AURKEZPENA

M u n g i a ' k o ta beste err ie tako i rakurleok, ona e m e n zuen eskue tan

M u n g i a erriaren edest ia , istoria, erritar zeientzat egiña, ez j ak i tunen tza t

eta. au bai gura neukela . errez i rakur teko era pozgarr iz egiña.

Oraintsu i rakurr i dot. astitsu eta astiro, Juan Gut ie i rez B i l b a o ' k idatzi

eban "His tor ia de M u n g i a " der i txon l iburua. Liburu au idaz leak 1933n.

urtean idatzi eta o ra in t suago M u n g i a ' k o Udal Ba tzak argi taratu dau

argazkiz . eta ez dago salgai . agortuta baiuo.

Liburu ederra da. edes t iko jak ingar r iz ondo ornidua . baiña e r agozpen

bi daukaz : Erderaz dagoala eta i rakur teko gatxa dala. astuna.

Ba-daki t beste mung ia r batzuk gure err iaren edest ia idaz ten clabiltza-

na eta orrek poztu egi ten nau. Ga iñera nik bajño askoz obe to e g i n g o dabe

edest i - lana. ni ez naz edest i lar ia ( istoriadorea)-ta.

Nik Hburu o'negaz lortu nai dodana ez da besterik, i r akur l een tza r

mungiarrentzat batez be. i rakurgai errez eta pozgarr ia esk in tzea baiño.

Errez i rakur teko eta err iaren edesti edo i s tor ia 'ko jakingarr i r ik gurenak

ikasteko izango dan l iburua. Liburu laburra egin gura dot, baiña j a k i n g a -

rriak asko dira. L a b u r esan bcar!

Liburu au, oñarri lez euskeraz idazten dot, gure erriaren izkuntza eus-

kerea dalako. baiña euskerea ez dakienentzat beti egingo dot laburpen bat.

Gaiñera . 1933n. urtet ik ona gure errian gauza asko j a z o dira eta oneik

ez dagoz Gu t i e r r ez ' en liburu ederrean. Lenagoko gauze lan be bi l laketa-

lana egin da eta ba -dagoz ainbat gauza Gu t i e r r ez ' ek ez d a k a z e n a k eta

jak in-berrekoak.

Euskeraz dala liburu au esan dot. baiña nik erabi l l iko dodan euske rea

1968n. urtea ba iño lenago erabil ten zana da. gure erri tan'ak darabi l lena

bera. apur bat apainduta .

I rakurle! Arlu eta i rakurr i ! B i z k a i ' k o a ta M u n g i a ' k o a iza teaz poztu

egingo zara. Eder ra da gure edesl ia . isloria!.

P R E S E N T A C I O N : Lector! Te presento un libro sencil lo, con base histori-

ca, pero m a s facil para la lectura que el l ibro de Juan Gutierrez t i tulado "His-

toria de Mungia" .

Se que hay otros que estan escr ibiendo la historia de M u n g i a . Sin duda,

c o m o historia, sera mejor que este l ibro y me alegro de ello. Yo te ofrezco un

entretenimiento.

Encontraras en este l ibro a lgunos datos ant iguos que no trae Gutierrez.

Pocos. Son fruto de recientes investigaciones. Y datos que son posteriores al

año 1933 en que se escribio aquel l ibro. Estos datos son m a s cercanos a noso-

tros y muy interesantes.

Munguia 2000-02-17

Martin Olazar Uribe

6

I.- LUR-AZALAREN EDESTIA

Izadiak, eta s inis tedun garanontza t Ja inkoak , b iz i lekua ger ta tu dau

gutzat , astiro, kon tuz , mi l lak mil lo ien urteen j oanean . Zortzi mi l la milloi

urte inguru daukaze la gure m u n d u a k esaten dabe jak i tunak .

Zortzi mi l la milloi urte onein asieran u iñak (ondak) agertu ei ziran,

ba tzuk ba i ezko tx imis t - indarragaz eta bes te ba tzuk ezezkoagaz . Uin

oneik mo l t zo ikaragarr i bat oso tzen eben , sinistu ez iñeko neurr ia eukan

bola bat ziran.

Ba iezko ta ezezko indar rak alkar be ro tzen eben eta bola ori suzko

biurtu zan eta sasoi bat e ldu zanean lerketa (esplos iño) ikaragarr i bat

izan eban. Mi l l aka zati egin zan eta za t iak inguruan zabaJdu ziran. Orre-

lan sortu ei ziran izarrak eta galaxiak. G a u r be o ra ind iño zabalke ta ori

amaitu ba r ik e i dago . M u n d u - z a t i a k zaba l tzen doaz gaur be . Ain da aun-

dia, neurr i - bakoa , inguruko utsaren utsa!

Mil lo ika zati orrein artean bat aukeratu eban Egi l l eak gutzat : Eguz-

kia. E ta eguzk iak be zati bat bota eban utsera: Lur ta .

Lurra , asieran suzkoa zan dana eta eguzk ia ren inguruan b i raka ebil lan

eta eguzk ia ta lurra batera b idez doaz , ez dakigu norantza . E g u z k i a k eta

lurrak bere buruar i birak emoten dautsez t ronpoi baten antzera . B i raka

orretan lurrak be zati bat bota eban utsera eta or ixe da iretargia.

Gure lur au, eguzki t ik urrintxu egoan eta otzi tuten asi zan e ta otz onek

lurraren azala gogor tu egin eban, sua barruan gera tzen zala. Lur ra ren

azala g e r o a g o ta sendoagoa biuitu zan eta gaiñean egozan lu r runak be ur

biurtu ziran. O n a e m e n euria! Eur i te aundiak! E ta ondoren lez i txasoak.

Lurraren inguru guzt ia dana zan ura, i txasoa.

Baiña lurraren barruan sua egoan eta uraren azpit ik sumend iak , bol-

kanak, ager tzen dira eta orre lan uraren ga iñean mend iak agertu ziran.

Gure inguruan iru mendi mo l t zo aundi ager tu ziran: Ak i t an i a ' koak ,

As tu r i e t ekoak eta Iba i ru-mendiak . Iru txuntxur orre in bi tar tean dana zan

7

i txasoa: Asi Kan tau r i ' n eta Lur-ar te edo Medi te r ran i txasora arte, dana

zan i txasoa. G u r e Bizkaia eta or ba i ruan gure Mung ia , i txaspean egoan

dana. Eta i txaso aundi ta zabal onek orre lan iraun eban, gitxi gorabera ,

900 mil loi urtean.

I txaso orren azpian lurra sendotzen doa eta or sortu dira gaur ikusten

doguzan lur-azalak edo kapak , ba t zuk s u m e n d i a k atera dabez e ta beste

ba tzuk lurraren gaiñean, i txaspean, sortu dira. Orrei lur-azalak e d o estra-

toak esaten dautsegu. Au lob ideen a lboetan eta edonon ikusten dira eta

j ak i tunak ba-dak ie zenbat milloi urte daukezan .

Gure mend i -gane tan eta atx batzun baiTuan arraiñen gorpa tz legor-

tuak edo fosilak agiri dira. Mendi oiTeik i txaspean ainbeste urte eg in ebe-

lako da ori. 900 milloi urte orreitan iru mendib i l lak (Aki tani , Asturi .

Ibero) eta i txaspeko lurra ez dagoz geldi . Apurka - apurka e rag iña dauke

onelan: Iru mendibil orreik erdian d a u k e n lur-azalari bultz egiten dau-

tsoe eta lur-azalean tx imurrak agertzen dira. Uler tzeko: Pape iak alkarren

ga iñean dagozenean alboetat ik sakatu ezkero izurrak egiten dabezan lez,

o lantxe lurrak be . Orrelan sortu ziran gure inguruko mend i txuak . Jata,

Sol lube , Berr iaga eta o lakoak. Jata, esa te rako , esan lei sumend i edo bol-

kan ba tek sortua dala, eta daukazan iru erp iñak sumend ia ren agoak edo

kra ter rak dirudie.

Aldi baten a lboko i txasoak be beeratu egin ziran, gure lurra a lboko

indarraz goratu eta orrelan agertu zan gu bizi garan lurralde au.

Papelak-izitrrak

8

Mendiuk sonzen.

H I S T O R I A G E O L O G I C A

I txasoaren barruan, ez dakigu non , bizidu-

na sortu ei zan, batzutan landarak sen t imen

barik eta beste batzutan, ge roago , sent ipen-

dunak. Orra or munduan en tzun zan lenengo

aiena! Eta gero , mil lo iak urteen j o a n e a n ,

lurrera zabaldu ziran landarak eta pizt iak, eta

piztien ondoren , orain mil loi bi urte, g izona

ta e m a k u m e a . D a n a doa aurrera ta aurrera,

bar ruko indar batek e rag inda eta e iburu bat

dauala.

Milloi bi urte da roaguz ba m u n d u a n buru

argidunak ga ranok . Zer dira miltoi bi urte.

munduaren asierat ik igaro diran zortzi mi l la

milloi u r t eakaz konpara tu ezkero? Ara: M u n -

duaren j o a n a dana , zortzi mil la mil loi urte.

egun batera sar tuko ba gendu. g izona bizi

dan aldia, gabeko amab ie tako azken-kanpa i -

otsa baiño ez l i tzake izango.

Tratemos, en pr imer lugar, de reñexionar sobre el origen de nuestro suelo,

mirando la cosinogonia y la geologi'a.

Ocho mi) niillones de anos tiene de existencia el m u n d o : ondas con cargas

positivas y negativas, enorme bola de fuego, explos ion y dispersion en trozos

que se sigue real izando. Uno de estos pedazos es el sol que a su vez lanza una

parte suya que forma lo que sera la tierra y esta lanza a la orbita la luna.

Comienza la epoca del enfriamiento de la tierra y sobre el]a se condensa el

vapor que da origen a las lluvias que a su vez hacen surgir los mares.

El fuego interno produce explosiones que hacen surgir algunas montañas

sobre el agua. Surgen los montes de Aquitania , los de Asturias y los Ibericos.

Entre estos tres macizos; esta el mar que une lo que hoy es el Cantabr ico con

el Medi terraneo . Nuestra tierra estuvo bajo el m a r durante 900 mi l lones de

aftos.

Durante este largufsimo periodo la tierra bajo el mar se robustece, se van

formando las capas que hoy vemos en las rocas y sobre estas la tierra fertil por

9

sedimentacidn cont inua y en tantos mi l lones de años. Asi se forman los estra-tos, a lgunos de origen volcanico. As i se expl ica que nuestras rocas cal izas esten formadas por cuerpos de peces y que sobre las montañas m a s altas aparezcan fosiles de peces.

Durante esos 900 mil lones de años , la tierra tiene varios m o v i m i e n t o s lenti-s imos: Los tres macizos indicados pres ionan a nuestro suelo hac ia el centro, dando origen asi a pl iegues que son nuestras colinas y montañas bajas c o m o Jata, Sol lube y Berriaga. Tambien el nivel del m a r bajo m u c h o . C o m o resulta-do de todo, quedo al descubierto esta parte de la tierra en que v iv imos .

Dentro de este larguis imo per iodo en algun rincon de los mares aparecio un ser que se movia de por si, desde dentxo, mas tarde un ser que tuvo la pr ime-ra sensacion de dolor y de ahi poco a poco , todo fue evo luc ionando hasta lle-gar al hombre .

Dos millones de años I levamos los hombres y las mujeres sobre la tierra. Poco t iempo. Veamoslo con una comparac ion: Si toda la existencia del m u n d o creado la redujeramos a un dia, la existencia de la h u m a n i d a d no ocupar ia mas t iempo que la ult ima c a m p a n a d a de la media noche.

10

II.- LEIZETAKO GIZONA

Piztiz ugar i biurtu zan lur-gaiñea. Aldi baten d inosaur ioak . O n e i k

Er r ioxa 'n as tarrenak itzi dabez eta s inis tekoa da emen be ibi l l iko zirala.

Zuga tzak ugari egozan eta zugatz-ar tean askotar iko piz t iak be bai .

Lurraren bas terren baten p r imate esa ten dautsene ta r ikoak b iz i ziran.

G u k tx iminoiak esaten dai i t segunen m o t a k o a k ziran. Euren a r tean mota

bat egoan maka lena . O n e k ez eukan be re burua za in tzeko a l m e n aundi-

r ik eta bes te piz t iak aurrean erabil ten eben. Orregai t ik , baso bal tzet ik

urten egin eban eta zelajetako landetara joan . Olako lekuetan, g iza ld ien

joanean . bear - izanak e rag inda , be re burua argitzea lortu eban. L e n e n g o

oin biren ga iñean ibi.ten ikasi eban eskuakaz bere burua za in t zeko eta

apur-apurka buruko argi tasuna lortu eban, bere k ideko bes te p iz t i ak ez

eukena. Or asi zan biz iera barr ia a smatzen eta orretan diardu g a u r arte.

Milloi bi ur te dirala, d iñoe , lur-gaiñean g izona agertu zala e d o p r ima-

tea buru argidun biurtu zala. Ez uste izan, gero, ori bat ba tean j a z o zanik.

Mil lak ur te asko igaro ziran orre tarako.

Jazokizun ori ez zan j azo e m e n Bizka ja 'n , edo M u n g i a l d e a n . Ez dago

beintzat oiñarrir ik ori ba iez ta tzeko . E m e n d i k ain urrin ez d a g o n Bur-

g o s ' k o A t a p u e r k a ' n agerru dira g izonik zarren eta an tx iñakoena ren asta-

rrenak. Ez dago asago, ez dago urrin.

Orain berrogei bat mil la ur te dirala lur-gaiñean otzaldi aundi bat ager-

tu zan, dana zan izotza, edur ra ta leia, eta g izonak leiza edo k o b e t a n artu

eban biz i lekua. Ogei ta a m a r mjlla urte inguru iraun eban izotz e d o lei-

aldi orrek eta aldi orretan gu re inguru one tan ibilli zan g izona , e izan eta

arraintzan ba tez be, ba iña orain artean ez dogu aurkitu as tar renik . Tñoz

entzun dot G a m i z ' k o Deska rga e txearen ondoan dagoala leiza edo koba

oso sakon bat iñok aztertu bar ik. E te dago or ezer? Bes te i n g u r u k o atx-

zuloren baten edo orain lurperen baten?

1]

K r o - m a g n o n esaten j a k o gizon orreri eta ara zelan bizi zan. aurkitu

diran ondak iñak difloenez: Bizi tzearen [uzerea berrogei ur tekoa zan eta

ge ienak umetan ilten ziran, janar iak eizan ar rapatu tako pizt iak, arrain-

tzan a r rapa tu tako ar ra iñak eta landarak berez eskintzen ebezan igale-

aleak ziran, e iza rako erarik onena tranpak ziran: piztien bidean zulo

aundi bat egin eta zugatz abarrez estaldu. ara zulora jausten zan pizt ia eta

an ilten eben arr ika edo al eben eran eta gero etxera j a t e k o , batez be

bisonteak. K r o - m a g n o n gizon onen gorpuzk iñak be aurkitu dira eta era-

bilten ebazan l anabesak be bai , batez be azurrezkoak,

K r o - m a g n o n au margo la r i ona zan eta arrigarriak dira Kor t ezub iko

S a n t i m a m i ñ e ' n aurki tu diran marrazkiak ,

K r o m a g n o n g i zonak izkuntza be ikasi eban. Asieran berba gi txikoa,

baiña lanabesen izenak arria edo aitza gogora tzen dabe: a izkorea , aiztoa,

ai txurra ta abar. Orduan sortua dala dirudi gure euskerea . Guk arei berba

egiten e u n t z u n g o b a ' g e u s k i e , j ak ingo geuke euskeraz d ia rduena . baiña

oso gai txa l i tzake eurai uiertzea.

Ori izan zan ba e i za rako inguru onetara etorten zan g izona ren bizie-

rea berrogei bat mil la ur tean. M u n d u a r e n aur rerapena astiro doa bene-

tan!

Kobako marrazkia.

