castelao en guerra dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e...

24
E Castelao non foi de todos Xoán Carlos Garrido Couceiro A Fronte Asturiana Castelao na URSS I e II Cartas de Castelao a Rodolfo Prada Dossier Castelao en guerra Documentos e cartas inéditas ou descoñecidas sobre a actuación de Castelao durante a guerra

Upload: others

Post on 03-Sep-2021

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

E Castelao non foi de todosXoán Carlos Garrido Couceiro

A Fronte Asturiana

Castelao na URSS I e II

Cartas de Castelao a Rodolfo PradaDoss

ier Castelao en guerra

Documentos e cartas inéditas oudescoñecidas sobre a actuación deCastelao durante a guerra

Page 2: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

Dossier | Castelao en guerra

114 terra e tempo 2007

As situacións límite son as quepoñen a proba as persoas e amosan oseu verdadeiro cerne fronte ao que decotián se di representar ou soster. Ta-mén é certo que o vencello que se es-tabelece cunha terra e coa súa sortecondiciona como unha lousa calqueraprocura oportunista dunha saída indi-vidual fronte ás adversidades. Tam-pouco axuda o peso que sobre a cons-ciencia teñen as mortes dos correli-xionarios que ficaron leais e non clau-dicaron: como desentenderse dacausa que os levou ao paredón. O ca-so é que o Castelao que nos presen-taron con mil caras que tanto valíapara un roto como para un descosido,tomou partido e amosou no contextoextremo da chamada guerra civil oseu auténtico rostro. Ergueuse contrao fascismo con enerxía e forza porquesentía a necesidade de urxir a des-identificación de Galiza co bandofranquista, a equiparación das con-quistas galegas (referendo do Estatu-to) cos dereitos adquiridos de vascose cataláns en calidade de naciónsasoballadas e asumindo o seu papelde aglutinador de todos os galegosantifascistas que, por enriba das dife-renzas partidarias, debían marcarsecomo obxectivo común liberar a pro-pia terra dun movemento que negabaa nosa cultura, a nosa lingua e o nososer social e económico diferenciados.

Castelao era o lugar común dosxornais das distintas milicias galegasdesde o Galicia Libre dos galegos daCNT en Madrid até o Nueva Galicia máisligado ao PCE. Con esta organizaciónchegará a ter unha ampla colabora-ción, se ben, na política de alianzas,seguirá fiel a GALEUSCA como proxec-to estratéxico que nunca abandonará.

O achegamento ao PCE ten a verco achegamento do PCE aos que eleschamaban “izquierda burguesa” e aaposta comunista pola defensa da Re-pública antes que a revolución. O cer-to é que os demócratas sinceros e leaisviron nesta organización e no apoio daUnión Soviética un dos puntais maissolventes da vitoria republicana, tendoen conta a actitude claudicante da fac-

ción prietista doPSOE (que xa da-ba por perdida aguerra desde oseu comezo) e orepublicanismo desalón azañista que sesorprendeu de que opobo por si só fosequen de parar o golpemilitar a pesar deles; e so-bre todo a actitude cínicadas potencias “democráticas”que enganaban a súa opinión pú-blica cun apoio á República de bocapara afora, mentres defendían un blo-queo discriminatorio (a chamada nonintervención) ao tempo que, nalgúnscasos, favorecían o bando franquistamilitarmente, como fixo Inglaterra nopaso do Estreito.

O caso é que a República se víana obriga de amosar o rostro dun Es-tado convencional fronte a uns sedi-ciosos ilegais (de aí que non se de-clarase o Estado de Guerra) mais, poroutra banda, atopábase con que fo-ron as forzas sociais alleas á estrutu-ra estatal as que pararon o exércitoregular. O pobo fixo o que puido,moitas veces sen o apoio e mesmocoa obstrucción do goberno.

O goberno da República, sobretodo durante o Ministerio de Defensade Prieto, apostou por actuaciónspropagandísticas como a toma de Te-ruel e ao final a Batalla do Ebro que,por moi heroicas xestas que sexan,que non fixeron máis do que desgas-tar de xeito absurdo as forzas demo-cráticas. A consigna “resistir é vencer”era ademais a estratexia militar máisaxeitada para agardar a que a evolu-ción da política internacional quedesembocaría na Segunda GuerraMundial permitise rachar a soidadecoa que se batía o republicanismoespañol fronte ao fascismo e unir asúa sorte ao do resto dos países alia-dos. Neste sentido, contrasta o opti-mismo militante do deputado gale-guista fronte ao pesimismo parali-zante que propagaban algúns xerifal-tes republicanos.

E Castelao non foi de todos

Xoán Carlos Garrido Couceiro

Reproducimos documentos e fo-tos inéditas ou descoñecidas que danconta da batalla que Castelao libroucontra o fascismo español. Unha bata-lla que empezou antes da guerra econtinuou após o conflito militar,pois, para Castelao, o españolismo co-mo ideoloxía imperialista e totalitariaque é, leva nas súas entrañas o caudi-llismo antidemócrata e o militarismoantipacifista. O terror e a guerra, por elretratado nos albumes de entón, son,pois, para el, o auténtico rostro dunhaideoloxía que se destapa en ocasiónssinaladas como aconteceu no 1936,aínda que a cotío se camufle baixo ou-tras máscaras ocasionais que lles faci-lite facerse máis presentábeis na esce-na internacional ■

Page 3: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 115

Castelao en guerra | Dossier

—¿Cuánto tiempo hace que no tededicabas a la pintura?Unos ocho años. He tenido que dejarlos pinceles. La vista no quiere acom-pañarme. Estas estampas de ahoraserán mi testamento. Veo, mejor di-cho, no veo que no puedo hacer loque quisiera. Un ojo lo tengo total-mente inútil y el otro también nos vafaltando la luz. ¡Que hemos de hacer-le! Cuando dibujo, por ejemplo, unamano, ignoro si tiene o no la debidadimensión. Mi compañera se sienta ami lado y me va diciendo cuándoacierto y cuándo no… Ahora me de-dico más a dar conferencias, a escri-bir algún libro… Últimamente publi-qué una novela.—¿Qué te agradaría más?A punto fijo no lo sé. Desde luego,soy muy aldeano. He corrido todo elmundo; pero reconozco que nada meagrada como la aldea, la aldea galle-ga, naturalmente. Cuando llego a unaciudad me intereso por ella unas ho-ras… y nada más.—¿Y Madrid? –pregunta Del ArcoPues, francamente, no es mi ambiente.—Pues hay allí muchos gallegosPuede que sea por eso mismo. Ga-llegos los hay en todas partes …menos en Galicia, pudiéramos decir.Yo no soy un racista; pero tampococreo en las virtudes de los mestizos.Me parece que con muchos gallegospasó lo que con el negro del cuento,que le pusieron un frac y se perdióel negro y el frac. No me gustan lasrazas a cuadros, como la portugue-sa, por ejemplo… Mi ideal sería

A fronte asturianaEntrevista a Castelao

Xornal Avance de Asturias

7 de Xullo de 1937

Foto descoñecida da presenza de Castelao enAsturias. O 12 de xuño de 1933 deu unhaconferencia no “Lar Galego” en Oviedo. Aquívémolo xunto coa elite política da cidadepresidida polo seu alcalde

O xornal socialista Avance de Asturiasentrevista a Castelao, símbolo de Galiza, emesmo lle envía un saúdo de solidariedade,mentres nas trincheiras tiñan que baterse cun exército composto maioritariamente deGalegos

Page 4: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

116 terra e tempo 2007

Dossier | Castelao en guerra

Del Arco se interesa por el tempe-ramento de aquella región.Pablo Iglesias –dice Castelao– pudieraser la exacta definición de un buen ga-llego internacionalista y con sentidode la personalidad de su país.Galicia –sigue– tiene todas las ca-racterísticas que definen un país.Esto lo saben cuantos estudian es-tas cuestiones. Galicia tiene veintesiglos de civilización. Un gallego nosabra hablas; pero es fino. Y una co-sa que ya es menos sabida: Galiciaes reconocida por la Socedad de Na-ciones. Nos falta dinero para algu-nos trámites, pero nuestra persona-lidad ha sido reconocida. Tampocoes conocida en toda su grandeza lamejor obra romanica del mundo quetenemos en Galicia y que se llama elPórtico de la Gloria de Santiago.

La conversación se prolonga,Castelao es incansable en la aporta-ción de datos pero es fuerza ponerlafin. Antes nos entre el saludo que seacompaña ■

contar con media docena de buenosamigos –para esto si que soy exigen-te-; pasarme seis u ocho meses delaño en una finca gallega y el restocorriendo todo lo que me falta porver en el mundo.—¿Y no le imposibilita más la lluviapara el trabajo? – insiste Del Arco.No. ¡Si usted supiera lo hermoso quees trabajar cuando llueve en Galicia;hacer cosas al oro finísimo de luz quese desprende de aquella lluvia!

Abaixo vemos galegos do franquista Corpo doExército de Galicia que veñen de conquistarun pobo asturiano e bautizar a súa prazamaior como “praza dos mariscos” en alusiónao alcume que lle aplicaban os republicanos

Xornal Avance de Asturias do 6 de maio de1937. Algúns xornais republicanos trataron defacerlle fronte ao odio que se espertara contraos galegos que estaban a atacar as súasposicións

Page 5: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 117

Castelao en guerra | Dossier

enormes progresos que, en todos losaspectos, ofrecen al mundo los traba-jadores de la U.R.S.S.

