a Terra ten

COMPROBO O MEU PROGRESO

26

As actividades de repasoA unidade péchase cunha serie de actividades de repaso para afianzar os conceptos e procedementos aprendidos. Algunhas actividades, introducidas polas etiquetas Palabras clave, Resumo, Esquema, Mapa mental ou Táboa, contribúen ao desenvolvemento de técnicas de estudo básicas para lograr a integración dos coñecementos adquiridos.

A sección final Como o fixen?, invita o alumnado a valorar, dunha forma sinxela, o seu progreso.

4 Copia e completa no caderno esta táboa sobre os movementos da Terra e da Lúa.

6 Calca no caderno o esquema do sistema solar e sigue as instrucións.

1

Movemento Consiste en Tarda

Rotación da Terra … …

Translación da… … …

… … …

… … …

5 Observa e responde no caderno.

• Que astro se ve na fotografía?

• Como é a súa órbita?

• Que o caracteriza?

• Con que outro astro se podería confundir? Por que?

• Escribe o nome do Sol e de cada planeta. Despois, enumera os máis próximos ao Sol e os máis afastados del.

• Escribe no seu lugar o nome dun planeta anano.

• Debuxa a Lúa no lugar correspondente.

• Debuxa o cinto de asteroides.

27

7 Pensa e responde no caderno.

• Que son as constelacións?

• Por que non se ven as mesmas estrelas durante toda a noite?

• E por que non se ven as mesmas estrelas no verán e no inverno?

8 Escribe no caderno que tipo de galaxias son. Con cal relacionarías a Vía Láctea? Por que?

COMO O FIXEN? Responde no caderno.

Que conceptos novos aprendiches? Explícaos.

Que sabías antes sobre o universo? Que sabes agora?

Que che resultou máis difícil? Que poderías mellorar?

Eres quen de debuxar o esquema do sistema solar sen consultar ningún libro?

Ponlle nota ao teu traballo nesta unidade.

9 TEMPO PARA FALAR. Observa o debuxo e explícalle ao teu compañeiro ou compañeira por que a estrela A é máis brillante ca a estrela B se as dúas son igual de luminosas.

A

B CA

B

B

A

COMPROBO O MEU PROGRESO

28

18

SECCIÓNS TRIMESTRAIS

Este programa trimestral propón unha tarefa de carácter colectivo en que se poñen en xogo diferentes técnicas de traballo cooperativo.

Os alumnos e as alumnas formarán grupos de catro ou cinco membros. Os membros

de cada equipo traballarán de forma conxunta para resolver un problema ou reto proposto nestas páxinas.

Finalmente, na sección Como o fixemos?, levarán a cabo unha valoración conxunta do traballo realizado.

Ao finalizar cada trimestre inclúense as seguintes seccións especiais:

Cooperamos

COOPERAMOS

Propoñemos medidas para mellorar a convivencia

1. Formamos grupos de catro membros e organizámonos:

• Nomeamos unha secretaria ou un secretario encargado de tomar nota das ideas que acheguemos.

• Ademais, eliximos unha encargada ou un encargado do ruído. Ocuparase de que non falemos demasiado alto e molestemos outros grupos.

2. A continuación, observamos cada unha das catro fotografías e lemos as palabras que as acompañan. Se non entendemos o significado dalgunha, buscámola nun dicionario.

Mesa

redonda

respecto compromiso cooperación responsabilidade

A

C

B

D

116

ES0000000118773 121909_COOP-MINILAB 2__98317.indd 116 03/04/2020 10:31:16

3. Despois, individualmente, completamos no caderno unha ficha coma esta

para cada fotografía.

Fotografía…

• Describo a escena: …

• Que me suxire?…

• Con que actitude a relaciono? Por que?…

• De que xeito esta actitude mellora a convivencia?…

4. Seguidamente, cada un dos membros do equipo tomamos a palabra e por orde:

• Mostramos todas as fichas que elaboramos.

• Expoñemos a nosa opinión.

• Propoñemos unha medida para mellorar a convivencia e xustificámola.

• Debatemos as medidas propostas e eliximos a que nos parece máis importante.

5. Ao final, a secretaria ou o secretario do equipo explícalle ao resto da clase cal é a nosa proposta e como chegamos a ela.

6. Entre toda a clase acordamos cinco medidas para mellorar a convivencia e escribímolas nun mural. Podemos colgar o mural na clase.

COMO O FIXEMOS?

Respondede no caderno.

Como debatemos? Respectamos as quendas de palabra? Escoitamos o que tiñan que dicir os nosos compañeiros e compañeiras?

Somos quen de poñer en práctica as propostas que realizamos? Como?

117


19

Cada trimestre finaliza coa sección Minilab, que incorpora unha proposta de actividades para realizar traballos manipulativos relacionados cos contidos das unidades.

Minilab

MINILAB Como o tes que facer?

Para facer este modelo necesitarás:

• dous globos • papel branco • tiras de papel de xornal • cola branca

• auga • témperas de cores • pinceis • tesoiras • agulla

Infla os dous globos, un a un tamaño máis grande ca outro.

3

2

Cando sequen, pica os globos cunha agulla fina. Colorea o globo máis grande de amarelo; será o Sol. Despois, colorea o máis pequeno de azul; será a Terra.

4

Consulta o teu atlas e debuxa en folios brancos cada un dos continentes que forman a Terra. Despois, recorta as formas e apégaas sobre o globo azul.

1

Mestura nunha cunca un pouco de cola branca con auga e apega tiras de papel de xornal sobre os globos ata cubrilos por completo.

5 Representa coa túa parella os diferentes movementos da Terra.

• Primeiro un fará o papel do Sol e o outro, o da Terra. Despois intercambiaredes os papeis.

• O Sol permanecerá quieto e a Terra xirará arredor do Sol. Ao mesmo tempo, a Terra xirará arredor de si mesma.

• Explicade que tipo de movemento é cada un deles e cales son as súas consecuencias.

Represento os movementos da Terra

70

ES0000000118773 121909 COOP-MINILAB 1__98311.indd 70 03/04/2020 10:33:24

Editamos unha revista culturalMINILAB

Como o tedes que facer?

Para facer unha revista necesitaredes os seguintes materiais:

• algúns folios • lapis ou rotuladores de cores • pegamento

• unhas tesoiras • unha carpeta ou cartolina • encadernadores

Gustaríavos crear unha revista para dar a coñecer as festas, os monumentos, a gastronomía, os xogos populares… de Galicia? Propoñémosvos unhas pautas para facelo.

1

2 3

Creade unha portada vistosa e, despois, xuntade todos os vosos artigos. Podedes utilizar carpetas de cores e suxeitar as follas con encadernadores.

Por último, unha vez que teñades todo organizado e encadernado, dade a coñecer a vosa revista entre os vosos compañeiros e compañeiras. Seguro que lles encanta e aprenden moito con ela!

4

En primeiro lugar, decidide as características xerais da revista:

• Pensade o nome que lle ides poñer.

• Despois, establecede as seccións que terá a publicación.

• Facede tamén unha lista dos artigos que vos gustaría escribir. Tede en conta que deben espertar o interese dos lectores e das lectoras.

Antes de redactar cada artigo:

• Anotade os aspectos que queredes tratar.

• Escribide un bosquexo no caderno.

• Debuxade como serán as vosas páxinas: onde colocaredes o texto e onde incluiredes fotos, debuxos…

É importante que busquedes e seleccionedes fotografías para ilustrar os vosos artigos. As imaxes faranos máis atractivos.

Podedes encontralas en revistas, xornais, guías de viaxes, páxinas de Internet…

Tamén podedes ilustrar con debuxos. Así conseguiredes que sexan máis orixinais.

118


Fabrico un compásMINILAB

• unha cortiza de entre 6 e 12 mm de espesor

• cinta adhesiva • unha agulla • un papel

• unhas tesoiras • un bolígrafo • un imán

• un prato ou recipiente con auga

8

1Corta a cortiza en dous usando as tesoiras.

Despois, corta dunha delas un círculo bastante groso.

3Une a agulla ao círculo de cortiza.

Podes facelo usando unha tira de cinta adhesiva.

6 Agora, comproba que o teu compás funciona.

• Primeiro, compara o compás cun de verdade e verifica que ambos sinalan o mesmo punto cardinal.

• Despois, escribe no caderno o punto cardinal que marca o teu compás.

• Por último, móvete en diferentes direccións e fíxate no que sinala o teu compás.

4 5Corta catro papeis iguais e escribe neles a letra inicial dos puntos cardinais: N, S, L, O.

Despois, apega os papeis no prato.

A continuación, enche o prato ou o recipiente con auga.

Por último, coloca a cortiza coa agulla sobre o prato ou recipiente que teñas.

Como o tes que facer?

Un compás é un instrumento que serve para orientarnos. O seu elemento principal é unha agulla imantada que sinala sempre o norte. Para facelo cómpren estes materiais:

2Freta a agulla contra o imán.

Repite esta operación varias veces para que a agulla se imante ben.

MINILAB Fabrico un compás

162


Programación das unidades e banco de recursos

22

CONTIDOS

SABER SABER FACER

O MUNDO EN QUE VIVIMOS

• O universo.

• O sistema solar: compoñentes.