12

E L H O M B R E D E L A S CUEVAS

Poblaban la superflcie de la tierra animales de toda espeeie, entre ellos los

en otro t iempo famosos dinosaurios que dejaron abundantes vest igios en la

Rioja.

En el correr de los siglos en algun lugar de Ja tierra vivian los I lamados pri-

mates y entre estos una especie desprotegida e indefensa que al sufrir el acoso

salio de la selva y comenzo a vivir en la sabana. Este primate durante siglos dio

muestras de intel igencia y progreso: consiguio audar erguido y tener disponi-

bles las m a n o s para defensa, fue clarif icando su meute y comenzo a progresar

y en ello cont inua hoy. Es el hombre . Dicen que Ileva dos mi l lones de años

sobre la tierra.

Todo eso no ocurrio en Mungia , pero no esta tan lejos, en Burgos , Atapuer-

ca donde se han hal lado restos de hombres que vivieron hace mas de un mil lon

de años.

Mas cerca tenemos las cuevas de Sant imamiñe en Kortezubi , d o n d e el hom-

bre vivio hace 40. 000 años. Por aquellas fechas hubo una epoca larga de gla-

ciacion y por eso el homhre vivia eu las cuevas: tenia unos 40 años de vida, se

a l imentaba de frutos, caza y pesca.. . E r a el K o r m a g n o n cuyos restos de comi-

da, herramientas de hueso y piedra, y restos corporales se han encoivtrado en

sus vertederos a la entrada de la cueva. Era pintor muy habil y en las paredes

de la cuevas nos ha dejado sus obras de arte niagistrales.

Por esas fechas parece que aprendio el Kro inagñon a hablar y la l engua que

hablaba parece ser un euskera, como lo dan a entender aun hoy los nombres

de ins trumentos que l levan atx o roca en su raiz: atxurra/azada, a izkora/acha,

aiztoa/cuchillo. . . pero el euskera que hablaba, tan primit ivo, hubiera sido difT-

cil de enteder para nosotros , aun identif icandolo como euskera.

Esa era la vida y esas las obras del hombre del K r o m a g n o n hace unos cua-

renta mil años que en sus cacerias y busqueda de al imentos recorrio sin duda

estas nuestras tierras.

13

III.- ARTZAIÑEN ALDIA

Milla ba tzuk urte, ogeta amar bat milla, eg in ebazan len-euskaldun

arek leiza edo kobe tan bizi izaten; Eizat ik ta arrantzat ik eta kanpoko

baso- igaleak j an , lanabesak arriz edo azurrez egin, k o b a k o o rmak margo

ederrez margotu eta o lako zeregiñetan.

Baiña mil lak urte luze orreik be amaitu egin ziran eta apurka-apurka

otz aundia j oan eta giro epelagoa sortu zan. Biziera barri bat ar tzeko

aukerea l en -euska ldun areintzat . Le iza edo kobeta t ik urten eg in ziran eta

zelaietan naiz basoe tan bizi izaten asi.

Sasoi onetan , orain lau mil ia urte inguru, b i b l i a ' k o A b r a a n ' e n sasoia

ba iño p izka bat lenago, g izonak asmakizun aundi bat egin eban . Bear

ba 'da edesti edo istoria osoan izan danik iraultzarik aundiena : Piztiak

eizan a r rapau-bear rean abere biurtu. piztiak ezi eta e txean euk i ( lat iñeko : ' habere")- Eta orrelan urteen j o a n e a n gizona artzain biurtu zan.

Ze in tzuk pizti etxeratu, ez i? Er rezen orretara makur tzen ziranak.

Ba tzuk j a t eko , esa lerako beikiak, txarriak, zaldia. . .Beste batzuk lagun-

tzarako: Zaid ia bera. beikiak be bai, txakurrak, ka tuak. Eta pizti txikiak:

Oil loak, kui edo konejuak. . .

Izan ete zan aldi onelan. Kristo baiño bi milla urte edo ge iago aurre-

tik, e m e n Mung ia ldean ar tzain-giror ik? Euskaler r i o soan bosteun leku-

tan d a g o z ar tzaiñen aldiko ezaugar r iak (dolmen edo t r ikuarr iak men-

h i r ' ak , c r o m l e c h ' a k ) baiña emen gure inguruan ez dago olakorik . Zer-

gaitik ez? Bear b a ' d a gure mguruan mend i aundi r ik ez dagoa l ako eta

artzaiñak, batez be udan, mendi aundie tara igoten dira.

Baiña aztertu daigun arlzaiñen jokab idea . Ar tza iñak ez euken etxerik,

txabolelan bizi ziran, te i l la lu-bako bizi lekuetan. Teillea jabe tasunaren

ezaugan i da eta txabolak itzi egilen dira urrengo da tor renak artu dagizan.

Ez dauke leillarik, ez d a n k e jaberik.

Ar tza iñak. gaiñera . ge iago edo gi lx iago. " ' t ranshumancia" edo tokiz

aldatzea egiten dabe . E m e n be bai. Udan Gorbeian edo Ai lzgor r i ' n larra-

14

tzen ebezan ardiak ba iña an otz egiten ebanean , edur ra egoanean , be-

aldeestara etor ten ziran ardientzat larra-bil la. Ora in be j azo ten da ori eta

aldi aretan be ardiak zabal ibill iko ziran m u n g i - i n g u r u k o zelai e ta mni -

ñoetan. Beti ezagu tu doguz e m e n gure inguruan ar tzain g ipu tzak neguan ,

orregat ik d a u k a g u z a inbes te abizen edo api l ledu giputz gure a r tean ,

ar tzaiñak e m e n b iz i lekua artu ebelako.

Eta aldi areik igaro ondoren, abere -azkuntzak garrantz i aund ia izan

dau Mung ia ldean . G u r e baser r iak i rabazbide bi izan d a u z batez be : Soloa

ta abereak. Eta orain abereen ar loan gagozen ezke ro , ez dira ugar i izan

gure artean ardiak, ba iña bai beiak. Lenago e txerako esnea emo ten eben

eta ge roago . ba tez be guda ostean, asi g iñan eznea sal tzen. E txe bako i -

txean a m a r bei e d o gi tx iago egozan eta ur tean txal bat edo bi saldu e ike-

zan. orre lan e txeko gastuai e ran tzu teko eta apur bat d i rua aurrera tzeko.

Gaiñera urtero eg i ten ziran etxean zez iña ta txarria, ur te rako j ana r i a

e txean enk i teko : zeziña edo okela zikua, lukainkak, pernil la. . . Or rez gai-

ñera beti izan dira baserr ie tan eun oillo edo g i tx iago, e g u n e r o k o janar ia

diran ar rautzak eta no izean bein oi lasko bat euk i t eko . Saldu be egi ten

ziran. Kanpo t ik " e r r ekadu" edo m e z u r e n ba tegaz e tor ten ziranai maian

esk in tzeko be , e r rez eskura tzen zau janar ia ziran ar rautzak eta lukainkak.

Dolmemik. Mungia inguruan l?ai: Sopeiana'n. Geienak Gernika-atdean.

15

Orra or nond ik nora pizt iak ezi eta abere b iur tzeko , ar tzain iza teko,

a smak izuna euki eban an tx iñako gizon arek bere ikutua izan eban gure

egune roko bizi tzan.

E P O C A D E L O S P A S T O R E S

Unos treinta mil años paso aquel euskaldun primit ivo en la cuevas escon-diendose del frio, a l imentandose de caza, pesca y frutos uaturales , labrando sus ins trumentos rudimentar ios de hueso y madera y p intando pr imorosamen-te las paredes de su casa-cueva.

Pero, poco a poco se fueron las nieves , he ladas y frios y el hombre crornag-non pudo salir de sus cuevas y vivir en valles y colinas.

Por aquel las fechas el hombre realizo un invento , el m a s revolucionario de su historia, domest icar animales para no tener que estar pendiente de la caza. ^Cuales? Los mas asequibles . Entre animales mayores , caballos, vacas, etc. y entre animales menores gall inas, conejos. . . Y tambien animales de compañia y defensa, c o m o pcrros y gatos. As i surgio el hombre pastor.

H u b o pastores en aquel t iempo en Mungia lde? Ellos han de jado señales, como do lmenes , menhires y cromlech'es , pero de los 500 m o n u m e n t o s megali-ticos que hay en Euskalerria , no conocemos n inguno por nuestras tierras. Quiza sea porque por aqui no tenemos montes altos c o m o el G o r b e a y el Aitz-gorri. El pastor. sobre todo en verano, neces/ta para pastos los m o n t e s altos.

Pero los pastores suelen ser transhumantes . Viven durante el verano en un sitio alto y fresco y en invierno bajan a zonas templadas . Por e so no tienen casas con tejado sino txabolas sin teja. La teja cs señal de prop iedad y el Pas-tor no es a m o de la txabola. La deja libre para el s iguiente que la ocupe. Tam-bien hoy suelen venir a esta tierra en invierno pastores gu ipuzcoanos . Hasta dejan aqui sus apell idos. De todas formas la oveja, que ahora va en aumento , no ha s ido muy tradicional entre nosotros.

Pasados aquel los pr imeros t ienipos, el invento de domest icar an imales ha tenido e n o r m e transccndencia en nuestra economia , espec ia lmente el ganado vacuno q u e ha proporc ionado al labrador leche para casa, terncras para ali-mento y an imales para trabajar el campo . As i se ha auto-abastec ido el caserio con leche, carne cecina, embut idos de cerdo y j a m o n tratado. D e s d e la guerra se ha b u s c a d o la venta de leche y terneras, aunque de s iempre se conocen las grandes ferias de cerdo (Arrigorriaga, Arceniega (Intziñe) y de v a c a s (Mungia , Basurto , Santander, Vitoria) . Y hablando de ganaderia no p o d e m o s olvidar el ganado m e n o r c o m o las gall inas y los conejos .

He ahi c o m o nos ha condic ionado hasta hoy el invento del pastoreo realiza-do por aquel hombre tan antiguo.

16

IV.- NEKAZARITZA TA BURDIN-AROA

Aurreko atalean esan dogun lez, garrantzi aundikoa izan zan pizt iak

abere b iur tzea edo pizt ien eziketa . Baiña garrantzi aundia dauka , bai ta ;

lurraren emoi t zak edo frutuak, berez da tozenak artuta bizi bar ik , bizi le-

kuaren o n d o k o soloan ernoitz orreik norberak lortzea. Or ixe da nekaza-

ritza edo lugin tza edo baserr iko lana.

Gure artean, M u n g i a l d e ' n be bai , zarra da nekezari tza . Ez in urterik

izendatu. Baiña bai e r romatar ren denporan , Kr is to j a io ba iño lenagot ik

indar aundia artu ebala . Ori ba iez ta tzeko kontuan artu da iguzan gure

euskeran daukaguzan eta e r romatar ren izkuntzat ik , latiñetik, . ar tuak

diran or tuar ien e ta zugatzen izenak: Baba , porru , kipula, keriza, p a g o eta

olakoak. G u r e "laia"ren ordez, areak-eta etorri ziran.

Baiña nekazar i tzak indarra artu ba iño lenago indartu zan gure artean

burdin-lana.

Kristo ba iño 1000 urte lenago asi zan g izona burd iñea ta me ta l ak lan-

tzen. Bib l ia ren pa rean ipiñi ezkero , S a l o m o n ' e n aldi inguruan . Eta guk

Kr is to ' ren os teko 400n . ur tean ipiñiko dautsagu azkena aldi oner i , gero

esango dogun lez Gerek iz ( M o r g a ) ' k o arria idatzi arte.

Nondik jakin ge inke mil la ta lareun urte onei tan M u n g i a ' n e ta ingu-

ruan zer e g o a n ? Ez daukagu beste bider ik aldi orre tan eg iñak diran lana-

besak. a izkorak esa te rako , aztertzea ba iño . Olako lanabesak ugari aurki-

tu dirala M u n g i a ' t i k B i lbao ' r an tza , Berr iaga inguruan . entzun dot nik

beti, ba iña ez dakit noiz eta zer tzuk aurkitu di ran. Gure bi l la tzai l le j ak i -

tunak erri bakoi txar i ber tan aurkitu diranen barri bereizia e m o n bear

leuskie eta ez itzi barri orreik jak i tunen eskuetara el tzen diran a ld izkar ie-

tan. D a n a dala emend ik aurrera M u n g i a ' r e n edest ia edo i s t o r i a e d e s t e k o

garrantzi aund ikoa i zango dogu Ber r iaga-gana .

Er romatar rak arin artzen eben usaiña meatzak non dagozen j ak i t eko eta

orreik egozan lekuetara egiten ebezan bideak. Tokirik ezaguneak eta erro-

matarren bizi-leku izan ziranak Oiartzun eta Somorros t ro dira. Somorros -

17

tro-inguruan mendi bat burdin utsezkoa zala d iño idazle erromararrak.

Triano mendia ete dan. Eta M u n g i a ' n ? Izango ziran erromatarren bideak.

baiña bat oraindiño osoan galdu barik, Bir le ' t ik i txasorantza doala diñoe.

Ez dot nik ikusi baiña nai neuke ainbat lasterren aztertu. Bir le izango da

Mung ia ' r en edestian garrantzi aundikoa dan besle leku bat.

Dana daJa Kr is to ' ren denpora t ik la.ster biurtu ziran eu.skaldunak bur-

din- langi l le trebe. Ori ba iez teko aztertu da iguzan olak eta e r rementa r iak .

Olea da burdiñea meatzet ik atera eta gero e r ramentar ie tan lanabesak

eta o lakoak egi teko euska ldunen lantegia : ortik sortu dira toki- izen eta

a b i z e n ^ s k o : Ola lde . Olaburu , Olabar r i , Olazar, Olar te , O labeaga , Goi-

kolea eta abar. Ainbes te toki- izen izateak berak diñosku lan ori ugaria

izan dala gure artean.

Asieran olea mendian egi ten zan eta a izearen indar ragaz baliatzen

ziran mai l luak-e ta erabi l teko. Inguruan egurra egoan ugari sua egi teko.

Gero o lak aldapan egiten ziran mendi t ik etorren uraren indarra ar tzeko.

Oneik ziran zear-olak. Azkenean mendi -ba r renean egin ziran, uraren

indarra obe to artzeko.

B izka i a ' n beti izan dira 300 burd in-o la inguru. G ipuzkoan eta Araba

n beste a inbes te . NapaiToa 'n be asko. B izka i a ' n olagizonik ge ien euken

erriak Ubidea ta O txand iano izan ziran.

B i z k a i ' k o burdiñea oso ospetsua izan zan Europa osoan eta asko sal-

tzen zan. Apurka -apu rka gal tzen j o a n ziran emere tz igar ren gizaldia

ezkero eta Laba Aund iak sortu z i ranean, zearo galdu ziran, gizaldi orren

azkeneran tza . Mea tza inguruan ez egoanean Somorros t ro ' t ik ekar ten zan

burdietan idiakaz. Lan zabala zan burdidunena .

Eta zer egin zan ola orre ikaz lana amaitu jakenean? Ba tzuk bet iko

galdu ziran baiña geienak errota biurtu ziran, o lazar rakaz er rota barriak

egin ziran.

Mung ia ldean be ba-ziran o l ag izonak (or daukagu Ola lde ezaugarr i

lez) eta gaur errota diran etxeak, naizta errotar ik ge ienak geldi e g o n zeo-

zeri i txaroten) . Oka ibaiak M u n g i a ' r i izena e m o n dautso la difioe. Izen ori

Munegia izango zan asieran. Baiña bai olak eta errotak aberas tasun aun-

dia e m o n eutsoela . Gogora tu , Ip in txe , Aizene , Torrea, Ola lde , La txaga ,

Trobikor ta eta abar. Orreik eta ge iago izango ziran gure burdin-o lak .