—No; no pierdo la ilusión de vercuantas cosas no me ha sido posibleapreciar en tan corta estancia. Nopierdo la ilusión de volver a la U.R.S.S.

LAS NACIONALIDADES. Podría ha-blarnos de multitud de cosas. Caste-lao trae a España observaciones deenorme interés sobre la vida y bien-estar del pueblo soviético. Pero hayun aspecto concreto que es, en nues-tra interviú con Castelao, el más im-portante, el fundamental; este: elproblema de las nacionalidades.

—En la U.R.S.S. –nos dice Caste-lao– estudié con máximo interés esteimportantísimo problema. He estadoen dos nacionalidades: en Ucrania y enAzerbadjan. Allí pude comprobar có-mo el pueblo soviético ha tenido comosu más grande acierto el de dar a esteproblema una solución definitiva.

Añade Castelao: —Las nacionalidades del Estado

soviético tienen total autonomía ad-ministrativa y legislativa. Pero tienen–aspecto fundamental– una absolutalibertad cultural. Nos habla Castelaode lo que supone para el progreso delos pueblos su libertad: el desarrollo

libre de sus costumbres, de su len-guaje. Y afirma:

—Yo he visto en Baku las escuelasgraduadas; en ellas los niños recibenla enseñanza, durante los dos prime-ros años, en su lengua materna, paraaprender después, como asignaturas,las otras lenguas del pueblo soviético.Y yo he visto cómo esta enseñanzapermite a las nuevas generacionesmejorar notabilísimamente la riquezaespiritual y cultural de las nacionali-dades, y por consiguiente de todo elEstado. Puede suceder así porque lalengua materna es el único vehículopara el mejor desarrollo de la cultura ydel progreso general de cada pueblo.

EL EJEMPLO DE AZERBADJAN. –Asistí –nos cuenta Castelao– a larepresentación de una gran óperadel teatro nacional de Azerbadjan.Es preciso decir que el teatro de es-ta nacionalidad no existía antes dela gran revolución soviética y quees, por consiguiente, una de lasgrandes conquistas culturales delpueblo soviético. La ópera –añade–era realmente maravillosa. Se titula“El hijo del ciego”, y está basada enuna leyenda del país, de gran fondosocial. El autor de la música ha fun-dido con el sonido de los instru-

“Una gran escuela de progreso, dealegría, de humanidad... “. Observa-ciones de Castelao sobre la vida felizdel pueblo soviético.

La admiración de Castelao haciael pueblo soviético, la explica el di-putado y gran dibujante gallego alnarrar con profundo y sincero entu-siasmo cuantas observaciones ycuantos detalles de la vida feliz de laU.R.S.S. ha podido recoger en su bre-ve estancia en la patria socialista. Pe-ro de todas sus palabras son éstas,acaso, las más expresivas:

–Veintiséis días en la U.R.S.S. hansido para mí un segundo.

Lo mismo que esta afirmación:—He de volver. Quisiera volver

muy pronto. La U.R.S.S. es una granescuela de progreso, de alegría, dehumanidad. Y yo quiero visitarla,quiero admirarla en toda su grande-za, con una libertad de movimiento yde tiempo que no podía disfrutar for-mando parte, siendo un miembromás de la Delegación española.

Alfonso R. Castelao vive aún laemoción y el entusiasmo de esos vein-tiséis días en la Unión Soviética. Emo-ción ante la obra gigantesca que ha vis-to, aunque haya sido superficialmente.

Entusiasmo ante el ejemplo gran-dioso de conquistas humanas, de

Castelao na URSS (I)Entrevista de Carlos Rodríguez

no xornal Frente Rojo, Barcelona,

Año 11, nº 425, 5-6-1938

Foto recuperada da primeira estancia enMadrid dun Castelao moi novo que tería quevolver á capital do Estado en circunstanciasben distintas

Intervención da delegación española no desfile do 1º de maio

Page 6: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

Dossier | Castelao en guerra

mentos europeos, el de los dos úni-cos instrumentos nacionales. La ar-monía y la belleza de la partitura esimposible de describir. Pues bien,este es un gran ejemplo que yo hepodido recoger: un gran ejemplo deprogreso, no sólo para la nacionali-dad de Azerbadjan, sino para el tea-tro en general de la Unión Soviética,cada vez de mayor riqueza, precisa-mente, por la libertad de creaciónen que viven sus pueblos.

UNA SOLUCIÓN JUSTA Y MAGNÍFI-CA. —La justa y magnífica soluciónque se ha dado en la U.R.S.S. al pro-blema de las nacionalidades ha im-pedido totalmente a los enemigosde la libertad y a sus agentes exte-riores toda maniobra encaminada aromper la unidad del Estado soviéti-co. Resuelto totalmente este pro-blema de firme raigambre sentimen-tal, los enemigos de la U.R.S.S. nohan hallado resquicio alguno parafomentar recelos entre los pueblosde la Unión Soviética.

Añade Castelao: —y la solucióndel problema de las nacionalidadesdemuestra también, como todo lo dela U.R.S.S., que el Estado soviéticotiene una estructura perfectamenteadaptada a las realidades vivas y per-manentes del país.

EN ESPAÑA. Y hablamos de las na-cionalidades desde el punto de vistaespañol. Castelao afirma:

—España se parece, en este as-pecto, a la U.R.S.S. España tiene Cas-tilla, que es, por ejemplo, la gran Ru-sia. Y tiene tres nacionalidades:Cataluña, Euzkadi y Galicia.

En España para lograr esa unidadférrea que existe entre los pueblos yentre los hombres de la Unión Sovié-tica, es necesario también resolverdefinitivamente el problema de lasnacionalidades.

UNIDAD PENINSULAR. Pregunta-mos a Castelao cómo debe resolverseen España este importante asunto. Ydice resueltamente: -Como republi-

118 terra e tempo 2007

La solución del problema de las nacionalidadesdemuestra también, como todo lo de la U.R.S.S.,que el Estado soviético tiene una estructuraperfectamente adaptada a las realidades vivas

cano, porque no me llamo otra cosa,digo con conocimiento de causa y congran sentido patriótico que en el or-den político sólo cabe estructurar elEstado español en forma idéntica a laestructuración del Estado de la UniónSoviética. Y es ésta la única fórmulapara resolver una aspiración que debeexistir en todo buen español: la uni-dad peninsular.

DOS EMOCIONES. Dos grande emo-ciones ha vivido Castelao en esteviaje. Una, el día que al entrar en elMuseo de Arte Moderno Occidentalde Moscú, halló la “Sala Castelao”,en la que se exponían sus magnífi-cos dibujos sobre el martirio de Ga-licia. La otra, el día que partió haciaEspaña la delegación de nuestropueblo. El lo explica así: —Aquelloshombres que nos despedían; aque-llos hombres fuertes, atléticos; curti-dos por el trabajo rudo, por el traba-jo incansable; aquellos hombres queson todo camaradería y todo bondadnos expresaban su adhesión al pue-blo español, su solidaridad, su fra-ternidad antifascista con algo másprofundo que las palabras: con abra-zos y hasta con lágrimas. Sentí laemoción de despedirme de verdade-ros hermanos... ■

Reproducimos fotografías e artigos de xornais que dan conta da visita da delegación española aURSS na que participou Castelao. Enriba, representantes da Delegación dirixen a palabra ao pobosoviético nun mitin celebrado na Praza Konsomois-Kaia.

Abaixo, nova da prensa na que se fai referencia a presenza de Castelao

Page 7: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 119

Castelao en guerra | Dossier

UNA INTERVIU CON CASTELAO SO-BRE SU RECIENTE VIAJE A LAU.R.S.S. Las Casas-Cuna, los palaciosde Pioneros, las escuelas magníficas,las Casas de Reposo para los trabaja-dores de la Escuela, los diversos as-pectos de la vida cultural, la atencióncientífico pedagógica y la preocupa-ción cariñosa por la alegría biológicade los niños soviéticos.

Con la delegación española quefue a la U.R.S.S. ha regresado AlfonsoRodríguez Castelao, genial dibujanteantifascista, diputado del Frente Po-pular y profesional de la Enseñanza,siempre científicamente preocupadopor todas las cuestiones pedagógicas.

En la Unión Soviética ha podidoobservar el progreso cultural alcanza-

Castelao na URSS (II)Entrevista no xornal El Magisterio

Español, Barcelona, 11/15-06-1938

do por la construcción socialista y laalegría biológica de los niños más fe-lices del mundo.

Con este motivo nos hemos entre-vistado con nuestro compañero, elcual ha expuesto para EL MAGISTE-RIO ESPAÑOL las impresiones recogi-das en su reciente viaje.

EL VIAJE. Al embarcarnos en el buquesoviético que nos conducía a laU.R.S.S., sentimos todos la sensaciónde agrado de estar en terreno amigo.Sin embargo teníamos que atravesarel canal de Kiel y esto nos producía unpequeño malestar, pues había queatravesar Alemania. Al ver a los “teu-tones” del muelle de Kiel, me parecie-ron verdosos, antipáticos, odiosos.