• Os movementos da Terra.

• O satélite da Terra, a Lúa.

• Construción dun modelo para representar eclipses.

COMUNICACIÓN • Explicación de como son as estrelas.

• Recoñecemento do dereito á educación.

• Toma de conciencia da importancia da educación.

• Debate sobre o dereito á educación.

• Rexeitamento a calquera tipo de discriminación.

• Reflexión sobre os esforzos que hai que facer para alcanzar os nosos soños.

TAREFA COMPETENCIAL • Construción dun modelo para representar eclipses.

CREATIVIDADE • Invención de situacións da vida cotiá que se verían afectadas polo impacto dun meteorito.

• Realización dunha obra artística sobre a Vía Láctea.

TRABALLO COOPERATIVO (PARELLA E GRUPO)

• Busca de información sobre as «lágrimas de san Lourenzo».

• Análise dunha representación dunha eclipse de Sol.

• Posta en común das conclusións sobre a observación dunha eclipse.

• Representación dunha eclipse.

• Comparación dunha imaxe con diferentes estrelas.

SABER SER

VALORES

• Recoñecemento da importancia do dereito á educación e rexeitamento a calquera tipo de discriminación que impida exercelo.

Unidade 1. Exploramos o universo

Programación

23

Suxestión de temporalización

A estrutura do libro en oito unidades corresponde a tres unidades nos trimestres primeiro e segundo e dúas unidades no terceiro, que é máis curto. A duración desta unidade estímase arredor de cinco semanas.

Material para o profesorado

• Carpeta de innovación metodolóxica

• Programación didáctica da aula

• Libro anotado

Unidade 1

• Libro de recursos

Recursos para a avaliación

- Avaliación de contidos

- Unidade 1: controis B e A

- Avaliación por competencias. Primeiro trimestre.

Atención á diversidade

- Plan de mellora. Unidade 1

- Programa de ampliación. Unidade 1

Recursos dixitais

• LibroMedia

Unidade 1: actividades e recursos

Outros materiais do proxecto

• Atlas de Xeografía

Banco de recursos


AR

IA

55

iencias Sociais

Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA


Ciencias Sociais








PRIM

AR

IA5



24

CONTIDOS

SABER SABER FACER


• Os tipos de climas da Terra.

• As paisaxes da Terra.

• Os factores que determinan o clima de España.

• Os climas mediterráneo, oceánico, subtropical e de montaña.

• Os climas de Galicia.

• Interpretación dun climograma.

COMUNICACIÓN • Exposición dos diferentes factores que inflúen nos climas da Terra, en xeral, e de España, en particular.

• Posta en común do resultado da análise dun climograma.

TAREFA COMPETENCIAL • Interpretación dun climograma.

PENSAMENTO • Avaliación do que se aprendeu sobre os climas en España.


• Explicación dos factores que poden influír no clima da súa localidade.

• Análise e explicación dun gráfico sobre os gases de efecto invernadoiro.

• Comparación das características dos climas de España.

• Exposición dalgunhas medidas que se poden tomar para frear a deterioración do planeta.

SABER SER

VALORES

• Contribución activa para mellorar, na medida das nosas posibilidades, as condicións de vida na Terra.

Unidade 2. Descubrimos os climas de España

Programación

25






• Libro anotado

Unidade 2





- Avaliación do primeiro trimestre. B, A e E





Recursos dixitais

• LibroMedia


Materiais da aula

• Mapa físico de España



Banco de recursos


AR

IA

55

iencias Sociais

Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA


Ciencias Sociais








PRIM

AR

IA5



26

CONTIDOS

SABER SABER FACER


• O relevo de España.

• Os ríos de España.

• O relevo e as augas de Galicia.

• As paisaxes transformadas de España.

• As paisaxes e o desenvolvemento sustentable.

• Análise da evolución dunha paisaxe.

COMUNICACIÓN • Síntese sobre a organización do relevo de España.

• Coloquio sobre os efectos nocivos dalgunhas transformacións na paisaxe.

TAREFA COMPETENCIAL • Clasificación dos ríos de Galicia.

• Representación gráfica das unidades do relevo e os ríos de España.

PENSAMENTO • Análise das semellanzas e diferenzas de distintos tipos de paisaxes transformadas.

• Valoración do desenvolvemento sustentable.

CREATIVIDADE • Creación dun álbum de fotografías sobre as paisaxes transformadas de España.


• Debate sobre as causas que provocan que no interior da península ibérica abunden as paisaxes agrarias.

• Coloquio sobre os efectos nocivos dalgunhas transformacións na paisaxe.

• Debate sobre as transformacións que sufriu unha mesma paisaxe ao longo do tempo.

• Realización dun cartel para difundir as normas de comportamento básicas nas paisaxes naturais.

• Valoración da importancia de protexer os espazos naturais.

SABER SER

VALORES

• Reflexión sobre a necesidade de conservar as paisaxes naturais.

• Respecto polo medio ambiente.

Unidade 3. Percorremos as paisaxes de España

Programación

27






• Libro anotado

Unidade 3





- Avaliación do primeiro trimestre. B, A e E





Recursos dixitais

• LibroMedia


Materiais da aula

• Mapa físico de España



Banco de recursos


AR

IA

55

iencias Sociais

Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA


Ciencias Sociais








PRIM

AR

IA5



28

CONTIDOS

SABER SABER FACER

VIVIR EN SOCIEDADE • A situación xeográfica de España.

• A organización territorial de España.

• As características do sistema democrático.

• A Constitución e as institucións de España.

• O Estatuto e as institucións de Galicia.

• Participación nun debate sobre os nosos dereitos e deberes.

COMUNICACIÓN • Recoñecemento do que é e do que non é unha democracia.

• Explicación dun dereito ou deber da Constitución española.

• Escritura de oracións sobre conceptos da unidade.

• Reflexión sobre a convivencia nun sistema democrático.

TAREFA COMPETENCIAL Busca de información sobre a vida e feitos de personaxes históricos.

• Participación nun debate sobre os nosos dereitos e deberes.

PENSAMENTO • Análise dunha imaxe do territorio de España.

EMOCIÓNS • Respecto polos bens que son da comunidade.

CREATIVIDADE • Organización dun partido político. • Elaboración dos elementos necesarios para dar a coñecer as ideas dun partido político.


• Investigación sobre os dereitos e as obrigas que se recollen na Constitución.

• Comprensión e explicación da estrutura institucional de España.

• Posta en común sobre as vantaxes de vivir nun Estado democrático.

• Debate sobre os dereitos e deberes recoñecidos polas leis.

SABER SER

VALORES

• Aceptación de que a democracia é un sistema de dereitos.

• Respecto das normas básicas de convivencia.

Unidade 4. España, un Estado democrático

Programación

29






• Libro anotado

Unidade 4








Recursos dixitais

• LibroMedia


Materiais da aula

• Mapa político de España



Banco de recursos

0 150

Km

02/02

ES0000000108082 984354 MAPAS DE ESPANA_88445.indd 3 14/05/2019 12:05:42

30

CONTIDOS

SABER SABER FACER

VIVIR EN SOCIEDADE • A poboación de España.

• As migracións en España.

• A distribución da poboación.

• A poboación de Galicia.

• Observación e análise de diferentes tipos de gráficos e mapas sobre fenómenos relacionados coa poboación.

COMUNICACIÓN • Explicación de como se calcula o crecemento natural da poboación.

• Diferenciación do que son as migracións.

• Posta en común de medidas para aumentar a poboación española.

• Análise de por que a poboación española e galega se concentra na costa.

• Diferenciación entre crecemento real e natural.

TAREFA COMPETENCIAL • Coñecemento e interpretación dos diferentes tipos de pirámides de poboación.

• Interpretación dunha pirámide de poboación.

PENSAMENTO • Análise das consecuencias do avellentamento da poboación.

EMOCIÓNS • Capacidade de identificarse con alguén que se viu forzado a abandonar o seu fogar.


• Saber como se calcula o crecemento natural da poboación.

• Observación de como será a evolución da poboación española.

• Diferenciación dos tipos de migracións.

• Explicación de por que as persoas prefiren vivir na costa.

• Distinción entre emigrante e refuxiado.

• Elaboración de propostas para evitar o abondono do medio rural galego.

SABER SER

VALORES

• Respecto aos dereitos que teñen todos os seres humanos con independencia de cal sexa a súa orixe.

• Apoio ao traballo das organizacións que acollen os refuxiados.

• Fomento de actitudes que favorezan a integración de todas as persoas.

Unidade 5. A poboación de España e Galicia

Programación

31






• Libro anotado

Unidade 5





- Avaliación do segundo trimestre. B, A e E

- Avaliación por competencias. Segundo trimestre.




Recursos dixitais

• LibroMedia


Materiais da aula




Banco de recursos


AR

IA

55

Ciencias Sociais

5 PRIM

AR

IA

Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA


Ciencias Sociais

Ciencias Sociais

Atlas de Xeografía

Atlas de Xeografía

PRIM

AR

IA5

08/01/2020 11:59:04

32

Unidade 6. As actividades económicas en España e Galicia

Programación

CONTIDOS

SABER SABER FACER

VIVIR EN SOCIEDADE • O sector primario, secundario e terciario en España e Galicia.