Eta mi l la ta lareun urte one tan ba -dago M u n g i a ' n eta inguruan gomu-

takirik? Ba tzuk bai. Ni re ustez zarrena F run iz ' en dagoan am irairi eta

markadun bat da, estela edo illarri bat. T iber io ' ren a ld ikoa da, Kristo

baiño 100 urte lenagokoa . Beste arri bat egoan M o r g a ' n , Gerek iz gane-

18

k o San E s t e b a i v e n b a s e l e i z a n . G a u r B i l b a o ' k o E l e i z b a r r u t i a r e n M u s e o a n dago eta idazki au dauka: " A e s e m p r o n i a e conjugi suae posue t memor ian . Cons C C C C " . Konsu len aldi ori gure urte zenbake tagaz bate-ra an tzean doa eta la reungarren urte ingurukoa da.

Ez t aba idan dago arri kr is t iñaua ete dan. " m e m o r i a " itz ori kr is t iñaue-na be iza ten za lako. Ez da gauza ziurra.

Ata l au amai tu o rduko beste i taun bat: No iz etorri zan ona , M u n -g ia ' r a , kr is t iñauen fedea? Noiz esan zan e m e n lenengoz "Ajta Gurea"? , Iñok ez daki . baiña nik uste 400n urte inguruan izango zala. Jakiña. o ra ind iño guzt iak ez ziran izango kr is t iñauak.

Olagizona.

A G R I C U L T U R A E I N D U S T R I A D E L H I E R R O Y M E T A L E S

Gran invento fue, lo h e m o s dicho, la ganaderfa, pero no fue m u c h o menor la agr icul tura: En vez de recoger frutos e spontaneos en el campo , cult ivarlos cerca de casa.

A u n pudiendo af irmar que !a agricul tura s i empre ha sido muy importante en la historia de M u n g i a , no p o d e m o s aventurar la fecha de su comienzo . Debio de tomar m a y o r importanc ia en t i empo de los romanos porque abundan

19

nombres de plantas y arboles tomados del latin, incluso de ins trumentos de labranza que suplantaron a la tradicional "laia".

Pero casi s imul taneamente con la agricultura surgio entre nosotros la industria del hierro.

Mil años antes de Cristo empezo la era del hierro y de los metales . aproxi-m a d a m e n t e algo antes de Sa lomon en la Biblia. Nosotros pondreinos el f inal de esta era el año 400 despues de Cristo.

^Como podremos saber lo que hubo en M u n g i a durante estos 1 . 400 años? El unico camino son los restos, especia lmente ins trumentos de trabajo, que dicen que aparecen con frecuencia entre Mungia y Bi lbao. Desgrac iadamente ni nos enteramos de estos hal lazgos. EI monte Berriaga va a ser punto frecuen-te de referencia en la historia de nuestro pueblo.

Los romanos eran habiles en buscar minas de hierro y metales . A h i tene-mos Oyarzun y Somorrostro donde intervinieron a fondo. De Somorros tro dice un escritor romano qne hay alli un m o n t e de hierro puro. Parece que se refie-re a Triano.

En los lugares donde habia minas los romanos constrnian calzadas . He oido que existe una calzada romana , aunque hoy muy deteriorada, en Vil lela, hacia el mar. Algun dia habra que aver iguarlo y tratar de conservarlo c o m o recuer-do historieo. De todos m o d o s Villela va a ser el segundo punto de referencia mas importante para la bistoria de nuestro pueblo.

Parece que poco despues del nac imiento de Cristo entro a Euska lherr ia la indnstria del hierro y llego a haber m a s 1.000 las herrerias que vendian hierro, herramientas y armas , a casi toda Europa.

Hay much i s imos toponimos que delatan existencia de ferrerias: Olalde, Olabarri , O laburu , Olazar, Olabeaga. . .

Las ferrerias comenzaron su existencia en las cumbres , a p r o v e c h a n d o la fuerza del viento, luego bajaron a las laderas para ser zearrolas y m a s tarde al valle para aprovechar mejor los saltos de agua.

Las ferrerias desaparecieron cuando se crearon los Altos Hornos y m u c h a s se convirt ieron en molinos.

En Mungia bay varios moljnos que, posiblemente , fueron ferrerias: Ipintxe, Aizene, Torrea, Olalde, Latxaga , Trobikorta. . .

De estos mil cuatrocientos años tenemos monumentos en nuestro entorno. Vamos a reeordarlos: El mas antiguo es una estela funeraria de Fruniz que es de la epoca de Tiberio, 100 años autes de Cristo. Hubo en Gerekiz (Morga) un pie-dra con inseripcion que ahora esta en el Museo Diocesano de Bilbao. Esta es la inscripcion: "Aesemproniae conjugi suae posuet memoriam. CONS C C C C " . . Es tambien estela funeraria y se discute si es cristiana por la palabra "memoria".

Terminemos este capitulo con una interesante pregunta: ^Cuando Ilego el crist ianismo a M u n g i a ? ^ C u a n d o se rezo aqui por vez primera el " G U R E AITA"? Apenas hay datos , pero s u p o n g o que hacia el año 400. Eso no quiere decir que por esas fechas la mayoria fueran cristianos,

20

V.- BILLELA SENDIA

Lareungar ren urte ingurukoa dan Gerekiz ( M o r g a ) ' k o arri idatz iaren

ondoren , a inbat g o m u t a k i d a u k a g u z M u n g i a - i n g u r u a n zor tz iga r ren

gizaldiaren aurret ik: J a i n k o ' n gaur o teundegi edo Sagrar ioaren azpian

dagoan illarria. F r u i z ' k o e le izearen o rmetan dagozan arri landu bi lena-

go i l lobiren baten t inpanukoak izanak, Meñakaba r r eneko base le izan

dagozanak . E m e r a n d o ' k o Santa E l e n a ' n , gaur a l tarapean. d a g o a n illarria

L l o n a ' k o M a d a l e n a ' n eta San An ton B e l a k o ' k o baseleiza b is igot iko tan-

kerako leio bi, VII gizaldikoak. . . Gizaldi orreitan M u n g i a ' n eta ingurue-

tan ba-dabil j en tea ugari.

Urte orreitatik l a s t e ras t en da a ide nagusi (parientes m a y o r e s ) ' e n aldi

luzea. A ide Nagus iak garrantzi aundia dauke gure edes t ian . is tor ian,

gero ager tuko dogun lez, eta garrantzi orren adierazpen lez, Bi l le la sen-

diaren edesl ia ager luko dogu lenengo .

Nond ik ete dator sendi m u n g i a r onek daukon "Villela'" izena? Nik

Pa len tz ia 'n , b ide-er tzean. ikusi dot izen ori daroan erritxu bat. A n d i k ete

dator sendi au? Berbca bera e rde l -berbea da eta uri txikia esan nai dau.

Garrantzi aundia dauka M u n g i a ' r e n edestian sendi onek. b a i ñ a ez

aiztu B i i l e l a ' gaz dabi l tzala sendi onen menpean cgozan eta ez egozan .

mungia r asko, bakean eta batez be gudake tan . Garrantz ia d a u k o , ga iñe-

ra, zergak eskura tzen dauza lako . M u n g i a . Larraur i . M e ñ a k a . Ga t ika ta

L a u k a r i z ' k o eleizai dagokiezan amar renak sendi orrek eskura tu ebaza la -

ko eta gero eleizak konpon tzeko eukan ardurea ez eba lako be te ten . Ori

e leiza guzt ie tan. baiña batez L a u k a r i z ' k o a n jazoten zala agir ietan agiri

da.

Bil lela tarrak M u n g i a ' r e n istoria edo edesti osoan nunnai ager tzen

dira. Ager tze guzl iak ez dodaz gogora tuko . Ez iña l i tzake.Baiña bai ida-

tzita datiozan ainbat , egoerea uler tzeko.

21

Berriaga mendian B a r t o l o m e deunaren baselaiza bat egoan antxiña-

tik. Orain ondakiñen ba tzuk baiño ez dira geratzen. Antxe agertu zan eta

edestilari ospetsuak ikusi dabe illarri bat. Gaur ez da iñon agiri arri au.

Eta arri or rek idazki au dauka latiñez: "Emen datza Bil lela Je sukr i s to ' r en

mirabea C X V aldian i l z a n a " Aldi o r r e k e s a n nai dau idazki ori 77n. urte-

koa dala. Tzena bes te ba tzuk "Bel i l la" i rakurten dabe eta " I sabe l l i l a v

laburtua dala diñoe, ba iña argi dago "Vil le la" dala. B e n e t a k o a ete da

Santa ori? Ez .Ur te orretan Barr i O n a ezelan be ez zan elduta egon M u n -

gialdera. Arr i ori g u z u r r e z k o a dala, BileJa sendiak a smaur ikoa dala

diñoe gaur j ak i tunak .

Dana dala, L a b a y m ' k berak diñoan lez Bil lela sendia Bizka i guzt ian

sendirik zarrenetar ikoa da a ide nagusien arrean.

BiJleJa sendi edo e txe onek Torre bat eukan gaur M u n g i a ' n Bjjlela

izena daukan auzoan eta ondoan eukan basele iza bat e rmi t año bategaz

eta sendi onek egin eban San Ped ro izena eroian l enengo e le iza txua . Au

be base le iza-an tzekoa i zango zan. Gero ur rengo g iza ld ie tan eldu da

gaurko eleiz aundia izatera. Orregai t ik eskuratzen ebazan Bil le la sendiak

San P e d r o ' k o amar ren ik ge ienak

B e r r i a g a ' k o b a s e l e i z a a re t a t ik sortu z a n L a u k e r i z ' k o e l e i z e a eta

an B i l l e l a ' k a g i n t z e n e b a n lez, L a u k a r i z ' k o a m a r r e n a k be b e r e a k

z i tuan.

1053n. ur tean ager tzen da Santxo Garze iz de Bil le la agiri ba ten: Gaz-

te luga txe 'ko ele izea K u k u l l a ' k o San Mil lan lekaide-e txear i eskintzen

j a k o eta B i l l e l a ' k izenpetzen dau fidatzaille Lez.

I 145n. urtean ager tzen dira agirietan Pedro San lxez de Villela eta

Juan Perez de Villela. A z k e n e n g o onek egin eban emen M u n g i a ' n zan

lenengo Villela Tcrrea . Juan Villela au Gib ra l t a r ' en il zan .

Pedro Ort iz de Vi lJela 'k gudan lagundu eutson , mung ia r r akaz , XI

Alfontso ri Aljeziras artzen.

Otxoa L o p e z de Vi l l e la 'k gudald ia egin eban Pedro el C r u e l ' e g a z .

XIII la X I V gizaldietan nonnai agertzen da billelataiTen bat. Sendj

ospetsua zan M u n g i a ' k o sendi au.

1369n. urtean, Bi l l e la 'n azken naia izenpetu eban Juan Saez de Ville-

la 'k eta au i l zanean M u n g i a ' k o Kepa Deunaren eleizan lu rpera tu eben,

Baiña gure eleiza one tan korupean dagozan illobiak l e n a g o k o a k dira.

mil lagarren urtea ba iño lenagokoak . An tza dagoanez an i l lobiralzen

ziran sendi or re takoak bat ba iño geiago,

22

1393n. urtean il zan L a r r a u ñ ' n Bi l le la ' ta r ren torreko s emea ta 7n.

j auna zan Bil leiatarra.

I424n. u r teko agiri batek d iño torrearen inguruan diran er rotak , olak

edo er rementar t iak G a t i k a ' k o eleizea eta T o i T o n t e g i olea b i l le la tar renak

dirala.

1438n. ur tean Juan Sanchez de Villela M u n g i a ' k o alkate lez ager tzen

da eta onen anaia, For tun S a n c h e z de Villela, Enr ike TV'gaz dabi l guda-

ketan. Ge roago laguntza bard iña emo ten dautse Er rege Kato l ikua i .

Pedro de Villela (Villela Tor re -Etxeko XIT j auna ) B e r m e o ' n ibil l i zan

inglesen aurkako gudan Tzaro erre zanean.

1630n. ur tean Pedro de Villela Conde de Lences biur tzen da e ta Fran-

tz ia 'n gudan ibilli ondoren L a r e d o uria erre eban. Gero 1.500 gudar i ren

aurrean A l g o r t a ' n egin guda ld i bat,

I638n . urtean Ondarrabi inguratu eban.

1669n. urtean, Joakin Al fonso de Villela err iko ta e le izako legedia

ikasi ondoren batxi l ler agi r idun gertatu zan. Ur te orrei tan F ran tz i sko de

Villela Z i z t e r ' e k o leka ideen artera sartu zan.

I696n. ur tean An ton io ezkondu egin zan eta alargun gera tu zanean

abade egin. T o l e d o ' k o Kard ina la zan Por toca r re ro 'k kanon igu izatea

eskiñi eutson baiña ez eban onar tu . 1704n. urtean il zan.

Juan de Villela da sendi one tan ospe tsuene ta r iko bat: " Ind ie ta rako

Er rege-Kontze i l lukoa zan, G a z t e l a ' k o Kontze i l lukoa be bai e ta Flan-

des 'en Audi to r edo entzule izan zan.

Orra or Aide N a g u s i a k der i txen sendie tar iko baten b iz i tzako gorabe -

ra batzuk. Ez da aiztu bear bet i eurakaz , gudan naiz bakean , mung ia r r ak

ibilten zirala. Gorrotagarr i b iur tzen jaku , benetan , j aun txu one in j o k a b L

dea eta e rbes tekoakaz dauken a r tu -emon aundia.

Amai t zeko . Bi l l e la ' t a r ren ikurdian ager tzen dan olerki bat:

Sendi zarra ta zor iontsua naz

Ez dago leiñargi aundiagor ik .

iñok ez bei e.san ge iago danik. • • •

Soy tan ant iguo y d ichoso,

no hay linaje tan altivo,

que pueda deeir es mas .

23

Sendi onek bere m e n p e a n eukazan Ur ibe-er r ia ldeko alkate guzt iak

eta M u n g i a eta P l en tz i a ' r en artean asarreak izan z i ranean. beti joa ten zan

burrukara aur re rengo Bi l le la ' ta r ren bat. M u n g i a urian egozan 52 subete-

tik edo etxeetat ik 14 ziran sendi onen j abe tzakoak .

Bil lelatarren b iz i lekua euren i zeneko Bir le auzoan egoan torrea zan,

asieratik eta mi l lagar ren urte ingurura arte. Or inguruan egin eben M u n -

g i a ' k o Bil lela torre zarra. Au jaus i egin zan eta aldi o r re takor ik ez dauko

ezer b idezabal a ldeko o rmea ta leioak ba iño . Gero sarr i tan izan da barriz-

tatua eta beti oso txar to. L e n c e s ' k o Kondeak artu eban sendi o n e n ondo-

rena eta C a n c e l a d a ' k o Kondeak ur rengo. Gaur orrein esku d a g o titulo

ori.

Torre ViUela. Aurretik Birlle'n egoan. I200n. urlc inguruan cgin zan Mungia'koa. Sarriian barrizlau da eta ez. oudo. Arguzkia atzeko aldclik artua da. Pitnitt-erdiko arkitak ete dtra lenengoak?

24

L A CASA D E L O S V I L L E L A

Despues de la estela funeraria de Gerekiz (Morga) , año 4 0 0 mas o menos ,

son m o n u m e n t o s dignos de menc ion la estela o cr ismon de Ja inko (hoy es pie

de sagrario) , dos restos de t impauo en las paredes de la iglesia de Fruniz , algii-

nas piedras tal ladas de Meñakabarrena , una piedra bel lamente labrada en la

ermita de la Magda lena de Mungia , y otra en San Anton a m b a s del esti lo visi-

gotico, siglo VII, son ventanales , una estela en la ermita de la M a g d a l e n a de

E m e r a n d o y seis cr i smones de la Ermita de San Bar to lome de Berr iaga , hoy en

el Museo diocesano. Por aquelIos dias habria movimiento en M u n g i a y aleda-

ños.

Por esas fechas, o a lgo antes comienzan a existir los parientes mayores a los

que dedicaremos el capitulo s iguiente. Hablemos aqui de la fainilia de Villela

como mode lo de parientes mayores y por ser el que mas importanc ia ha teni-

do en Mungia .

Hay un puebleci to en Paleneia , junto a la carretera antigua, que lleva este

noinbre. <,Procederian de alli los Villela? EI apell ido es caste l lano y signifiea

villa pequeña.