Pronto salimos al Báltico, que nos dióla impresión de un mar amigo, aun-que lejano y desconocido. El Golfo deFinlandia nos ofreció un magnífico es-pectáculo, pues estaba helado, y, porfin llegamos, una tarde, a Leningrado.Antes de desembarcar oímos una mú-sica lejana que provenía de una ban-da, cuyos músicos paraban de vez encuando y, de repente, se ponían todosa cantar. Eran unas canciones geor-gianas muy hermosas. Se parecían alas canciones gallegas.

LA LLEGADA A MOSCÚ. Cuando lle-gamos a Moscú nos tenían preparadoun hotel magnífico, sin lujo superfluo,pero de una verdadera riqueza por elmaterial empleado. Me sorprendió

Page 8: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

Dossier | Castelao en guerra

Sería maravilloso que no tuviera necesidad demantener esta defensa y que se dedicase conabsoluta tranquilidad al desarrollo de suscreaciones culturales, económicas y sociales

120 terra e tempo 2007

una cosa en este hotel, y es que sobreel lavabo había un paquete de cepi-llos de dientes y pasta, todo escrupu-losamente esterilizado, pues es unapreocupación de la Unión Soviéticael que todo el mundo se limpie losdientes.

LAS FÁBRICAS. Al día siguiente dellegar fuimos a visitar una fábrica quecuenta con unos 40.000 obreros y unapoblación de 100.000 almas. Por lanoche asistimos a una velada quenos ofrecieron en el “club” de la fábri-ca. Fue un espectáculo verdadera-mente extraordinario. Los mismosobreros de la fábrica eran los artistas;formaban 10 coros y cantaban can-ciones de los diversos países de laU.R.S.S. Muchas canciones, bailes.También cantaron coros de niños,grandes coros de masas, dirigidospor niños y, por último, los estudian-tes de ingenieros de la misma fábricanos hicieron oír su “jazz-band”, es de-cir, su música matemática.

1° DE MAYO. La víspera del 1 o deMayo nos advirtieron que saldríamostemprano del hotel, que el desfile se-ría largo y debiéramos ir preparadospara resistir. La Delegación española,durante el trayecto, fue ovacionadade una manera clamorosa. En la Pla-za Roja nos habían designado una tri-buna a la derecha del mausoleo deLenin. El desfile fue algo verdadera-mente pasmoso. Lo que más me im-presionó fueron unos regimientos dehonor, cuyos soldados llevaban la ba-yoneta tocando la espalda del queiba delante, en forma de lanza. Vimosmagníficas máquinas de guerra. Untanque pasó por la Plaza Roja a la ve-locidad de un turismo y parecía unacorazado por sus cañones y por suforma. Surcó el cielo, después, unaestrella [sic] de aviones, unos sete-cientos o tal vez más. El desfile meprodujo un entusiasmo delirante y,no lo puedo negar, un poco de triste-za no porque no comprenda la nece-sidad de este enorme Ejército –y mealegro y deseo se supere más cada

día–, pero es indudable que tiene queproducir un poco de tristeza el verque un Estado que está en construc-ción, que está realizando un esfuerzoverdaderamente gigantesco, tenganecesidad de emplear parte de susenergías en organizar la defensa desu país contra el egoísmo ajeno. Se-ría maravilloso que no tuviera necesi-dad de mantener esta defensa y quese dedicase con absoluta tranquili-dad al desarrollo de sus creacionesculturales, económicas y sociales. Elpueblo de la U.R.S.S. se muestra se-guro de que no corre riesgo alguno yme ha dado la sensación que es elúnico país de Europa que está tran-quilo. Al terminar el desfile militarcomenzó el desfile del pueblo, queduró desde las diez de la mañana,hasta las cinco de la tarde. Se puedecalcular que desfilaron por la PlazaRoja unos dos millones de personas.Todo el pueblo hizo a la Delegaciónespañola objeto de su preferencia–más aún de su exclusiva atención–pues nos homenajeaban a nosotros yprescindían en absoluto de las de-más Delegaciones. Si hubiese asisti-do una Delegación china nos hubié-semos repartido las ovaciones conaquélla, pero al faltar ésta, Españaera el objeto exclusivo de esta apote-osis popular. El pueblo soviético pa-saba frente a nuestra tribuna dandovivas al pueblo español y probandoque todos los trabajadores soviéticossiguen con mucho interés y atenciónla lucha española, pues daban vivas anuestros líderes políticos y jefes mili-tares, a Miaja, a “La Pasionaria”, aldoctor Negrín. Yo me fijaba, preferen-temente, en las caras que pasabanante nosotros, y he notado varias co-sas: el aspecto de bienestar físico ymoral de todos los ciudadanos y elcariño con que los padres llevaban asus hijos a este magnífico desfile; loscolocaban en sus hombros o en susbrazos con cariño extraordinario.Luego desfilaron grupos de hombresy mujeres que vestían trajes naciona-les y bailaban danzas típicas. Pasaronotros llevando pancartas, retratos y

hasta estátuas de Stalin y de Lenín.El entusiasmo del pueblo era bienpatente. Yo miraba a la gente para versi estaba bien nutrida y he compro-bado que todos tienen cara de salud,caras de alegría, caras rellenas, queexpresaban una satisfacción interiory, especialmente, que estaban bienalimentados. Los trajes no eran ele-gantes, se notaba que eran confeccio-nados en serie, “de bazar”, pero no hevisto a nadie vestido miserablemen-te; todos iban a un solo nivel, cómo-damente vestidos.

EL PROCESO INDUSTRIAL. Visita-mos otras fábricas, entre ellas la “Sta-lin” –de automóviles– y una de calza-dos. Desde luego no se comprende elprogreso de la U.R.S.S. sin el antece-dente de Norteamérica. El sistema defabricación es en serie y por el siste-ma de cadena. Este trabajo se realizacon la velocidad que exigen las nece-sidades. Los obreros trabajan conmucha comodidad: siete horas al díay luego descansan en los clubs, que ami me han dejado maravillado. Losmagníficos “clubs” donde el obreropuede descansar y disfrutar de espec-táculos de arte y en los cuales en-cuentra a su alcance medios para es-tudiar y, por consiguiente, mejorarsus conocimientos y elevarse.

El trabajo en cadena desde luegoasegura la producción, porque se sa-be de antemano que han de producir-se “tantos” automóviles y “tantos” pa-res de calzados y, naturalmente, secolocan los obreros que sean necesa-rios para ir a una velocidad determi-nada. A mí me parece que la cadenaes un procedimiento necesario y noencuentro nada en contra del mismo,porque es el único que asegura unaproducción regular y ordenada. Con-fieso que me había impresionado lapelícula de Chaplín “Tiempos moder-nos”, y comprendo sólo la ridiculiza-ción de la cadena en un régimen ca-pitalista que explota al trabajador.

LAS CASAS-CUNA. Después de visi-tar diversas fábricas, vimos las Casas-

Page 9: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 121

Castelao en guerra | Dossier

cuna, en las cuales los niños estánatendidos de un modo verdadera-mente científico. En estas Casas-cu-na nosotros no pudimos entrar conlos trajes de la calle, pues fué precisoponernos blusas esterilizadas en elautoclave. Incluso me ha parecidoque los niños estaban demasiadogordos, semejaban bolas de mante-ca. El personal sanitario que atiendea los niños está magníficamente pre-parado: tres o cuatro médicos pres-tan servicio constantemente. Es asíque el obrero ordinario, sin ambi-ción, sin aspiración de mejora, de esetipo que hay en todos los países –enla U.R.S.S. menos que en ninguno–este obrero ordinario que se limita asu jornal sin otras aspiraciones, pue-de vivir, a pesar de todo, con grandesahogo, dado el caso que sus hijosestán perfectamente atendidos. Lamadre puede salir de la fábrica paradarle de mamar y, por la noche, reco-ge el niño para llevarlo a su casa.

EL STAJANOVISMO. Una familia condos jornales puede vivir bastantebien; tiene un día de descanso cadaseis días y un mes cada año. Pero elobrero que tiene ambición noble nose conforma con el jornal mínimo,quiere dirigir y ser útil a la sociedad y,si llega a ser stajanovista, gana hastacinco veces más que el trabajador or-dinario y puede permitirse una como-didad en su casa que no tiene, natu-ralmente, el obrero ordinario. Paradar idea de esto y ahorrar tiempo,puedo citar las palabras que nosotros

oímos a un obrero stajanovista enuna fábrica de tractores en Rostov.Decía este camarada, de estatura her-cúlea y manos fuertes, con una sim-pática cara de buena persona, satisfe-cho de la vida: “Cuando yo nacíéramos siete hermanos. Mi padre só-lo podía tener un par de zapatos parasus siete hijos. Más tarde, debido a laorganización soviética –después de larevolución– entré a trabajar en estafábrica, y elevándome por mi fortale-za física, he llegado a ser obrero sta-janovista. Tengo hoy nueve pares dezapatos para mi solo y ocho trajes. Mimujer tiene treinta trajes y quince pa-res de zapatos. Tengo una hija aficio-nada a la música y le compré un pia-no. El Comisario de la Industriapesada me ha regalado un automóvil.Además, como tengo derecho ades-cansar en un balneario, incluso la úl-tima vez que fui a reposar coincidí, enel Sanatorio, con el camarada Stalin yyo, que soy un simple obrero, he te-nido el honor de estrechar la manodel camarada Stalin y convivir con él.