• Simulación dunha negociación.

COMUNICACIÓN • Descrición do sector primario.

• Debate sobre como evitar a desaparición do sector primario.

• Selección de profesións que ofrecen servizos.

• Elección dunha viaxe por Europa.

• Explicación de por que hai poucas persoas que traballan no sector primario.

• Diferenciación entre enerxías renovables e non renovables.

• Análise da relación entre o turismo e o medio.

• Creación dunha empresa social.

TAREFA COMPETENCIAL • Simulación dunha negociación.

EMOCIÓNS • Proposición de medidas para que as empresas non contaminen.

PENSAMENTO • Valoración da mellor opción de transporte nun caso concreto.

CREATIVIDADE • Reflexión sobre as calidades que ten unha persoa emprendedora.


• Debate sobre como evitar a desaparición do sector primario.

• Proposición de medidas para que as empresas non contaminen.

• Explicación dos tipos de industria.

• Elección dunha viaxe por Europa.

• Valoración do coidado dos lugares que visitamos.

• Análise dun gráfico da poboación ocupada de España.

• Relación entre o turismo e o coidado ambiental.

• Reflexión sobre as calidades que ten unha persoa emprendedora.

• Creación dunha empresa social.

SABER SER

VALORES

• Toma de conciencia da produción respectuosa co medio.

• Valoración do consumo responsable.

33


AR

IA

55

Ciencias Sociais

5 PRIM

AR

IA

Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA







• Libro anotado

Unidade 6





- Avaliación do segundo trimestre. B, A e E

- Avaliación por competencias. Segundo trimestre.




Recursos dixitais

• LibroMedia


Materiais da aula




Banco de recursos

Ciencias Sociais

Ciencias Sociais

Atlas de Xeografía

Atlas de Xeografía

PRIM

AR

IA5

08/01/2020 11:59:04

34

CONTIDOS

SABER SABER FACER

AS PEGADAS DO TEMPO

• O comezo da Idade Media.

• A historia e o legado andalusís.

• Os reinos cristiáns.

• A vida nos reinos cristiáns.

• A arte e a cultura nos reinos cristiáns.

• Elaboración e interpretación de liñas do tempo.

• Interpretación de mapas históricos.

• Análise de pirámides sociais.

• Observación e comprensión de obras de arte.

COMUNICACIÓN • Explicación das causas que provocaron o inicio da Idade Media.

• Coñecemento do carácter pedagóxico da arte dos reinos cristiáns na Idade Media.

• Descrición dunha construción visigoda.

• Investigación sobre o Camiño de Santiago.

• Valoración da importancia do Camiño de Santiago.

TAREFA COMPETENCIAL • Manexo de conceptos relacionados coa ordenación cronolóxica.


PENSAMENTO • Análise dunha imaxe vinculada co xadrez.


• Reflexión sobre a conexión entre os visigodos e o Imperio romano.

• Descrición dunha construción visigoda.

• Debate sobre as condicións de vida do campesiñado medieval.

• Análise da expresión as igrexas medievais eran «Biblias de pedra».

• Busca de información sobre o palacio de Medina Azahara.

• Análise das razóns polas que se peregrina.

• Valoración da importancia do Camiño de Santiago.

• Comprensión das diferenzas sociais entre a Idade Media e a actualidade.

SABER SER

VALORES

• Empatía coas formas de vida doutras épocas.

• Concienciación sobre a importancia de conservar o patrimonio cultural.

• Reflexión sobre o papel da muller ao longo da Idade Media.

• Respecto a todas as persoas con independencia da súa relixión ou crenzas.

Unidade 7. Viaxamos á Idade Media

Programación

35



35

Banco de recursos




• Libro anotado

Unidade 7





- Avaliación por competencias. Terceiro trimestre.




Recursos dixitais

• LibroMedia


Materiais da aula

• Maqueta dunha mesquita

• Maqueta dunha catedral gótica



36

CONTIDOS

SABER SABER FACER

AS PEGADAS DO TEMPO

• A Idade Moderna.

• Os Reis Católicos e a chegada a América.

• O Imperio español no século XVI.

• A decadencia do Imperio español.

• A chegada dos Borbóns a España.

• A arte e a cultura na Idade Moderna.


• Traballo con mapas históricos.

• Observación e análise de obras de arte.

COMUNICACIÓN • Comprensión dos cambios que se produciron na Idade Moderna.

• Revisión das causas da decadencia do Imperio español.

• Escritura das ideas principais a partir da conexión de diferentes conceptos.

• Valoración dos principios da Ilustración.

• Exposición oral dos resultados dunha investigación.

• Representación da vida de personaxes representativos da Idade Moderna.

TAREFA COMPETENCIAL • Obtención de información a partir dunha obra de arte.

• Análise dunha obra pictórica.

PENSAMENTO • Dedución de como era o mundo no século XVI a partir dun mapa histórico.


• Explicación de como eran a sociedade e a cultura durante a Idade Moderna.

• Reflexión sobre aspectos do pasado que se conservan na actualidade.

• Valoración da política dos Reis Católicos.

• Valoración dos principios da Ilustración.

SABER SER

VALORES

• Recoñecemento da importancia que supón coñecer os feitos e formas de vida do pasado.

• Desenvolvemento de actitudes de respecto da cultura e das crenzas diferentes das propias.

Unidade 8. Viaxamos á Idade Moderna

Programación

37






• Libro anotado

Unidade 8





- Avaliación do terceiro trimestre. B, A e E

- Avaliación final. B e A

- Avaliación por competencias. Terceiro trimestre.




Recursos dixitais

• LibroMedia


Materiais da aula

• Maqueta dun palacio renacentista



Banco de recursos


AR

IA

55

iencias Sociais

Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA


Ciencias Sociais








PRIM

AR

IA5



39

Suxestións metodolóxicas e dimensións transversais

40

Suxestións metodolóxicas

A metodoloxía que subxace na formulación deste proxecto parte da premisa de que os alumnos e as alumnas desempeñen un papel activo na súa aprendizaxe, en liña coas tendencias actuais para a ensinanza de Ciencias Sociais: facer que o alumnado observe o que o arrodea, realice os rexistros pertinentes, investigue en diversas fontes, se formule preguntas e sexa quen de obter conclusións. Todo isto para comprender como é o mundo en que vivimos e para lograr unha aprendizaxe profunda e efectiva.

A nosa proposta metodolóxica ten por obxectivo que as nenas e os nenos de Primaria entendan as Ciencias Sociais desde un punto de vista procedemental e experiencial, ademais de conceptual, e que comecen a desenvolver a súa capacidade observadora, analítica, investigadora e crítica. Unha ensinanza baseada na investigación implica observar a realidade para formular problemas, identificar alternativas posibles para resolvelos, recoller e clasificar información, debater cos compañeiros e compañeiras e elaborar argumentacións. Implica igualmente ser quen de realizar prácticas e actividades manipulativas para fomentar a capacidade de observación e experimentación. Representar os movementos da Terra, editar unha revista cultural ou fabricar un compás desenvolven, por exemplo, estas capacidades.

Pretendemos que estas páxinas lle sirvan de orientación ao profesorado nesta difícil tarefa. Por iso, nesta sección realízanse suxestións sobre como abordar a aprendizaxe dos contidos do libro, e propóñense estratexias, técnicas, recursos e actividades que poden resultar axeitadas para traballar as unidades didácticas na aula. Sempre que sexa posible, priorizaranse as actividades que estimulen unha postura proactiva e creativa, que favorezan a participación do alumnado e a súa interacción cos compañeiros e compañeiras.

Os recursos e actividades que se detallan para cada unidade do libro van encamiñados a axudar os profesores e profesoras no seu labor docente, pero non deben ser entendidos como un guión pechado. Cada docente coñece as características específicas do seu grupo de alumnos e alumnas e é, polo tanto, quen debe adaptar as propostas e suxestións á súa realidade concreta ou ben achegar outras novas. A educación non é un proceso único que poida ser implementado cunha receita pechada, senón

41

un conxunto de factores e ideas que se alimentan e benefician en prol de buscar o mellor método para que os nenos e as nenas poidan crecer, evolucionar, espertar a súa conciencia e aprender.

Varios eixes fundamentais vertebran o estudo de Ciencias Sociais: o espazo e o tempo en que teñen lugar os fenómenos e os feitos, o traballo coas fontes, o desenvolvemento das habilidades sociais e cidadás, a causalidade e a educación emocional.

A noción de espazo

A noción de espazo funciona como un concepto organizador da xeografía. En primeiro lugar, o espazo é o marco en que se desenvolven os alumnos e as alumnas; o seu contexto, de onde derivan unha serie de prácticas fundamentais, como a lectura de mapas para coñecer, por exemplo, a localización de diferentes formas do relevo de España e de Galicia, a disposición de climas nestes territorios ou dos ríos, así como a distribución da poboación española e galega.

O espazo é tamén o lugar en que suceden as actividades, os fenómenos e os feitos humanos, tanto do pasado coma do presente. Por iso, fanse necesarios os exercicios de análise e comprensión do manexo e consulta do atlas, pois os alumnos e alumnas deben coñecer os principais países e accidentes xeográficos do mundo, así como a organización territorial do Estado español.

