cayón, luis - ide ma. el camino de agua espacio, chamanismo y persona entre los makuna

5/17/2018 Cay n, Luis - Ide Ma. El camino de agua espacio, chamanismo y persona entre los Ma...

http://slidepdf.com/reader/full/cayon-luis-ide-ma-el-camino-de-agua-espacio-chamanismo-y-persona-en

Disponible en: http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=81411812008

RedalycSistema de Información Científica

Red de Revistas Científicas de América Latina, el Caribe, España y Portugal

Cayón, Luis

IDE MA: EL CAMINO DE AGUA ESPACIO, CHAMANISMO Y PERSONA ENTRE LOS

MAKUNA

Antípoda, Revista de Antropología y Arqueología, Núm. 7, julio-diciembre, 2008, pp.

141-173

Universidad de los Andes

Colombia

¿Cómo citar? Número completo Más información del artículo Página de la revista

Antípoda, Revista de Antropología y Arqueología

ISSN (Versión impresa): [email protected]

Universidad de los Andes

Colombia

www.redalyc.orgProyecto académico sin fines de lucro, desarrollado bajo la iniciativa de acceso abierto

http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/ArtPdfRed.jsp?iCve=81411812008

http://redalyc.uaemex.mx/principal/ForCitArt.jsp?iCve=81411812008

http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/IndArtRev.jsp?iCveNumRev=11812&iCveEntRev=814


http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/HomRevRed.jsp?iCveEntRev=814

http://redalyc.uaemex.mx/





http://redalyc.uaemex.mx/src/inicio/IndArtRev.jsp?iCveNumRev=11812&iCveEntRev=814

http://redalyc.uaemex.mx/principal/ForCitArt.jsp?iCve=81411812008

http://redalyc.uaemex.mx/



141

R e s u m e n : A pati e aso Makuna, un gupo

Tukano oienta e nooeste amazónio, este

atíuo popone e anáisis e a espaiaia

po meio e a inteepenenia o usión eas noiones e espaio y pesona a tavés e

hamanismo. Anaizano as noiones oaes

e espaio, se muesta omo meiante as

uaiones hamánias e io vita se ea

una vinuaión metonímia ente e espaio y

a pesona. Esta vinuaión iuye oposiiones

inaias omo ama-uepo, utua-natuaeza,

inteio-exteio, et., tan euentes en a

teoía amazónia. Esta apoximaión a temae a espaiaia, aunque esté atuamente en

poeso e eaoaión, apunta haia a apetua

e un nuevo ampo e taajo etnogáo en,

po o menos, agunas pates e a Amazonía.

A b s t R A c t : Stating om Makuna s ase,

an Easten Tukanoan goup om Nothwest

Amazon, this atie poposes to anayze the

spatiaity though the inteepenene o usiono spae an peson notions whih ae meiate

y shamanism. Anayzing the oa notions

o spae, the pupose is to emonstate how

the shamanisti heaing eates a metonymi

ink etween spae an pesonhoo. This ink

issoves the inay oppositions ike sou-oy,

utue-natue, intena-extena, et., whih

ae ommon in Amazonian anthopoogia

theoy. Athough the pesent appoximation tospatiaity is sti une eaoation, it points out

the opening o a new ontext o ewok in, at

east, some paes in the Amazon.

ant ípoda nº7 jul io- diciembre de 2008 páginas 141-173 issn 1900-5407

Fecha de recepc ión: agosto de 2008 | Fecha de aceptación: diciembre de 2008

P a l a b r a s c l a v e :

e, , ,mk, tk , naz

K e y w o r d s :

sy, , , mk,e tk, nw az

I D E M A : E L C A M I N O D E A G UAE , h m m E E t E m k u

L u i s C a y ó n

Doctor en Antropología Social

Universitade de Brasília

[email protected]



A N T Í P O D A N º 7 | J U l I O - d I c I E M b r E 2 0 0 8

14 2

1. doutoano em Antopoogia Soia a Univesiae e basíia; osista o conseho Naiona e desenvo-vimento cientío e Tenoógio (cNPq).

2. Aunque en e éee atíuo e dukheim y Mauss (1981 [1903]) se ame que e espaio es epesentao y asiao a pat i e as ategoía soiaes –o e mismo Mauss (1971 [1904]) señae que as imitaiones

amientaes a as que están sometios os esquimaes hagan posie tanto una oe mooogía soia omoa intensia e a via soia según as vaiaiones estaionaes-, soamente on e taajo e Evans-Pitha(1977 [1940]) que a asoiaión ente tiempo y espaio aanzan una imensión igaa a a estutua soia.

La n o c i ó n d e e s p a c i o d d d á á dd í E b ú - ó bj b: z, b, j, , , E -, ú b zd, d

d , ó d d z d , d , dd q x -b2 á d ó d dd dí, d d d w d ( 1996), xd ó d E ó q b q d d ddd , q E q d d É d bd q,

d d ó dd dí, jd , b d bó, dd ó d í dd E djd d z,

I D E M A : E L C A M I N O D E A G UAE , h m m E E t E m k u

L u i s C a y ó n 1



i d e m a : e l c a m i n o d e a g u a | L u i s c a y ó n

14 3

d dbd d, zí, ú ñ (Å1996; D 1996, 2005; V d 1996, 2002b)

Dd í dd dd ,

q x j j d d É j í d d d j (1996: 44) q , ó í E d, dd d d ó b í d é á b ó x (G F 1992; h ´h 1995; Fd B1996)

, bj b w d

zó (h 2002; Vd 2002; W 2002; Z 2002) -d b td j í b j d é d, q -d d d ó d ó , d ó d dd d xó d dd í , d b dd E d b dí d

q -G (1998) d “ á”, í d dd á E á j, ó, q d d “d d dó é” q b á d d j, d ú d ó b b dd d - d j, dí q d d d d d performance -b j, d í í

q ó d bdd , q

ó dó q db d d jdd d ó d d bj dk B (1984, 1988, 1996, 1996b) b d, bq dd d d d -d ú, q : ó q - d d x d dd dd d í , ñz ; q d d í dó d , d , d




