balparda bihotzean
TRANSCRIPT
ŀ 1
Balparda bihotzean
Jakina denez, Somorrostro Haraneko Zazpi Kontseiluak bi errepublikatan zegoen
banatuta: Lau Kontseiluak (Muskiz, Zierbena, Abanto Goikoa eta Abanto Behekoa) eta Hiru
Kontseiluak (Santurtzi, Sestao eta Trapagaran).
Somorrostro Haraneko Zazpi Kontseiluak, XIX mendearen erdian
Zazpi Kontseiluak batera Casal-go Pinuan biltzen ziren. Lau Kontseiluak Muskizko
Iturrian batzen ziren bitartean, gure Hiru Kontseiluak Uriosten batzartzen ziren.
2
Somorrostro Haraneko Hiru Kontseiluen mapa
Santurtziko Kontseilu zaharrak egungo Santurtzi eta Ortuellaz gain Errepelega, Rivas,
La Sierra eta Galindo auzoak zituen barne. Kontseilua hiru Herenetan zegoen banatuta:
Santurtzikoa (Mamariga barne), Cabieces-koa (Rivas eta Errepelagaz gain Basori, Cotillo,
Pajares, Los Hoyos, Villar eta Balleni auzoak zituena) eta Nocedal-goa (Urioste, Capetillo,
Balparda, Zuazo, Granada eta Ortuella barruan zituela).
3
XVIII. mendean eztabaidak gertatu ziren lurraldetasunari buruz; aipagarriena
Enkarterri Nobleek eta Somorrostro Haraneko Hiru Kontseiluek Portugalete Huriko
Kontseiluaren kontrako auziagatik eginiko karta topografikoa dateke seguru asko, Ramón de
Villalón-ek 1764an margotua.
Karta horretan, erdian edo, Balparda agertzen da.
1764an Ramón de Villalón pintoreak egindako koadroaren zatia
Askoz beranduago, 1901ean hain zuzen ere, Santurtzi (Santurce Antiguo) eta Ortuella
(Santurce-Ortuella) banatu ziren, Capetillo errekastoak bien arteko muga definitzen duela.
Muga horrek Balparda Santurtzin utzi zuen.
Balparda bi errekastoren artean dago: Ballonti eta Capetillo izenekoak. Ballonti
errekastoa Serantes mendi-magalean sortzen da latsa batzuk bereganatuta; Capetillo
4
errekastoa, ostera, Nocedal eta Serantes artean dagoen sakanean, beste xirripa batzuen
urak biltzen dituela.
1906an egindako Ortuellako planoa. Santurce Antiguo eta Santurce Ortuella, Capetillo errekastoa
muga delarik. Balparda Ballonti eta Capetillo errekastoen artean kokatzen da
ŀ
5
Ni neu Balpardan bizi izan naiz eta inguru horrek markatu nau erabat. Santurtziri
buruz mintzatzean horregatik, lehen gogorapena Balparda da, alegia, bertoko paradisu
txikia, neure lehen hamazortzi urteak bertan eman nituelako.
Capetillo errekastoa den muga horren inguruan bizi izan ditut haurtzaroko eta
gaztaroko urterik zoriontsuenak. Horiek betiko utzi dizkidate beren ezaugarri: auzolanetan
zein ehizan ibiltzea eta naturarekiko zaletasuna (geroago mendizaletasun bihurtuko zena).
Balpardari asko zor diot. Baina goazen geldiro zenbait gauza aipatzera.
Jaiotza
Balpardatik oso hurbil dagoen Barral auzoko etxe txiki batean jaio nintzen. Bertan hiru
urte eman nituen, Balpardara joan baino lehen. Azken honetan hamabost urte pasa eta
gero, Santurtziko erdialdera jaitsi ginen.
Oraino ere badaukat zenbait gogorapen lehen hiru urteko denbora hartaz: sukalde
txiki bat, katu bat ondoan, eta gau arte gure amarekin aita lanetik etortzeko itxarotea, oinez
etortzen baitzen Backcok Wilcoxetik Galindoko Las Vegastik barna. Las Vegas horiek
aspaldiko Las Vegas de Ibarra ziren. Argi dago izen-ordezkapen baten aurrean gaudela,
hizkuntza-ordezkapena dela eta.
Euskara
Balpardako etxean gure aitona zenari “geldi-geldi” entzuna diot hamaika bider
edozein ekintza hasi baino lehenago. Gehiagorik ez. Nahiz eta gure amona euskalduna izan,
Getxokoa, erdi ahantzia zeukan euskara. Izan ere, askoz beranduago, 1970ean, euskaldun
bihurtu nintzenetik, gai zen nik esandakoa ulertzeko, baina ia ez zen gauza elkarrizketa
baten euskaraz segitzeko.
Euskararekin egin nuen lehen topaketa Balpardatik oso hurbil egin nuen. Izan ere,
Zuazoko Santo Domingo baserrian bizi zen Juan Agirretxuk irakatsi zidan, 4 urte besterik ez
nituela, halako “Sagarra-manzana, Iketza-carbón, mujer-Andrea eta hombre-Gizon”. Huraxe
izan zen nik ikasi nuen lehen euskara, baita euskararekin egin nuen lehendabiziko talka ere,
ia eguneroko “geldi-geldi” horretatik kanpo.