O traballo cartográfico resulta indispensable na didáctica das Ciencias Sociais e, en especial, da xeografía. Os mapas son representacións gráficas e simbólicas do espazo real. Os alumnos e as alumnas deben coñecer a súa linguaxe para seren capaces de interpretar con acerto o espazo representado. O libro incorpora numerosas actividades destinadas á lectura guiada de diferentes tipos de mapas políticos, físicos, de poboación..., de Galicia e de España. Inclúense tamén propostas para que eles elaboren os seus propios mapas sobre unha base muda, que resultan moi útiles para a aprendizaxe dos contidos.

Por outra parte, a xeografía descritiva ten un papel fundamental nas Ciencias Sociais, pois permite aplicar os coñecementos xerais adquiridos ao espazo concreto en que se desenvolven. Os contidos conceptuais son sinxelos e concretos e acompáñanse de imaxes que axudan a comprender o que van estudar. Concédeselle grande importancia á localización de accidentes xeográficos, como montañas, arquipélagos ou ríos.

42

A sección Observa e descubre favorece a lectura pautada de todo tipo de imaxes: fotografías, debuxos, mapas..., tan necesaria na análise xeográfica.

En último termo, para lograr unha aprendizaxe construtiva é fundamental coñecer o contexto real en que se aplican os coñecementos e procesos, aínda que este poida representarse recreando unha simulación. Por exemplo, resulta pouco efectivo que un estudante memorice o concepto de escala se non sabe utilizalo na realidade ao medir o plano dun cuarto ou dunha vivenda, ao elaborar un itinerario nun mapa de estradas ou ao interpretar un plano dunha localidade. Por iso, utilizar as destrezas de orientación no propio contorno e coñecer espazos concretos definidos polas súas características físicas e humanas son competencias imprescindibles para adquirir a dimensión espacial.

O concepto de tempo histórico

O coñecemento da cronoloxía e dalgúns métodos para medir o tempo histórico, así como a súa representación gráfica, son algunhas capacidades inherentes ao estudo das Ciencias Sociais e, en particular, da Historia. Para facilitar esta tarefa, o libro inicia as unidades dedicadas á Historia con «Comezamos. Historia», en que se lles lembran aos alumnos e ás alumnas as idades establecidas para o estudo histórico, así como un breve resumo dos principais acontecementos que se produciron na Prehistoria e na Idade Antigua, para entrar despois no obxecto de estudo deste curso, en que o alumnado se centrará na Idade Media e na Idade Moderna.

Así interpretamos os mapas

Os elementos dos mapas

Ceuta

Melilla

M

AC

IZO

GA

LAIC

O

SISTEMA CEN T RAL

CANTÁBRICA

CORDILLEIR A P I R E N E O SSISTEMAIBÉRICO

CENTRAL

MESETA

SERRA MORENA

SISTEMAS BÉTICOS

OCÉANO ATLÁNTICOILLAS CANARIAS

927267_02_p30_h01_espana_�sico

N

S

LO

OC

ÉA

NO

AT

LÁ

NT

I CO

Mar Mediterráneo

M a r C a n tá b r i c o

ILLAS BALEARES

0 125

quilómetros

Escala

3. Rosa dos ventos. Mostra a orientación do mapa: onde se sitúan os puntos cardinais.

1. Título. Informa sobre o contido ou tema do mapa.

5. Escala. Indica cantas veces se reduciu un territorio para representalo no mapa.

4. Lenda. Informa sobre o significado dos símbolos e cores utilizados no mapa.

O RELEVO DE ESPAÑA

ACTIVIDADES

Escala gráfica. É unha recta dividida en segmentos iguais, normalmente de 1 cm. As cifras indican a canto equivale cada segmento na realidade. (A)

Escala: 0 1 km 2 km

Nesta escala: 1 centímetro do mapa representa 1 km na realidade.

Escala numérica. É unha división: o dividendo indica a distancia no mapa en centímetros e o divisor, esa distancia na realidade. (B)

Escala: 1:200.000

Nesta escala: 1 centímetro do mapa equivale a 200.000 cm, é dicir, 2 km na realidade.

Para calcular a distancia real entre dous puntos dun mapa, mide cunha regra esa distancia no mapa; multiplica a cifra polo denominador da escala e divide o resultado polo numerador.

1 Explica cales son os elementos dun mapa.

A

B

0 200.000

Escala: 1:1.000.000

2. Textos. Sinalan informacións variadas.

España en Europa4.º por su extensión.Supone casi el 5% de la

ALTITUDE(En metros)

Máis de 2.000

De 1.000 a 2.000

De 400 a 1.000

De 0 a 400

13

2

4

5

12

43

OBSERVA E DESCUBRE

• Observa o mapa. Por onde chegaron os musulmáns á Península? En que dirección avanzaron?

• Que territorio era máis extenso no século VIII, o cristián ou o musulmán?

• Fíxate na liña do tempo. Que datas se sinalaron? Que sucedeu en cada unha? Cantas etapas atravesou a historia de al-Ándalus?

vez máis difícil.

No ano 476, un xefe xermano destronou o derradei-ro emperador romano de occidente. Este feito deu inicio á Idade Media.

Dos xermanos á conquista musulmáTras a caída do Imperio romano, na península ibéri-ca instaláronse dous pobos xermanos, os suevos, no noroeste; e os visigodos, na Meseta. Fundaron senllos reinos. O reino visigodo, con capital en Toledo, venceu o reino suevo e dominou toda a Pe-nínsula.

Os visigodos aceptaron o latín como lingua, aplica-ron as leis dos romanos e adoptaron o catolicismo como relixión. (4)

No ano 711, un exército musulmán do norte de Áfri-ca cruzou o estreito de Xibraltar e derrotou os visi-godos na batalla de Guadalete.

En poucos anos, os musulmáns ocuparon case toda a península ibérica e as illas Baleares. Só resis-tiu a zona montañosa do norte. (1) Ao territorio con-quistado chamáronlle al-Ándalus.

Territorio musulmán

Territorio cristián

BatallaAvance musulmán

927267_07_p112_h01_peninsula_iberica_sVIII

1. A península ibérica e Baleares no século VIII.

2. As etapas da historia de al-Ándalus.

CalifatoConquista e emirato Reinos de taifas Reino de Granada

927267_07_p112_h02_LT_al_andalus

711: batalla de Guadalete.

929: Abderramán III proclámase califa.

1031: créanse as taifas.

1212: batalla das Navas de Tolosa.

1492: os Reis Católicos conquistan Granada.

124

ES0000000118773 121909_Unidade 7_98338.indd 124 03/04/2020 10:32:08

Por outra parte, os alumnos e as alumnas necesitan coñecer as datas dalgúns acontecementos clave como referentes que permiten establecer un marco temporal en que ir situando os feitos e os contidos que estudan. Para un bo manexo do concepto de tempo histórico resultan útiles as actividades que invitan a ordenar acontecementos, datas e períodos nunha sucesión correcta.

Ademais, debuxar e analizar liñas do tempo axudará os nenos e as nenas a aprender a representar graficamente sucesións de feitos no tempo e a superar a dificultade que supón establecer a proporción entre o tempo real e o tempo representado.

O traballo coas fontes

Os libros, os mapas, as pinturas, as construcións, as fotografías, os testemuños orais… son fontes de información fundamentais no estudo das Ciencias Sociais. Nas unidades dedicadas á historia, incluíronse numerosas imaxes que ilustran a forma de vida, a sociedade e a arte do pasado.

Dentro da tipoloxía das fontes, as fontes escritas son moi variadas: biografías, cartas, diarios privados, leis, novelas, poemas, prensa… Os estudantes deben aprender a consultar as que están ao seu alcance coa finalidade de obter unha información, verificar unha hipótese sinxela ou responder as preguntas que se poidan formular.

Non debe esquecerse o traballo coas fontes orais, das que nos chega a información mediante a voz. Poden practicar con elas a través das vivencias que lles conten os seus familiares, de realizar de sinxelas enquisas ou entrevistas, de cancións…

As fontes gráficas tamén teñen un gran valor nas Ciencias Sociais, xa que cumpren funcións diversas. Non só proporcionan unha información fundamental, senón que ademais colaboran na educación estética e emocional dos estudantes e facilitan a relación entre a área das Ciencias Sociais e outras actividades

44

(ver películas, viaxar, ler cómics…). Co obxectivo de que se familiaricen con elas inclúense ao longo do libro fotografías, debuxos, imaxes de satélite e obras artísticas para aprender a lelas e a interpretalas.

As habilidades sociais e cidadás

Os retos que presenta o mundo actual incrementaron a nosa sensibilidade cara á importancia de fortalecer a reflexión ética nas prácticas educativas. A deterioración do medio, a división da poboación entre unha minoría privilexiada e unha maioría empobrecida, a convivencia de culturas diferentes, o poder dos medios de comunicación, que nos sitúa nun mundo virtual pero en que, á vez, nada nos é alleo, non son máis ca algúns dos retos ante os que nos situamos na actualidade. Estes retos forman parte das temáticas das Ciencias Sociais como materia escolar e contribúen a sensibilizar sobre eles.