14 4

bdí E b d ( Fd B 1996), á d x — dd d d ó d , 3-

d d B ó á d E dó í, d x á d ó , -dd , m, dd dí d zó

E d d ó d d -dd zó dd d déd d ( 1979), q ó d ó q xb dd d í dd d bj

m, Á d d bj q z ó, b dd, jz d dd d q dj ó d ád í , d b zó dd ó d, d bj ddd dá óí, d d b ó , ó, dd d xó d d d -d, b V d (2002)

b, ú d d d é d ,qzá d í d b Jê d B , q zd d d d dd, ó ó, z ó d , b t (2007) dd q zó d j d d “z” -é d xó d x d dbq, q q x, d , d “ ” d j d x

d , á d , í , -á - j d d d d j d d d z, é z -á dx dá d ó

3. Vae a pena aaa que estos tes oneptos haen pate e as ategoías e pensamiento humano omua-as po Kant, y que ueon uno e os ejes unamentaes e os estuios e a Esuea Fanesa iigia po

dukheim y Mauss. Sin emago, a teneas en uenta no peteno epoui una intepetaión a pa ti eas epesentaiones soiaes, sino enonta un amino atenativo paa esapa e as visiones epesentaio-nistas y simoistas.




14 5

E dd, d d ó q d á- d dd zó d d á d , , dó á b ó bj/

j z/ b d d ,q d d d z q d , d x

bj q d - í d d, - ó d dd zó dd ó d d é d - E d ó d d

ó (q dd z í d, q z ó d d z , ñ -G, 2000) d d - q dd ( 2000), zd d dé d , bj q x z -í í z, dd, b

bó, dó, , b, , d q x í, dd dd d dé “”, ó d , q xd dá d “” z, status d j d d d, í dó z d d x ó d V d (1996, 2002b) D (1996, 2005), x d d

dm j d d d d ó,

q E d, ó d x d d í zó, bd d b , d - d d d B d b t, q d á dd ó , m ó d d d á d d ó, q b d x d , ó d d




14 6

q, dd, ó d zí x é

ó d -

d ó /x á q d ó d d d d á, q dí bó, q b d b-ó á d d í zó á, bd d dó b d d ó- d ó d bz zó d zí, q í á dó d ( qí zd í bdd ú) d dd q d

, ó b á j d d - d E d, d á d d d dd d q dd, dí d q b , ( )

Territorio y espacio en l a etnograf ía del noroesteamazónico

E j - d zó , z, j -d á d bj , d ó d ó, d z d Xviii, bé dd d í b -dd d d d d XX b dí q -b ó üí w4, t5, mú-6 b7 ó z b,B Vz, dbéd zd z-qd, bd dd dbd d í , d-

bd, d í qá-Já E á d í,qzá xó d , d d b , dbj d tbé í- d zó 8 (dd xá

4. Taiana, baniwa, Wakuenai, cuipao, Kaiyaí, Yukuna y Matapí.5. Tukano, Wanano, Piá-tapuyo, Aapaso, baá, Tuyuka, Pisamia, desana, Siiano, Tatuyo, Kaapana, baasana,

Yia masã, Makuna, Taiwano, cueo, Tanimuka, letuama, Yuuti, Yauna, Miití-tapuyo.6. Juhup, Hupu, Kakua o baa, dow o Kama, Naö, Nukak (Maheha et a 2000).7. caijona.8. Ve Koh-Güneg (1995 [1909]), Stewa (1948), Goman (1968 [1963]), Jakson (1983), coea (1996),

Wight (2005).


http://slidepdf.com/reader/full/cayon-luis-ide-ma-el-camino-de-agua-espacio-chamanismo-y-persona-e


14 7

dd jáq, d d /, -í d dd, í d, ), í bd zó d

d d ó , d í d ó q d d q

E d dd, q d -b , í ñ, q db í ú d d í d z q d b d- d ó b , x d d qb-b íd, d x d dá, dd -

ó á d dd , dd - é q dbí; j, , d q b, dd d b q q d d- , bd j d d d í, b d dq d x , - dd d á, d

d, d í dá E, d - á , ñd í ó d dd

E ó dó d , , b d ó d, q x ó -dó dbó d dd d d dd ú dd d q d ód E ó á d ú

é, - q b , -d qñ q í d db d d - d d dd d q b , bé jd j d d d d d í d -, q d d D , b d -ó d ó ó , ó d

í b t w d -ó, 1992, b d ó ó d


http://slidepdf.com/reader/full/cayon-luis-ide-ma-el-camino-de-agua-espacio-chamanismo-y-persona-e


14 8

dd, d á d , Gd (1968 [1963]), J (1983), J (1972) -Df (1986 [1968]) q x ó d “ b”

d ó xó d d d dd dé D d, Å(1981), (1993), h-J (1979) h-J (1979) d d ó, bj d ó d bj d d h (1992), (1996), Å (1998) ó (2002) b ó q ó,d zó , d q dd d b, á ú á j d

dí b t w d zó,

d d j d é q d d d ó í d d D d d ó, - d t, d j dd , z d , d d bá d d d 9, d d

E , d, d b dq d q dd d d d d q , q d d d d d d-d q b V ó (Gd 1968 [1963],-Df 1986 [1968], Bd 1972, 1976, h-J 1979, h-J 1976, 1979, Å 1981, J 1983, 1993, 1996) d j ó d d - d , d bó d

d d ó zó, ú -, d t d bó , d d, , d j dí d ó

d , d d ó é á- d (zó , , , b d é, dd d, ), q ó d -

9. No toos os Tukano onuean on que e viaje ue heho po as anaonas anestaes, ya que a menospaa os Makuna, Tatuyo y Siiano quienes hiieon e viaje ueon os ioses. Sin emago, paa estos pueos,a humania tamién emegió en ietos ugaes espeiaes.