6
Balpardan eta honen inguruan bazeuden euskararen zenbait aztarna. Nire haurtzaroa,
nerabezaroa eta gaztaroa ere oso pozgarri egin zizkidaten zenbait jenderen deituretan
(Agirretxu, Basagoiti, Belategi, Bikarregi, Etxaniz, Lopez Eginoa, Otsoa, Ruiz Loizaga, Sasia,
Totorika, ...) edo eta hainbat toponimo txikitan (Basori, Eskurtu, Goiarzu, Lazagorria,
Urioste, Zuazo, ...) susma zitekeena Balpardako hizkera berezian ere agertzen da. Beste
aldetik, toponimo horiek izendatzen dituzten lekuen gainetik sarritan ibiltzen nintzen hala
auzolanetan nola ehizan.
Balpardako hizkera berezia
Hona hemen jaio nintzen auzoan, Balpardan, geure gaztelania berezian erabiltzen
genituen zenbait hitz, euskararekiko lotura zuzena daukatenak:
achocharse (txotxolotu), aguiluchu (-txu atzizkia, arrano txikia), aguachirri (ur
antzekoa dena, kafea kasu), aguaduchu (-txu atzizkia, euri fina), alambre (alanbrea),
albarca (abarka), aloló (lo egitekoa, umeentzat), ama (ama), amante (laztan edo
maitea), amarraco (hamarrekoa musean), anca (hanka), aprovechategui (edozein
egoeratatik profitatzen dena), apuchurrar (zapaldu, apurtu), apurruchar (apurtu,
zapaldu), area (area, lurra prestatzekoa), aro (aroa, haurrak jolastekoa), arrecho
(bizkorra), aupa (aupa), balda (apala), baldragas (baldarra), barrabasada
(barrabaskeria), barracas (barrakak, feriakoak), barruntar (barrundatu), basta
(astoarena), bildurri (beldurra), biribilqueta (biribilketa), birichindón
(begitxindorra), biriqui (biriki, begi birikia, okerra), birria (pirria),birrioso (pirriduna),
bocho (botxoa), bola (bola-jokoarena), bolo (boloa), burricuchus (bizkarrean
eraman), burrun-burrun (motor hotsa), caca (kaka), cacanarro (txikia), caco (kakoa,
bi hortzeko aitzurra), caicu (kaikua, janztekoa), cachorro (katxorroa), calandria
(kalandria), caloca (artoaren hostoa), camarote (ganbara), cámpora (kanpora),
cancarro (kankarroa), canica (kanika), capacha (kapatxa, tabako mota), caparra
(kaparra), cardincha (kardo mota bat), carramarro (karramarroa, itsasokoa),
carrasquilla (karraska, botanika), cartolas (kartolak), cartuchu (kartutxoa), cascarria
(kazkarria), cirrisclilla (txirriskila), cloca (kloka, oiloa), cococha (kokotxa), cocolo
(kokoloa), coitau (koidadua), colco (kolkoa), comunal (komunala, arlo komunala),
coplas (koplak, istorioak), corlicón (kurlinta), corro (korroa, jolasa), coscorra
(koskorra), cotón (kotoia), crisquete (kisketa), cubrir el ganado, echar al toro
(ganadua estali), cucu (kukua), cuchu (txerria), curruscu (ogi punta), chabola
(txabola), chacolí (txakolina), chala (txahala), chalo (txaloa), chalo (aurpegian jo),
chamarra (txamarra), champlón (txanpona), chanda (txanda), chapa (txapa),
chaparrada (euri gogorra), chaparro (txaparroa), chaparrón (euri gogorra eta epe
motzean), chapela (txapela), chatarra (txatarra), chatarra (diru txikia), chibirita
(txibirita), chicharro (txitxarroa), chichi (txitxia, okela, umeentzat), chimbera
(txinboak ehizatzekoa), chimbo (txinboa), chimino (tximinoa), chinchagrilla
(txintxagra), chinchorta (txerri koipeaz egindako ogi torta), chio (txioa), chipli-
chapla (txipli-txapla, uretan), chiqui (txikia), chiqui-chaca (larrua jo, umeen
hizkeran), chiquita (txanpon baten izena), chiquito (txikitoa), chirene (txirenea),
chiribita (txiribia, botanika), chiripa (txiripa), chirla (txirla), chirlora (txirlora),
chirrisquila (txirriskila), chirulita (kuliska), chirta (txirta), chis (txiza), chistu (txistua),
chita (txita), chocholada (txotxolokeria), chocholo (txotxoloa), choclo (txokloa),
choco (txokoa), chonta (txonta), chorco (txorkoa), chori (txoria, ilekoa), chorro
7
(txorroa), chorro-morro-pico-tayo-que (joko baten izena), chosna (txosna), choto
(txotoa), chozna (txosna), churro (txurroa), dancha (dantza), dúrdula (durdula),
escopeta (eskopeta), estanco (estankoa, denda orokorra), eup, eupa (eup),
fardelón (fardeloia), fu (jatekoak hozteko putza), galga (gurdietako galga), garapa
(garapa), gargantua (gargantua), garoncha (baba-leka), gaviluchu (-txu atzizkia),
goiti (goitibehera), goitibera (goitibehera), goroncha (baba-leka), guau-guau
(txakurra, umeen hitza), guiarra (giharra), hacerse, encontrarse a gusto (egin),