A Xeografía e a Historia son dous piares na formación en valores dos alumnos e das alumnas desde pequenos. En primeiro lugar, porque o ser humano é o centro destas áreas. Pero tamén porque son disciplinas abertas aos grandes problemas, á reflexión e á integración do saber na propia vida para iluminar a conduta e o coñecemento. Evidentemente, os problemas éticos non son o eixe da programación destas materias, pero todos os temas son susceptibles de seren enfocados e traballados con esta orientación reflexiva.

Recomendamos facer fincapé nos seguintes aspectos:

• Facer dos dereitos humanos o eixe fundamental. É importante que os estudantes e as estudantes sexan conscientes dos grupos que sufriron situacións de perda de dereitos. Os binomios de igualdade-desigualdade e dereitos-deberes deben ser unha constante no estudo das Ciencias Sociais.

O estudo da Historia permite recoñecer situacións de desigualdade no pasado e valorar os avances logrados a través do tempo. Neste sentido, as actividades que promoven a empatía son unha ferramenta fundamental.

• Educar para a democracia. Un dos obxetivos da educación é achegarlles aos alumnos e ás alumnas un saber organizado e crítico que lles permita dispoñer dunhas sinxelas claves da nosa historia e da nosa realidade actual para ser no futuro cidadáns e cidadás informados e reflexivos, capaces de facerlles fronte aos problemas e retos do mundo.

Os valores fundamentais do sistema democrático, como son a liberdade, a igualdade, o pluralismo, a participación

45

ou a lei, están presentes nos contidos das Ciencias Sociais. Así, os alumnos e as alumnas deben ser conscientes da ausencia deses valores noutros momentos da historia, por exemplo, na Idade Media.

É importante relacionar os contidos con problemas e centros de interese que leven á reflexión. Por exemplo, a análise das formas de vida na Idade Media posibilita traballar a importancia que tivo para o desenvolvemento cultural a convivencia entre as sociedades musulmá, xudía e cristiá.

Nas Ciencias Sociais trátanse temas que moitas veces poden ser orixe de sinxelos debates na clase. Estas situacións son moi produtivas para educar o alumnado na participación e na formación dunha opinión a través do diálogo baseado no respecto, na tolerancia e na negociación.

• Educar a conciencia ecolóxica. A materia de Ciencias Sociais fainos conscientes de que habitamos un mesmo espazo, a Terra, e de que nos incumbe o que sucede nela. As simulacións son moi útiles no estudo da Xeografía, polo que o noso libro inclúe actividades relacionadas co impacto ambiental que ocasionarían determinadas actitudes individuais ou colectivas.

A causalidade

Os alumnos e as alumnas deben comprender o que estudan e iso supón determinar as causas e as consecuencias dun feito, dun proceso ou dun fenómeno. Recoméndase realizar actividades encamiñadas a preguntarse o porqué dos feitos ou dos procesos para facilitar a comprensión dos contidos. Por exemplo, o feito de que España participase durante a Idade Moderna en numerosas guerras, cos gastos que estas implican, unido a épocas de malas colleitas, provocaron a decadencia do Imperio español e a perda de moitos dos seus territorios e da súa influencia política.

A educación emocional

A empatía é a capacidade de poñerse no lugar doutras persoas, tanto do pasado coma do presente, para explicar as razóns das súas actuacións. Esta capacidade permítenos comprender a mentalidade, traballar a motivación e decatarnos de que a valoración que facemos dun fenómeno ou dunha época depende dos grupos, do momento, do lugar… Todas as actividades encamiñadas a desenvolver esta capacidade contribúen a identificar e comprender as emocións dos demais. A empatía é necesaria para tomar conciencia dos problemas que nos arrodean e adoptar unha postura ao respecto.

46

Unidade 1: Exploramos o universo

Outras formas de comezar

• Os alumnos e as alumnas xa saben moitas cousas sobre o universo, ben porque en cursos anteriores tiveron que estudar estes contidos, ben pola súa propia experiencia baseada na observación. Por iso, apele ao que xa saben e pídalles que describan como é o ceo de noite: que se ve?, como é a Lúa?, e as estrelas?, algunha vez formaron figuras xuntando estrelas?…

• Ademais de fomentar a observación, pódese xogar cos recordos sonoros. Unha forma divertida e amable de afrontar os contidos desta unidade, que ademais é a primeira do curso, podería ser escoitando «A marcha imperial» da banda sonora de A guerra das galaxias. Outra proposta podería ser E. T., o extraterrestre ou calquera película relacionada co universo e que sexa facilmente recoñecible por todos. A partir deses temas, pódense propoñer diferentes actividades. Por exemplo:

– Reproducir os primeiros compases e pedirlles aos estudantes que digan a que película pertencen e, se a viron, que conten en cadea o seu argumento.

– Outra podería ser que só un dos estudantes escoite a música e que con mímica intente que os compañeiros e compañeiras adiviñen de que película se trata.

– Tamén poden inspirarse na música para facer, en grupo, un cómic espacial.

Por certo, aproveite as actividades sobre esta película para que, ao final, os alumnos e as alumnas anticipen o significado de galaxia.

• Faga que os alumnos e as alumnas pechen os ollos e imaxinen por un momento onde acaba o universo ou, incluso, como son os seus límites. Comente con eles que, aínda que cremos que o noso planeta é enorme, se nos comparamos coa inmensidade do universo somos insignificantes: apenas coñecemos vagamente os astros máis próximos a nós e, de momento, só pisamos a Lúa, o noso satélite. Non obstante, o ser humano posúe algo que o fai diferente ao resto do universo coñecido: a súa intelixencia. Isto permítelle investigar e inventar aparellos que van abrindo novas vías para o coñecemento do universo: desde telescopios

47

potentísimos, como o que pode verse na imaxe con que se inicia a unidade, ata naves capaces de viaxar cada vez máis lonxe.

Previsión de dificultades

• Nesta unidade pártese do máis próximo, o noso sistema solar, ata o máis afastado, como algunhas galaxias. Á hora de falar do espazo, aos alumnos e ás alumnas pódelles resultar difícil alcanzar o nivel de abstracción necesario para comprender as enormes distancias que separan uns astros doutros no universo. Recalque o feito de que cada pequena estrela que poden ver no ceo nocturno é do tamaño do noso Sol, que se encontra a unha distancia inmensa e do que só chega ata nós unha pequena cantidade da luz que emite.

• Por outra parte, tamén poden xurdir algunhas dificultades coas experiencias previas dos alumnos e das alumnas, por exemplo: recoñecer que os astros teñen volume, a pesar de presentarse como planos ante os nosos ollos; comprender que a Terra non está máis preto do Sol porque sexa verán; entender que a Lúa non ten luz propia, etc.

• En moitas ocasións cáese no erro de confundir os termos astronomía e astroloxía.

– A astronomía é unha ciencia que ten como obxectivo o estudo dos astros e da estrutura do universo.

– A astroloxía é o estudo da posición e do movemento dos astros coa pretensión de predicir feitos futuros e coñecer o carácter das persoas.

Para reforzar as habilidades sociais e cidadás

Unha actividade para reforzar a expresión oral e contextualizar os contidos que se están tratando na unidade co noso tempo son os debates. Procure que as opinións dos alumnos e das alumnas estean ben argumentadas, que as expresen de forma clara, comprensible e, sobre todo, que resulten respectuosas co resto dos estudantes.

Se o cre conveniente formúlelles a seguinte pregunta: por que os gobernos gastan tanto diñeiro en explorar o universo?, non sería mellor investir ese diñeiro na xente que o necesita aquí na Terra?

48

Antes de comezar o debate, pode darlles un tempo para informarse. Despois, pode indicarlles que, grazas á exploración espacial, se desenvolveron técnicas científicas e tecnolóxicas que melloraron a calidade das nosas vidas. Por exemplo, o uso de novos materiais para a fabricación de pneumáticos, a fibra de vidro utilizada na transmisión de datos a alta velocidade, o desenvolvemento de técnicas de diagnóstico de enfermidades como as resonancias magnéticas, a predición de fenómenos meteorolóxicos, a utilización da telefonía móbil...

Para desenvolver a educación emocional

• Na sección «Tempo para ler» preséntase un breve texto sobre Hypatia. Ela tivo a oportunidade de estudar o que desexaba. Insista na importancia que teñen os estudos como un medio para lograr moitas das metas que nos propoñamos. Aclárelles aos alumnos e ás alumnas que no mundo hai moitos nenos e nenas que non van ao colexio porque non teñen un preto ou deben ocuparse de tarefas coma se fosen persoas adultas; por exemplo, coidan dos seus familiares, encárganse de levar a auga que necesitan nas súas casas e que se encontra a quilómetros ou incluso traballan nas fábricas, no campo ou nos comercios.

Para ampliar o tema sobre outras importantes achegas que realizaron as mulleres ao coñecemento científico, pódese consultar o libro de Francisca Puertas Maroto titulado El papel de las mujeres en la ciencia y la tecnología, de Santillana Educación.

• O desenvolvemento dos nenos e nenas pasa, entre outras cousas, por integrar o cognitivo e o emocional. E a arte en xeral constitúese como un instrumento moi valioso nesta tarefa. Pódense utilizar imaxes de obras pictóricas como as de Giuseppe Arcimboldo dedicadas ás estacións ou contemplar o retrato tan minucioso que Johannes Vermeer lle brindou a un astrónomo mentres este utilizaba un globo en que estaban representadas as constelacións.