14 9

d d t , dd x d d dó d -, d dó dé dzád d -

í ( h-J 1995, Å 2000), -ó í d z dí E x, d b , d á, d -d d d íd dí á ó , “j d d”, “ó d d” “ d”, q d í ó, d d- í d dí d ó E d, ,

d , d d d ong´ q bj ó, d q q d d dd d bj á d dí

E b q á d -b q á d í q á , b, í d- ó, dd “ d” bd d í; d bd

d E, á d d “-í á” ( d h 1992, ó 2002, 2005) q dd j d é d E ó d é, -Df (1981) d “- b” dd dó dd ó “ b” á b q, é á, ú dd b j d dó á, d á dd ó E ú d d “í á”, d -

d d ó q d b d á , zd á q d d í , d , ddó d d b, í á q d dó d -Df, d d dó ó d bd dí bód q d á bó bó , d í á d q dd, í -




15 0

q , q d , -, q b d d “ d” d d -

, í dd á dd (Å1998), ó í, q d ó óE d, q b t, xd b ó d , d á d d td d

Espacio, chamanismo y persona entre los Makuna

m G d ( Ide masã) b bj d í

á-á, d ñ t ñkñ, d d Vé z zí -b, bó 600 dá bt , m d ó dz é d d x Eázd xá dd d ú dd í d ó d j d ó- d d ( Idejino)10 ó d d

/ q d xdd íd d dd q x d , x -üí d í d ó E zd b q db -b d í d, q ó dd d xá x - bé E dd, z ó (d dd d z d XX),

m á dbd d , q -d x , í á-á, t kñtbé í , t, dá-á, mí-á qá, í b d t, mú , b,

10. los Makuna pesentan una ieenia en este aspeto on eaión a moeo taiiona Tukano (ve c. Hugh- Jones 1979), en e ua se supone que e oen e mayoazgo ente os anes se ee a uga e emegenia

e aa uno a pati e uepo e a Anaona Anesta e gupo. Así, os anes mayoes que son maoque-os naen e a aeza e a anaona, os anes e antoes-aiaoes naen e ueo, os gueeos emeio, os hamanes e a pate que sigue, y os taajaoes e a oa.




151

d ñ t, d á-á, d, d d Ayawa d ód d, dd d dbí d (Å 2004)

ó d í d d, -q dí í d b dd q , , dd z dd dd d (q, á, -bd, ) b, d d d d d d q dd b d b ú- 50 ñ d q d , x- d íd d z dí b d

d b q, d , z ó í d m d G d d

Vé d jé-, d d z dí: acaipi (ó d dí dá) aciya (ó d dí d jé-) E dd, bj í d z dí á d-d dó d d d í , dd d ó d 1991, d ó d d Vd q -

d d , dó b ,j d d d, búqd d d b q d z b d bá

E dd, m d d (b- dd b d) d dd , z ddd d d, x ó d í-d bd

d F , m d bj í d -z d , q -bd d q b d d xó , ó d -d d í dd d d d Xviii “descimentos”11, “ j” “ d ” zd

11. los descimentos ean epotaiones masivas e gupos enteos, en as uaes a poaión nativa ea ag-

mentaa y ispesaa po ieentes ugaes: agunas pesonas ian paa as misiones en os íos Nego yAmazonas, otas ian omo mano e oa paa a eoeión e drogas do sertão en uaquie uga e aextensa Capitania do Grão Pará e Maranhão.




15 2

d , d , b b d , dzd xd b “dd” “bbd”

d b z d XX b m, q bíd dd d -b, d d dd bd d , dd déd; í d b dd d ñ ó - d , bzd , d d d d j á E d ó dó ñ dó (q

dí z d d z á) dz: d bz x (, , )q dí d , q d, d d d, zó dd d - d d á, d á d ó, q d ó, q ó d ó dd b,

á bó í d d jé- 1989, q ó zó í u á d d d- dbó d d d , ó x- D , d dd á ó , j, í á qd d d í á

q t, m d - (, d z , d , d , bj d , d, -

, , , ) ú b q d Ayawa, q d d ddd é- ó d b d ó á d , z d dó, í, d ó

m j á q d d d d d , á d dd b dd b12 D á

12. A ama que hay una onvivenia simutánea ente una eaia visie y ota invisie, auo a esta iotomíasoamente omo téminos expiativos, ya que no existe ninguna sepaaión ente o visie y o invisie paa




15 3

d í ( je), z zd d qá d d ( je büküra), q d- d ó d í

í j ( je büküra yaia) q, dá d j b dd ó ó, ñ d d d d d -ñ áb d d , d j E ú d bdd d d dd , í, -, q E á d dó d dd d q b d, q - dz-

dd d

El e spacio m ú d q b q z dd x dd; , b d E - ümüari q , ddd d x,mundo territorio E ó mundo, ümüari -

í b d d, q d territorio d : (1) ód d á , d d d Yuisi, Jasa jüdiro Naju goje, á-á, bd bé ; (2) ñ t, dx d , q sita goro ( dd) d la maloca de la Gente de agua, - q í b q b d

E , z , á -d dd d ó á á - dd d zó d d d - E - d d ó d - d d á,dd ñ sitios sagrados d á á dd - á í j -z B d d b q, ,

os Makuna. como ien expia Azeveo (2008), a eeise a a enomenoogía e Meeau-Ponty, o invisiehae pate onstitutiva e o visie puesto que ni siquiea too o que es visie puee se visto (90-101).