Hc aqui algunos bechos de esta familia:

Cobraban c o m o patronos casi todos los d iezmos de M u n g i a , Laukar iz ,

Meñaka, Gatika y Larrauri

- Hahia quejas de que no arreglaban las iglesias, sobre todo en Laukariz .

- Se inventaron una santa que habia sido criada dc Jesucris to y vivia en

San Bar to lome de Berr iaga. Hay una lapida con inscripcion del año 77.

Vivieron hasta el a ñ o 1200 en su torre del Barrio Villela. Por esas f'echas

paso a vivir en la nueva torre de Mungia . Esta torre fue des tru ida y varias

veccs mal reconstruida. Q u e d a la pared hacia la carretera.

- 1053: F irma de Villela en San Mil lan de la Cogolla sobre Gaste lugatxe .

- 1145: Muere un Villela en Gibraltar en guerra. Aparece otro lucliando

con Alfonso XI en Algeciras . Otro aparece luchando con P e d r o el Cruel.

- 1369: Juan Saez de Villela en testamento pide ser enterrado en S a n Pedro

de Mungia . Lo.s s e p u k r o s que hay bajo el coro son del año 1. 000,

- 1393: Muere en Larrauri guerreando el 7." scñor de Villela.

- 1424: Villela reconoce ser dueño de mol inos y ferrerias en el barr ioB i l l e -

la, de Ia Iglesia dc Gat ika y de la ferreria de Torrontegi,

- 1438: Juan Sancbez de Villela es alcalde de Mungia y su h e r m a n o Fortun

lucha junto a Enrique IV. Mas tarde con los Reyes Catoltcos.

Pedro Villela, dec imo señor de la casa. lucha en B e r m e o contra los ingleses

cuando sc q u e m o Izaro.

25

- 1630: Pedro Villela se convierte de Conde de Lences : Luch6 en Francia y

quemo Laredo- . L u c h o en Algorta con 1500 soldados.

- 1639: Joaqu in Alfonso de Villela estudia Derecho Civil y candnico y es

bachiller. Este m i s m o año Francisco de Villela entra m o n j e del Cister.

- 1696: Anton io de Villela, s iendo viudo, se ordeno sacerdote . El Cardenal

de Toledo Portocarrero le ofrece una canonjia pero renuncia.

Juan de Villela, el m a s famoso de la familia, es m i e m b r o del

Consejo Real de las Indias , del Consejo de Castilla y Audi tor de Flandes .

La famil ia era dueña de 14 caserios , de los 52 que tenia la villa.

26

VI.- AIDE NAGUSIAK

Mungia ' r en edest ia uler tzeko bear-bearreko gauzea da aide nagusien

barriak jaki tea . Larregi zeaztu barik, berez aspergarri dirata. Aur r eko atal

osoa eskiñi dautsagu Billela Etxear i edo sendiari , berau dalako garrantz i -

r ik geien daukana , eta orain beste atal baten sar tuko doguz M'ungia 'gaz

zer-ikusia dauken beste A ide Nagusiak .

Butron etxea XI gizaldiaren asieran ager tzen da e txe au, G a t i k a ' k o e le izeagaz bate-

ra, eta etxe au da Bi l l e la ' t a r ren areriorik aundiena la sendoena , naizta

noizean bein ezkon tzaz aikartuta agertu.

Toki askotara j oan ziran sendi one takoak gudak egilera, Bi l le la ' ta r ren

antzera, baiña ez doguz toki orreik gogora tuko .

G a t i k a ' n zan B u t r o i ' k o torrea egin eben gaurkoa dagoan leku beratan,

Torre e d o etxe s endo ori jaus i egin zan eta Tor rez i l l a 'ko M a r k e s a k agin-

du eutson C u b a s ' e k o e txegiñar i torre barria eg i teko . E txeg in onek ez

ebazan artu eredu lez e m e n g o torre ta etxe sendoak, E u r o p a ' k o feudalen

torreak baiño. Orregai t ik torre eder onek ez dauko lengoaren e d o gaurko

gure torreen antzik be.

Muxika etxea Etxe onek be ba-dauka zer-ikusia M u n g i a ' g a z , Butroi e txekoakaz

lagun zalako eta e m e n g o gudaldi ugar ie tara sartu zalako.

1425n. urtean M u x i k a ' k o Juan Alonso Lekaide Frantz isko ' tar egin zan.

I446n. ur tean Bi l le tar rakaz ezkontza bat izan eben,

Etxe one takoa dan M u x i k a ' k o Juan Aionso V K a r l o s ' e n enbaxadore

izan zan Por tuga l ' en ,

A r a m a i o ' k o j a u n a k izatera eldu ziran,

M u n g i a ' k o gudald ian , Lar raur i ' n , tarteko izan zan.

27

Abendaño etxea Oneik ja tor r iz a rabar rak ziran, baiña asko sartu ziran emen .

Lenengo ager tzen dana A b e n d a ñ o ' k o Mar t in Ru iz da, Arrat ia n da

U r k i x u ' k o jauna .

Baiña A b e n d a ñ o ' t a r r i k ospe tsuena Juan izan zan: Ospe aund ikoa

baiña arroa, ankerra , ez tabaida-za lea . Tel lo B i z k a i ' k o j a u n a k i l eban Bil-

bao 'n , I356n. urtean.

San Juan G a z t e l u g a t x e ' n j a ioa zan, Bil l lareal (Leguc iano) 'ko j auna

eta Mai'tin onen s emea A n t e k e r a ' n i l zan 1410n. urtean. Juan onen semea

Arra t i a 'ko ma io r ino izan zan,

A b e n d a ñ o ' k o Ped ro izan zan M u n g i a ' k o guda ld ian arteko izan zana.

T r e b i ñ o ' k o kondeagaz batera eta H a r o ' k o Kondea ren aurka,

Meñaka'ko etxea Meñakaba r r enen an tx iñakoa da j au reg ia e d o torrea edo e txe sendoa

eta etxe or re tako j a u n a k ospe t suak izan dira. Ba -d iñoe 898n. ur tean egin

ebala e txe ori M i n x a k a er i txon kapitai batek. A s k o k ez dabe sinisten,

1437n, ur tean go rabe ra aundi bat zan M u n g i a ko B e r t e i z ' e n ;

But ro i ' t a r batek etxea egin nai izan eban eta Bil le latarrak ez eutsoen

izten. Gudald i gogo r bat sortu zan baiña B u t r o i ' t a i r a k ez eben lortu etxe

ori egitea, M e ñ a k a ' t a r r a k B i l l e l a ' koa i l agundu eutselako,

M e ñ a k a ' k o par rok ia ez da e txe onek eg iña edo babes tua . Iru baselei-

zetan batzen ziran fededunak ( M e ñ a k a b a r r e n a , Mes te r ika ta Santa

Elena) Leon X aita San tua ren bairnena eska tu ta eg in eben elei-

z e a . l 5 1 6 ' k o a da ba lmena , ba iña ge roago eg in zan.

Trebiño etxea A u x e da M u n g i a ' k o gudaldi ra geien sartu zana. Auxe A r o ' k o Kon-

deari erabazi eu lsona . Pedro Manr ike zan Trcb iño-e txeko g izona , loclia

ta indar tsua . eta Carr ion de los C o n d e s ' e r a erbesteratu eban erregeak.

H a r o ' k o Kondeak eskaluta. Orregai t ik gogoz etorri zan andik, M u n -

g ia 'ko gudald ia i rabazteko.

XV gizaldian artu eban T r e b i ñ o ' k o K o n d e izena eta g e r o a g o Naxe-

r a ' k o D u k e e g m eben,

1475n. ur tean Erregc Kato l ikuak laguntza ebeza lako , B izka i ko diru-

zain nasus i izendatu eben

28

Aro'ko kondearen etxea Jatorriz oso antxiñakoa

da etxe au. 866n, urtean

ager tzen da Z e n o eta oneri

ba tzuk B i z k a i ' k o lenengo

j a u n a e sa t en d a u t s o e .

O n e n l e n g u s u a Ey lo

A r a b a ' k o j aur la r i a tzan

zan. B i a k j a g i z i ran

L e o n ' k o eiTegearen aurka

eta O b i e d o ' n azpiratu ebe-

zan. 11 be antxe il ziran.

Z e n o ' k a laba bi itzi ei eba-

zan, bata Toda lñ igo Arri-

cza'ren ernaztea eta bestea

lñ iga ( M o m n a ) L o p e z

Zuria . Au izan zala diñoe

Jaun Z u r i a , B i z k a i ' k o

lenengo jaunaren sendia.

E z k o z i a ' g a z a r t u e m o n a k

izan ebazan eta Arrigorr ia-

g a ' k o g u d a l d i a icabazi

eban.

107 ln . ur tean Iñ igo L o p e z L e n e n g o B izka i ko Jauna .

1300n. ur tean A r o ' k o Diego L o p e z ' e k B i lbao irasi, fundau eban .

Aroko k o n d e a k galdu eban m u n g i a k o gudaldia .

L O S P A R I E N T E S M A Y O R E S

Es m u y intcresante para entender la historia de Mungia el tratar de cono-

cer la vida y los hechos de Jos parientes mayores , c o m o lo hemos b e c h o con

Villela, pero el tema resulta arido y vamos a tratar de presentar un brev i s imo

resumen.

La Casa de Butron es el rival principal de la de Villela y va unido su origen

y su devenir con el la iglesia de Gatika. En este pueb lo esta la casa torre de

Butron que sucede a la ant igua casa fuerte y ha s ido reconstrnida el s ig lo pasa-

do por el heredero Marques de Torrecilla, val iendose del arquitecto C u b a s . La

29

reconstruccion en vez de adecuarse al uso de nuestros castillos ha acudido a los

modelos de castil los feudales centroeuropeos , de donde resulta que carece del

sabor de la vida y usos de los Butrones .

La casa de Miigica aparece a q u i p o r sus relaciones belicas y sociales con los

Burtron. Ya en 1445 encontramos a un M u g i k a convert ido en rel igioso francis-

cano y en 1446 aparecen unidos en matr imonio con los Villela. J u a n Alonso fue

embajador de Carlos V en Portugal . Vemos a esta casa muy unida al condado

de A r a m a y o n a pero se hace presente en la Batal la de Mungia .

La casa de A b e n d a ñ o , oriunda de Alava , se hizo muy presente en Arratia ,

escudandose en la casa-torre de Urkizu. El m a s famoso de los A b e n d a ñ o s fue

Juan, reconocido por su gran fama, por su crueldad, por su arrogancia y su

afan de busear y crear lios. El Señor de Bizkaia D. Tello lo m a t o en Bi lbao en

1356. Otro vastago, Juan de Juan , nacido en San Juan de Gazte lugatxe fue

Conde de Villareal (Legutiano) y el hijo de este, l lamado Mart in , lucho en

Antequera en 1410. Y el hi jo de este, Juan tambien, aparece c o m o meriuo de

Arratia , Fue Pedro de A b e n d a ñ o el que intervino en la batalla de Mungia

junto al Conde de Treviño y contra el Conde de Haro al que derrotaron.

La casa de M e ñ a k a tiene origenes un poco mitoiogieos el año 898 en una

torre construida cn Meñakabarrena por el capitan M i n x a k a . Tuvo un encuen-

tro fuerte en Berte iz de Mungia cuando uno de los Butrones quiso construir

una casa y se lo impedia un Villela. Ayudaron a estos ult imos y sal ieron victo-

riosos. No tuvieron nada que ver con el origen de la iglesia de M e ñ a k a que fue

construida por autorizacion del papa L e o n X a las ermitas de Meñakabarre -

na, Mesterika y Santa Elena de E m e r a n d o . La autorjzacion es de 1516, pero la

construccidn se retrasd.

La casa de Treviño fue el principal luchador en la batalla de M u n g i a . Era

Pedro Manr ique el que la representaba, hombre grueso y fuerte, que vino del

destierro real provocado en Carrion de los Condes por los de H a r o . En el siglo

XV heredo el condado de Treviño y despues el ducado de Najera. El año 1475

los Reyes Catolicos en premio a sus grandes servicios le hic ieron tesorero

mayor de Bizkaia .

La casa de los condes de Haro es m u y antigua. En esta familia aparece en

866 Zeno a quien a lgunos l laman primer señor de Bizkaia . Su pr imo EIo

goberno Alava. A m b o s se rebelaron contra el Rey de Leon y fuerou vencidos

en Oviedo y alli murieron. Z e n o dejd dos hijas , la primera, Toda, esvosa de

Iñigo Ar i tza en Nabarra y la segunda Iñiga (Monina) Lopez de Zuria de cuya

familia se dice que fue Jaun Zuria, re lac ionado con Escocia y vencedor en la

famosa batalla de Arrigorriaga. En 1071 Iñigo Lopez el es pr imer señor d e B i z -

kaia reconocido como tal y el 1300 Diego Lopez de Haro fundo Bi lbao . Uno de

los Condes de Haro fue el perdedor en la batalla de Mungia .

30

VII.- MUNGIA'KO GUDALDIA

Aurreko atal bietan apur bat ikusi al izan dan lez, XV g iza ld ian M u n -

g i a ' k o erri zeia zapalduta eta zapuztu ta egoan , aide nagusiak beti alka-

rregaz bur rukan ebi l tza lako eta erri lar askok euren atzean ibilli bear iza-

ten eben , sendiak eta lanak alde batera i tzi ta .Eta zenbat a lper reko eriotza

eta negar. 1468n. urtean eldu zan gorengo mai l la ra egoera larri au.

Asarreen as ierea len esan dogun B e r t e i z ' k o etxe barriaren a razoa izan

ei zan.

Enrike G a z t e l a ' k o er regea B u r g o s ' e n egoan eta ara joan zan A r o ' k o

Kondea . Er regeak omen aundiz artu eban eta zeregin aundi bat emon

eutson: 1469n. ur tearen urril edo azil lean e r rege-orde edo Vir rey lez Biz-

ka i ' r a etorri eta e m e n g o lapurrak eta gaizki l leak kentzeko.

Errege-orde bat izendatzea gure lege zarren aurka egoan, lendik egoa-

lako ernen korrexidorea. Gaiñera Haro 'ko Kondea arroputza zan, ankerra.

Ganboa ' ta r ren aldekoa eta onantza etorri zanean, Legut iano 'n , Otxandia-

no 'n eta Durango 'n egin ebazan ankerkeriak ikusita, bildurra ta gorrotoa

eutsoezan.

Asieran bake aundia egin eban A r o ' k o Kondeak , a inbestc lapur eta

gaizkil le i l ebaza lako , baiña bakeagaz batera egoan bildur aundi ori.

A r o ' k o k o n d e a k etsaiak eukazan , eta ez maka lak . T r e b i ñ o ' k o kondea

etsai one ikaz batu zan Carr ion de los C o n d e s (Palentz ia) 'n . An egozan

etsaiak erbestera tuta : Juan Mujika, Pedro A b e n d a ñ o ta bes te batzuk.

Guzt iak o n d o alkartuta etorri ziran A r o ' k o kondearen aurka. Bizkai ta r

asko eta M u n g i a r r a k be bai, A r o ' koaren aurka egozan eta onen/e tsa ia-

kaz batu ziran.

Egoerea j ak in ebanean A r o ' k o a B u r g o s ' e r a joan zan eta an aurki tu

ebazan laguntza i l leak eta, esan dogun lez, ar roker iz eta ankerker iz sartu

zan Bizka i ' r a .

31

Or daukaguz ba, alderdi biak guda rako gertu. ZeJakoak ziran guda-

ros teak? A r o ' k o a k zaldiak eukazan asko eta onak, T r e b i ñ o ' k o a k , ostera.

o iñezkoak obeak.

1470n. ur teko apri l laren 4n. egunean izan zan gudaldia , L a r r a u r i ' k o

basoetan eta toki aretan a ldapa aund iak eta zugatz asko egozan lez, zal-

dientzat ez zan guda- leku ona. O r d u a k egin ebezan gudake tan . Milla oi-

ñezko eta irureun za ld izko i l ziran eta batzuren us tez S a l i n a s ' k o kondea

eta Lu is Be lasko be bai. A r o ' k o a k ostera bizir ik urten eban. Ze lan? Ber-

m e o ' k o abadea zan B a r r o e t a ' k e roan eban zaldi -gaiñean eta B e r m e o ' t i k

Astur ie tara i txas-ontzi baten. T r e b i ñ o ' k o a k ur ten eban nagusi .