Coa música e os sons tamén se pode alcanzar o mesmo obxectivo. Por exemplo, imaxinando como soan os planetas no espazo. Pode reproducir na clase algúns dos sons que a NASA (Nasa voyager space sounds) ten de cada planeta e que recolleron as sondas espaciais. Os alumnos e as alumnas poden expresar de distintas formas o que lles suxiren eses sons, por exemplo, con palabras (frío, calor, misterio, escuridade, velocidade…), cos debuxos, con movementos corporais...

49

Aprender xogando

Un proxector de constelacións. Divida a clase en varios grupos de catro ou cinco alumnos cada un para que elaboren un proxector de constelacións.

Para construír o proxector de constelacións cómpren modelos de constelacións; un tubo de cartón, coma o dos rolos de cociña; unha lanterna e unha cartolina.

Antes de construír o proxector, asígnelle a cada equipo unha constelación. Os alumnos e as alumnas buscarán información sobre ela e debuxarán un modelo coa posición que ocupa cada unha das estrelas que forman a constelación.

O procedemento é moi sinxelo: trázase un círculo do diámetro do tubo de cartón na cartolina, debúxanse as estrelas que forman a constelación e faise un buratiño no centro de cada estrela. Despois, recórtase o círculo e apégase nun dos extremos do tubo de cartón.

Para proxectar a constelación na parede da aula, colócase unha pequena lanterna no interior do tubo, apágase a luz da clase e acéndese a lanterna.

Cando acaben o traballo, cada grupo fará unha presentación da súa constelación e, mentres a proxectan, contarán todo o que determinaron: como se chama, que forma ten, en que hemisferio se atopa...

Suxestións web

Páxinas con información. Na páxina web http://www.esa.int (Axencia Estatal Europea), no apartado «Kids», os alumnos e as alumnas poden atopar información sobre o universo, os planetas… e tamén xogos sobre os diferentes contidos que se integran nesta unidade.

Na páxina web http://ntic.educacion.es/w3/eos/MaterialesEducativos/mem2000/astronomia/chicos/ do Ministerio de Educación pode encontrar unha gran variedade de recursos educativos (información, xogos, imaxes, etc.) sobre astronomía, o sistema solar, as estrelas…

Á hora de traballar as eclipses, pódese consultar a páxina web da NASA: https://eclipse.gsfc.nasa.gov/eclipse.html.

81

Recursos fotocopiables. Avaliación

83

O sistema de avaliación Santillana

O proxecto Saber Facer Contigo ofrece un amplo conxunto de recursos para facilitar o labor do profesorado e responder ás súas necesidades, atendendo a todos os aspectos da avaliación:

• Avaliación de contidos. Probas de control para cada unidade didáctica e probas de avaliación trimestrais e finais para comprobar o nivel de adquisición dos principais conceptos e procedementos.

• Avaliación por competencias. Probas trimestrais integradas que avalían o grao de adquisición das competencias.

• Xerador de probas de avaliación. Ferramenta informática que permite elaborar probas de avaliación personalizadas mediante a selección de actividades a través dun sistema de filtros. Tamén permite editar e modificar as actividades ou que o profesorado inclúa outras de elaboración propia.

• AVAL. Aplicación informática que está conectada a un xestor de programación e que facilita levar un rexistro detallado das cualificacións do alumnado. Incorpora tamén unha ferramenta que permite elaborar informes de avaliación, así como gráficos comparativos a partir dos datos do xestor.

Recursos para a avaliación de contidosA avaliación de contidos permite controlar o proceso de ensinanza e aprendizaxe efectuando unha comprobación permanente do nivel de adquisición dos contidos. Como apoio para facilitar este labor, ofrécense os seguintes recursos:

84

1. Avaliación inicial. Proba destinada a realizar unha valoración da situación de partida do alumnado ao iniciar o curso.

2. Avaliación das unidades didácticas. Para cada unidade proporciónanse:

• Probas de control. Ofrécense dúas probas de diferente nivel:

– Control B. Proba de nivel básico en que se avalían os contidos mínimos que o alumnado debe adquirir.

– Control A. Proba de nivel avanzado.

• Estándares de aprendizaxe e solucións. Nunha táboa relaciónanse os estándares de aprendizaxe do currículo e os indicadores de logro de cada unidade didáctica coas actividades das probas propostas. Inclúense, ademais, as solucións de todas as actividades.

3. Avaliacións trimestrais. Para levar a cabo un seguimento dos alumnos e das alumnas ao finalizar cada trimestre, proporciónanse os seguintes recursos:

• Probas de avaliación trimestral. Están destinadas a avaliar os contidos máis importantes que se traballaron durante cada trimestre. Facilítanse tres probas:

– Avaliación trimestral B. Proba de nivel básico.

– Avaliación trimestral A. Proba de nivel avanzado.

– Avaliación trimestral E. Proba destinada a un nivel de excelencia, que supón un maior reto intelectual.

• Estándares de aprendizaxe avaliables e solucións.

4. Avaliación final. Para realizar unha avaliación global da aprendizaxe, inclúense os seguintes elementos:

• Probas de avaliación final. Deseñadas para avaliar o grao de adquisición dos contidos fundamentais do curso. Proporciónanse dúas probas:

– Avaliación final B. Proba de nivel básico.

– Avaliación final A. Proba de nivel avanzado.

• Estándares de aprendizaxe avaliables.

5. Rexistro de cualificacións. Ofrécese un cadro de rexistro para recoller as cualificacións que obtiveron os alumnos e as alumnas nas diferentes probas.

85

Recursos para a avaliación por competenciasNo proxecto Saber Facer Contigo proporciónanse probas deseñadas para avaliar o desenvolvemento e a adquisición das competencias educativas por parte dos alumnos e das alumnas.

Estas probas de avaliación por competencias son complementarias ás que se propoñen para a avaliación de contidos. Tanto unhas coma outras avalían os procesos cognitivos e o progreso na aprendizaxe, aínda que as segundas están máis guiadas polo currículo das áreas, e as primeiras, pola contribución desas áreas ao logro das competencias educativas.

Para o quinto curso de Educación Primaria, o noso proxecto editorial ofrece os seguintes recursos:

1. Probas de avaliación por competencias. Ofrécense probas trimestrais integradas co fin de comprobar o grao de avance do alumnado na adquisición das competencias.

2. Estándares de aprendizaxe. Os estándares de aprendizaxe do perfil da competencia e os seus indicadores de logro relaciónanse coas actividades da proba.

3. Niveis de logro. Para cada proba proporciónanse catro niveis de logro, co fin de axudar o profesorado a corrixir e valorar o traballo realizado polos alumnos e polas alumnas.

4. Follas de rexistro. Ofrécese unha folla de rexistro de puntuacións para cada unha das probas, en que se inclúen os criterios para cualificalas.

86 MATERIAL FOTOCOPIABLE © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

Avaliación inicial

Nome Data

1 Explica a diferenza entre tempo atmosférico e clima.

2 Que é a atmosfera? Por que é importante para a vida? Explica.

3 Que climas se dan nestas zonas de España? Escribe o nome de cada clima no lugar correspondente.

• Agora, contesta.

Que tipo de clima se dá nos Pireneos?

Como son as temperaturas e as precipitacións alí?

N

S

LO

534858_inicial_p06_Espana climas

0 156

quilómetros

Escala

TIPOS DE CLIMAS

Oceánico

De montaña

Mediterráneo

Subtropical

O C É A N O A T L Á N T I C O

PO

RT

UG

AL

M a r C a n t á b r i c o

O C É A N O

A T L Á N T I C O

M a r Me d i t

e r r á ne

o

87MATERIAL FOTOCOPIABLE © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

4 Explica como inflúen estes factores nos climas de España.

• A distancia ao mar:

• O relevo:

• A distancia ao ecuador:

5 Que territorios forman España? Completa o esquema.

Península ibérica

Territorios de España

6 Como se organiza o territorio de España? Completa.

7 Di que institución de España se encarga destas funcións.

• Elaboran e aproban as leis.

• Representa a España ante outros países.

• Aplica as leis.

AVALIACIÓN INICIAL


AVALIACIÓN INICIAL

8 Escribe que comunidade ou cidade autónoma corresponde a cada número no mapa.

PO

RT

UG

AL

O C É A N O A T L Á N T I C O

534858 Inicial p8 España CCAA

OC

ÉA

NO

A

TL

ÁN

TI

CO

M a r Me

di t

er

rá

ne

o

M a r C a n t á b r i c oN

S

LO

0 89

quilómetros

Escala

1. 11.

2. 12.

3. 13.

4. 14.

5. 15.

6. 16.

7. 17.

8. 18.

9. 19.

10.

9 Galicia é unha comunidade de interior ou de costa? Responde.

1

2 3 4

95

678

10

1315

1112

16

17 1819

14


AVALIACIÓN INICIAL

10 Utiliza dúas das palabras do cadro e completa as oracións.

natalidade • inmigrante • emigrante • mortalidade

• O número de meniños que nace nun lugar nun ano é a .

• A persoa que abandona o lugar en que reside é un .

11 Observa os datos e contesta.

• Que datos tes que restar para calcular canto crece unha poboación?