15 4

á bj dd d í, d b d , d d xd d á d z,

ó q é á bd xó d ; d ó b ád ó á-, d d ddd í dñ d d

d dd , -ó á í dñ d áb, dj d joa (,) masã ye ( d ), d, , - j d ó d ó d í ketioka: ó d ,

, , b d , - b, j, d jé d b d í q dd E , í, b d d d óE á , í d d, , q d ; d d d : d dd bdd d, , z d

b sagrado dó x d b q q d; dd, dí q continuum: sajari (d, d, b, í) jünirise (, b, q d), d qé d d d á (, d , d jí, , b, ) q d d -; d, d ( ) d á d , d q d dd jünirise d - dé d ó á q

sajari E ó d ( ó 2006) á, d - á; j, q (masã ye) sajari d á sajari

D d ó , d í wãme kütori ( b), d sajari bado (dd d ), jünirise d kea-

bado (dd d ) bado meje (bd ) E , sajari , q jünirise í , í dñ á zd bj ó d




15 5

, d, q, á, -bd, bjd, zó, b - zó d d ó d

Dd b z d - áb d d j -ñ, d, d, d, , b, , E d í í d d Ayawa, í, d , j, í dq xñ Wasoyuküjino, q d d bbé é d, j d ú d q d d d kaji kuma (

d jé) q jé q dé d b d í q ó d, í q d , d jé : q d q m, sitios

sagrados d (Å, 1998) d b d; db (mükã), q d ú q jünirise b djád q í d d d : d d í

dá á d, , d ó m b d

, djd d í dó E -b x q, z á, d jünirise d, dd d d d q sajari jünirise sajari, í d q sajari bd d í (toa, wãsõã, idejujia, wasomisi,

), d , (we) d ó d ddd d dd, , b-, ó d dd d, zó d d E q d ó , q d á d d d d, bd d tbé, db - d b d d, d dd d ; bq q á b b á d , í dd d , j




15 6

jd q í á , é b d

d d d d

í d dí , dd qd ide soje (d ) z d d, dí b í d —já d d—, d d d wamü riaka (í d í), í d d, ide soje , q ddd d , d á- d , d í ó, d (bojori

masã wi) d ó db d

d ó, ó d - j d d- x dd, í b d

E d í, d , d -bé d d d d d Yuisi ( bd) Jasa jüdiro (Jj) ,d dó d d q m bd b d Jj d

d E d, x d d : z dd, , dbd d z ( h-J 1979),dd z d, Yuisi dd é- dó D , - ó á: b ( jüdo), q d , bz ( gaja),í d d dd d d á d ddkanama, d d “ d d”, q d-

dí “ d kana” “ d á” q b d á d,kanama á d ide ma ( d ) d á b, á d , d á d b d Ex ide ma d í, qñ ñ q d ñ Suaña (j), ide ma d Tabotije-

jea d dd dd d d Ide masã, q z ñ t, ide ma d Wiyua Saira, d Gd Ide ma q , d , xó , ó d dd d




15 7

q x b d db q d b ide ma, d d d -dd t kanama ide ma á b

q bdd d d , íd, d d xó í , q x ide mari d q á db, ide mari kati b d bd, ide mari manirise déb

E q d - á- 13 td d d ó í d d,d d Ayawa j á d, dd d

d bd, d d á d íE q ó d j -d q d á d d -,d ó á d ú E d d -d d ketioka ma, d m, d d j q d d d d í, é

E í d , q d d -, í d , d d, q dá db d í d á q d d dq , d d bé í d d q d j, m, ketioka ma z Yuisi , b í á-á Naju goje ( d b), dd D í b, db q á b B

tw d q d db j b d

d d í á -d í, d í q j db dbó d d áb ( í, ó d Ayawa db áb büje); b, dd á- b q xó í d bj d jé (kajima), dd d í b

13. las maoas tamién tienen as mismas eeenias geogáo-espaiaes.




15 8

d q b jé, d d - d í d bj d (ketioka) á

(b d í) d bj d q d (b), m d q q d -dd d q xd d D , d jé b q d óá d bj d jé q dd d b d Ayawa.

E dj d d ide ma kanama, í í á d bj d jé á d ide ma, dó bd é. d q d d kanama

q b E ó d d ó, íd dó b d d d d, dó b d jé E, ó d m d d q d , bj d jé D jd d á -d , d í d d ó d d d qí d q m, q , d,

d bó q d d d z td d d ó d á d

a persona d x ó, bé b q m q á d tüõmarise (), üsi (, , ó, , í), joatuti (d), künigaye (d x), gãmõwitõ ( d dó q

íd “b” ), ketioka (-d-b-), kajea maküri (), rí (), rì (), wiro (), gõã () gõã bede (dó d ) dá, dd(masã goro) bé dzj á d d dd, d j d E dd dzjd ó E bj á d d d d

q j qd bzd d á d , q d d d d b ( ñ) q j d d d ú, d d bz (




15 9

ñ) q zqd d z E d bbé , q ó d íd, tbé, ó d ó

q dd í d bbé, q b dó d ( h-J, 1995)14 m, j ó ó d d, ria gu (é qd d ñ)15 á d d d d d , , d dí q é q é d

, j j d j b bbé j , ria gu (qd ) ó werea ( d

bj) d d q q -q b bbé; ñ q werea q d q tbé d q d - d bbé z dd, ú ( j) d j d q , q z bbé E , bbé d d q db d á E d z bbé dd d d d , d, d ó

j dd d , é d í d , d d q ria gu á d masã yujiore, , -d bbé dd ú d d bj ( jakaga tuti) b joega wi ( d ) katirã wi ( d )16

ó d d q dí d -, á á d dé, ú dd á, d d E ó, ria gu butü (“jé qd” b-d d ) , , j eogüje ( d - bd d d áb d b) D ,

d 3 , á, á bbé d butü. E ñd d dd ideri ó (we), - é d E b - q d q é á u z z-

14. Soe e io vita paa os Makuna ve Åhem et a (2004).15. la paaa ria, que signia niños, tamién se eaiona on as paaas semen ( ria), huevo ( ria), sange ( rí ),

ane ( rì) y ío ( riaka).16. Katirã wi se opone a muno e os muetos o bojori masã wi (maoa e a gente e tisteza) que se uia

en e inamuno.