No hay por que decir que en laU.R.S.S. no basta la ambición de unobrero para llegar a stajanovista, por-que nadie puede trabajar más de loque sus fuerzas físicas e intelectualesle permiten, pues para realizar unatarea extraordinaria es preciso ser re-conocido por médicos especialistaspara ver si se puede realizar sin per-juicio para el individuo.

LA SELECCIÓN DE VALORES. En laU.R.S.S. se comienza a hacer la selec-

ción de los niños desde que éste na-ce. En las mismas Casas-cuna se sa-be si un niño es más fuerte que esteotro, si éste es más inteligente queaquél y se empieza a conocer el “va-lor” de cada niño desde los dos o tresaños. En las escuelas es ya más fácilla selección, porque los niños estánsometidos a pruebas intelectuales yfísicas. Después en los Centros dePioneros es donde se determina lavocación y aptitudes. También hayselección de valores –en los talleres,en las fábricas y en los clubs– paralos adultos. Ahora bien, esta opera-ción que se hace en un país de 170millones de habitantes, es indudableque va a dar por resultado la forma-ción de una élite de hombres queasegurará la hegemonía de laU.R.S.S. en el mundo.

LOS PALACIOS DE PIONEROS. LosPalacios de Pioneros están dirigidospor técnicos. En los mismos se fabri-can automóviles –de tamaño peque-ño, pero automóviles “de verdad”–que no sólo enseñan los ingenieros aconstruirlos, sino que además danclases teóricas. Se construyen avio-nes y ferrocarriles; se trabaja en talle-res mecánicos con todos los elemen-tos indispensables; se construyenaparatos de radio, naturalmente, es-tudiando siempre la teoría; se danclases de pintura, de escultura, decanto, de baile, etc., de tal modo queun niño que entre en un Palacio dePioneros encuentra una facilidad ex-traordinaria para determinar inme-

Delegación republicana na Praza Roxa de Moscú

Page 10: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

Dossier | Castelao en guerra

122 terra e tempo 2007

diatamente cúal es su vocación, y sesabe con exactitud si un niño puedeservir para bailarín o para ingeniero.

LA ATENCIÓN SANITARIA. No puedodecir si los sentimientos universalesde tipo humanitario que todo elmundo siente por salvar a los débilesfísicos, a los afectados por enferme-dades naturales o adquiridas, estánmás despiertos en la U.R.S.S. que enlos países capitalistas progresivos,porque hay que decir la verdad: Nohe visto enfermos en la U.R.S.S. y, portanto, no puedo decir si los senti-mientos humanitarios están másdesarrollados que en otros países;pero he comprobado la bondad ex-traordinaria del pueblo soviético ycreo que este sentimiento estará su-perado en ellos. Lo que me admirómucho en la U.R.S.S. es que se dedi-ca gran cuidado en fortalecer a losfuertes, cosa que no se hace en nin-gún país capitalista, y, además, enconservarles su fortaleza, de tal modoque cuando un hombre fuerte, físicao intelectualmente, ve agotadas susenergías, este compañero descansael tiempo necesario para reponerse.

CASAS DE REPOSO. Hemos visto losgrandes Sanatorios y Casas de Reposode Crimea, que son una obra admira-ble. No creo que ningún millonarionorteamericano pueda descansar me-jor que un obrero de la U.R.S.S. LosPalacios que han levantado los Sindi-catos Soviéticos son un verdaderoasombro. Me he alojado en uno verda-

deramente magnífico: el de los emple-ados de Banca. No son lujosos, porqueno tiene cosas superfluas; pero encambio riquísimos por los materialesempleados, que son algo maravilloso yextraordinario. La vida en estos Sana-torios es algo encantador por su ale-gría sana. Antes de comer se baila unrato. El baile es un agradable ejercicioque se hace bajo la dirección de unatleta bailarín, el cual señala varias fi-guras de baile que han de repetir todosal mismo tiempo. El baile que se eje-cuta es casi siempre algo cómico y lagente, cuando marcha hacia el come-dor, va riendo con un gran optimismopor los pasillos, después de este pe-queño ejercicio que le ha producidoun sano regocijo. Nada de bailes aga-rrados, desde luego.

LA CONQUISTA DE LA FELICIDAD. LaU.R.S.S. es el país del mundo en dondeel hombre siente mayor estímulo paraelevarse. En un país capitalista, en losEstados Unidos por ejemplo, es indu-dable que debido al liberalismo econó-mico un hombre puede salir de la naday llegar a millonario, pero yo no creoque un millonario pueda ser feliz. Parallegar a millonario hay que luchar conlos hombres –contra los hombres– yesta lucha produce resquemores, ren-cores, desconfianza. Hay que explotar alos demás compañeros. Una vez millo-nario vivirá en constante sobresalto,porque tiene miedo a los hombres,porque tiene miedo a perder todo loque ha adquirido. Ese contraste queofrece un hombre de la U.R.S.S. y un

hombre de los Estados Unidos es muyinteresante. En la U.R.S.S., en dondeno hay liberalismo económico, el hom-bre se puede elevar, no a la categoríade millonario, sino a la categoría dehombre feliz, sin tener que haber lu-chado contra sus compañeros y cama-radas de trabajo, sin temor a nadie, sa-tisfecho de haber producido bien; ycuando logra una ventaja, está satisfe-cho y contento, porque no puede tenerninguna preocupación de perder lo queha logrado, ni ha de robárselo nadie. Nisiquiera sufrirá por la vida de sus hijos,que tienen el presente y el porvenirasegurado. En fin, la diferencia es esta:en un país capitalista organizado en ré-gimen de liberalismo económico, sepuede llegar a ser millonario, en laU.R.S.S. se puede llegar a hombre feliz.

EL ESTÍMULO DEL TRABAJO. En laU.R.S.S., desde luego, hay categorías.En los trenes hay primera, segunda ytercera clase. Se viaja según el dineroque se ha ganado, porque en laU.R.S.S. se paga la cantidad y la cali-dad del trabajo que se hace.

El stajanovismo a mí me pareceque fué un medio admirable paraasegurar la producción, evitando, deesta forma, cualquier demora, sabo-taje o resistencia pasiva a las consig-nas, y que hace que éstas se cumplansiempre antes del plazo señalado.

EL ARTE. Una de las cosas que deboseñalar e-s esta: la producción en se-rie o “standarización” en los paísescapitalistas se extiende a toda clasede objetos, incluso a los de adorno,que es precisamente lo que hace an-tipática la fabricación en serie. Es in-dudable que nadie puede disentir delprogreso que supone la fabricaciónde zapatos en serie. Ahora bien, en loque un artista no puede estar confor-me es en la fabricación en serie deobjetos artísticos. En la Unión Sovié-tica la fabricación en serie se detieneen los objetos puramente utilitarios.Yo puedo señalar un hecho y unacausa. La U.R.S.S. ha pasado tambiénsu período infantil de arte. Los edifi-

Page 11: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 123

Castelao en guerra | Dossier

hace una obra artística de mayor va-lor y perduración –y creo que las es-taciones de Moscú pueden resistir elexamen de los siglos. Si estas esta-ciones salieran del subsuelo a la su-perficie, bastarían para acreditar lasuntuosidad de una gran ciudad. Enuna de las estaciones hay, segura-mente, unos cuarenta o cincuentagrupos escultóricos, algunos de loscuales no están terminados, puesaún se ven las maquetes de yeso. Porotra parte el sistema del alumbradoes magnífico. Esta obra maravillosasería imposible de realizar en un paíscapitalista, pues resultaría antieco-nómica para la empresa y podría pro-ducir una verdadera ruina. El Estadotampoco la podría emprender.

LAS NACIONALIDADES. Y ahora va-mos a hablar del problema de las na-cionalidades. Este problema está re-suelto completamente; ya no esproblema. Se ha hecho una Federa-ción de las once nacionalidades que

cios se habían construido casi todosde “tipo moderno”, imitando la sim-plicidad de las construcciones pura-mente utilitarias de los Estados Uni-dos o Alemania. En la actualidadtodo este proceso está abandonado ydomina en la U.R.S.S. un sentido quepodríamos llamar “clásico”.

En Rusia no se habían desarrolla-do ámpliamente ciertas artes, porejemplo la arquitectura que vivió allísiempre de creaciones ajenas, perolos arquitectos de la U.R.S.S. estánhaciendo construcciones llenas debelleza y sinceridad y, por lo pronto,tienen la preocupación esencial deutilizar materiales nobles en lasconstrucciones que realizan. Así noes de extrañar que algunos hombrespoco avisados dicen que en laU.R.S.S. la albañilería está poco des-arrollada. Lo mismo ocurre en la Ca-tedral de León, en donde no hubo al-bañiles. En la U.R.S.S. se utilizanpiedras, mármoles, jaspe, granito.