• Que datos tes que sumar?

• Agora, calcula canto creceu esta poboación.

12 En que períodos se divide a historia? Escribe en orde.

13 Cando sucederon? Escribe en cada caso Paleolítico, Neolítico ou Idade dos Metais.

• Invención da cerámica: .

• Descubrimento do lume: .

• Invención da roda: .

Nacidos: 107Emigrantes: 17

Inmigrantes: 54

Falecidos: 23


MODELO BProba de control1Nome Data

1 Defineestesconceptos.

• Estrela:

• Constelación:

• Galaxia:

2 Completa.

O sistema solar está formado por unha estrela, que é o ,

e os astros que xiran arredor del, como ,

e .

3 Queéunplaneta?Contesta.

4 Escribeonomedecadaastrodosistemasolar.


MODELO B 1

5 Que é un satélite? Cal é o satélite da Terra? Contesta.

6 Explica que é un planeta anano e pon un exemplo.

7 En que se diferencian os asteroides e os meteoritos?

8 Observa o debuxo e responde.

• Que movemento da Terra representa?

• Canto tarda en realizalo?

• A que dá lugar este movemento?

9 Que outro movemento realiza a Terra? Explica.

10 Escribe a fase da Lúa que corresponda.

A.

B.

C.

D.

A

C

B

D


MODELO AProba de control1

1 Que son as estrelas? Responde.

2 Son o mesmo unha constelación e unha galaxia? Explica por que.


• Que representa?

• Enumera os planetas e ordénaos segundo a súa proximidade ao Sol.

• Arrodea Plutón no debuxo. É un planeta? Por que?

• Que son os satélites?

4 Que é o Sol? Contesta.

Nome Data


MODELO A 1

5 Explica a relación que existe entre asteroide, meteorito e estrela fugaz.

6 Describe o movemento da Terra que representa este debuxo.

7 Que outro movemento realiza a Terra? Explica.

8 Por que hai diferenzas de temperatura entre o verán e o inverno?

9 Se a Lúa non emite luz, por que desde a Terra a vemos brillante?

10 Explica o que son as mareas e que tipos de mareas hai.

Estándares de aprendizaxe e solucións

170

Avaliación inicial

ESTÁNDARES DE

APRENDIZAXE* INDICADORES DE LOGRO** Actividades

B1-2.2 Manexa imaxes, táboas, gráficos, esquemas e resumos para sintetizar a información obtida. 3, 6, 8, 11

B1-3.2 Utiliza con precisión e rigor o vocabulario apropiado. 1, 10

B2-9.1 Define tempo atmosférico e clima, diferenciando os dous conceptos. 1

B2-10.1

Define o concepto de clima e explica os seus elementos e factores determinantes. 2, 4

Identifica os factores que determinan os climas de España e Galicia. 3

B2-11.2 Localiza e recoñece nun mapa os tipos de climas que hai en España. 3

B3-3.1

Recoñece e localiza os límites e territorios de España. 5

Recoñece a organización territorial e política de España (órganos de goberno, comunidades e cidades autónomas, provincias, estatutos de autonomía).

6, 7

Localiza en mapas políticos de España as comunidades e cidades autónomas, así como as súas provincias. 8, 9

B3-6.1

Calcula o saldo vexetativo e o saldo migratorio e distingue ambos os conceptos. 10

Explica algúns dos principais conceptos demográficos (natalidade, mortalidade, esperanza de vida...). 11

B4-1.1 Recoñece o marco temporal das distintas idades da historia. 12, 13

Solucións

1. O tempo atmosférico é o estado da atmosfera nun lugar e nun momento concretos. O clima é o tempo que predomina nun lugar ao longo de moitos anos.

2. A atmosfera é a capa de gases que arrodea á Terra. A atmosfera é moi importante para a vida na Terra porque nela encóntrase o aire que respiramos, porque filtra os raios solares prexudiciais para os seres vivos e porque regula as temperaturas da Terra.

3. De esquerda a dereita e de arriba abaixo: clima oceánico, clima subtropical e clima mediterráneo.• Nos Pireneos dáse o clima de montaña.

• As temperaturas son moi baixas no inverno e frescas no verán. As precipitacións son abundantes e no inverno adoita nevar.

4. • A distancia ao mar: a Meseta ten temperaturas máis extremas ca a costa.

• O relevo: a cara norte das montañas recibe máis precipitacións ca a cara sur.

• A distancia ao ecuador: España encóntrase na zona temperada.

5. A península ibérica, as illas Baleares, as illas Canarias e as cidades autónomas de Ceuta e Melilla.

6. De esquerda a dereita e de arriba abaixo: municipio, provincia e comunidade autónoma.

* Estándares de aprendizaxe do currículo oficial para a etapa de Primaria.

** Concreción dos estándares de aprendizaxe para cada curso e unidade didáctica.

171

Avaliación inicial

7. • As Cortes Xerais.• O xefe do Estado.• Os tribunais de xustiza.

8. 1. Galicia. 2. Principado de Asturias. 3. Cantabria. 4. País Vasco. 5. Comunidade Foral de Navarra. 6. Aragón. 7. Cataluña. 8. Castela e León. 9. A Rioxa. 10. Comunidade de Madrid. 11. Estremadura. 12. Castela-A Mancha. 13. Comunidade Valenciana. 14. Rexión de Murcia. 15. Illas Baleares. 16. Andalucía. 17. Canarias. 18. Ceuta. 19. Melilla.

9. Galicia é unha comunidade de costa.

10. • O número de meniños que nace nun lugar nun ano é a natalidade.

• A persoa que abandona o lugar en que reside é un emigrante.

11. • Hai que restar o número de nacidos ao de falecidos, e o número de emigrantes ao de inmigrantes.

• Hai que sumar o total das dúas restas. • Nacementos 2 falecidos 5 107 2 23 5 84.

Inmigrantes 2 emigrantes 5 54 2 17 5 37. Crecemento da poboación 5 5 84 1 37 5 121 persoas máis.

12. Prehistoria, Idade Antiga, Idade Media, Idade Moderna e Idade Contemporánea.

13. • Neolítico.• Paleolítico.• Idade dos Metais.

172

Probas de control

SolucionarioControl B 1. • Estrela: enorme esfera de gas no interior

da cal se produce moita enerxía que se emite como luz e calor.

• Constelación: grupo de estrelas que parece que forman figuras no ceo.

• Galaxia: agrupación de millóns de estrelas, planetas, nubes de gas e fragmentos de rocha.

2. O sistema solar está formado por unha estrela que é o Sol e os astros que xiran arredor del, como os planetas, os satélites e os planetas ananos.

3. Un planeta é un astro grande, de forma esférica e sen luz propia.

4. Resposta gráfica (R. G.). A palabra Sol debe situarse á esquerda do debuxo. Os planetas do sistema solar son: Mercurio, Venus, Terra, Marte, Xúpiter, Saturno, Urano e Neptuno.

5. É un corpo rochoso pequeno que xira arredor dun planeta. A Lúa.

6. É un corpo esférico sen luz propia pero máis pequeno ca un planeta. Por exemplo, Plutón.

7. Un asteroide é un fragmento irregular de rocha que xira arredor do Sol, e un meteorito é un asteroide pequeno.

8. • Movemento de rotación.• 24 horas, é dicir, un día.• A sucesión dos días e das noites.

9. O movemento de translación arredor do Sol. Tarda en dar unha volta completa un ano e dá lugar ás estacións.

10. A. Lúa nova.B. Cuarto crecente.C. Lúa chea.D. Cuarto minguante.

UNIDADE

ESTÁNDARES DE

APRENDIZAXE INDICADORES DE LOGRO

Actividades

Control B Control A

B1-2.2 Manexa imaxes, táboas, gráficos, esquemas e resumos para sintetizar a información obtida. 4, 8, 10 3, 6

B1-3.2 Utiliza con precisión e rigor o vocabulario apropiado. 1, 3, 5, 6, 7 1, 2, 4, 5

B2-1.1

Explica que é o universo e enumera e identifica algúns dos seus principais compoñentes: estrelas, constelacións, galaxias, planetas, satélites e cometas.

1, 2, 5 1, 2

Describe semellanzas e diferenzas entre os distintos compoñentes do universo. 2, 5

B2-2.1Describe e define os elementos que compoñen o sistema solar. 2, 3, 4, 6, 7 3, 4, 5, 9

Analiza e interpreta un gráfico do sistema solar. 4 3

B2-3.1

Describe o movemento de translación da Terra. 9 7

Indica a duración do movemento de translación da Terra e explica a relación entre este e as estacións do ano.

8

B2-3.2 Describe o movemento de rotación da Terra. 8 6

B2-3.3 Recoñece a Lúa como satélite da Terra e diferencia as súas fases. 10 10

1

173

Control A

1. Enormes esferas de gas no interior das cales se produce moita enerxía que se emite como luz e calor.

2. Non son o mesmo. Unha constelación é un grupo de estrelas que forman figuras no ceo, e unha galaxia é a agrupación de millóns de estrelas, planetas, nubes de gas e fragmentos de rocha.