16 0

d , ó d d, couvade, q d d , b, d d tbé bñ bbé, d dí

d d é d, bñ d d ó D- dí, ria gu q dñ bbé ó d d D ñ d d db , , á q d d d bbé Dé d ó, á d ñ d q q ó é

E é ó, á z ú, butü, - (we) (üsi) d bbé, d j q d d d í

b, á, á, á bbé E á d d b , déd d bq qd d bá, d d d d d d , á -d bbé d d q dñ q- ; d riji masore (“éd ”)d bbé í, d q d d

d q ó Yuisi E , d íd d d ó í d Romikumu, - j d q ó , q x d BokeruE d ó, d Ayawa í j d, djád b íd d d q d bbé Yuisi, d á üsi runure ( d ) d d bbé dó b d ó, d b z E d,

ó d ó, q z j bá-, á d: j bá, q d d, q z d E Yuisi, d d dó bd dd z j d ú- d ( á ñ, d, b, ,, d, ) q bbé d d dñ b á ó d E q q dúd Ñenoni, óx dbd d, d d (Yese ~güta), ó




161

bj d Yuisi q ó - á d q d d á d q dd d,

q , d ód ó d Manaitara, q d Idejino, d d m, q d masã yujiri wi ( d d d ), d d , ó d d E ria gu bbé üsi runure ( d ) godoweore ( ); , d q bbé b d E Manaitara, d b dó (keti wame), q , bbé d , d Toasaro, d , q

dd d , d í q d d ( b d dñ d ,-bd, d d í, d d dd, zd, -, ; j d dñ d , d d d, d d , , d d í, bjd, ) D Manaitara, -ó b í, á-á, t d Bujea E d ó d, bbé q b d D , ó

dá d d , d í d d bbé dd , , ide ma ( d )d ó d Yui-

si, Manaitara Bujea, á d q d j d d d , q d , b jí

D ó, q d dd: , ú, butü, we dá, d

d: d d , (we) d d bbé, ú í, ideri bbé d í d q z b, eoguje “” “zó” d bbé, , d d d ó, butü gãmõwitõ (dó d íd) q x b bu-

tüwitõ (dó d butü), d “” b q b bbé d d d á d q q d , d d q d á, ria gu b , d d bbé dd




16 2

bz, bd j: d , d d -, , d E q d q d d bbé d

, d ; , b d d ó d ñ (riaka wanore)17, ria gu ó b d d bbé, dd d d éd d dd d d d d z E b õjegõã kumuro (b d ), butü kumuro (b d “jé qd”), günañe kumuro (b d ú) yago kumuro (b d á); q d b , d db d , q d

dd bbé, dñ d, bd E dd q bbé d, ria gu z ó d q d d dd d ñ d ddd d d ó q d ; j, á dbá ó d dd d 15 ñdé d ó, q zd d d ñdé d ó q E q dd m d d --

d ú d d dd d dd bd, ó q -b b d b d E d j, d d , q guga (“é q dó d”,d), z d q í ó d d , í x j, dd , z gãmowitõ (dó d íd); j kirükü kumurõ (b d ), ote kumurõ (b d d), bedi

kumurõ (b d ó), müno kumurõ (b d b), kaji ku-murõ (b d ), we kumurõ (b d ) günañe kumurõ (b d ú) j, d ñ dñ d dd, d b18:

iso butü koa kanama “ella tiene kanama de cuya de bütü”

iso werükü kanama “ella tiene kanama de planta de we”

17. Nótese que a paaa riaka tamién signia ío. Así que poía tauise atenativamente omo “uaión

e ío”.18. E agmento e esta uaión está en Maheha (2004: 219). la tauión que ea hae no es, ese mi pespe-

tiva, e too apopiaa on eaión a a paaa kanama ya que ea eaiona esta paaa on a uta kana.




16 3

iso biarükü kanama “ella tiene kanama de planta de ají”

iso kirükü kanama “ella tiene kanama de planta de yuca”

iso tuayiñaroti “ella va a ser cuidadora”

iso tuayiñari maso “ella es cuidadora”

b, z d ó dd -í d í, q ñ d ó q d D d je gu ( q d d í), q dá z d d E je gu z gãmõwitõ d, bó , , müno ku-

murõ (b d b), kaji kumurõ (b d ), günañe kumurõ (bd ú), kajima kumurõ (b d jé) je kumurõ (b d í);

ddd d ó d : bia kumurõ (b d jí) dñ d , werea kumurõ (b d d bj) we kumurõ (b d ) je gu, basa kumurõ (b d b) -bd, seabari kumurõ (b d í) zd d , d keti kumurõ (b d ó) D - , d ó d í

E ó ó d q - , -- ú

q d b j, d b, d q ó d:

“Viene [el curador] de la banca muy lejos y nombra müno jüdoa soje (puerta

de comienzo [oriente] de tabaco) donde sale el sol; müno gakoa soje (puerta del

sur de tabaco) al lado derecho; müno warua soje (puerta del norte de tabaco)

lado izquierdo, y donde oculta el sol müno juna soje (puerta de terminación

[occidente] de tabaco). El cuerpo de una persona, lo que viene curando pri-

mero... Contándolo bien, de la cepa del cuerpo viene müno gubokama (pie de

tabaco), el pie; müno ñikügü (espinilla de tabaco), la espinilla; müno rodori

(rodilla de tabaco), la rodilla; müno gujurisama (pene de tabaco), el pipí; müno

gudamisi (tripas de tabaco), las tripas; müno gudamigama (intestino delgado

de tabaco), la tripa pequeña; müno ügüamü (corazón de tabaco), el corazón;

müno amümatuti (garganta de tabaco), la garganta; müno gurisekama (labio

de tabaco), labio; müno ñemero (lengua de tabaco), lengua; müno ĩguã (nariz

de tabaco), nariz, y müno gãmõgoje (oído de tabaco), el oído; müno kajeamakü

(vista de tabaco), los ojos. Hasta ahí, müno juna soje (puerta de terminación de

tabaco), la punta [cabeza], ahí termina”. (Arturo Makuna, abril 23 de 1997).