historias, cuentos (istorioak), hondera (lur edo larre baten beheko aldera), iturri
(botilaren metalezko tapoi berezia), jaro (txara), jibión (txipiroia), jícara (kikara),
lampa (lapa), larri (larria), laya (laia), layar (laiatu), lelo (leloa), lerdo (lerdoa),
limonada (limonada), loca (loka, oiloa), lolo (loa), lustre (lustrea), llevar, arrendar
(eraman), macaco (makakoa, zoologia), magurio (magurioa, zoologia), mamarracho
(ardura gabekoa), mancar (mankatu), maña, destreza (maina), mañas (mainak),
mañoso (mainontzia), marichico (mari-mutila), marichu (maritxua), marmiar
(marmar), marmojear (mormoxeatu), mazo (mazoa), mendimiar (mendematu),
miagar (miau egin), michín (katua, umeen hitza), milindris (milindria), mingorra
(mingorra), misto (mistoa), mizca (pixka), mocordo (kaka-mokordoa), mocho
(motza), mojojón (mojojoia, muskuilua), moroquil (morokila), morrosco
(morroskoa), moscorra (mozkorra), mus (musa, jolasa), neque (nekea, nekatuta
egon), ñan-ñan (jan), ñiqui-ñaca (larrua jo), ospa (ospa egin), pa (pa, musua
umeentzat), pala (pala), papo (papoa), par, a la par, a la vez (parean), parraplas
(berbatsua), parrocha (parrotxa), pase, paso (pasea, hegaztiena), pelotari
(pilotaria), pericacho (perikatxoa), perrochico (perretxikoa), peruchu (-txu atzizkia,
madari mota bat, oso txikia), petacho (petatxoa), piedra (harria, txingorra),
pilcharchar (pitxartxarra), pilpil (pil-pilean), pirrilera (beherazkoa; pirria), pista,
legaña (pista), pistojo (pistak edukitzen dituena; gaizki ikusten duena), pitilín
(pitilina), plastazo (zaplaztekoa), plausta (erori), plisti-plasta (plisti-plasta), pocholo
(potxoloa), pote (potea), potolo (potoloa), pupú (mina, umeen hizkeran), pupurri
(pupurria, nahasketa), purra (purra, oiloak deitzekoa), purrulera (pirria), purrusalda
(porrusalda), quilicolo (kili-kolo), quima (kima), quisquilla (kiskila, indar gabekoa),
saguchu (sagu txikia), salsa (saltsa), salsero (saltseroa), saltamachín (matxinsaltoa),
sapaburu (zapaburua), sapi (zapi, katuentzakoa), secule (sekulabelarra), sinsorgada
(ganorabakeria), sinsorgo (zintzorka), sirimiri (zirimiria), soca (soka), socatira
(sokatira), sorchi (soldadua), sorda (oilagorra), talo (taloa), tanque (tanka), tas-tás
(tas-tas, ipurdikoa umeentzat), tinaco (tinakoa), tipitapa (tipi-tapa), tiquitaca (tiki-
taka), ti-ta (ti-ta), trainera (trainerua), tripa (tripa), tripada (tripakada), uau-uau
(txakurra), usa (uxatu, oiloei), virzay (birzahia), zancarrón (zangarra), zacuto (zaku
txikia).
Agian noizbait baten batek hizkera horretaz ikerketa sakona egingo luke. Bitartean
Iñaki Gaminde lagunak esan didanez, “Santurtziko euskaltegietan eta eskoletan horiexek
sartu beharko lirateke, ezta? Eta gero gerokoak.”
Auzolana
Ez nekian nik zer zen hori. Esan nahi dut kontzeptu horren azpian zer zegoen.
Balpardan eman nituen hamabost urte haietan hamaika biderrez egin dugu sega batera,
8
edo belarrari buelta eman, batu eta fardoak paketatu, geroxeago zenbait astorekin, asto-
emeekin, fardoak belardi eta larre ezberdinetatik etxe desberdinetara eramanez. Fardoak
paketatzeko makina bat besterik ez zegoen auzokide guztientzat. Hura izerdia! Eta, nola ez,
haiek garrasiak astoei aginduak ematean, aurrera segi zezaten!
Hainbat gazte biltzen ginen belarra biltzeko, lan astunak gizon helduei eta indartsuei
utziz. Gero askari ederra, eta zenbait egunetan, lan gogorra eta luzea baldin bazegoen,
bazkaria larrean bertan, denok batera. Hura poza!
Belardiak eta larreak Capetillo errekaz bi aldeetan zeuden (eta oraingoz batzuk
badaude). Beraz, guretzat Capetillo erreka ez da izan inolako muga. Alderantziz baizik.
Zentzu batean esan daiteke ‘mugalariak’ ginela, hau da, Santurtzi eta Ortuella artean
dagoen mugan ibiltzen ginela, lan egiten eta jolas egiten genuela. Bestetik, oso ongi
konpondu izan gara beti Uriosteko eta Nocedal-go jendearekin, hau da mugaz beste aldetik
zeuden baserritar, abeltzain eta ehiztariekin: besteak beste, Uriosteko Elortegi, Loizaga,
Urioste eta Zabala izenekoekin behiak zaintzean, Zamarripa zaharrarekin eta beronen
semeekin ehizan; Eskurtuko Landetaren baserri inguruan ehizan hamaika bider, Nocedal-go
Orrantiarekin belarra biltzean, ...