3. • O sistema solar. • Mercurio, Venus, Terra, Marte, Xúpiter,

Saturno, Urano e Neptuno.• R. G. Non. É un planeta anano, porque

é moito máis pequeno ca un planeta.• Corpos rochosos que xiran arredor dos

planetas.

4. O Sol é a estrela arredor da que xira a Terra. É unha xigantesca esfera que emite luz e calor.

5. Un asteroide é un fragmento de rocha que xira arredor do Sol; un meteorito

é un asteroide pequeno; e unha estrela fugaz é un asteroide moi pequeno que se desintegra ao entrar na atmosfera e deixa un rastro luminoso.

6. O debuxo mostra o movemento de rotación que realiza a Terra sobre si mesma. Tarda 24 horas en dar unha volta completa. Orixina a sucesión dos días e as noites.

7. O movemento de translación que realiza arredor do Sol. Tarda un ano en dar unha volta completa e orixina as estacións.

8. Porque no inverno hai menos horas de luz e os raios do Sol chegan máis inclinados ca no verán, proporcionando menos calor.

9. Porque reflicte a luz do Sol.

10. As mareas son ascensos e descensos diarios do nivel do mar provocados pola atracción da Lúa e o Sol sobre as augas. Hai dous tipos de mareas: a marea alta, ou preamar, e a marea baixa, ou baixamar.

Probas de control UNIDADE1

227

Recursos fotocopiables. Atención á diversidade

REPASA ESTA INFORMACIÓN.

O universo está formado por todos os astros que existen e o espazo que hai entre eles. Nel hai estrelas, planetas ou galaxias.O sistema solar fórmano o Sol, que é unha estrela, e os astros que xiran arredor del.

1 Completa o texto con estas palabras.

Vía Láctea • universo • big bang • galaxias

O está formado por todos os astros que existen. Xurdiu tras unha grande explosión coñecida como . As son agrupacións de millóns de estrelas, xunto con fragmentos de rocha e gas. O sistema solar encóntrase nunha galaxia chamada .

2 Sigue as instrucións e completa o debuxo do sistema solar.

• Escribe en vermello o nome da estrela do sistema solar.• Escribe en azul o nome dos planetas do sistema solar.• Arrodea en vermello un cometa.

3 Que son os cometas? Que teñen de especial? Pensa e contesta.

O universo e o sistema solar

PLAN DE MELLORA 1

Nome Data


Os movementos da Terra


A Terra realiza dous movementos:• O movemento de rotación é o xiro que realiza a Terra sobre si mesma. Tarda 24 horas

en dar unha volta completa. • O movemento de translación é o desprazamento que realiza a Terra arredor do Sol.

Tarda 365 días e unhas seis horas en completar unha volta.


• Que movemento da Terra representa o debuxo?

• Canto tempo tarda en realizalo?


2 Contesta.

• Que outro movemento realiza a Terra?

• Canto tarda en realizalo?


3 Escribe V, se é verdadeiro, ou F, se é falso, segundo corresponda. Despois, escribe correctamente as afirmacións falsas.

No verán, no hemisferio norte, os raios do Sol chegan á Terra máis inclinados ca no inverno e, por iso, hai máis horas de luz e vai máis calor.

Cando é inverno no hemisferio norte hai menos horas de luz, porque os raios do Sol chegan inclinados e dan menos calor.

PLAN DE MELLORA 1

Nome Data

polo Norte

polo Sur

sentido da rotación


PLAN DE MELLORA 2

Nome Data


Segundo a calor que reciben do Sol, diferéncianse na Terra cinco zonas:• Unha zona cálida, próxima ao ecuador.• Dúas zonas temperadas, entre os trópicos e os círculos polares.• Dous zonas frías, arredor dos dous polos.

1 Colorea o debuxo segundo a lenda.

2 Completa.

No hemisferio norte, a zona temperada esténdese entre o

e o ; e no hemisferio sur, vai desde o

ata o .

3 Ngugi vive en Tanzania, un país africano moi próximo ao ecuador. Alí vai moita calor durante todo o ano. Explica por que.

morado zona fría

verde zona temperada

vermello zona cálida

534869_U03_p13b Tanzania

ecuador

As zonas climáticas da Terra


PROGRAMA DE AMPLIACIÓN

1 Le o texto e contesta.

• Que é unha constelación? Cantas hai?

• En que constelación se encontra a Estrela Polar? En que hemisferio?

• Que forma ten Cefeo? E Casiopea?

Un ceo cheo de estrelasEscorpións e dragóns, princesas e cazadores, carros e frechas... Se tes a oportunidade de observar o ceo nocturno, verás grupos de estrelas que debuxan caprichosas formas. Son as constelacións e na esfera celeste hai 88.Entre todas as que se poden ver no hemisferio norte, hai unha que se recoñece sen dificultade: é a Osa Maior. A Osa Maior sitúase cara ao norte e ten o aspecto dun carro cunha caixa formada por catro estrelas e unha cabezalla composta por outras tres. Se unimos cunha liña as últimas dúas estrelas do carro e a prolongamos, poderemos localizar a Estrela Polar, que forma a punta da cabezalla doutra constelación máis pequena chamada Osa Menor. A Estrela Polar é famosa porque marca a dirección norte e é a que se usaba na antigüidade para orientarse pola noite.Un pouco máis alá, podemos ver unha especie de casa, é Cefeo. E desde alí non é difícil ver Casiopea, que segundo a época do ano terá forma de M ou de W. O inverno é a mellor época para ver as constelacións de Orión (o Cazador) e de Can Maior (o can do universo).E se estás no hemisferio sur poderás ver, entre outras, as constelacións de Centauro, Lupus e da Cruz do Sur que, a pesar de ser a máis pequena, se utiliza para localizar a dirección sur.

Nome Data

Unidade 1

Estrela Polar

Osa Menor

Osa Maior


PROGRAMA DE AMPLIACIÓN 1

2 Une os puntos e forma cinco constelacións. Despois, arrodea a Estrela Polar e explica por que a situaches aí.

3 Completa a ficha.

4 Inventa e debuxa unha constelación formada por cinco estrelas. Despois, ponlle nome e explica por que decidiches chamala así.

Constelación

Cruz do Sur

• En que hemisferio pode contemplarse?

• Indica a dirección que marca:

norte sur leste oeste

• Que estrela indica algo similar no hemisferio norte?


Solucións. Plan de mellora

Unidade 1Ficha 11. O universo está formado por todos os astros

que existen. Xurdiu tras unha grande explosión coñecida como big bang. As galaxias son agrupacións de millóns de estrelas, xunto con fragmentos de rocha e gas. O sistema solar encóntrase nunha galaxia chamada Vía Láctea.

2. Resposta gráfica (R. G.).

3. Os cometas son astros xeados que xiran arredor do Sol seguindo unha órbita ovalada. Teñen unha cola formada de gas e po.

Ficha 2

1. • Representa o movemento de rotación.• Tarda 24 horas.• Dá lugar aos días e ás noites.

2. • O de translación.• Tarda 365 días e unhas seis horas.• Dá lugar ás estacións do ano.

3. F. A oración sería: No verán, no hemisferio norte, os raios do Sol chegan á Terra menos inclinados ca no inverno e, por iso, hai máis horas de luz e vai máis calor.

V.

Unidade 2Ficha 11. R. G. 2. No hemisferio norte, a zona temperada

esténdese entre o círculo polar ártico e o trópico de Cáncer; e no hemisferio sur, vai desde o trópico de Capricornio ata o círculo polar antártico.

3. Na zona arredor do ecuador, os raios do Sol chegan de forma perpendicular durante todo o ano, polo que as temperaturas son elevadas.

Ficha 21. R. G.

• O clima mediterráneo.• En Canarias dáse o clima subtropical.• No norte da Península.

2. En Galicia hai tres tipos de clima: oceánico, de montaña e mediterráneo de interior. A maior parte do territorio de Galicia ten clima oceánico, que pode ser de interior e de costa. O clima de montaña domina nas serras orientais das provincias de Lugo e Ourense e o clima mediterráneo de interior localízase nos vales dos ríos Miño e Sil.

Unidade 3Ficha 1

1. R. G. 2. • Montañas interiores da Meseta: Sistema

Central e Montes de Toledo. • Montañas que rodean a Meseta: Montes

de León, Cordilleira Cantábrica, Sistema Ibérico e Serra Morena.

• Montañas exteriores á Meseta: Macizo Galaico, Montes Vascos, Pireneos, Sistema Costeiro-Catalán e Sistemas Béticos.

• Depresións: depresión do Ebro e depresión do Guadalquivir.

Ficha 21. Vertente.

Conca. Río.

2. R. G. • 1. Miño. 2. Nalón. 3. Ebro. 4. Douro.

5. Guadiana. 6. Xúquer. 7. Guadalquivir. 8. Segura.

Unidade 4Ficha 1

1. R. G.

Ficha 21. R. G.2. España é un Estado social porque se garante

o benestar de todos os cidadáns e cidadás, é democrático porque todos e todas eliximos os representantes das institucións, e de dereito porque a lei é o valor máis importante.

3. Xefe do Estado: o rei. Cortes Xerais: os deputados e deputadas,

e os senadores e senadoras.

260 © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

ciencias sociais...lengua c castellana primer trimestre primer trimestre 5 m o c hi la i g e r a...

Documents