, d d b “” d q b, -- dd d -d d , d




16 4

kanama, q é j q q bé dd , - d z d kanama, q b

b d á b d ,b d d á, q , , d xzó d b, - d b d q , q á d d d ú

ó b d d -, , d q ñ j b ú b d ú, d q d -

üsi, , í d , q joatuti, d ó z, b j- bé b d b , d bd d “”, q dd d d d, d tüõmarise (), ketioka (-b-d) gãmõwitõ (dó d íd); , b d (wiro) édd ( gõã bede) b, d x b q d-

d d q dd dd d ( ó, 2002); é b d ó bd í, d üsi, ketioka künigaye (dx) E b, b d jé dd ddzj d, , tüõmarise, ketioka gãmõwitõ, q j b d d d , q üsi d x, q d , j E q b d b d b, d

ó, m d q d E d xó í bj d d ó b b d üsi oka (b d d)

b, d d q b - j, b , d d db d ó d d d d d é, d t dd d d í x (, , d ,bj , ), q dd d d , bzó í, ketioka




16 5

üsi d d ; qí dd á d ó d q ide

ma ( d ) E q d q d é ketioka d d q d í q á

d d í í, íú d q - í, , d d d d ó í h ó q - d , d d - í d , b - d d d í

E m d dj í í t, á

x z d q ide ma d í E-, d , q d í, á d ketioka d í í ttd q , je joari (d í), d, q bñd dí t ketioka q m, d é í á-á , j ketioka d , d d d d bj d jé

E q d d dd dd d z d d bj d d ddd d d d dd d , q ó d d , d q d , b q d dd d d d d dd d d d d , ,dd ó d dá d d d-d d , q qd , í E q d d dd dd

d z d bj, dd dd dd, q d d b, d d dd dd

E b, d d d : , j bá, ó d - - ( -, , , ) dd d d d dd, bj d bd b ; d z d Yuisi, dd q j , bd b q d d ó; z




16 6

d Manaitara dd m b í d z dé d ñ t -dd E d d dd d

d d d d ñ q E, dd d d d ide ma kanama, d, dd d-- d d dd , d d q í x é j tbé, d d d d dd d ó, , ó á d d kanama

E kanama d ide ma, ñ t

, bé d -á q á d t E á d ád 700 b d q í, q d d joatuti künigaye d ; d ó, í d x; q ád í, , - d -, á d ó ddd í j, d Guasaro q

dd d gãmõwitõ, d Kirüküwadi ( d ) dd á d d dd d j; Weküaburo ( dd) dd d q d “é d ” dd d j dá b d E b d ñ Umuña qd Imiñakuri, d d b d b, á-á qd d d b( Naju goje) q d j b ád í , d

á d u -bd, j, d -- Imiñakuri d d b, í d ó ( d d -, j, d d , ) á b -d, dá b d -- í d á d , x, í d, q dd q d dd d á d

d ó q ú - d b d d E ,




16 7

wiro (), b wüjo (b) rümü (,) d d x E á d -: bojoritare (b z) bojori kuare (ó d z)

q b dz b d d d E , á d d bj , ó d üsi oka d dñ bj d d q ú j b d d, d d -d: üsi tüõmarise dd í d d Toasaro, d , dd á dó bojori masã ( d z); ketioka d d ó d d í Manaitara q d d d q á; dá b d

q

Consideraciones finales

E x jd d ó d é-, ddd í zó, q d m d dd, d é d d : x d d á / d , x d dbó d d b d d

- b q d é d d b d d d dd, d d d d dq , d jd, í á ád d á d d dí d zó d q d d d d d , ó d - x d d d d x d d E d , d, d d b d,

d bj d jé, í d d ó j í

E b bzd dó d ó zó, d d d q -- , dd, ó á Ebé q , q á d d é á d d E d, b d ó x db - ó b á ó d d, dój, d d ó , á d , z é j d q d,




16 8

é ó d áb, áb ó bq, áb q j, d d é, E j m d d -

ó - -, q q b q d d --, b , q d q dó , dd ñ d d , b b q , bó -- , q q d d q d ó d ó, q (h-J 1979; h-J 1979, 1995; ó 2002) E db

dd xd d d x - q

d d b d q -ú, b q dd m dd d í í b d b , z d , d q x, q d dd - , q í z -

ó ó dd d d d d, , d , d d

bd d í d í á ó, x d í, q í ( j-, F 1954) d dí, b d - d j E d, d í ú dz á q d á dó í, -

b, d j í ( b-z d2005) q é d xdó b-b qd d bá bb d d d dd d d dd z j, d , m,bí q b q bb d dí - d d D , bí q dbé q ád, q b á , í í d b d d , í db d 2007 b d2008 dz E ú d d xé




16 9

d ide ma kanama, í í b d ád 700 í, q í dd d d m

ó , d d á-á , db ó d á d b q -d qí, db d ó d d ó, jz d q é , ú, d q á x xb d t w d -zó, dd db é d ú dd d d d í dd

Dd d dó, dd q ó d zó, d ó d db b d ó q qz -í , í ó -xó ód dd, dd, bdd,

ddb b q á - dd E d d z dí ú b d xó “d ” q “

d”, E á d - ó ú xó í ,ó dó b d dí d b dd bó , ó d dddd q á d d19, dd E d z ó á d d q -z í dí dd d d - ; , -d

Agradecimientosdz b d d , B b m- d z d dtbé dd Edd V d , t ôz má Gd ó d bj d t (ú d tçõ dí)

19. leenhat (1997 [1947]) ama soe os canaques, e Nueva caeonia, que éstos tienen una visión osmo-

móa e muno en a que existe una visión inieeniaa que pemite aaa e muno tota sin que einiviuo intente istinguise, é mismo, e muno. Así, o que existe es una ientia e sustania ente ohumano y o no-humano.