Ona emen A r o ' k o kondeari atera eutsoen erderazko bertsoa eta kantua:

ESTA ES VIZCAYA, BTJEN CONDE DE HARO ESTA ES VIZCAYA, QUE NO BELORADO:

Beste esaldi bat zabaldu zan Burgos ' en "Ajos si, pero no los de Mungia ' ;

Ez dau esan nai gure beraka tzak

txarrak dirala. Gndald ian euska ldunen

berbea entzuten eben Burgos ' t a r r ak : A

j o! A j o! Esan nai ebena zan nori eraso

egin bea r eutsoen. Eta " j " ori orduan

erderaz be emen lez esa ten zan. Ori

en tzunda ba, eurak A j o ! berakatza

zala uste eben. Orregai t ik esa ten eben

gero azokan: "Ajos si, pe ro no los de

M u n g i a "

Or argi agertu da A r o ' k o kondea

izan zala azpiratua, baiña B n r g o s ' e n

egoan Enrike e r regearen izenean eto-

rria zan k o n d e a eta er regea bera be ez

zan leku onean geratu. D a n a dala.

erregea goian dagoan iez, gudald ia

galdu eta gero aundik i ro etorri zan

B i z k a i ' r a eta b ide -a ld i l uzea egin

eban : Z a m u d i o ' t i k F i k a ' r a , ge ro

M e ñ a k a ' r a . eta gero So l lube ' t i k Ber-

m e o ' r a , eta lurra eskura tzearen ezau-

garria egi teko Gaz t e luga txe ' n amai tu . Haro sendia.

eban osterea. / r , . , , „ tDtego Lopez de Harol

32

L A B A T A L L A D E M U N G I A

EI pueblo sencil lo de Mungia , mayor i tar iamente labradores y ganaderos ,

vivia con difucultades al tener que pagar los d iezmos de los que se aprovecha-

ban los parientes mayores , desatendiendo cl cu idado de los templos y, la aten-

cion al culto para Jo que se dest inaban. A d e m a s tenian que atender a diversos

impuestos y servir con frecuencia labrando y cosechando en los ampl ios cam-

pos de los señores . Y, lo que es peor aun, acudiendo con muchis ima frecuencia

a las guerras a las tau aficionados eran los señores . ;Cuanto dolor y cuantas

viudas a consecuencia de esas guerras!

C o m o representacion de esta dolorosa s i tuacion de gnerras que duro siglos,

presentamos la batalla de Mungia . H u b o m u c h a s batallas de M u n g i a , pero esta

es la m a s sonada^

Todo comenzo con dimes y diretes de los Bntron y los Villela a cuenta de la

casa que querian construir cn Berteiz. H e m o s escrito sobre ello.

Por una parte estaba detras el rey Enrique de Castilla, que nombro virrey al

Conde de Haro para l impiar a Bizkaia de ladrones y malechores, nombramien-

to totalmente contrario al Fuero de Bizkaia. EI Conde realizo esta labor pero con

arrogancia y crueldad. Desterro al Conde Treviño y otros a Carrion de los Con-

des (Palencia). Alli sc le unieron Juan de Miigica y Pedro de A b e n d a ñ o y otros.

Todos unidos vinieron a luchar contra el Conde de Haro a cuyos enemigos se

unieron. El Conde de Haro huyo a Burgos y encontro apoyos junto al Rey y vino

a Mungia sembrando de crueldades Villareal, Otxondiano y Durango.

Tenemos enfrentados en los bosques de Larrauri a a m b o s ejercitos: Los de

Haro t ienen bucna caballeria y Ios de Treviño mejor infanteria.

EI 4 de abril de 1470 se dio la batalla. Los montes y arbolados i m p e d i a n la

accion de la caballeria del de Haro. Duro Iioras la batalla y murieron mil de

infanterfa y 300 de caballeria. Salvo su vida cn Conde H a r o porque un sacer-

dote de B e r m e o apel l idado Barroeta lo l levo malher ido a B e r m e o y de alli en

barco a Asturias . Treviño salio vencedor absoluto.

Un romance en castcl lano cantaba al de Haro:

Esta es Vizcaya, buen conde de Haro ,

Esta es Vizcaya, que no Belorado.

Hay otro dicho en castel lano: "Ajos si. pero no los de M u n g i a " "A j o " en

euskera quiere decir "atacale a aquel", pero los castel lanos entendian ajos de

huerta.

Pero el derrotado de verdad resulto ser el rey Enrique de Castilla que envid

al Conde . Pocas fechas despues el Rey hizo un viaje triunfal por Vizcaya: Por

Z a m u d i o paso a Fika y inego a Meñaka y, a traves del m o n t e Sol lube , Ilego a

B e r m e o para terminar su viaje triunfal en Gastelugatxe.

33

VIII.- ERRIA ETA URIA

I200n. urtera arte, gilxi gorabera . B i z k a i a ' n erriak baiño ez egozan .

Ele izpeetan batzen ziran fogeradunak edo subete baten jabe ziranak.

arrizko mai baten inguruan. Mai oneri Meñaka -a ldean " b a - g a r e a " esa ten

dautsoe batzarra asieran idazkar iak berba ori esaten eba lako itaun egi-

ñez: Ba -ga ra? eta guzt iak erantzuten eben: "Bai , ba-gara" . Or re lan asten

zan batzarra e ta an ager tzen ziran a razo guzt iak eta legea bear eben egoe-

rak, e ta o rdezko bat aukera tzen eben G e r n i k a ' k o batzarrera j o a t e k o . Mai

orreri G a m i z ' e n Txupeta l -ar r ia esa ten dautsagu . Ez daki t zergai t ik . Ori

zan orduko B i z k a i ' k o erri guzt ie tan jokab idea . Ge roago alkartu ziran

orduko B i z k a i a ' g a z Enkar te r r iak eta Durango-a ldea .

Baiña arazo larri bat ikusten zan emen M u n g i a ' n eta B i z k a i ' k o beste

erri askotan: Lapur eta gaizkil le asko ebil tzala inguruetan eta bakar-

etxeetan beti egozala erasoen arr iskuan. Oiregai t ik , err i tarrak eskatzen

eutsoen B izka i ' ko Jaunari sendiak batu eta o rma ba tegaz ingura tzeko

erria, obeto babestuta egon dai tezan. Ori zan Jaunak eskintzen eban bidea

eta erri batu eta esiaz inguratutako orreri uria edo •'villa" esa ten eutsoen.

Beste leku batzutan uriak sor tzeko zio bereizi bat egoan: A l b o k o errial-

dcakaz ziran salerosketa-ar loetan zergak eskura tzeko er rez tasuna eukite-

ko.

Errazoi orreik ez dira ain argi ikusten: M u n g i a ' n egin ei zan o m i e a

edo arresia. baiña ez dakigu nondik nora egin zan be eta ingurue tako

baserr i tarrak ez ziran etorri ur i -barrura bizi izaten. Beste errazoi bat izan-

go eban Jaunak edo Erregeak , bere ag inpidea sartzea. lege-zarren men-

pean egon barik, foru-ba imena eskatu barik. D a n a dala au be ez zan

lortu, ur iak be G e r n i k a ' k o batzaiTen b a r m r a laster sartu bear izan ebela-

ko.

Uria sortu ba iño 300 urte lenago ba-egoan M u n g i a izena eukan erria

emen. Ori Donemi l i ane (San Mil lan de Ja C o g o l l a ) ' k o l iburue tan ager-

34

tzen da 1053. urtean. Eta urte orretan M u n g i a ' k o abade zana be ager tzen

da A b b a M u m e izena dauana eta 1082n. u i tean be ager tzen da beste

ernengo abade bat A b b e D o m L o p e izenekoa.

Zarra zan erri onen bar ruan ba j a u n a k (edo er regeak) . uria sortu eban

lege ta eskubide bere iz iakaz . Ora ind iño be bizi dira bere iz i tasun orrek:

Baserr i bateko soloa sal tzen danean e le izako atean oarra ipiñi b e a r dabe

e n i k o a k baiña ez ur ikoak. Azken -na i a edo tes tamentua egi teko ba -dauke

zer-ikusia eta ezkon tza rako egi ten dan agirian be bai. eta beste gauza

batzutan .

Uria sortzen zanean sarritan izen barria ipinten j a k o n . O n a e m e n izen

bikoitz batzuk: Markjña/Vi l lavic iosa , Legul iano/Vi l lar rea l . Ugao /Mi ra -

valles eta, uri aundi lez, Gaste iz /Vitor ia . Baiña M u n g i a ' r i ez eu t soen

izen barr i r ik ipini . Erria ta Ur ia biak ziran Mung ia eta b iak euken euren

lekua G e r n i k a ' k o Batzarre tan: Err iak 5 9 a eta ur iak 15 a .

M u n g i a Uria Juan E r r ege - semeak irasi edo fundau eban O l m e d o ' n

1376n. ur teko agustuaren l enengo egunean .

Uriaren ele izea dala San Pedro eta err iarena Andra Mari esa ten da ;

eta lurrez begiratu ezkero e le iz-bien bitartet ik jo ian m u g a . ba iña M u n -

g i a ' k o parroki biak beti joka tu dabe alkartuta, ez dira iñoz izan parroki

aske bi.

Orrelan jarrai iu eben err iak eta uriak bakoi txak bere j abe tasuna euka-

la I376n. urtetik 1900n. urtera arte. Azkenengo urte onen inguruan uria

ta erria alkartu egin ziran. Zergai t ik? Banan joka tzeak eragozpen aundiak

eukaza lako . Esa terako eskole larako, ura banatzeko bideak konpon tzeko .

err i- laguntzak beteteko eta abar. 1900n. urtea baiño lentxuago sortu zan

alkartu nai au eta Arana ' ta r S a b i n ' e k be Udal-Batzeko Felipe Uga lde ' r i

eg indako eskuti tz baten "benetan bearrezkoa zala alkartze au" d iño.

Aur ten beteien dira ba eun urteak uria ta erria bat egin ziranetik eta

ori ospa tzeko jai ba tzuk ger ta tzen d iardue . Ezaugarr i batzuk be ipjñiko

dira, esa terako Andra M a r i a ' r e n e le izea izandakoa beste era batera aton-

dn, zaindariaren irudia B i lbao ' t ik ekarr i . a lkar tasunaren itnrria "B iak bat

eta b iena" d iñoana leku ikusgar r iago baten ipiñi, Alkar tasuna ka learen

esangurea erriari agertu, Andra M a r i ' k o e le izpean-edo ar r izko maia

ipiñi...

Alkar tasunaren beai - izana ikustea txalogarr ia da. Euska ldunak . eta

mungia r rak . ez gara er rezak a lkar tzeko . baiña iñoz baiño ge i ago gaur

a lkar tasuna bear dogu , errian ela Euskalerr i osoan.

35

EL P U E B L O Y LA

VILLA

A p r o x i m a d a m e n -

te hasta los años 1200

Bizkaia se componia

de Ante ig les ias , a las

que se l l amaba pue-

blos, en las se reunian

delante de la iglesia

los p r o p i e t a r i o s de

casas o fogueros ,

m a n i f e s t a b a n sus

neces idades de orden

juridico y eiegian un

r e p r e s e n t a n t e que

acudia a la J u n t a s

Genera les so el arbol

de G e r n i k a . Mas

tarde se reunieron a

la B izka ia profunda

las z o n a s l l a m a d a s ,

E n c a r t a c i o n e s y

Durangoa lde .

Pero uno de los

prob lemas acuciantes

eran los ladrones y

m a l h e c h o r e s que

actuaban eu caserios

g e n e r a l m e n t e sol ita-

rios. P a r a solucionar

este problema se solia sol ic itar al Señor de Bizkaia que fundase vi l las para reu-

nir a Ia gente d iseminada y defenderla con niuralla. Eu a lgunos sitios se aña-

dia una razon economica: Las villas se creaban para vigilar m e j o r la entrada

y sal ida de mercancias con vistas al cobro de impuestos al comerc io entre dis-

tindos territorios.

El S e ñ o r dice quc gente de Mungia habia sol icitado la fundacidn de una

villa dentro de Mungia . Pero la verdad es que la ag lomcrac ion de caserios no

sc produjo y la niuralla apenas existio. Quiza tenia otra razon el Señor : Tener

mas autoridad que )a que el fuero Ic permit ia en las anteiglesias. Es to si se cum-

"Biona" iiurria. Uria eia erria bai egitearen eztmgai'iia da. Esku bi alkam emomia. Biak bai eici biena diiio idazkiak. I8f>3>i urieaii egiña. Mariñentene-aitrivan dago.

36

plio, pero pronto la villa empezo a acudir a las Juntas Generales , a u n q u e siem-

pre teniau y t ienen a lgunos privi legios.

Se sabe que trescientos años antes de fundarse la villa existia el pueb lo de

Mungia , porque hay constancia escrita de esas fechas: Un d o c u m e n t o del

Monaster io de San Mil lan de la CogoIIa del año 1053 habla de M u n g i a y este

mismo año aparece un cura en Mungia Uamado A b b a M u m e y el 1082 otro que

se l lama Abbe D o m Lope . Por estelas encontradas se sabe que existia este pue-

blo, vivia gente aqui, el año 800 . Ahi se pierden los rastros pero sin duda, el

pueblo es por lo m e n o s anterior al Nac imiento de Cristo. Todavia apareceran

restos.

Dentro de este pueblo ant iguo el Señor fundo la "Villa nueva", c o m o dice

el mi smo , aunque no le puso nomhre nuevo c o m o ocurre, por e jemplo en Villa-

vic iosa/Marquina, Vii larreal /Legutiano, Miraval les /Ugao etc. Aqui en adelan-

te existira la Anteiglesia o pueblo de Mungia que tendra en Gernika el asiento

n" 59 y la villa de Mungia con el asiento n" 15.

El documento de fundacion esta firmado en O l m e d o el uno de agos to de

1376. La linea divisoria separaba la iglesia de A n d r a Mari que q u e d o para la

anteiglesia de la de San Pedro que queda para la Villa, pero ambas parroquias

s iempre han funcionado unidas c o m o una sola.

Asi cont inuo la s ituacion hasta que el año 1900, molestos por el funciona-

miento que suponia , volvieron a unirse ambos munic ip ios que tcn ian unica

enseñanza, servicios, caminos , etc. Hay una carta de Sabino Arana a Felipe

Ugalde del Ayuntamiento que aprueba esta decision y la cree necesaria . Este

año se esta ce lebrando el centenario de este acontec imiento con d iversos actos:

La iglesia de Santa Maria , derr ibada, se rehabil i tara de alguna f o r m a , la

Andra Mari de Mnngia , se traera del M u s e o Diocesano, la fuente que indica la

union sera co locada en lugar m a s visible, podria colocarse en el port ico de

Santa Maria la antigua mesa de piedra de Anteiglesia, podra expl icarse el sig-

nificado de la Calle Alkartasuna/Concordia que recuerda, segiin he oido de

Txema Montero , la Plaza de la Concordia de Par/s.

S icmpre nos vendra bien celebrar la union del pueblo,

37

IX.- ELEIZAK MUNGIA'N

Atal one tan itaun oneri e rantzun gura geunsk io : N o z eldu zan Mun-

g ia ' r a Je sukr i s to ' r en Barr i Ona? E d o , noz sortu zan M u n g i a ' n eleizea?

l taun au be ez da bear dan bes tean zeatza: Zer da i t aun tzen dana: noz

izan ziran mungia r r ik ge ienak kr is t iñauak al noz azaldu zan lenengoz

emen barri Ona? Or bi tar tean ainbat urte igaroko ziran. B i a k a z i taun bat

egi teko auxe i t aunduko neuke : N o z esan eben mung ia r r ak l enengo "Aita

gurea" edo "Gure Ai t a"?