EL “GRAN METRO” DE MOSCÚ.Ahora vaya hablar del “Gran Metro”de Moscú. El “Metro” es una obra decarácter puramente utilitario, al servi-cio del pueblo, y la U.R.S.S. ha cons-truído el mejor “Metro” del mundo.Yo no puedo saber si esta obra, comocontrucción de ingeniería, es extraor-dinaria porque carezco de conoci-mientos técnicos para decirlo, perodebe ser extraordinaria, porque el“Metro” de Moscú no huele a “Metro”,este olor característico que todos los“Metros” del mundo tienen, mezclade humedad y de “perejil”. En laU.R.S.S. el “Metro” no tiene olor a na-da, lo cual demuestra que hay un sis-tema de ventilación que no se habíautilizado antes. Pero no es este “Me-tro” una obra puramente utilitaria.Cada estación es un verdadero pala-cio subterráneo y para escapar de la“standarización” de las construccio-nes utilitarias, se encargó la cons-trucción de estaciones a arquitectosdiferentes. Cada estación está dirigi-da, está planeada por un arquitecto,en rivalidad con otros, para ver quien

integran la U.R.S.S., porque convienesaber que no hay más que once na-cionalidades, once grupos en los queconcurren los cuatro atributos queseñala Stalin y que tienen que dar loscuatro a la vez: lengua, territorio, pro-blemas culturales y problemas eco-nómicos. Luego viene una infinidadde pueblos de la U.R.S.S.: unos quetienen lengua, otros territorio, otrosproblemas económicos o culturales,pero que no tienen los cuatro atribu-tos a la vez y, entonces, son Repúbli-cas autónomas, regiones autónomaso territorios autónomos. En laU.R.S.S. se ha estructurado el Estadocon arreglo a las realidades vivas ypermanentes, como se debió haberhecho en España si no hubiese per-sistido en la manía de cerrar los ojosa las realidades. En la U.R.S.S. todaRepública tiene autonomía integral ylibertad completa, lo cual no impideque exista una unidad en la U.R.S.S.La Unidad la da el Partido Comunis-ta. En la Unión Soviética no hay nin-

Máquina de escribir e obxectos persoais deCastelao que o exilio arrastrou até as ribeiraspratenses onde hoxe se atopan

Page 12: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

que tengo un espíritu abierto, dis-puesto a todo sin pedir nada, y que enmi viaje a la U.R.S.S. he adquirido laconvicción de que allí se está engen-drando una nueva vida que ha de serel molde de los demás pueblos delmundo. Y de esto no tengo absoluta-mente ninguna duda. Si la experienciasoviética hubiese fracasado, siempredebíamos quedar agradecidos a unpueblo que hace experimentos en supropia carne, no en la carne de los de-más. Si la experiencia hubiese fracasa-do, sería siempre motivo de admira-ción y de agradecimiento de todos loshombres hacia el pueblo soviéticoque, con tanta generosidad, se prestóa hacer esta experiencia. Pero si la ex-periencia triunfa, como ha triunfado,entonces al agradecimiento es nece-sario añadir la admiración y sumisióna unos principios, que son los únicosque pueden salvar al mundo. Al volverde la U.R.S.S. y al pasar por Londres yParís, he notado que viviría muchomás a gusto en la Rusia Soviética ■

Dossier | Castelao en guerra

guna nacionalidad oprimida. Ade-más, en la U.R.S.S. la solución de es-te problema garantiza todos los éxi-tos de los planes. Todo se estructuracon arreglo a las realidades vivas ysobre esta base se pueden realizar to-dos los planes económicos y socia-les. Este es un asunto verdaderamen-te importante que en España no seha podido o querido considerar comoes debido, porque unos creen que noexiste, otros que no tiene importan-cia, otros que puede aplazarse y otrosque puede y debe ahogarse. El ponerobstáculos a una nacionalidad, esponer obstáculos a la dinamita.

LENÍN. Yo creo que en aquel vagónprecintado que condujo a Lenín deGinebra a la U.R.S.S. no sólo iba ungenio, un hombre extraordinario, unpadre de la humanidad, iba tambiénun plan concebido en el destierro porun trabajador con una enorme capa-cidad, que había consultado todaslas “bíblias místicas y económicas”.

LAS INDUSTRIAS PESADAS. Desde elprimer momento el haber resuelto elproblema de las nacionalidades, faci-litó la construcción socialista. La vi-sión justa del futuro que tenía Stalinhace comprender el caso extraordina-rio de haber dado preferencia a la cre-ación de las industrias pesadas antesde darles mantequilla y trajes al pue-blo, pues sólo creando las industriaspesadas se podría dar, después, man-tequilla y trajes. Todo me hace creerque ese culto, esa veneración que el

pueblo tiene por sus grandes hom-bres, no es un culto supersticioso ybanal creado, dirigido y mantenidopara el interés del partido único. No.Es el agradecimiento, la admiraciónque un pueblo redimido siente porsus padres de la Patria, por los hom-bres que sin ser dioses consiguieronla felicidad del pueblo, que ha dejadode creer que este mundo es un “vallede lágrimas”. Este sí que es un verda-dero milagro: el de haber logrado lafelicidad de un pueblo, porque el pue-blo soviético es un pueblo feliz y siaún no lo es del todo, él sabe cuandolo ha de ser, está seguro de que ha detener una felicidad completa.

EL MOLDE DEL MUNDO. Ahora con-viene que haga una pequeña aclara-ción. Yo no soy comunista. No sé sitengo condiciones para serlo. No sé sipesan sobre mí prejuicios adquiridosen la infancia y en la lectura de librosvenenosos. Pero llamándome modes-tamente republicano, puedo afirmar

124 terra e tempo 2007

Yo no creo que un millonario pueda ser feliz. Para llegar a millonario hay que luchar con loshombres –contra los hombres– y esta luchaproduce resquemores, rencores, desconfianza

Militares galegos republicanos entre os que sinalamos a Liste e ao secretario xeral do PartidoGaleguista na zona, Ramón de Valenzuela

Preasidente Aguirre organizando a defensa deEuzkadi

Page 13: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 125

Castelao en guerra | Dossier

5 de febreiro de 1937

Meu querido irmán: Quero am-pliar a miña derradeira que supoñono seu poder. Decía Ovella, comen-tando as Charlas imaxinarias que euespallo dende Radio-Barcelona:“Estos discursos agravan sobrema-nera la situación de los que vivimosen retaguardia”. Xa estaba ben o co-mentario de Ovella como demostra-ción de prudencia; pero o Sr. Fronti-ni escribe a un periodista madrileñounha carta suplicante na que memanda decir: “que cada charla queCastelao lanza por radio significamas intensificación de la campañade asesinatos y vejámenes”. Nonabondaban os avisos e hoxe traimePicallo unhas cartas e atopo nunhadelas o siguente novo aviso: “PorDeus non fales por radio e non citesa ninguén. Cada vez que ti falas caealgún máis”. Faga o favor de compa-rar eses treitos epistolares e verácomo se fai unha bola de neve. Es-tou seguro de que o novo aviso dirá,pouco máis ou menos: “Por culpatúa están asesinando a nosa xente”.Dispois diríase algo semellante aesto: “Se ti non falaras pol-a radionon matarían a ninguén”. E todo es-to sería dito pol-os meus propriosirmáns, sen cavilar que as miñasnoites escuras énchense máis depantasmas. Non hai dereito a ma-tarme o esprito, que loita e sofre.Non hai razón tampouco para tantomedo. Creo que xa teredes atopadona colección de “España republica-na” o único discurso que eu pronun-ciei por radio fai uns tres meses.Non creo que os miles -¡miles!- defusilados dende entón sexan victi-mas do meu discurso; pero se o fo-sen eu non podo acusarme de ren,nin é xusto que me acuse ningún devós. Acusai somentes aos verdugosque aldraxan e asesinan ás nosasxentes en nome do imperialismo, do

Cartas de CASTELAOa Rodolfo Prada

Soldados galegos nas tropas republicanas. O camareiro coruñés Pedro Fernández (á dereita) morreríana defensa de Madrid o 24 de xullo do 37 nos brazos do seu compañeiro, o cerdedense Rogelio Arca.Esta foto recuperada por Dionisio Pereira ilustra un traballo seu sobre a presenza de galegos nas filasdemocráticas

Page 14: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

126 terra e tempo 2007

Dossier | Castelao en guerra

capitalismo e do clericalismo. E se omesmo Deus, abenzoara semellanesmasacres eu cágome en Deus e naputa que o pareu. Estou farto de so-frimentos e comezo a envexar aosnosos mártires, aos que souperonmorrer coa carraxe nos dentes. Es-tou xa tan familiarizado coa morte–i-estíveno sempre- que vivo máispara o mundo dos mortos que parao dos vivos. I-escoitádeo ben: a ver-ba “retaguardia” non ten siñificadorespetabel. Somentes a vountadedos mortos e dos que aínda van mo-rrer debe complirse. Perguntádelleaos mortos e ollaredes que non llespesa a terra que teñen enriba. O quelles pode pesar é a morte civil dosvivos. A vountade dos mortos –oumellor dito, dos que están en van-garda– será a que se vai complir. NaGaliza i-en toda Hespaña. Que nin-guén se faga ilusións do contrario,porque pode ser perigoso ¿Qué nosimporta xa que maten a todos can-tos viven en Galiza? Como galeguis-tas somentes podemos chorar aosque xa morreron, que eran a fror donoso pobo, os únicos que podíangobernalo con acerto. Os asesinossouperon escolmar. A nova Galiza, aque levamos no ensoño non tenmais espranza que en vós. Galiza,como a Irlanda doutro tempo salva-rase pol-a acción dos emigrados enAmérica. Fai sete meses non era omellor; hoxe é o único. Traballade,pois, canto poidades pol-a unión detodol-os galegos do mundo queamen a liberdade da nosa Terra. Po-ñédevos de acordo e non rifedes porprogramas nin por tíduos. Estouben seguro de que os galegos queleven a Terra nos ollos e no peitocoincidirán axiña nun programa deacción. De acción inmediata e nonde soños de pantasía. A realidade