17 0

m d udd Fd d í d J, bd 2008 dz d ó , q q qd d d,

m, G t Gã zd, qdd x ú d, q j « d» .




171

R e f e R e n c i A s :

Albert, Bruce y François-Michel Le Tourneau2007 “Ethnogeogaphy an resoue Use among the Yanomami. Towa a Moe o “retiua Spae”.

Current Anthropology, Vo. 48, No. 4 (August), pp. 584-592.

Århem, Kaj2000 “Fom onghouse to viage: Stutue an hange in coomian Amazon”. In: Ethnographic puzzles:

Essays on Social Organization, Symbolism and Change. lonon: Athone Pess. 55-92.1998 “Powes o pae: teitoy, ansape an eonging in Nothwest Amazonia”. In: Local Belonging. N.

lowe (e). lonon: routege. 78-102.1996 “The cosmi Foo-We: Human-Natue reateness in the Nothwest Amazon”. In: Nature and

Society. P. desoa y G. Pásson (es.) lonon: routege. 185-204.1981 Makuna social organization. A study in descent, alliance and the ormation o corporate groups in

the Northwestern Amazon. Uppsaa: Uppsaa Stuies in cutua Anthopoogy 4. Århem, Kaj, Luis Cayón, Gladys Angulo e Maximiliano García2004 Etnograía Makuna: tradiciones, relatos y saberes de la Gente de Agua. Ata Univesitatis

Gothenugensis. No. 17. bogotá: Univesia e Gotemugo e Instituto coomiano eAntopoogía e Histoia (IcANH).

Azevedo, Aina Guimarães2008 Não há estrelas no céu branco. O pensamento ocidental diante da cegueira. Univesia e basiia.

disetaión e Maestía.Basso, Keith1996 “Wisom sits in paes. Notes on a Westen Apahe ansape”. In: Senses o place. S. Fe & K.

basso (ogs.). Santa Fe, New Mexio: Shoo o Ameian reseah Pess. 53-90.1996a“Quoting the Anestos”. In: Wisdom sits in places. Landscape and language among the Western

Apache. Auqueque: Univesity o New Méxio Pess. 3-35.1988 “Speaking with names: anguage an ansape among the Westen Apahe”. Cultural Anthropology ,

Vo. 3, No. 2: 99-130.1984 “Staking with histoies : names, paes, an moa naatives among the Westen Apahe”. In: Text,

play, and history: the construction and reconstruction o sel and society . E. bune (og). longGove, Iinois: Wavean Pess. 19-55.

Bidou, Patrice1972 “repésentations e ’espae ans a mythoogie Tatuyo (Iniens Tuano)”. Journal de la Société des

Américanistes, 61: 45-105.1976 Les fls de l’Anaconda Céleste (les Tatuyo). Tese e outoao, Univesité e País X. Casey, Edward1996 “How to get om spae to pae in a aiy shot steth o time: Phenomenoogia Poegomena”.

In: Senses o place. S. Fe & K. basso (ogs .). Santa Fe, New Mexio: Shoo o Ameian reseah

Pess. 13-52.Cayón, Luis2006 “Viveno ente o ‘oe’ e o ‘ote’. Natueza e Soieae ente os Makuna”. Anuário Antropológico

2005, pp. 51-90.2005 A cura do mundo. Território e xamanismo entre os Makuna do Noroeste Amazônico. dissetação e

Mestao. depatamento e Antopoogia Soia, Univesiae e basíia.2002 En las aguas de yuruparí. Cosmología y chamanismo Makuna. bogotá: Eiiones Unianes.Chernela, Janet1993 The Wanano Indians o the Brazilian Amazon: A sense o space. Austin: Univesity o Texas Pess.Correa, Fraçois1996 Por el camino de la Anaconda Remedio: Dinámica de la organización social entre los Taiwano del

Vaupés. bogotá: Eitoia Univesia Naiona–coienias.




17 2

Descola, Philippe2005 Par-delà nature et culture. Pais: Gaima.1996 “constuting Natues: Symoi Eoogy an Soia Pa tie”. En Nature and Society. P. desoa y G.

Pásson (es.) lonon: routege. 82-102.

Durkheim, Emile e Marcel Mauss1981 [1903]. “Agumas omas pimitivas e assiação: ontiuição paa o estuo as epesentaçõesoetivas”. In: Ensaios de Sociologia, M. Mauss. São Pauo: Pespetiva. 399-455.

Evans-Pritchard, Edward E1977 [1940]. Los Nuer . baeona: Eitoia Anagama.Feld, Steven e Keith Basso1996 “Intoution”. In: Senses o place. S. Fe & K. basso (ogs .). Santa Fe: Shoo o Ameian reseah

Pess. 3-11.Fulop, Marcos1954 “Aspetos e a utua Tukano: cosmogonía”. In: Revista Colombiana de Antropología, 3. 99-137.Goldman, Irving.

1976 “Time, Spae an desent: the cueo exampe”. In: Actes du XLIIe Congrès Internacional des Américanistes, 2. 175-183.