Ezin jakin zeatz e ta garbi ori noz jazo zan, baiña e s a n lei lareungarren

ur te- inguruan izango zala.

Orre tarako billatu da iguzan lenengo ezaugarr iak , ba iña ez aiztu ezau-

garr iak ager tzen diran ur terako ainbat urte l enago egoza la fededunak.

Ezaugarr i r ik za r renak B e r r i a g a ' k o San Bar to lome base le izan ager-

tzen diranak dira: Sei kr i smoi VIII g iza ld ikoak eta gizaldi o r re takoa gitxi

gorabera M a g d a l e n a base le izearen o rman eta San A n t o n ' g o a n dagozan

leio b is igot ikoak edo arri landuak. Kr i smoiak a n i landu ba tzuk dira eta

eskn-Jan orretan Kris to i tzaren lenengo izki biak aget 'tzen dira: X eta P

(Gerke razko" ro" izkia da P 'or i . )

Urrengoa Kepa Deunaren eleizako korupean dagozan illariak dira, pro-

toromaniko tankerakoak, eta 900n. urte ingurkoak izan le i tekez. Urrengoa

Z u m e t x a ' k o Mikel Deunaren eleizea da, e r romanikoa, eta 1200n. urtekoa

izan leiteke. Zalantza barik an lenago beste eleiza bat egoan. Eta baselei-

zak dagozen lekuetan, lOOOn. urte-inguruan, geienetan baegoan eleizatxu-

ren bat. Gaurko eleizak, geienak, geroago egiñak dira. K e p a Deuna ' r en

eleizako ate-ederra 1500n. urte ingurukoa da eta retabloa edo iruditegia.

gaurkoa barria da, guda-ostean egiña, baiña irudiak eta laukiak lenago-

koak dira, lau 1400n. urte inguruak eta besteak J 700n. Lirte ingurukoak.

Antx iñako l iburuak ziran narrukietan be ager tzen da M u n g i a izena eta

l ibururik zaar renak Donemi l i ane edo San Mi l lan de la Cogo l l a (Errio-

x a ) ' k o a k dira: 1053n. ur tean ageer tzen da lenengoz izena e ta abadea nor

38

zan ager tzen dau; A b b a M u m e de M u n g u i a eta beste idazki baten, au

I082n. ur tekoa, A b b e D o m L o p e de M u n g u i a ager tzen da.

Aztertu daiguzan apur bat M u n g i a ' n agertzen diran 16 eleizak. Ez

aiztu eleiza orreik dagozan tokietan, geienetan beintzat . mi l lagarren

urtean edo lenago bes te eleiza bat egon zala eta sarritan e le izak egiten

zirala krist iñauak etorri ba iño lenago j aun-gur t zak egiten ziran lekuetan.

Aldi are tako eleizak guzt iak ziran txikiak. Orduan inguruetan biztanle

askorik be ez zan i zango . Ele iza asko beste basetxe baten barruan edo

dautsola dagoz eta ortik atera lei e txe orretan e rmi taño bat edo freira edo

serore bat bizi zala. Begi ra tu Fika ' n, esaterako, eleizearen o n d o a n dagoan

etxe bateri Seroe txe edo serore-e txe esaten j a k o . Serore ori andra zain-

tzaillea zan. Zeintzuk ziran onen edo ermitañoaren eskub ideak eta zere-

giña? Ez dakigu. Egi ten zan mezar ik baseleiza orrei tan? N o z ? Ez dakigu.

1. Andra Mari eleizea 1091 n, a ldian/era (erak beti daukoz gure ur teak baiño 38 ur te gi txia-

go) Pedro Aznar K a l i g u r r i ' k o Gotza iñak sagaratu eban e le izea . Asieran

berau Zan K e p a D e u n a r e n eleizea. Monas te r io izena emo ten j a k o eleiza

oneri orduan, baiña pa r rok ia esan gura dau. Ele iza ori txikia zan , ermita

baten antzekoa. Gero e le iza barri txiki bat egin zan eta a lboan beste bat

Kepa Deuna rena . X V I I I gizaldian eleizea egoera txarrean egoan patroiak

edo zantzai l leak amar renen d i ruagaz gera tzen zi ra lako eta X V I I I g i z a b

dian V Fel ipe Erregear i agertu eutsoen e le iz tarrak euren asa r rea eta onek

en - azoia e m o n eutsen . E le izea bota egin eben eta barri bat j a s o 1746n,

urtean, Gero 1848n. urtean a ldakuntza aundiak egin ziran e ta orduan

egin zan gaur ora ind iño or agiri dan aurreko ormea , kanpa i - l eku biga2

eta aurrean berba one ik irarri ta: Sa lve Saneta Parens A ñ o 1848 .

M u n g i a ' k o Zaindar i dan Andra M a r i a ' r e n irudia gaur Ele izbarru t ia -

ren erakus te txe edo m u s e o a n dago . Irudia oso zarra da, 1200n. urte ingu-

rukoa, eta txarto barr iz tauta dago , baiña ekarri egin bear l i tzake eta toki

egoki baten ipiñi, e d o A n d r a M a r i a ' r e n e le izea zan tokian e d o K e p a

Deunaren eleizan.

Eleiza au bota eta Gizar te -Etxe bat eg i teko a smoa egoan 1960n . urte

inguruan , ba iña err i tar asko aurka ja r r i ziran. C h u e e a Goi t i a etxegin

ospetsua etorri zan az terketa eg i teko eta e le izpeko arku e rka rzanoak

eurak be berba egi ten eben arriak zirala esan eban eta e le izea ez zala bota

bear. A z k e n e a n , 1975n. urte inguruan bota egin zan egoera o s o txarrean

egoa lako eta k o n p o n t z e a oso lan karua i zango zalako. A u r r e k o o rmea eta

lengo o r m e n o i ñ a n i a k eta altara lekua itzi ziran. 2000n . urte one tan ;

Erria ta U h a alkartu ziranetik eungar ren urtea ospa tzeko asrnakizun

barr iak agiri dira e leizearen oin oneri begira .

2. Kepa deunaren eleizea. Juan Sanchez de Vi l le la 'k , u h a s o n u ba iño zazpi urte l enago bere

azken-naian bere go rpuzk iñak Kepa Deunaren e le izan i l lobira tzeko

agindua itzi eban . K o r u p e k o i l lobiak ez aiztu, biUelatarrenak dira eta

900n. urte ingurukoak .

L e n e n g o eleiza ori txikia ta egokieza zan eta XI I I gizaldi inguruan

barria egin zan. X V I I I g izaldian geratu zan guda-aur rean egon zan antze-

ra, o rganua eta 114 illobi eukazala .

Iruditegi e d o " r e t ab lo" eder bat eukan , A u l e s t i a ' k o Mar t in B a s a b e ' k

egiña eta Z u a z o ' k o J u a n ' e k apaindua.

1937n. urtean, urte s amiña mung ianen t za t , guda errira etorr i aurretik

eleiza au bota egin eben "gorr iak"or i B i lbao ' r en b u r d i ñ - g a n i k o a zaintze-

ko bear za lako. G u d a ' r e n ondoren nega rga rhak . Guda-os t ean '"Regiones

D e b a s t a d a s " ek barr ia .egin eban, legoa egoan lenkuan, ba iña lengoare-

nik ez eukan ezer be ate eden 'a eta ingun iko o rma zatiren bat ba iño .

T o n e a ta eleiza dana bota eben gudahak .

Eleiza barria lengoa baiño ainbat aundiagoa da eta eg in z a n sasoian

egiña iza teko na ikoa ona. Guda-os teko urte es tuak ziran eta kaleetako

jen tea gosez bizi zan.

Galtze aundia izan zan iruditegia edo "retabloa". Len izan z i ran irudiak

era barri baten ipiñi ziran baiña lengo edertasunaren antzik be ez dauke.

Arkuak a r r izkoak egi ten asi ziran baiña gero, dirua urri egoa l ako , zoi-

e n e edo ladr i l luzkoak eg in ziran eta gaiñet ik arri- margoa e m o n .

Korupeko iilobi p ro to r roman ikoak an dagoz lengo lekuan.

Eleizea amai tu eta laster egin zan t o n e barria, e txegin Emi l i ano

A m a n n zala, e leizan be berau izan zala uste dot.

I985n . urte inguruan ipiñi geuntsozan automat ikuki jo ten eben kan-

paiak eta erlojua, ba iña urte bera tan aizete aundi ba tek kuru tzea bota

eban. 500 k i lokoa zan eta lentxuagot ik be oker egoan eta a ize teak bota

eban ezkero ez da ipiñi kurutze barririk. Justo Kabre j a s ' en e txean d a g o

I949n. urteko urrillaren 29n. egunean sagaratu zan eleiza au, Zarago-

za 'ko Gotzain Laguntzai l le zan eta gero Donos t i ' ko Gotza in izan zan

Lorentzo Bereziar tua sagaratzail le zala eta beronen laguntzai l le Ja tabe 'n

abade izandako Eusebio Iraola.

40

3. Birle'ko Ander Deuna Antxjñakoa zan ermi ta au. Villela sendiak an bere Torrea eukanean ,

baseleiza onetan eremi tar edo e rmi taño bat euki ten eban.

I975n. urte inguruan base le izea egoera txarrean egoan eta konpondu

egin nai izan eben auzokoak , baiña ezin, oiñarr ia txar to euka lako . Base-

leizea bota egin bear izan eben eta auzokoak eurak egin e b e n barria.

Gaur igandeetan mezea dauke , a inbat ezkontza ospatzen dira e ta Jata-

b e ' k o abadea etorten da m e z e a esaten. Kurutze eder bat dauke .

4 Atxuriko Martin deuna I985n. urte inguruan barriztau da auzoa, Uda l -Ba tza eta par rokia

alkartuta. Len ez eukan kanpai leku bat jarri j a k o eta dotore geratu da.

San B e m a r d o egunean , un 'engo egunean eta San Mar t in e g u n e a n esaten

da mezea eta a u z o k o a k pozik batzen dira. L e n a g o l iburuak egozan base-

leiza onen konda i ra az ter tzeko, baiña a rduradunak erre egin ebazan.

Kofradia dago eta onenak dirala djrudi baseleizea, a lboko e txea e ta zazpi

baso-zati . Jabezer renda (Rejis t roan) ez dira agiri. B ide ra tu -bea r reko ara-

zoa da ori.

5. San Paulo'ren baseleiza, Eleizako liburu zarretat ik dakigu ba-za la santu onen izenean baselei-

za bat M u n g i a ' n , mend i -ba r ren edo mendi -ga iñe baten, baiña iñok ez

daki eta ez dago eze lako astarrenik non egoan jak i teko .

6. Atela'ko San Anton Eleizatxu txiroa da eta. e txe bateri dautsola dago , ez eta dak ianak

nekez aurkitu be eg ingo dau. Egoera oso txarrean dago , d iñoe l iburuak,

baiña an egiten da e r romer ia urtero.

San A n t o n i o ' r e n i rud ia dago , txi l iña d a u k o esku e z k e r r e a n eta

ka txabea e sko ian eta o iñen ondoan txarr ia . A l b o ba ten E m e t e r i o (Ene-

peri) d e u n a r e n i rudia e g o a n ba ina ga ldu da. Toki b i d a u k a z baselei-

zeak, o r m a aund i ba t e rd ian dala. B i z i g o d o e n t a n k e r a k o le io bat , VII

g iza ld ikoa ,

Baseleiza au galdutzat daukagu . 1945n. urte inguruan base le izea ta

inguruko zelaia euren izenera aldatu ebezan a lboko e txean bizi z i ranak

eta 195 ln . urte inguruan Gotza indegia ren izenean etorri zan Aur t ene -

txe ' tar Farn tz izko Idazkar i nagusia baseleizea ikustera eta ain egoera

txarrean egoan lez, basele iza izatea galdutzat emon eban eta san tuak eta

4J

beste gauza guz t iak M u n g i a k o parrokira e roa teko ag indua e m o n eta

orrelan egin zan.

Dana dala, auzoak mai te dauz bere santuak eta j a i a eta Eneper i deu-

naren egunean landan karpa baten bar ruan egi ten da mezea . Udal -Batza-

rren l aguntzaz baseleiza barria eg i teko a smoe tan dabi l tz eta ur tebete-

barruan e g i n g o da. L e n g o S. Anton io ta le ioa ezar r iko dira.

7. Trobika'ko Santa Mariña Basele iza zarra base txe baten b a n n a n egoan ba iña auzok ideak b a m a

egin dabe eta santuak ekarr i . Jai ederra egi ten da L o i o l a ' k o Tgnazio 'ren

egunean. Santa M a r i ñ a da basele izearen za indar i baiña ez da ospatzen

tamalez . E m e n d i k joian antza B e r m e o ' t i k e torren San t iagob idea eta

bidelariak e m e n d i k L a u k a r i z ' k o San t i ago ' r en par roki ra j o a t e n ziran eta

andik San Ba r to lome ' r a , gero B i i b a o ' k o S a n t i a g o ' r a eta O r d u ñ a ' t i k Bur-

gosa ldera Or reaga -Konpos te l a bidea ar tzeko.

Gauza samiña da baseleiza zarra itzi izana, naizta e txea an egon.

Inguru guzl ian zarrenetar ikoa zala d iñoe . G a u r ate e r r o m a n i k o a dauka.

Santa M a r i ñ a ' r e n irudiak koroia dauka , zugea zapa l tzen dau eta espa-

ta baten e rp iñagaz maneatu . Jakiña da santa au gal iziarra dala.

8. Llona'ko Magdalena deuna Basele iza au be inguruen di ranen artean zanene t a r i koa da, eta aurreko

orman dagoan arria b iz igodoen aldikoa da, zortzigarren gizaldi- inguru-

koa. Base le izen inguruan diran arazoak bidera tzeko alegiña egin dabe

auzokideak eta 1986n. urtean izenpetu zan agiri bat Gotza indeg ian erriko

abadeagaz batera. Auzok ideak legezko taldea dira eta euren izenean

dagoz ondasunak. Iñoz talde ori ga lduko ba ' l i tz , e le izearen eskuetara joa-

tekotan.

I995n . urte inguran ekarri zan M u n g i a ' k o par rok ia B i l b a o ' k o Eleiz-

banu t i a r en M u s e o a n daukezan irudien artet ik Agus t in D e u n a r e n a . M a g -

dalenaren irudia ederra da, ertiz bal iotsua, ba iña oraintsu eta ganora

gitxigaz margo tu egin dabe eta barriztatu edo res tauratu egin bear da.

9. Markaida'ko Salbatzaillea Au be an tx iñako baseleizea da, beste ba tzuren antzean, eta ondo zain-

duta dago . I rudi tegi bat eukan aurrean lareun urte inguru daukazena

baiña egoera txarrean dago eta ezin izango da bere lekuan ipiñi . Alboan

sakristia dauka .

42

1995n. ur te inguruan barriztatu da baseleiza au auzok ideak , Udal -

Batza ta par rokia ba tera dirala eta por lanezko a l tarea ipiñi zan baiña

auzoan bizi dan Laureano Pa txo Amar ika san tugiñak lengo altarea

barr iz tauko dau e ta aur tengo j a i e t a rako (2000-07-6) ipiñita e g o n g o da.

Iru j esa r leku ipiñi dira, ba iña iruditegia barr iz ta tzea eziña i zango da.

Kofradia dago : Basoa , Frei re- Etxea.

10. Ametza ko Lorentzo deuna Basele iza au be B izka ia ' n diran beste ge ienak ba iño zar ragoa da,

baiña gaur d a u k a g u n e txea bera ez dala ain zarra d iñoe eta ga iñera orain-

txe dago e le izpea jausi ta .

Aspa ld iko ogeta amar bat urtean baseleiza onen inguruan ur igintza-

lan aund ia egin dau "La Bi lba ina" der i txon alkarteak. Ba-dira 7 0 0 sendi

inguru beste a inbeste etxetan. Ez da ba ingurua len zan bes tean bakar-

lekua.

Kofradia dago auzo onetan baiña bizi tasun gi txikoa, ogei bat fogerak

osotzen dabe .