Fotografía descoñecida de Castelao nun mitinpola autonomía na Coruña

Fotografía descoñecida de Castelao, conservada no Arquivo Xeral da Administrración en Alcalá deHenares. Intervención nun mitin pro Estatuto

debe ser a nosa guía. A realidade deGaliza: o seu ser tradicional, as espe-rencias hestóricas, a sua maneira devida, o seu sentido trascendente, osproblemas económicos e sociaes

que ten planteado, etc, etc. para che-gar â política nova que a pode salvartendo en conta que as esperenciaspolíticas son menos perigosas queas esperencias económicas e sobor

Page 15: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 127

Castelao en guerra | Dossier

de todo non deixar o ensamen dorefraneiro aldeán onde se atopanverdadeiros tratados, tales como“¡Malia o dente que come a semen-te!” que val por un tratado de eco-nomía. Tamén compre ter en contaas realidades hespañolas xa que es-ta guerra civil que debe darnos a li-berdade xúnguenos definitivamenteao porvir da República hespañola ecicais, cicais, ao porvir da penínsulaenteira. O Frente popular galego

trocouse xa nunha forza autonomis-ta e podo decirvos que os dirixentescon quén levo falado tenden a con-centrarse na nosa Terra; aburadosde galeguismo, sen renunciaren,craro está, ás súas ideoloxías. Nosector marxista atoparemos unhacomprensión estraordianaria pol-ainfluencia dos comunistas. En reali-dade os nosos problemas agrarios,específicos de Galiza, poden resol-verse co noso programa galeguista,

pois abonda ler o comentario de En-gels ao Congreso de Nantes do 1884para que non poidan pedir máis. Ena nova Constitución da U.R.S.S.(art. 9 e 10) atopamos a defensa donoso labrego. Con todo é precisoque se forme o Partido comunistagalego e nós debemos decilo crara-mente arreo para que se decaten deque se Galiza é unha nacionalidadeasoballada compre que eles sexanconsequentes coas súas propias de-claracións e se adhiran directamen-te á terceira internacional, tal e co-mo fixeron os vascos e cataláns.Creo que o día en que se constituiao Partido comunista galego tería-mos adiantado moito para que ossocialistas fixeran o mesmo. Os sin-dicalistas están tamén en boa dspo-sición e o Srio Xeral da C.N.T (Jen-dón) está disposto a axudarnos conesprito comprensivo ademirabel.Hai, dende logo, aínda, moitosobreiristas que alentaron en amben-tes urbáns (coruñeses, vigueses...) eque siguen lonxe da mentalidadeenxebre, e o que é pior, siguen man-tendo un desprezo inxustificadopol-os campesiños creendo que osobreiros deben mandar nos labre-gos. Non hai obreirista conscenteque proceda do campo aldeán e nonseipa, por enxemplo, que aínda nonse pode colectivizar a nosa agricul-tura. En troques ainda eisisten tra-balladores urbáns que serían capa-ces de impor a colectivización danosa terra. Craro está que a revolu-ción ten unha misión tan fonda querealizar no campo galego que a súaacción pode promover disgustos oualgo máis; pero nós impoñeremos osistema que nos leve a facer de Ga-liza o pasaixe ensoñado aínda querabeasen un pouco os labregos. Ta-mén a vacunación é obligatoria.

Reportaxe sobre Castelao na revista Umbral,Valencia, 1937 (recuperada para o Memorialda liberdade por Enrique Acuña)

Qué nos importa xa que maten a todos cantosviven en Galiza? Como galeguistas somentespodemos chorar aos que xa morreron, que eran a fror do noso pobo

Page 16: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

128 terra e tempo 2007

Dossier | Castelao en guerra

Creo, pois, que vós debedes de tra-ballar moito, moito, moito, para fa-cer a unión de todol-os galegos quequeiran ver libre a nosa Terra. Com-pre decirvos que a pesares da traxe-dia que estamos vivindo aínda haihomes da política republicán quepensan no destino feliz das súaspersoas e siguen zancadilleandocanto poden; pero non lles vai valer.Non podo nin debo entregar a unhacarta o comentario sobor dos perso-axes galegos e por outra banda non-o necesitades. O que importa é opobo e o que a nós máis nos debeimportar é o porvir da nosa Terra e anecesidade de complir o mandadodos mártires. Contra do que algúnspensan para o seu chaleque o gale-guismo é o que vai salvar a Galiza.Ben fixemos nós en espallar ideasarreo sen preocuparnos de conque-rir un gran número de afiliados. Es-ta xenerosidade somentes nos per-xudicaba no número de postos nascoalicións electoraes. En troqueconqueriamos zonas de simpatíaque invadían o campo dos demaispartidos populares e tiñamos oprestixio que xurdía da limpeza deconducta, da outeza de miras e daxenerosidade. Estou seguro, ben se-guro, de que o galeguismo chegará ainvadir totalmente o campo políticode Galiza.

Con esta carta deslabazada esinceira, contesto á de vde. derra-deira. Está moi ben a creación doGrupo galeguista en Bos-Aires e ta-mén me parece ademirabel o propó-sito de unir as forzas galegas. O quenon me parece ben é pararse agoraen cousas miudas, tales como a deque eu lle escrebin a Tal ou Cal. Eunon tiña direición de ningúen e poresta razón non escribo máis. Queríaescribir a Cuba e os Est. Unidos; pe-

ro non sei a quén dirixirme. Onte es-cribinlle a Tobío Fernández, que es-tá en Sofía, advertíndolle que veña aGaliza cando se remate a guerra.Vós debedes pensar xa en que com-pre escoller xente, en que esa xentedebe estudar e meditar e prepararsepara volver a Galiza. Creo que debe-des cumplir as deficiencias da Em-baixada e Consulados de Hespaña.Traballar máis que eles na propa-ganda antifeixista para que o Gober-

no se decate da nosa eisistencia. In-crusive debedes acusar ante o Go-berno de Hespaña aos que ahí noncumplan co seu deber, ou actúen dexeito mol. Esto convíñanos. Eu mes-mo pensei moitas veces en ir ahí;pero non debo facelo. Xa se están ti-rando as estampas do meu album exa as recibiredes. O manifesto a Ir-landa está feito e sairá co Album.Todo eso, e moito máis debemos fa-cer para que dispois teñamos derei-

Castelao tiña liña direta con Irujo, do PNV, etrata comprometelo cos seus proxectos a prolda causa galega. Reproducimos diversos textosnos que ilustramos esta relación

Irujo, no centro, na inauguración do goberno de Euskadi en Cataluña.

É preciso que se forme o Partido comunista galegoe nós debemos decilo craramente arreo para que sedecaten de que se Galiza é unha nacionalidadeasoballada compre que eles sexan consequentes

Page 17: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 129

Castelao en guerra | Dossier

to a reclamar. As axudas ás viudas eorfos dos nosos mortos é cousa sa-gra que ningún galego debe refusar.Diñeiro haino eiquí; o que non haison alimentos dabondo; pero aíndase pode resistir moito tempo e osfacciosos están pior. A guerra gaña-rémola; pero compre gañala axiña.Axiña: esta é a verba que hoxe preo-cupa a todos. Axiña, porque senónserá dificultoso reconstruir as rui-nas. O drama que estamos a vivir é

agoniante; pero é grande, inmenso.Eu sofro o indecible; pero aínda te-ño resistencias dentro de min. A tra-ballar, pois, irmáns. A traballar moi-to e ben. O día non está lonxe.Vengaremos aos mortos e aledare-mos o seu recordo coa nova conduc-ta. Irei a Barcelona e penso ir a Bil-bao; pero vós dirixídeme as cartas aValencia- “Congreso de los Diputa-dos”-. Picallo estivo eiquí tres ou ca-tro días. Está triste. A morte de seu

irmán chegoulle adentro. Creo quedebedes falar moito da “Galiza már-tir”. Compre espallar este conceptoxa que os mártires trunfan e algunhavez mellor que os herois.

Lembranzas garimosas a todos–irmáns e non irmáns- Apertas aos ir-máns do Grupo e para Vde unha moiforte de

Castelao

Valencia, 5 febreiro 1937

3 de marzo de 1937Barcelona, 3 de marzal de 1937

Sr. Dn. Rodolfo PradaMeu querido irmán: Recibín a

carta de V. que me dirixe dende San-tiago de Chile. Eu escribinlle unhacarta a Núñez Búa e dúas a V., quesupoño terán recibido. Con estastres cartas non é dificultoso comple-tar o meu pensamento. Ten V. razón:os galegos estamos vivindo en tresclimas diferentes do sentimento en-col da traxedia galega. Eu engadiríaun clima máis: o dos galegos queloitan nos frentes coas armas naman. Nos frentes non hai pesimis-mo (o pesimismo é un froito da re-taguardia) e son estes homes, quedefenden a nosa vida e o noso por-vir, os que mandarán dispois, e conperfecto dereito. Tamén mandará avontade dos mártires.