1968 [1963]. Los Cubeo: indios del Noroeste del Amazonas. Méxio: Institu to Inigenista Inteameiano.Gupta, Akhil e James Ferguson1992 “beyon “cutue”: Spae, ientity, an the poitis o ieene”. In: Cultural Anthropology 7, 6-23.Hammen van der, María Clara1992 El manejo del mundo: Naturaleza y sociedad entre los Yukuna de la Amazonía Colombiana. bogotá:

Topenos.Hill, Jonathan2002 “Shamanism, cooniaism, an the Wi Woman: Fetiity utism an Histoia ynamis in the

Uppe rio Nego region”. Comparative Arawakan Histories. Rethinking Language Family and

Culture Area in Amazonia. J. Hi an F. Santos-Ganeo (es). Uana an chiago: Univesity oIinois Pess. 223-247.Hirsch, Eric e Michael O’Hanlon (Eds.)1995 Anthropology o Landscape: Perspec tives on Space and Place. Oxo: caenon Pess.Hugh-Jones, Cristine1979 From the Milk River: Spatial and temporal process in Northwest Amazonia. lonon: camige

Univesity Pess.Hugh-Jones, Stephen1995 Inside-out and Back-to-front:The Androgynus House in Northwest Amazonia. En: About the

House. J. Carsten y S. Hugh-Jones (eds). Cambridge: Cambridge University Press. 226-269.1979 The palm and the Pleiades: Initiation and cosmology in Northwest Amazonia. lonon: camige

Univesity Pess.1976 “like the eaves on the oest foo. Spae an time in baasana itua”. In: Actes du XLIIe Congrès

Internacional des Américanistes, 2: 206-215. Jackson, Jean1983 The Fish People: Linguistic Exogamy and Tukanoan Identity in Northwest Amazonia. lonon:

camige Univesity Pess.Jacopin, Pierre1972 “Haitat et Teitoie Yukuna”. In: Journal de la Société des Américanistes. T. lXI. 107-138.Koch-Grünberg, Theodor1995 [1909]. Dos años entre los indios. 2 Tomos. bogotá: Univesia Naiona.Leenhardt, Maurice

1997 [1947]. Do kamo. La persona y el mito en el mundo melanesio. baeona: Paiós.




17 3

Mahecha, Dany2004 La ormación de Masa Goro “Personas Verdaderas”. Pautas de crianza entre los Macuna del Bajo

Apaporis. Tesis e Magíste en Estuios Amazónios. Univesia Naiona e coomia, See letiia.Mahecha, Dany, Carlos Franky e Gabriel Cabrera

2000 “Nukak, kakua, juhup y hupu (Makú): cazaoes nómaas e a Amazonia coomiana”.In: Geograía Humana de Colombia. Amazonía-Caquetá. Tomo VII. Vo. II. bogotá: Inst itutocoomiano e Antopoogía e Histoia. 129-211.

Mauss, Marcel1971 [1904]. “Ensayo soe as vaiaiones estaionaes en as soieaes esquimaes: un estuio e

mooogía soia”. In: Sociología y Antropología. Mai: Eitoia Tenos. 357-430.Overing, Joanna e Alan Passes2000 “Intoution. conviviaity an the opening up o Amazonian anthopoogy”. In: The Anthropology

o Love and Anger. The aesthetics o conviviality in Native Amazonia. J. Oveing an A. Passes (es).lonon, New Yok: routege. 1-30.

Reichel-Dolmatoff, Gerardo

1986 [1968]. Desana: simbolismo de los indios Tukano del Vaupés. bogotá: Poutua.1981 “Agunos oneptos e geogaía hamanístia e os inios desana e coomia”. In: Contribuiçõesa antropología em homenagem ao proesor Egon Schaden. São Pauo: Funo e Pesquisas oMuseu Pauista. 255-270.

Santos-Granero, Fernando2000 “The Sisyphus Synome, o the stugge o onviviaity in Native Amazonia”. In: The Anthropology

o Love and Anger. The aesthetics o conviviality in Native Amazonia. J. Oveing an A. Passes (es).lonon, New Yok: routege. 268-287.

1998 “Witing Histoy into the lansape: Spae, Myth an ritua in contempaay Amazonia”. American Ethnologist , Vo. 25, No. 2 (May), pp. 128-148.

Seeger, Anthony, Roberto Da Matta e Eduardo Viveiros de Castro

1979 “A onstução a Pessoa nas soieaes inígenas asieias”. In: Boletim do Museu Nacional . No.32: 2-19.

Steward, Julian1948 Handbook o South American Indians. Vo. 3. Washington: Smithsonian Institution. Vidal, Silvia2002 “Seet reigious cuts an Poitia leaeship: Mutiethni coneeaies om Nothwesten Amazon”.

Comparative Arawakan Histories. Rethinking Language Family and Culture Area in Amazonia. J. Hian F. Santos-Ganeo (es). Uana an chiago: Univesity o Iinois Pess. 248-268.

Viveiros de Castro, Eduardo2002a “Imagens a natueza e a soieae”. En: A inconstância da alma selvagem. São Pauo: cosa

& Naiy. 317-344 .

2002 “Pespetivismo e mutinatuaismo na Améia inígena”. In: A inconstância da alma selvagem. São Pauo: cosa & Naiy. 345-399.

1996 “Os ponomes osmoógios e o pespetivismo ameínio”. In: Mana, 2 (2): 115-144. Wright, Robin2005 História Indígena e do Indigenismo no Alto Río Negro. campinas: Meao as letas; São Pauo:

Instituto Soioamienta.2002 “Popheti Taitions among the baniwa an othe Aawakan Peopes o the Nothwest Amazon”.

Comparative Arawakan Histories. Rethinking Language Family and Culture Area in Amazonia . J. Hian F. Santos-Ganeo (es). Uana an chiago: Univesity o Iinois Pess. 269-293.

Zucchi, Alberta2002 “A new moe o the Nothen Aawakan Expansion”. Comparative Arawakan Histories. Rethinking

Language Family and Culture Area in Amazonia. J. Hi an F. Santos-Ganeo (es). Uana anchiago: Univesity o Iinois Pess. 199-222 .

cayón, luis - ide ma. el camino de agua espacio, chamanismo y persona entre los makuna

Documents