Oraintsu saldu j a k e z inguruan diran " L a Bi lba ina"koai kofradiaren

lurrak eta base le izea lurren barruan dagoa la esaten ei da, ez bester ik.

M u n g i a ' n k o n p o n t z e k o geratzen dan basele iza bakar ra da e ta auzoki -

deak eska tzen b a ' d a b e , e ieizearen e t a u d a l a r e n laguntzaz kopondu leike.

San Loren tzo egunean eta San Juan-aur reko egunean egiten da mezea.

11. Merana'ko Martin Deuna Basele iza guzt ien ar tean txikiena da eta irudi bat ba iño ez d a u k o : Zain-

dariarena. X I I g izaldikoa da eta 1513n. urtean agertzen da B u t r o n ' d a r r e n

azken -nai baten. 2 5 0 met rora B a k i o ' k o baserr iak dagoz . Inguruan diran

ogeta amar baserr i tar ei dira j abeak . L e n a g o kofradia izango ziran.

12. Berreaga'ko San Bartolome San B a r t o l o m e egunean gure u m e - a r o k o gazteak E z k u r r a ' k o e r rome-

rira j oa t en ziran. Ezku r r a ori B e r r i a g a ' k o Base le izea zan, B i zka i ' ko

beseleiza guzt ien artean ospe tsuene tar ikoa .

E txea bera gau r galduta dago eta sasiar tean agiri dira o n d a k i ñ e n

batzuk. A l b o a n bes te ermita bat egin dabe zamudiotar rak .

Urrean bes te e txe ondakin ba tzuk dagoz , antza dagopanez bese le izea-

ren zaintzai l le-e txea i zango ziran. Eleizat ik eun urratsera H e n a o edesti-

zale ospe t suak " Jesukr i s to ' r en mi rabearena zala d iñon arri l andua ikusi

43

eban, Beli l la edo Villela santearena. Ge roago or inguruan sei kr ismoi

agertu dira, zortzigarren gizaldikoak. Ikusten da ba toki au garrantzi aun-

dikoa izan zala.

E m e n g o santuak eta e le iz-gauza guzt iak L a u k a r i z ' k o par roki ra eroan

ziran.

Billela send ikoak ziran emen jatin eta euren ondo rengo Mor ta rako

markesa eta onen ondoren , gaur arte K a n z e l a d a ' k o Kondea . Au Berrea-

g a ' k o ar tadiaren j a b e da 1853n. urtean eta an dagoala base le izea dino

agiri baten.

13. Laukariz'ko Santiago Apostoluaren parrokia 1500n. urte inguruan egiña da eta zaintzai l leak ardura gi txi euki dabe-

lako sarritan aurkitu da egoera txarrean. Gaur obe toago dago .

Done iakue edo San t iago ' ren bidea egi teko B e r m e o ' r a i txasoz etorten

ziranak, E lo rdu iga iñeko M a r i n a Deunaren ele izea ikertzen eben lenengo

eta gero L a u k a r i z ' k o San t igo ' r ena . Ur rengo , bear b a ' d a ospe tsua zan

San B a r t o l o m e Ber r i aga 'n . B i l b a o ' k o San t i ago ikusi ondoren , Ordu-

ña ' t ik Burgos -a lde ra joa ten ziran an Orreaga- Konpos te la b ide nagusira

sar tzeko.

14. Zumetxaga'ko San Migel XV gizaldi inguruan err ie tako eleiza guzt iak aldatu ziran. Artean txi-

kiak eta er t i -bal io a skokoak izan ziranak, bal io asko galdu eben aundia-

go egin ebezanean . Bese le izak auzoetan parrokiak ziran eta a sko aldatu

barik geratu ziran beste asko parroki biurtu z i ranean. O l a k o bat da

Z u m e t x a ' k o a , kanpot ik ezereza baiña barruan oso aberatza: Sarrerako

atea an tx iñakoa ta ederra da eta a lborantza d a u k o beste ate bat gaur

ormaz itxita eleiza au XII gizaldi inguruan eg iña da, e r r o m a n i k o a ta

bizantziotarra er t i -gtroan nastean dirala. Bizkai guzt ian iru e le iza dagoz

onen parekoak: Berau . G a l d a k a o ' k o Andra Mar i eta B a k i o ' k o Pelaio

deuna. Ez aiztu F r u i z ' k o ate ederra, e r romanikoa . Le ioa da daukanik

ederrena e rp indun arku bikoa, ondo apaindua, Es t iba l i z ' ko eleizearen

antza be ba -dauko eta ba-dira beste eleiza asko X, XI ta XII g iza ld ikoak

ederbide an tzekoa daukenak,

15. Larrauri'ko Andra Mari Antxiña base le iza txikj bat izan zan baiña 1513n. urtean ag indu eban

Suarez de T o l e d o ' k barr ia ta aund iagoa egi teko. 1568n. ur tean ipiñi eben

44

bateo-arr ia , bai ta sagrar ioa edo o teundegia be. Andra Mar ia da za inda-r i a baiña M e s e d e e t e k o ama esaten j ako .

1540n. u r tean parroki onek berrogei etxe eukazan eta M u n g i a ' k o aba-deak Z a r a g o z a ' k o Gotzaiñar i eskalu eu tsoen parroki ez b iur tzeko baiña ez eben loi tu ezer.

Urte ba tzuk dirala, Jose Za lb idea pa r roko zala, o n d o barr iz tau eben.

Kepa Deitmiven eleizea. 'zarra eia barria) Gudan apnrtu eben. Bani an aitndiagoa da. Lengoak ctte

edevra eia albokoa. Orma-zariiMt bat.

Mungiako Andro Mari. I200n urte iitgttrttkoa.

Tvarto baniztafua. B'tibao eleizbarrtiiiko Museoan

dago. ELarri egin bear litzake eta toki

egoki baten ipiñi.

Mttngiako Andra Maria 'ren (deiza (1972).

46

T E M P L O S D E M U N G I A

Todos quis ieramos saber con alguna precisidn en que año Ilegd la religidn cristiana a nuestro pueblo. Y como eso debid de ser un proceso m a s o m e n o s largo y lento, la pregunta podria ser esta: ^Desde cuando rezamos en Mungia el Padre Nuestro?

No p o d e m o s dar una respuesta precisa, pero part iendo de s ignos y dejan-donos guiar de la logica din'amos que hacia el año 400.

Los testigos mas antiguos hasta ahora son los dos ventanales de Llona y San Anton que pueden ser del siglo VII y los seis crismones de la ermita de San Bar-tolome de Berriaga que son del siglo VIII. Siguen los sepulcros de estilo protorro-manico en San Pedro de Mungia del año 900. Sigue Ja Ermita de Zumetxaga del año 1200, pero sin duda, hubo alli otra ermita anterior, Casi todas las ermitas pri-mitivas fueron de estas fechas. La puerta especiosa de San Pedro es de 1500 y el retablo de esta parroquia tiene algunas imagenes que pueden ser del 1400.

En cnanto a docnmentos escritos, encontramos a Mungia en los manuscr i -tos de San Mil lan de CogoIIa el año 1053 s iendo sacerdote de esta parroquia Abba M n m e y algo mas tarde, en 1082, Abbe D o m Lope.

D igamos algo de cada nna de las 16 iglesias o ermitas de Mungia . A u n q n e las actuales ermitas con frecnencia no son tan ant iguas , hacia el año mi l habia templos en esos sitios, qniza antes, y muchas veces puede suponerse que prece-did un culto pagano . Con frecuencia esta la ermita adosada a una casa en que dehia de vivir el ermitaño o la serora. Apenas s a b e m o s que culto hab ia en aqneIlos t iempos en que todavia las que hoy son parroquias eran c o m o ermi-tas. El s iglo XV o X V I algunas ermitas son transformadas en templos parro-quiales grandes .

Hacia el año 1053 EI Obispo Pedro Aznar de Calahorra cousagro un tem-plo de Santa Maria de Mungia . Una iglesia que s iempre ha estado mal cuida-da por desidia de los patronos que se Ilevaban los d iezmos . En el siglo XVIII el rey Felipe V oyendo qnejas de feligreses, m a n d o reparar y el 1848 se reformd y se edifico la pared que se conserva con fecha grabada, la imagen de Santa Maria que puede ser del año 1200, e s t i en el Museo Diocesano y se deberia traer. Hacia el año 1960 se quiso derribar todo para eonstruir Casa Socia l . Se opuso el arquitecto Chueca Goitia que hablo de piedras qne hablan. P o r fin se derribd el ano 1975, m a s o inenos , de jando frontis y c imientos. Algo se quiere reformar con motivo del centenario de la union de anteiglesia y villa.

La Iglesia de San Pedro fue tambien una peqneña ermita y hacia el s iglo XIU se ediilco templo. Tallo un hermosis imo retahlo Martin Basabe de Anlestia. Todo fue destruido por la guerra del 36, quedando intacta solamente la puerta espe-ciosa. "Regiones devastadas" construyo nueva iglesia, mas amplia, pero menos notoria con nn retahlo muy defictente que conserva imagenes antiguas.

En Villela existia la ermita cle San Andres desde el año inil por lo menos , con un ermitaño que estaba bajo los Villela que tenian alli su torre. H o y hay ermita nueva edificada por el barrio.

En Atxuri esta la ermita de San Mart in reparada rec ientemente entre parroquia, ayuntamiento y veeinos.

Existia ant iguamente la ermita de San Pablo pero no ha dejado ningun reeuerdo.

La erjnita de San Anton adosada a una casa, bacia el año 1945 paso al regis-tro c o m o propiedad de los que vivian en la casa. Ahora se ce lebra la inisa en la campa bajo una carpa, porque en el año 1951 fue c lausurada por el Secreata-rio del Obi spado de Bi lbao D. Francisco Aurtenetxe . H o y se quiere construir nueva ermita cntrc vecinos y Ayuntamiento .

En Trobika existe la antigua ermita de Santa Marina: Es tuvo adosada a una casa que sigue exist iendo, pero se hizo nueva ermita. Era lugar de descan-so para peregrinos de Sant iago que a part ir de B e r m e o iban por Laukariz a Sant iago de Bilbao para subir por O r d u ñ a a la Mescta. Se celebra flesta muy coneurrida el dia de San Ignacio.

El barrio de Llona cclebra en la ermita de Santa Magda lena su fiesta y tam-bicn San Emeter io (Enepari) . La crmita e s t i bien cuidada y hay un grupo de familias bien organi/ .ado. H a n f irmado un documento con el O b i s p a d o de Bil-bao bacia 1986. Es notable el ventanal visigotico del s iglo 7°.

En M a r k a i d a esta la bien cuidada erniita del Salvador, recien restaurada por Barrio , Ayuntamiento y Parroquia , Este año, 2000, se va a co locar de modo adecuado el altar restaurado por un escultor del barrio . L a u r e a n o Patxo Ama-rika. Si es posible se colocara el p e q u e ñ o rctablo. Hay una cofradia . Dentro de la Urbanizac ion reciente de La Bilbaina se encuentra la ant igua ermita de San Lorenzo de Amczaga . Necesita reparacion.

A 250 metros de caserios de Baquio esta la ermita de San Martfn de Mera-na del Siglo XII.

Una de las ermitas m a s antiguas y dc m a s tradicion es la de S a n Barto iome de Berr iaga dc la quc solo se conservan a lgunos restos entre zarzas . Cerca, se encontraron los seis cr i smones del siglo VIII y el historiador D e l m a s vio ahi lapida de Santa Villela, s ierva de Cristo. De esa ermita se tomo la iniciativa de construir Sant iago de Laukariz .

Esta iglesia parroquiaI de Sant iago se edifico hacia 1500 en cl ea inino de Santiago.

La ermita de San Miguel dc Zumetxaga es de s u m o interes artfstico e his-torico, con su iglesia romanica,

Nos queda la iglesia parroquiaI de Larrauri edificada en 1513 y en 1568 empezo a bautizar y se le doto de Sagrario . Esta muy bien restaurada por su parroco actual D. Jose Zalbidea.

48

X.- LIBERALAK, KARLISTAK ETA ABERTZALEAK

Gure edes t ian beti izan dira g u d a k eta ez gitxi, baiña azkenengoak

dira negargar r ienak . Ez al da sekula ge iago gudar ik izango!

Aur re rago azaldu doguzan gude tan j a u n t x o a k edo aide uagus iak izan

dira, e m e n naiz kanpoan , erria gudara bul tzatu dabenak, ba iña XIX

gizaldia ezke ro j a u n t x u e n a lmen ori mote ldu da, orain agiri be ez dira.

Bes te indar bat sortu da orain gudara garoazana : Agintar iena. Er r ia jaur-

tzeko, goberna tzeko , bear diran Agintar iak , zori txarrez gudara garoez,

E u s k a l d u n o k ez dogu iñoz gerrar ik egin geure erria za in tzeko . geure

e skub ideak lor tzeko, baiña kaupo t ik etorr i j a k u z g u d a k eta, erri txikia

garan lez, beti izan dira ga l tzeko.

XIX gizaldian kalisten gudak azaldu bear doguz . Berez ez zan Eus-

kalerriaren a razoa guda ori ekarri ebana, E s p a ñ a ' k o e r regeena ba iño . XII

Alfonso s eme barik i l zan eta ondo rengo bat Isabel bere a labea izan zei-

tekean, ba iña "Sa l i ca" er i txon ango l egeak aud razkoak e r reg iña izatea

ga lazoten eban. O r d u a n e r regeak lege ori k e n d u egin eban "P rakma t ika

S a n c i o n " e r i txonaren bidez. Ori dala- ta Kar los anaia aurka jarr i j a k o n eta

Karl is ten a lderdia sortu eban. I sabe l ' en a lde egozanai l iberalak der i txe.

Orra or guda . Eta guri zer?Zergai t ik sartu gu arazo orre tan? Z i o bat

egoan: K a r l o s ' e k gure L e g e Zarra onar tzen eban eta L ibera lak ez . Isabel

bera ez egoan ainbeste bide oker orreetan, ba iña bai be ronen gobernuak ,

Guda ikaragarr ia sortu zan eta mung ia r asko joai i z iran gudar i tzara ,

M e ñ a k a r r a zan Zaba la ' t a r Fe rnando buru zala . 1836n. urtean azaroaren

8 'an , karl is ten zortzi batalloi ureratu ziran M u n g i a ' t i k Santo D o m i n -

go ' r a ta Ar txanda ' r a . Or zauritu zan Zumalaka r r eg i guda lbu rua eta

Ormaiz teg i ra e roan eben eta an i l zan. ez d a g o argi pozoi tu egin e b e n ala

ez. M a r o t o murtz ia tar ra jar r i zan bere ordez . B e r g a r a ' n a lkar tu ziran

gudaros te biak bakea eg i teko eta E s p a r t e r o ' k L e g e Zar ra za in t zeko ber-

49

bea e m o n eban, Kar l is tak sinistu egin eben eta izki l luak cura i eskuratu.

Espar tero Jibcrala bera izan zan L e g e Zarrak emon euskuzan eskubideak

kentzen lenengoa . Bigar ren guda ld i bat egin zan eta emen izan zan ospe-

tsu Santa Kruz abadea , baiña au be ondamend i bat izan zan euska ldunen-

tzat. 1876n. ur tean izan zan gure foruen edo L e g e Zarraren azkena . Ez

zan aiTezkero G e m i k a ' k o batzarrik egiten.

M u n g i a ' n b iz i -b iz i gc r a lu z i ran a lderd i bi, ba ta l ibe ra lena

Madr i l ' da r r en laguua eta Kar l i s tena bestea euska ldunen laguna . Biga-

ri"en au egoera larrian geratu zan.