Hoxe recibo unha carta de Nú-ñez Búa a quén non podo contestardirectamente porque non me mandadirección e perdin a que tiña. Nacarta de V. e na de Núñez Búa falandunha posible sublevación das xen-tes de Galiza e non creen que sexa

Castelao non é sectario na súa colaboracióncoas distintas seccións galegas das forzasrepublicanas. Está presente nas súaspublicacións e trata de atraelos á extratexiagaleguista

Page 18: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

130 terra e tempo 2007

Dossier | Castelao en guerra

probable. Eu tampouco creo que asnosas xentes, apouvigadas pol-o Te-rror, sexan capaces de un erguemen-to. Non-o creo porque non contancon elementos para loitar e os ho-mes capaces de poñerse ao frentedo pobo morreron asesinados. Oque eu decía é que no intre de gañara guera, cando se produza o esmo-recimento feixista, as nosas xentesdarán solta aos seus instintos e ven-garanse do terrror padecido. Estouvendo âs nosas mulleres. Creo euque por moito que se fixera paracoutar a venganza instintiva non se-rá posible impoñer normas de xusti-cia nos primeiros intres, ainda que axusticia fose verdadeiramente popu-lar e aplicada por homes do pobo,sen códigos escritos nin reglas pres-tablecidas. Non haberá máis reme-dio que ver como o pobo toma axusticia pol-a man. A venganza seráterrible, porque os máis culpablesfuxirán. Creo que eu non me referíaa outro levantamento máis que a es-te, pois xa me decato que somentessería posible unha sublevación dospropios militares enrolados no mo-vimento que comanda o traidorFranco. Esto tampouco creo que se-xa probable dispois do fusilamentode Pita Caridad e doutros militaresfrancamente liberales. A nosa queri-da Terra é un país que somentespuido dar mártires â causa da liber-dade e non podemos pensar que aestas alturas se produza un movi-mento heroico e vencedor.

Resulta tristísimo que a únicarexión (chamémoslle así para adop-tar o lenguaxe oficial) que está to-talmente en poder dos feixistas sexaa nosa terra. Xa sei, xa, que todo sepode esplicar e xustificar. Xa sei queesa é unha proba da nosa desgracia;pero é o certo que de Galiza sae omaterial humán mellor que teñen osnosos nemigos e que frente a noshai galegos que loitan a favor do fei-xismo en todol-os sectores. Son sol-dados e teñen disculpa; pero aindaque se pasan moitos ao noso camponon se pasan tantos como deberan.

Carta de Irujo (Ministro da Marina) ao Ministro de Estado, Alvarez del Vayo, dando mostrasdas xestións en favor de Castelao, e carta ao presidente do goberno Largo Caballero. A apostamilitar de Castelao e dalgúns sectores do PCE como Lister consistía en que había quecombinar un exército regular defensivo con accións guerrilleiras na retagarda, aproveitando oapoio popular existente. A Castelao interesáballe ademais politicamente intervir na Galiza parasuperar o carácter de extraterritorialidade que estaba a ter o proceso de conformación dasinstitucións galegas e que lle restarían lexitimidade se non se manifestaron sobre algún tipo deacción no propio país.

Page 19: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 131

Textos e debuxos de Castelao para a revistaUmbral, Valencia, 1937 (recuperada para oMemorial da liberdade por Enrique Acuña)

Castelao en guerra | Dossier

hai tribuna con resoancia dabondopara xustificarse. Moito podería fa-lar deste caso, pois eu sei que siguepesando enriba de nós a inxusticiaque sempre nos persigueu. Por esoé indispensable que tratemos de su-perarnos.

Insisto en que Vdes deben ir âunión de todol-os antifeixistas gale-gos que residen en América. Insistoen que Vds deben traballar en talforma e maneira que suplan as defi-ciencias das Embaixadas e Consula-dos. Insisto en que a laboura dos ga-legos eisilados debe facer tal bruidoque o seu eco fure os ouvidos do Go-berno da República. Insisto en quenon é hora de perdel-o tempo endiscusións a prol de conductas pasa-das. Insisto en que América garda aúnica reserva que ten Galiza para re-construir o fogar desfeito e que com-pre facer algo máis que laiarse danosa desventura.

A misión que Vds lles toca reali-zar e o traballo de levala a cabo écousa que require o sagrificio dedesprenderse dos nervios. Xa medou conta do ambente galego nesacibdade. Tamén por eiquí os galegosnon saben ainda poñerse â outuradas circunstancias e no que o en-xemplo de cataláns e vascos estábatendo diariamente nos nososollos. Non importa. Os homes de fénon medimos as dificultades futurase cando atopamos miserias humánse feitos noxentos non hai máis re-medio que desprecialos. Ao xeito doColoso de Rodas compre abrir aspernas e deixar que pase por debai-xo a enxurrada. E algún día escribi-rei un libro encol das cousas queadeprendín na miña curta carreirade político e de cómo cheguei âconclusión de que compre aliarsecos homes de quén se desconfía,

Si a esto se xunta que Calvo Soteloera galego e Franco é galego, etc,etc, atopámonos que os verdadeirosgalegos –todos antifeixistas e auto-nomistas- aparecemos ante a opi-

nión miope como fillos dunha terrapouco amante da Liberdade. Non se-ría dificultoso demostrar o contrarioe dar unha lista dos bravos galegosque loitan contra a tiranía; pero non

Relátame, de miudo, cómo morreu o noso Bóvedae as cousas que fixo e dixo nos derradeiros intresda súa vida. Esta carta cravóuseme no corazón efíxome moito mal

Page 20: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

132 terra e tempo 2007

Dossier | Castelao en guerra

para marcalos (térmo futbolístico)Se vds. teñen unha pacencia tangrande como o ideal que os move(Xa sei cómo é de grande) estén se-guros que en Bós-Aires xurdirá esaforza que anceamos.

Recibín unha carta de XerardoÁlvarez Gallego que me escribe den-de a Habana (Calle Monte, 402). Re-látame, de miudo, cómo morreu onoso Bóveda e as cousas que fixo edixo nos derradeiros intres da súavida. Esta carta cravóuseme no co-razón e fíxome moito mal. ¡Que ho-me! Era estraordinario, pol-o seutemple, a súa intelixencia, a súabondade. Nin se pode sustituír nino mundo pare de cote homes do seucalibre. Ben sabían os asesinos aquén mataban; pero pagarán o seucrime. Pagarán todol-os crimes quecometeron. Xerardo está valente eainda que teme morrerse de fameconsólase pensando que lle furtou âcanalla feixista o placer de asesina-lo. A carta do noso irmán deita no-bleza e sinceiridade. Ben certo é quea door ergue aos homes.

En Valencia falei con bastantesgalegos que se pasaron a nós dendeo campo faccioso. Todo canto con-tan é arrepiante; pero a min estes re-latos prodúcenme tal xenreira e ta-les anceios de venganza que eso éxustamente o que me mantén de pé.Vengar aos nosos mártires ainda quemorramos dispois asombrados denós mesmos. Vengalos e grorificaloscomo eles merecen. Lémbrome deque algunhas veces se dixo quecompría ter mártires. Pois ben; xa ostemos. E ademáis os nosos mártiresmorreron coa mesma fé con que vivi-ron, sabendo que o seu sangue re-presentaba a vida do seu ideal.

Aínda non se rematou a edicióndo meu album “Galiza mártir”. Omanifesto a Irlanda sairá nun folletocon outros dous: un dos cataláns eoutro dos vascos. Redactei un mani-festo dirixido ao pobo portugués exa o entreguei na Comisaría de Pro-paganda da Xeneralidade. Eu traba-llaría moito máis se me deran traba-

Eu non podo nin debo aparecer como un simpleartista e menos como un neutral porque na Hespañaquedaron alviscándome algúns paisaniños que teñende todo menos de galeguistas

Marcial Fernández, Mestre socialista ferrolán que foi Director Xeral do corpo de Carabinerosco goberno Negrín durante a Guerra. Na súa estadía en Barcelona acollera a Castelao. Exiliadoen México foi colaborador de “Saudade” e de “Vieiros”, sendo director de “Saudade” ata onúmero 5 e membro do consello de redacción. Foi un dos vocais dos uxetistas galegos enMéxico e no ano 1943 funda xunto con outros exiliados a Alianza Nazonal Galega. No exilo foicontinuador da liña de Xaime Quintanilla, batendo coa indiferencia dos restantes deputadossocialistas galegos

Page 21: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 133

llo. Non pedín enchufes endexa-máis; pero pedin traballo. Está vistoque nin traballo queren darme. Vouver se me dan copia dos dous mani-festos e vol-os envío para que as ve-xades ahí e os publiquedes nos xor-naes amigos.