Eta mahats-bilketa etortzen zenean, antzeko gauza, auzolanetan alegia. Lehendabizi
mahatsa bera moztu eta bildu eta lehen aipaturiko asto-eme berekin etxera eraman. Bertan
mahatsa zapaldu eta muztioa ateratzeko makina berezi batekin aritzea, ahalik eta muztio
gehien lortu arte. Makina hori ere bakarra zen auzokide guztientzat, eta etxez etxe ibili zen
mahasti guztietako mahats guztia bildu arte. Mahastiak bi leku ezberdinetan zeuden: batzuk
etxondoan, soroaren inguruan, gure kasuan bezala, eta beste batzuk mahasti berezietan,
Capetillo errekastoaz beste aldean, alegia, egungo Ortuellako lurretan.
Lurra iraultzeko goldea erabiltzen zen, aspaldian laiak erabiltzen baziren ere.
Goldearen aurrean idiak. Idiak Bikarregik zeuzkan, eta behar zenean, etxez etxe ibiltzen zen
zenbait soro eta landatako lurrari buelta emateko. Bukatu eta gero gosari ederra hartzen
zuen. Horixe zen saria. Idiak ere arearekin erabiltzen ziren iraulitako lurra ereiteko
prestatzearren. Area eta goldea etxe gutxitan egoten ziren. Oro har, idiekin batera ekartzen
ziren behar ziren egunetarako.
Oso txikia nintzelarik, badaukat zenbait gogorapen urrun gariari buruz. Izan ere,
galsoroak ere izan dira Balpardan, gure etxean kasu. Garia moztu igitaiarekin, oso lan
gogorra zena, gero bildu, eta harri lau baten gainean jo, gari-aleak biltzeko. Geroxeago,
betiko astoa hartu eta Goiarzu eta Uriostetik barna, Trapagaran eta Ortuella artean zegoen
errota batera eraman, irina egiteko. Irina hori taloak egiteko erabiltzen zuen gure amonak.
Benetan gozoak!
Beste auzolan berezi bat ere ezagutu dut. Igandeetan egiten zena. Balpardan
bazegoen, eta oraindik badago, iturri publiko bat. Baina etxean ez zegoen urik: nire
haurtzaroan, iturri publiko horretatik ekarri behar genuen baldeetan. Beraz, tutu
orokorretik, La Tejera auzotxoaren ondotik, estrata baten ertzetik etxeetaraino egin genuen
zanga bat eta tutu berriarekin Balpardaraino eraman ura, gero handik etxe guztietara
iritsiko zena.
Askoz beranduago, 1970ean, euskara ikasi nuenean, auzolan hitza aurkitzean, gure
lan-edukiari izena antzeman nion, guretzat betebeharrak zirenak euskarazko kontzeptu oso
9
polit batek bereganatzen baitzuen. Zenbat eta zenbat auzolan ezberdin dagoen egiteke gure
Donejurgi honetan, gure Enkarterrin eta gure Euskal Herrian!
Ehiza, natura, mendizaletasuna
Ehiza izan zen Balpardan ikasi, barneratu, eta dastatu nuen beste arte bat, eta
berarekin batera naturarekiko begiramena, beranduago, kaletar bihurtu nintzenetik,
mendizaletasun bilakatuko zena.
Hasieran tiragoma batekin hasi nintzen txinbo, txirta, bisbita, antzandobi, txio,
ormatxori, itsasikara, txepetx, erregetxo, amilotx, kaskabeltz, txonta, eta txori txiki mota
askoren atzean. Bederatzi urterekin lehen tiroa bota nuen gure aitonaren eskopetaz:
kalandria bat hil nuen, lurrera jaisten nintzela ia.
Geroago txinbera batekin hamaika txori harrapatu izan dut ikastetxetik etorri bezain
laster, edo eta oporretan. Egunero afaltzeko beste: dozena bat baino gehiago ia egunero,
askotan berrogeita hamar txori ehizatzera iritsiz.
Oso gazte nintzela, praka luze zahar batzuez jantzita, nire gorputza baino askoz
zabalagoak zirenak, eskopetarekin irteten nintzen, inolako baimenik gabe. Hamaika hegazti
harrapatzen nituen: hasi usapalekin Irailean eta bukatu kalandriekin Martxoan. Tartean,
birigarroak, zozoak, hegaberak, ahateak, zertzetak, mingorrak, uroiloak, kurlintak, kuliskak,
txirriak, bernagorriak, galeperrak eta oilagorren bat edo beste.
Geroxeago, arma-baimena eta ehizarako lizentzia atera nituenean, oso gutxitan
joanen nintzen ehizatzera. Jadanik Santurtziko erdialdean bizi ginen eta nire paradisu txikia
desagertuz zihoan. Dena den, oso noizean behin igotzen nintzen Serantes aldera. Behin
baten Serantes mendian, Peñalba iturriaren ondoan, azeri gazte bat ehizatu nuen, orain
gurasoen etxean disekaturik dagoena.
Ehizarekin batera natura maitatzen hasi nintzen. Geroago ehiza utzi, eta
mendizaletasuna piztu zen nire baitan. Mendi askotara igo naiz harrez geroztik, baina
Serantes mendia izan da niretzat ihesleku berezi bat, estresa botatzeko sendagairik onena,
Deleuze-k aipatzen duen ihes-lerroaren antzeko bat. Bertara igo, bertatik ikusten dena
gozatu, eta etxera itzuli krabelin eder eta usaintsuekin eskuan. Hori plazera!
Eta mendizaletasunarekin abertzaletasunaren lehen erroak hasi ziren kimatzen.
Mendizaletasuna eta abertzaletasuna oso lotuta egon ohi baitira gure Euskal Herrian.
Abertzaletasuna
1936an Balpardako zenbait gazte, onenak noski prest zeuden gerlarako: Felix Arbulu,
Meliton eta Avelino Basagoiti anaiak, Valentin Basagoti, Tomas Ruiz Loizaga eta Lorenzo eta
Manuel Tobar anaiak. Meliton ertzantzan aritu zen. Manuelez beste guztiak Garaizabal
konpainian aritu ziren. Avelinok eta Manuelek teniente kargua hartu zuten. Manuelek
Ibaizabal batailoian. Guztiak etorri ziren etxera gerla galdu ondoren, Felix izan ezik. Hori dela
eta daramat nik Felix bigarren izen. Manuel Tobar, ostera, 1943ko ekainaren 13an etorri zen
etxera zorriz beteta, heriotza-zigorra jaso eta zenbait kartzelatan eta langile batailoietan
egon ondoren.
10
19-25 urte zituen gazte horiek. Alta, argi zeukaten zeren alde borrokatu behar zuten
EAJko batailoietan aritzen zirenean.
Nerabea nintzela, irrati zahar batean eguerdiko ‘partea’ (berriak, alegia) hasten
zenean itzaltzen zen beti, ia gauero BBC irratia, espainolez, entzuten zen bitartean. Denbora
hartan ez nintzen konturatzen zer dela eta alde batetik ‘nazionalak’ eta bestetik
‘nazionalistak’ egonak ziren. Pixkanaka argitu zen kontua, nahiz eta horretaz hitz gutxi
entzun gerlatik bizirik atera zirenengandik. Haien arteko solasa isila zen. Gure aurrean tabua
zen gerlaz hitz egitea. Noizean behin hitzen bat, erdi esaldiren bat harrapatu, holakoa zen
gure aurrean haien portaera. Isiltasuna zen nagusi.
Aldiz, langileriaren egoeraz askotan entzuna dut hamaika istorio eta pasadizo, Backock
Wilcox zela, Bizkaiko Labe Handiak (A.H.V.) zirela edo beste enpresa batzuen egoerari
buruzkoak.
Baina abertzaletasunaren erroak jarrita zeuden, geroago kimatuz joanen zirenak.
Ibilaldiak
Nire haurtzaroan Balpardan soilik ibili banintzen ere, nerabezaroan eta gaztaroan izan
ditudan muga nagusiak hauexek ziren: hegoaldetik Uriostetik Eskurturantz doan mendixka,
El Cerro izenekoa; ekialdetik Uriostetik Portugaletera doan bidea, Las Vegas de Ibarra eta
Basoriraino; mendebaldetik, Nocedal-dik Serantesko hego magalera; iparraldetik, azkenez,
Sorias iturritik Villar eta Mello auzoetara (Mello auzoa Meyllo, Meillo gisa agertzen da
1619an, Mayllo 1553an eta Maillo 1499an).
Esparru txiki horretan gauzatu dira nire gogorapenik ederren eta sakonenak.
Ikasketak
Cabieces-en hasi nintzen ikasten 5 urterekin, hobeki esan eskolara joaten. Gogoratzen
naizenez, bost bokaletik soilik ‘o’ ikasi nuen marrazten. Besteak oso zailak ziren. Maisuak
frankistak ziren, erabatekoak. Giro eskasa benetan. Balpardatik Cabieces-erako bidaia oinez
egiten nuen lau biderrez egunero.
Geroxeago, 9 urterekin fraideen ikastetxe batera joan nintzen. Hobe ez aipatzea
horien irakasteko metodoak. Kontua da, zortzi urtean Balpardatik eta Portugaleterako
bidaia lau biderrez egin izan nuela oinez. Horrek askotxo balio izan zidan geroagoko nire
mendizaletasuna gogortzeko. Ikasketen aldetik deus gutxi. Irakasle bat edo beste kenduta,
gehienek ez zekiten ezer, gainera baten bat izan ezik oso espainolak ziren, batzuk erdi
faxistak.
Balparda armarria
Santurtziko ‘Bellamar’ izeneko etxean dago kokatuta armarri hau. Ybarra y Berge-ren
iritziz, armarria honelakoxea da:
11
“casco con plumaje, manto de lambrequines, y sobre cartela con cruz acolada de
Caballero del Hábito de Santiago, gran venera al pie y filacteria con el apellido “Balparda”,
entre aquélla y el escudo, y éste es cuartelado: 1º y 4º en fondo rayado horizontal, que es
gules, cinco veneras en sotuer; 2º y 3º en fondo rayado horizontal, que es azur, tres bandas,
cargadas cada una de ellas de un armiño.”
Balparda armarria
�
12
Gurutze akolatu hori Juan Balparda y de la Ormazari1 dagokio, Peruko Erresumako
Erret Audientziako Fiskala zenari. Juan hori 1705ko ekainaren 25ean bataiatu zuten
Santurtziko San Jorge elizan eta aitaren bi deiturak zeramatzan: aita Lorenzo de Balparda y
de la Ormaza zen, Santurtzin 1677ko abuztuaren 15ean bataiatua. Lehen aitona Ramón de
Balparda y Basori zen; bigarrena Antonio de Balparda y Llano, Domingoren semea izan zena.
Beraz, Domingo hori da Balparda horien jatorria.