Non sei cando a guerra terá re-mate; pero teño a completa seguri-dade de que a temos gañada. Ninson pesimista nin optimista, porqueambos a dous sentimentos son igo-

almente parvos; pero eu dígovosque cando non perdemos a guerraxa non-a podemos perder. Asombrapensar nos riscos que corremos esalvamos. Asombra pensar que en-tramos no octavo mes de guerra eque o pobo, guiado máis pol-o ins-tinto que por xefes, coutou o avancedun exército discipriñado e con ar-mamentos que o pobo non tiña.Agora xa temos exército, armas, xe-fes e todo canto compre ter para

Castelao en guerra | Dossier

trunfar. O caso de Málaga é un feitoprovidencial que nos dou a lecciónque necesitábamos. Tamén poidaser que o caso de Málaga servise pa-ra que os estados democráticos tro-quen de rumbo. Xa sei, xa, que In-glaterra é unha vella con peluca,egoista, insensible, etc; pero Ingla-terra nunca nos fixo mal ningún can-do a nosa libertade estaba en trancede perigo. Supoño que ao recibirdesesta carta xa se poida saber o resul-tado do bloqueo. Alguén pensa quenon-os favorece. Eu creo que sería ocomezo do derrubamento feixista enHespaña. En sendo eisí xa podedesprepararvos porque Galiza vai a ne-cesitarnos a todos.

Xa me doi a man de tanto escribire suspendo esta carta que tamén vaidirixida a Núñez Búa. Dádelle lem-branzas a todol-os irmáns e amigoscoa esperanza de que moi axiña nosveremos. E para V. unha forte apertado seu irmán.

Castelao

Dirección por dous meses:

“Casa de Jesús González”

Avenida Gaudi, 50- 3ª Hª

Barcelona

22 de xuño de 1938

Sr. Dn. Rodolfo PradaMeu querido irmán: Supoño no

seu poder tres cartas que lle escre-bín na miña excursión â URSS. Den-de París puden sair para esa; perodixen que quería voltar a Barcelona,onde estou dende o día primeiro demes. Xa que somentes lle escrebinaV. –por non ter outra direición namemoria- quero escrebirlle unhacarta máis para que V. seipa que vouâ Arxentina e para que llo comuni-que aos irmáns e aos amigos, sendarlle publicidade. Creo que sairei aprimeiros de xulio. De modo que xapoden pensar en buscarme un sitiomodesto pero moi limpo, onde poi-

Page 22: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

134 terra e tempo 2007

Dossier | Castelao en guerra

da vivir coa miña muller e traballar.Cómpreme unha fiestra con moitacraridade. Tamén podía ser un parde habitacións con cociña (n-estecaso a miña muller cociñaría). Enfin; xa lle direi con seguridade o díaque saio. Teño que ir tamén a NewYork e Habana; pero farei centro enBos-Aires. En New-York debo estarno mes de agosto e certamente nonsei se vaia alá primeiro e dispois ahíou se vaia dende ahí e volte ahí. Vouen misión oficial e levo mentres detraballar moito, moito, moito. Xa fa-laremos.

Alá na URSS veume os ollos oprofesor Aberbach e díxome que teñounha lesión tuberculosa. De modoque perdín o tempo tratándome du-rante vinte anos como luético. Queroaverigualo e sometereime ahí âs pro-bas. No caso de que efectivamentesexa tuberculoso debo tratarme contuberculinas. Esto preocúpame moi-to, porque endexamais me vin contanta saude e con tanta vitalidade.Amolaríame quedar cego antes deentrar en Galiza. Non; terei vista, sau-de, coraxe, entendimento e todo can-to se debe ter.

Eiquí traballei moito n-estes díase hoxe máis que nunca –vostede xasabe que son optimista- teño fé no

navegando pol-o lombo do Atlánti-co, no “Ile de France” que me leva aNew York. As fadas mandan. Elas le-váronme a coñecer a máis nova fe-deración de pobos (once Nacionali-dades que se xuntan para constitui-ren un Estado) e agora lévanme aver a outra gran federación (a de co-arenta e oito Estados que se xunta-ron para constituiren unha Naciona-lidade). Dispois de ver a nova estre-la simbólica vou ver unha constela-ción de 48 estrelas. ¡qué cousasdispoñen as fadas? ¿Será para quéme convenza da bondade do siste-ma federal ou será para qué conven-za aos demais?

En Bos-Aires caerei axiña, en cantofaga o que penso en New York. Non le-

noso trunfo. A guerra gañarémola enon tardaremos un ano en entrar nanosa Terra.

Moitas apertas a todos e para V.unha moi forte do seu irmán

Castelao

Barcelona, 22 de xunio do 1938

20 de Xullo de 1938

Sr. Dn. Rodolfo PradaÁ bord, le 20 xulio de 1938Meu querido irmán: Saín de Bar-

celona con idea de comezar a miña“tourné” por Bos-Aires e xa vé: vou

Carta de Irujo a Castelao

Representación republicana na Sociedade deNacións (Carlos Esplá, A. del Vayo e Negrin)demandando a solidariedade co EstadoEspañol. As xestións diplomáticas só servironpara constatar o cinismo das relaciónsinternacionais

Page 23: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

2007 terra e tempo 135

vo a esa a misión de alongar até o des-terro a guerra civil. Quixera máis benentenderme con todol-os galegos, ain-da con aqueles que arelen o remate dacontenda, sen victoria para ningúnbando. Somentes quero verme lonxedos complicados en asesiñatos ou quenon teñan azos para condenalos. Porenriba da codia que formou a door epor enriba das pasións que criou aguerra e os anceios de xusticia estrictaque alcendeu a morte dos irmáns, euquero que se erga a meirande tenrura,capaz de obrar un miragre: o de xun-tarnos. Xuntar aos galegos. Todos.

A eso vou. E vai conmigo Luís So-to, o director de “Nueva Galicia” eSrio Xeral de “Solidaridade GalegaAntifeixista” co mesmo afán.

Suprimida toda función do Parla-mento ficaba nula a miña función deDiputado. O Goberno non me enco-mendou ningunha misión e as miñasfacultades comezaban a anquilosarsepol-a inactividade. Xa fixera todo can-to podía facer. E posto que pol-a miña

desventura son un inútil total i efecti-vo para empuñar un fusil no frente¿podía eu permañecer máis tempoacedándome en Barcelona? Creo queo meu deber está a carón de vós, dascolonias de emigrados galegos.

Vou alá sen levar cárrego diplo-mático ou consular. Vou sen ningun-ha garantía económica. Vou coa fé–que aínda me dura- no trunfo da de-mocracia e pol-o tanto coa fé no trun-fo dos nosos ideaes.

Compre que pensen Vds en or-gaizar algo que sirva para facer a mi-ña presentación en Bos-Aires. Euvou como artista i escritor, como in-telectual galego, simplesmentes de-mócrata. A miña calidade política épara os galegos e xa xurdirá candoconveña; é decir, cando as circunsta-cias o permitan. Faremos moitascousas. Xa sabe V. cáles son os pro-pósitos porque xa llos manifestei.Espero que non me fallará algunha

Castelao en guerra | Dossier

A prensa galega republicana ilustraba comopodía a situación do país

Cadro de Castelao recreando unha imaxe doseus albumes de guerra

Quixera máis ben entenderme con todol-os galegos,ainda con aqueles que arelen o remate da contenda,sen victoria para ningún bando. Somentes queroverme lonxe dos complicados en asesiñatos

Page 24: Castelao en guerra Dossier · 2020. 2. 17. · para un roto como para un descosido, tomou partido e amosou no contexto extremo da chamada guerra civil o seu auténtico rostro. Ergueuse

136 terra e tempo 2007

colaboración fixa en periódico im-portante, como dibuxante, caricatu-rista ou escritor. Xa falaremos.

Imos atravesando o canal daMancha e vou ver se esta carta podo

botala en Plymouth. Suspendo eiquíesta leria.

Dende New York escribirei a to-dos cantos poida, aos que poida fa-celo por levar a súa direición.

Moitas apertas aos irmáns todos epara vde. unha moi forte do seu irmán

Castelao

1 de setembro de 1938

Sr. Dn. Rodolfo PradaMeu querido irmán: Andamos

por terras de Jankilandia en propa-ganda da causa hespañola. Levopronunciados máis de trinta discur-sos. En New York os galegos fixeronunha romería onde falei eu e recau-dáronse quince mil dolrs. Eiquí osgalegos conservan a pureza con quesaíron d-alá e o galeguismo síntesefondamente. Remataremos a tournéa fins d-este mes e aínda celebrare-mos un gran mitin en New York e ci-cais abra unha Esposición. O “Fren-te Popular Antifascista Gallego” estáeditando un novo album meu. Coi-do que d-eiquí levarei algunha canti-dade para vivir catro ou cinco mesesahí. En canto remate os compromi-sos contraídos eiquí sairemos paraCuba. Coido que estaremos alí nasegunda quincena de outubre. EnCuba demoraremos pouco tempo esairemos cara Bos-Aires. Como enCuba non hai vapores directos pen-samos ir pol-o Pacífico en directurade Chile e coller alí o trasandino.Esquecíame decirlle que iremos aTampa, onde hai unha forte coloniade galegos e será dende alí que pa-saremos a Cuba. Estes son os nosospropósitos, sempre suxetos a con-tinxencias que non se poden prever.

Esta visita aos Est. Unidos permí-teme ver un mundo descoñecido,moi lonxano dos nosos ideales deperfección. A idea de celebrar en Bos-

Dossier | Castelao en guerra

Tampouco m-estrevin a escrebirlle porque non seidecir a miña door e os pésames son para mortesnaturales. A morte de Casal sentina tanto que soneu o que necesito recebir pésames…

As estampas de guerra de Castelao na revistaUmbral, Valencia, 1937 (recuperada para oMemorial da liberdade por Enrique Acuña)