‘Hábito de Santiago’ delakoaren Zaldunen oinetxeen onarpenean Balparda oinetxea2
agertzen da Balparda, Zuazo eta Mello auzoetan, bai eta Ormaza oinetxea, Mamariga
auzoan.
Santurtzi eta Serantes mendia
18 urterekin Santurtzira jaitsi ginen. Aldaketa ez zen poztekoa, baina bizitzarako, batez
ere, gure familiaren bizitzarako beste aukera bat izan zen.
Santurtzin bizi nintzela ez nintzen behin ere Balpardara igo, nire paradisu txikia
desagertuz baitzihoan, autopista zela, zenbait enpresa zirela, eta abar. Balpardaren
1 Ikus http://somo.blogcindario.com/2008/02/00072-juan-de-balparda-y-la-ormaza-fiscal-de-quito-natural-de-
santurtzi.html. 2 Ikus http://somo.blogcindario.com/2008/02/00072-juan-de-balparda-y-la-ormaza-fiscal-de-quito-natural-de-
santurtzi.html: “Posiblemente, la parte más interesante de las pruebas presentadas se refiere al
reconocimiento visual de las casas de las que Juan de Balparda era originario. Aquí los testigos presentados
coinciden en afirmar que fueron las casas las que dieron nombre a los distintos barrios. Sin embargo, basta un
pequeño vistazo a la obra del cronista Lope García de Salazar, datada en el siglo XV, para comprender que
están totalmente equivocados, al menos en lo que se refiere a los linajes más antiguos, pues la mayor parte
de los linajes encartados tomaron su apellido del lugar en que edificaron su vivienda.
Para dar noticia de las casas de las que descendía Juan de Balparda se acudió en primer lugar a la casa de
Balparda, equidistante un cuarto de legua de la iglesia parroquial, situada en un sitio eminente y sola, de buena
fábrica "entre los dos varrios que llaman Zuazo y El Mello", y rodeada de heredades, en la cual vivía Joseph de
los Heros y Balparda, de 65 años de edad, el cual les dijo que "dicha casa es la originaria y antigua del apellido
de los Balpardas, del qual no tiene noticia aia otro en las Encarnaciones, que de esta casa tomó aquel varrio la
apelación de Balparda, con cuio nombre se a quedado, aunque no permanece de dicho varrio más casa que la
suia; y que el motivo de havitarla él es por ser de dicha familia y haverla heredado de su abuela materna Cruz
de Balparda, hermana que fue de Diego de Balparda, padre que fue de Antonio de Balparda, bisabuelo de don
Juan de Balparda y la Ormaza, pretendiente del ávito de Santiago".”
13
birjintasuna behin eta berriz bortxatu zuten. Aurrerapenaren izenean han egin dena
astakeria izan da. Kasurako, Santurtziko eta Ortuellako muga den Capetillo errekastoa nire
haurtzaroan oso gardena zen, garbia eta hantxe ibiltzen ginen aingirak harrapatzen uda
denboran. Gaur egunean errekastoaren gainean autopistarako sarrera, gehi zabortegi bat
eta txatar-tailer bat daude. Paisaia itsusia eta zikina benetan eta hantxe dago nire
haurtzaroa, errekasto hura alegia, zikinkeria haiekin erdi ehortzita.
Aldaketa guzti horiek gehiegizkoak izan ziren niretzat. Hortaz, Serantes mendira hasi
nintzen igotzen. Hamaika biderrez egin izan dudana.
Serantes, niretzat, aparteko garrantzia dauka nire bizitzaren bigarren epean. Mendia,
mendizaletasuna, ‘Bihotz Gaztea’ elkartea, lagun berriak, euskara, euskara-irakaslea, eta
abar luzetxo bat hasi ziren gauzatzen bigarren epealdi honetan.
Bihotz Gaztea elkartean 1970eko hamarkadaren lehen urteetan hasi nintzen euskara
irakasten, gerla eta gero Santurtzin hasi zen lehen euskalduntze-prozesuan, oraingoz
etengabe handituz doana, oso bizirik dagoena. Elkarte horretan hasi zen Santurtziko euskal
gau-eskola, irakasle bakarra nintzela eta ahaztezina zen ikasle talde polit batekin; eta bertan
eman nuen lehen hitzaldia. Bizkaiera ikasita banengoen ere, euskara batuaren oihartzuna
entzun bezain laster berari lotu nintzaion. Izan ere, ‘Euskara batuaz’ izan zen nire lehen
hitzalditxo hura, h-a eta euskara molde hori bera nahiko eztabaidatuak zirenean.
Aipaturiko ikasle-talde horretan Balpardako Meliton Basagoitirekin ezkondu zen Maria
Urrutikoetxea zegoen. Maria euskaldun zaharra da, eta berarekin batera Santurtziko
alfabetatze-kanpaina hasi nuen, Santurtzin euskaldunak bazeuden eta, bata aspalditik gure
auzoan bertan askotan egondakoa.
Atzerria: “From Balparda”
Urteak joan urteak etorri andrea eta biok atzerrira joatea erabaki genuen. Kanada
aldera, Montrealera, bertako McGill University delakora. Bertan geundela, hamaika biderrez
esan behar izan genien jende desberdinei gu ez ginela espainolak, Euskal Herrikoak baizik.
“From the Basque Country. We are Basques.” Euskaldunak ginela inguru guztiko jendeak
ongi zekien. Ez zen gehiegi esplikatu behar. Québec-en badago Euskal Herrirako nolabaiteko
atxikimendua.
Lagun minak ere egin genituen. Bata New Yorkeko benetakoa, Mike Dillinger izenekoa,
filologia egiten zuena. Berak bazekien gu santurtziarrak ginela, eta ni neu Balpardakoa
nintzela. Horrela esaten zien berak beste ezagunei. “Felix is from Balparda”. Horixe zen
entzutekoa! New Yorkekoak adierazi behar zien Balparda hori non zegoen, euskaldunak
ginela, euskara zer zen eta abar luze bat.
Beraz, Kanadako batzuek, Montrealekoek eta beste batzuek, bazekiten Balparda eta
Santurtzi non zeuden, Euskal Herria zer zen eta euskara zela gure hizkuntza. Ez da makala
kontua.
Donejurgi
14
Euskararekin kezkatuta, Santurtziri buruzko erroak topatu nahirik, eta aspaldian Pablo
de Zamarriparen hiztegian ‘Santurtzie’ ikusita nengoela, eta orobat Bizkaiko itsasertzeko
zenbait jendek, Ondarroakoek eta Lekeitiokoek, ‘Santurtzia’ aipatzen zidatela (-a
organikoarekin), artikulu txiki bat plazaratu nuen Fontes Lingua Vasconum delako
aldizkarian. Hipotesi moduan aipatzen zena hauxe da, Santurtzia-k Santurtzie esplikatzen
zuela, eta bi horiek Santurtzi eta ez alderantziz. Beraz, agian Santurtzia edo Santurtzie izan
zitezkeela Santurce-ren euskal ordezkariak.
Beranduago, Montrealetik etorria eta beste epe berri batean sortuak ginela, Arabako
Zalduondon geundela, bertako alkate euskaltzaleak Udaletxera eraman gintuen. Bertako
koadro batean Zalduondoko toponimia txikia agertzen da. Nire begiak Donejurgi izeneko
toponimoaren gainean jarri ziren, ondoan Donejurgibikunbea eta Donejurgibarrena
zeudelarik.
Galdera berehalaxe irten zitzaidan. “Non dago Donejurgi hori?” Erantzuna: “Baseliza
baten inguruneari dagokio, bertako saindua San Jorge delarik”. Harrez geroztik beti sinatu
ditut nire lantxoak Donejurgi herrian eginak balira bezala, eta behin edo behin Donejurgi ere
erabili dut ezizen gisa.
Gehiegitxo ote litzateke gure udalak lehengo Santurce, Donejurgi bihurtzea? Geroak
esanen du.
Santurtzi (eta Balparda) bihotzean
Nahiago nuke Donejurgi idaztea. Bego, oraingoz baina, eta atal honetarako, Santurtzi
izena. Oso gauza gutxi gelditzen dira errotuta, erabat loturik, norberaren bihotzean.
Horrelako bat, Santurtzi da, eta horrekin batera Balparda.
Orain ere, nire ezagunei beti ondokoa esaten diet: lo egin, Portugaleten egiten dut,
baina izatez, Santurtzikoa naiz. Izan ere, gure familian Santurtziko eskubide foralak gorde
ditugu. Gure alabak (Irati eta Garazi) Santurtzin jaio zitezen ekarri zituen amak sabelean
Montrealetik.
Santurtzi gehiegi da niretzat bi hitzetan aipatzeko. Baina zertxobait izan beharko banu,
ondokoa aipatuko nuke: nire bizitzaren urterik zoriontsuenetarikoak Balpardan igaro
nituela, bertako jendea apartekoa zelako, ez aipatzearren bertako paisaia, egun ez dagoena.
Santurtziko erdialdean Balpardan jasotakoa azaleratu zait beste modu batez: elkartasuna
auzolanetatik edo datorrena, mendizaletasuna baserriko bizimodutik eta naturan bizi
izandakotik datorrena, euskaltzaletasuna hango “sagarra-manzana, iketza-carbón ...”
delakotik datorrena, abertzaletasuna Balpardako lehengo gudariengatik jaso dudana,
justiziarekiko grina eta kezka soziala bertan bizi izandako hainbat eta hainbat egoeratatik.
Bai eta jakin-mina eta ikasketarako grina ere, Cabieces-en izan nituen maisuen gainetik.
Azken jakin-min hau, hain zuzen, nire bizitzaren motorra bilakatu da.
Hori guztia, eta aipatu barik gelditzen diren beste hamaika gehiago, Balpardari eta
Santurtziri (Donejurgiri) zor diet. Aileza euskal belaunaldi berriak Donejurgiz, Enkarterriz eta
Euskal Herriaz hausnar, eta, ahal badadi, irtenbideak proposa.
Donejurgi buruan
15
Orain Donejurgi idatzi behar dut. Lehengo Enkarterri zaharrean kokatuta dagoen
Donejurgi hau, Euskal Herriko leku berezi batekoa, orain dela gutxi Ibar Ezker izenarekin
bataiatu duten tokikoa. Bertan langabezia da nagusi gaur, beste hamaika buruhausterekin
batera.
Burua erabili behar dugu euskaldunok, Donejurgiko euskaldunok ere, pairatzen ari
garen egoera korapilatsuaren aurrean. Balpardan nik bizitakoa joan da. Ez dago inolako
itzultzerik. Beste egoera berri batean bizi gara. Orain globalizazioa, informatika, burulana
(eta gutxiago eskulana) eta abar luzetxoa dauzkagu aztertzeko.
Lehengo paradisu geografiko txikian, Balpardan alegia, hasi ziren jakin minak ez dira
ase. Ezta pentsatu ere. Hamaika arazoren aurrean gaude euskaldunok. Donejurgiren
etorkizuna Euskal Herriaren etorkizunari lotuta dago erabat. Euskal Herriak ezagutuko
duena, onerako ala txarrerako, Donejurgik bereganatuko du.
Balpardako lehengo gudari haiek ez zuten borrokatu Euskadik Espainian autonomia
maila bat lortzearren, Euskadiren independentziaren alde joan ziren frontera, gerlara.
Argi dagoena ondokoa da, egoera eta aro berriari aurre egin behar diogula. XXI
mendean informatika, diseinugintza, iragarkigintza, telematika, inteligentzia artifiziala, eta
beste zenbait ‘komunikazio-diziplina’ direla bide, hitzak eta komunikazioak berak aspaldian
zeukaten zentzua galdu dute. Hitza eta komunikazioa, gure kontrol-gizarte honetan,
usteldurik daude, zeren beroriek diruak zeharkatu baititu erabat, ez akzidentez, izaeraz
baizik. Gainera, estatuez baino haratago dirua da nagusi, bera da ‘komunikatzen’ duena.
Zein da egungo diruaren eginkizuna? Nola uztar daiteke independentzia politikoa eta
ekonomikoa? Globalizazio horretan, non naziorik gabeko kapital finantzarioa erabat
espekulatzailea den, ba ote dauka zentzurik Euskal Herri beregainaz arduratzeak? Zer ote
dira subiranotasun monetarioa eta ekonomikoa?
Beste aldetik, diru elektronikoa, e-dirua deitzen dena, gero eta gehiago erabiltzen da,
diruaren desmaterialtze prozesu historikoa azken puntutaraino eramanez. Diruaren
‘zirkulazio abiadura’ infinituraino irits daitekeenez, zeren e-diruaren bidez egiten diren
ordainketak berehala konpentsatu behar baitira, pikutaraino joanen dira diruaren ohiko
teoria zaharrak. Badirudi e-diruak teoria neoklasikoa lurperatuko duela.
Haritik kanpo joan naizela? Agian. Baina politikaz eta ekonomiaz aritu behar gara,
zeren Euskal Herrian entzuten eta irakurtzen diren lelokeria politiko-ekonomikoak askotxo
baitira, funsgabekoak gainera. Ekonomiari eta politikari buruz falazia gehiegi entzuten da,
eta pairatzen dugun egoera larriari erantzuna eman behar diogu guk euskaldunok.
Horregatik edo, joan den mendeko azken hamarkadan idatzitako zenbait lanetan
independentzia eta subiranotasun ekonomikoa, moneta-teoria berria eta Euskal Herriko
subiranotasun monetarioa izan ditut aztergai. Lanok Donejurgin datatu eta sinatu ditut.
Izan bitez gogorapen txiki hauek gure Donejurgiren aldeko, eta azken finean gure
Euskal Herriaren aldeko, akuilu gisa erabiltzekoak, non bizi garen eta zertan datzan gure
16
eginkizuna eta betebeharra gogora ekartzeko. Izan ere, Victor Hugok idatzi zuen moduan,
“un basque n’est ni espagnol ni français, il est basque.”
Biharko Balparda
Egungo Balparda desagertuz doa. Hirigintza aldrebesa dela, plangintzarik eza dela edo,
nahi bada, lurrarekiko espekulazioa dela bide, eta beste hamaika zio dela eta, neuk
ezagututako eta egun oraindik dagoen Balparda ere desagertuko da. Plan erraldoiak omen
daude leku horiek guztiak suntsituko eta irentsiko dituztenak eta segur aski aurrerapenaren
izenean beste hamaika astakeria eginen da. Dena den, ez dago inolako malenkoniarik.
Bizitza aurrera doa. Salatzeko baldintzak egonen badira, hortxe egonen gara.
Baina, eta hauxe da nire azken mezua, homo sapiens homo digitalis bihurtuz doa.
Homo sapiens delakoaren ezaugarri nagusia lurrarekiko haren lotura izan zen. Homo
digitalis delakoak ziberespazioan dauden hamaika telepolis berriekin dauzkan erlazioetan
neurtzen ditu bere eginkizunak eta etorkizuna. Telepolisa deslurraldetutako hiria da, muga
geografikoen eta politikoen gainetik eratzen dena. Lehengo giza harremanak (familiakoak,
etniakoak, auzokoak, herrikoak, ...) auzotasunean eta gizakien hurbiltasunean oinarritzen
zirenak aldatuz doazen heinean, giza harreman berri batzuk agertu dira, urrunetik gauzatzen
direnak.
Egun Balpardatik munduko edozein lekutako jendearekin konekta daiteke. Euskara
etxerako, ingelesa (lingua franca gisa) kanporako. Hona hemen biharko Balpardak, erabat
birtuala eta digitala izanen denak, eskatzen diguna.
Gai izanen ahal da euskal gizarte berria, Balparda bezalako hainbat euskal auzotako
homo digitalis berriek osatua, ekonomian, eta oro har zientzia desberdinetan, jadanik
dauden erronka berriak ulertzeko eta beraiei erantzun egokiak emateko! Hala biz!
donejurgi (joseba felix tobar-arbulu)