Baiña e m a k batera edo bestera burua j a s o egiten dau eta Euska le r r i ak

be izan eban arazoa argi ikusi eta bide b a n i a k bi l la tuko ebazan gizon

argi bal: Arana ta Goi r i ' t a r Sabin. Au sendiz eta eri txiz kar l is tea zan

baiña Luis bere anaiak lagunduta ikusi eban (enengo Bizka ia ' r en tza t eta

gero E u s k a l e m a r e n t z a l foruen eta karl is ten bidea o n d a m e n d i r a k o bidea

zala eta dei zabala egin eban Euzkadi izena ezarri eut.son gu re erriaren

alde: "Euska ldunen aberr ia Euzkadi d a ' \ Eta burubide ori aurrera eroa-

teko alderdi barria sortu eban: E u s k o Alderdi je l lza lea . Alderd i barri

onek indar ikaragarr ia artu eban urte gitxi barruan. bera. Sabin , buru

argikoa eta ekintzai l le ona za lako. Ete dautso iñori Euska le r r iak zor aun-

diagor ik Sab in ' e r i b a i ñ o 7 Ez dot uste!

Eta M u n g i a ' n zer? Iru alderdi dagoz bizi-bizi: L ibera lak . Karl is tak

eta AbertzaJeak. Liberaien j oke rea ba-dakigu zein dan, ba iña ez dauke

indar aundir ik. Kar i is tak euska lza leak bai baiña Madr id e k o erregearen

menpean . eta abertzaleai aurka eg in-bear ra izan ebe lako , euska i tasuna

bera be sarritan ukatu egiten eben. Eta aber tzaleak: M u n g i a ' n asierat ik

artu eban indar aundia alderdi onek ela gaur be ge iengoa berea dau.

Ekintza ederra egin eban lenengo araudia edo es ta tutoa lor tzeko eta

azkenean lortu be bai. E m e n izten dogu ora ingoz bide barri au. I txaropen

barria sortu da Euska le r i a ' r en tza t eta gau rko a razoak u le r tzeko laguntza

doguz gorabera oneik, geiago zeaztu barik.

50

Mai onetan i'zcnpu zan Amorebieian Carlosiarreu 11 gudako bakea.

L I B E R A L E S , C A R L I S T A S Y N A C I O N A L I S TAS

Es triste la historia de nuestras guerras v inculadas a los parientes mayores .

Pero desaparecidos estos, la tradicion de la guerras se nos vuelve m a s tragica

y dolorosa. Si antes , cerca o lejos, los hijos de Mungia se u m a n a su jefes , ahora

van a surgir los part idos politicos que son lo m e n o s malo para gobernar los

pueblos pero nos Ilevan a tragedias terribles. Somos un pueblo p e q u e ñ o que

s iempre ha, perdido con la violencia y aunque se ganara hay que evitarla.

El siglo XIX lo Ilenan casi las guerras carl istas , guerras que en si nada

tenian que ver con nosotros pero nos involucraron en ellas con la promesa de

m a n t e n e r los fueros.

El Rey Alfouso XII no tenia hijo varon y, debido a la Ley Salica, la hija Isa-

bel no podia heredar la corona. El publico la Pragmat ica Sancion que abol ia la

Ley Sal ica, pero su h e r m a n o Carlos reclamo los derechos a la Corona . Ese es,

resumido, el or igcn de la gnerras Carlistas. Los l iberales o part idarios de Isa-

bel eran contrarios a los fueros y los carlistas eran los defensores. Por esa

razon los vascos se unieron a los carlistas

La guerra fue sangrienta y se derramo en ella la sangre de m u e h o s hijos de

Mung ia . Fue famoso Fernando de Zabala , natural de Meñaka . El 8 de nov iem-

bre de 1836 sal ieron de Mungia 8 batal lones a Santo D o m i n g o , Artxanda y

51

Monte Banderas . En Artxanda cayd her ido el General Zumalakerreg i . Le lle-

varon a Ormaizteg i y alli murio . Se duda si murid envenenado. Le sucedid el

murciano General Maroto a quien poco le interesaban nuestros p r o b l e m a s de

supervivencia , Se reunieron a m b o s ejercitos en Bergara y, despues de la pro-

mesa del General Liberal Espartero de que seria el pr imero en defender los

fueros, los carlistas entregaron las armas y se firmd la tr is temenete celebre paz

a la que se le Ilamd para la historia "Abrazo de Bergara". Espartero nunca

cumplid la promesa dando motivo a otra guerra carlista que agudizd el desas-

tre. En 1876 desaparec ieron los ul t imos fueros, quedando en pie e! concierto

econdmico

Tenemos, pues en M u n g i a , dos part idos politicos: El de los l iberales que

estaban tota lmente entregados a Madr id y el de los carlistas que quedd muy

herido en su defensa de los fueros.

Pero los pueblos aun en los m o m e n t o s mas dificiles saben levantarse y sue-

len tener hijos preclaros que los sacan de su sttuacidn. Asi ocurrid en nuestro

pueblo. Surgid Sabino Arana y Goiri que, con la ayuda de su h e r m a n o Luis

llegd a ver con claridad el presente y el futuro del Pueblo Vasco al que Ilamd

Euzkadi . Para ello Fundd el P N V o Part ido Nacional ista Vasco al grito de "La

Patria de los Vascos es Euzkadi". Fue un hombre que dio la vida por este ideal.

Pocos habra entre los vascos a quienes el pueblo deba tanto c o m o a Sabino

Arana y Goiri .

Y(, nuestro pueblo de Mungia? El nuevo partido tomd fuerza con rapidez .

La mayor ia de los carlistas comprendieron que la defensa tradic ional de los

fueros no conducia a n ingun sitio y aceptaron la novedad Ilegando a ser mayo-

ria del pueblo c o m o s iguen s iendo hoy. Los liberales perdieron m u c h o de su

fuerza y los carlistas se quedaron mirando demasiado a Madrid y defendien-

do so lamente los fueros, y hasta con algo de enfado contra los nacional is tas .

Asi queda la situacidn que nos puede ayudar, y no poco, para interpretar el

m o m e n t o critico en que nos encontramos en el año 2000,

52

XI.- I936'KO GIJDEA TA ONDORENAK

Gure erri au beti ikusi dogu guda-g i roan . mil la urte aide nagus ien

m e n p e a n eta azkeneran tza . j o a n dan gizaidian. karlisten eta l iberalen

gudak dirala-ta, baiña guda guzt ien artean azkenengoa . I936n . urtean

sortu zana, negargar r iena izan daia uste dot. Izango al da azkenengoa !

Oiñarr i lez artu da igun E s p a ñ a ' n e rka lak(er republ ikeak) au teskundea

i rabazi izatea. Legezko agintari tza zan eta askotar iko alderdi pol i t ikuak

ebi l tzan j o k o a n , baiña j okab idea bene tan negargarr ia izan zan: Eleizak

erre . konben tuak ondatu , a inbeste g izon eta e m a k u m e su- izki l luka

erail. . . One in artean M u n g i a ' k o s eme bat i l eben Terue l 'n Leke ide-e txe

edo konben tu baten: Ar izpetxu baserr ian 1914n. ur tean j a i o t a k o Luis

Agirre Bi lbao baiña au beste leku baten kontuan ar tuko dogu , rnungiar

ospe t suen artean.

E ta zer egoan mnng ia ldean urte orre i tan? Bi ldurra . bi ldur aund ia ;

gudaren bat sor tuko ete dan zu r rumur rua zabal ebi l la lako. B i lbaoTar rak

gosez gure baserr ie tara etorten ziran janar i -b i i la . ta ldeka. E t a e g u n baten,

zori tearreko egun baten. en tzun gendun entzun gura ez gendua-

n a ' G e r r e a asi da!".

Tkusi genduzan G e r n i k a ' r a lerkaiak. bonbak . bota teko etor ten ziran

K o n d o r ta ldeko egazkiñak . Ikusi gendun egunetan Sol lube mend ia

sutan. Ikusi genduzan Be r r i aga ' n asi eta G a z t e l u m e n d i ' r a arte lubakiak

edo tr intxerak eg i teko etorten zan jentea eta entzun eben mungia r rak

euren eleiza ederra bota teko lerkaien danbada ikaragarr ia . Eta ez M u n -

g i a ' k o a bakarr ik , G a m i z ' k o torrea. G a t i k a ' k o Eleizea ta Ja tabe edo

M a r u r i ' k o a be bota ebezan . N o r t z u k 9 Gor r iak esaten eutsenak, asturia-

rrak izan zirala d iñoe batzuk, baiña u r ragokoak izan ziran. izenak be

e sango geunkez . Baiña guda beti da guda! Zergai t ik? Bi lbao za in tzeko

egin zan burd iñezko garr ikoa zaindu bear za lako. Ez zan za indu . Goi-

koetxea asmatzai l le edo injenieru ospe tsuak sa lduketa egin eban eta pla-

noak beste a ldera eroan. Errez apurtu eben burd iñezko garr iko ori. Elo-

rr io ' tar onek gero " t a lgo" t rena astnau eban. E lo r r io ' n ikas tolea eukan

here izenean baiña kendu egin dabe izen ori etoia dalako.

Eta or bjfartean, mung ia ldeko gudea za in tzen E r rogo i t i ' ko Bizka iga-

ne 'n Franco bera!

E le izako l iburuetan begiratu dogu guda- inguru orretan zenbat eta

nortzuk il ziran. Berrogei ager tzen dira: 10 metral lak jota , 11 z izpaz cdo

pistolaz, 14 bonbake len ondoren lez, 1 ga isoz eta beste bat espe txean .

N o n il ziran: L e g u t i a n o ' n 1. L e m o n a ' n 2, E lge ta 'n l, O r d u ñ a ' n 1. Bil-

b a o ' n I, A m o r e b i e t a ' n L H u e s k a ' n 1. K a t a l u ñ a ' n 5. C iudad R e a l ' e n l .

Teruel 'en 2. Cas t e l l on ' en 1, S a n t a l d e r ' e n 1, E b r o ' n 1, Z a l l a ' n I, Mal lor-

ka 'n 1. Ezer jakin barik bet iko galdu d i ranak 2. Ba-dakigu askoz geiago

dirana, baiña ez daukagu barririk. Zenbat e txetan negarra ta samintasu-

na! Eta edozein uritara i rabazleak sartzen ziranean, erri guzt ie tan kan-

paiak jo t en ziran.

Eldu zan gure giro onetat ik guda igaro zanetik ur teagar rena eta guz-

tiak M u n g i a ' r a ospakizun aundi bat eg i teko etor tera beartu g induezan:

Goizean err iko esko lan alkartu uine guztiak, egune ro lez ' 'Cara al SoV'

abesta eta E s p a ñ a ' k o bandera txua eskuetan dogula M u n g i a ' r a . Err iko

kaleetan Kurutze-b idea egin ondoren . P l aza 'n Lauzur ika Gotzaiñaren

itzaldia, Gal larza minis t roa a lboan ebala . l tzaldi ta ospak izun lotsaga-

n i a k . baiña isi l tasuna nagusi .

Err iko aber tza leak e ta "gorriak"' egoera larrian geratu ziran: batzutan

euren e txeak k e n d u " rek i sa tu" egin eu tsezan . beste ba tzuk espetxeetan .

asko soldadutzan sei urte edo ge iago .

D. Sant iago Ganboa txanburu edo par roko zala, laster asi ziran elei-

zea barr i ro egiten. Erdi ki l i -kolo egozan ormak bota egin bear izan ziran

eta lengoa baiiio aundiagoa da egin eben eleiza barria, gau r kioskoa

dagon lekuan eta berago egoan U r b a n ' e n e txea erosi zan o r r e t a r a k o

Eleizea eder to geratu da eg in zan aldian egiña izan arren eta " 'Regiones

D e v a s t a d a s " der i txon e rakundea izan zan orda indu ebana . A m a r bat urte

geroago (1949-10-29) sagaratu egin zan eleizea Sagara tza i l le Bereziar-

tua ' la r Loren tzo Gotza iña zala eta be ronegaz etorren J a t a b e ' n abade

egona zan Enseb io Traola j auna .

Eleizea egin eta laster egin zan torre barria Emi l i ano A m a n n arkitek-

to zala.

M u n g i a ' k o ele izea egi tean ze lako giroa egoan age r t zeko ona emen

alkar- izketa bat:

54

- Zu ele izea eg imaur re t ik lengoaren onclakiñak kentzeko lanean ibi-

lli z iñan. Zeure gurar iz ala bear tuta?

- Bear tuta . Aber tza le -g i rokoak g iñanak , guclea galdu g e n d n a n a k dei-

tuta eroan g induezan arr iak-eta kentzen.

- Eta g u d a k o i rabazleak joa ten ziran zuekaz?

- Orreik txapel gorr iakaz guri ag in tzen egoten ziran. Bein ba ten nire

ta idekoai , marka idar rak ziran, esan eutsen zuek egin dozue lan-aldi bat

eta ez etorri barr iro dei lu-ar te . G e r o niri esan eustan: Zu bai, zu etorri

biar be.

- N ik txarto daukot e tor teko, pata tea erain bear dogu oraintxe- ta .

- Zuk itzi pa ta tearen lana eta etorri .

Baiña ni ez nintzan joan eta e txera e t o n i j a t ezan gizon bi, u r rengo

egunean joa t eko esaten. Joan nintzan eta txapel gor r idunak esan eus tan:

- A tzo zergait ik ez ziñan etorri .

- Esan neutzun ezin nebala , pata tea erain bear nebala-ta .

- Etorri zaite utsik egin barik, os tantzean patatarik j an ez iñeko

moduan i tziko zaitut '

- Egun ba tzuk ge roago barr i ro deitu eutsoen nire aitari . ba iña aita

gaisor ik egoan eta neu j o a n nintzan. Aurrean neukazan j a u n t x u a k esan

eusten:

- Aita non dago ba?

- Aita zarra be ba-da ta gaisor ik dago , orregait ik nator bere ordez.

- Esa iozu aitari ordain-agir i bat, 5 0 0 peze tako er rez ibo bat dauka ia

emen orda in tzeko eta ainbat lasterren e tor teko.

- Zerena da ba, orda indu-bear ori:

- Ori gero ikusiko dozu. Zuk ekarri a inbat lasterren dirua.

- Ez geunkan etxean dirurik, baiña auzoko batek txal bat saldu ebala

en tzunda nengoan eta m e s e d e z eskatu neutsazan 5 0 0 pezeta eta e m o n be

bai. (Orduko 5 0 0 pezeta gaurko 60 .000 pezeta inguru ziran).

Urrengo egunean eroan neban dirua eta e m o n eusten agiria: " C o m o

aportacidn voluntar ia para ayuda a la Falange . ; ' J azokizun bi oneik apur bat ager tzen dabe orduko giroa. Antx iña-

koak esan eban lez: "Vae victis", "zor i txarrekoak guda ga l tzen dabe-

nak".

55

GUDAN ILDAROEN IZENAK Ainbes te izan dira ur teen j o a n e a n gudan i l diran mungia r rak , baiña ez

dakigu euren izenik ez barrir ik. Par rok iko l iburuetan aurkitu d o g u z emen

illetea egin j a k e n e n izenak, baiña asko ge iago izan di rana badak igu . Ona

emen izenak eta j ak inga r r i ak euren omenez:

- Juan Aros teg i Un ibaso , t i roz i ldakoa.

- K lemen te Luis Landa Un ibaso , bonbaketan.

- Josefa Agirre Uriar te , b o n b a z zaurituta.

- Justo Elgezaba l Urrut ia , kaño iz zauritua.

- Juan Anton io Goi r iena Bat iz , Donos t i an metrai l laz.

- F ranz i sko M a d a r i a g a Ora ind i , metrai l laz.

- Juan Bu t ron Ibarregi , b o m b a z .

- Josefa M a d a r i a g a But ron , bonbaz .

- M a Anjeles M a d a r i a g a But ron , bonbaz , Areetan.

- Ignazio Elgezaba l Villa, kaño iz .Bi lbao 'n .

- Mar t in Egia Nard iz , kañoiz,

- Jose Goir ize la ia Lar ragan . G e t x o ' n , bonbaz,

- A g e d a Larrabei t i A b a n d o , tiroz, Ar txanda 'n .

- Juan Baut is ta E txebar r ia Oleagoi t ia , Araba 'ko -Bi l l a r r ea l ( L e g u t i a n o ' n )

- Juan M a E lgezaba l M a u r i k a , L e m o n a ' n i l eta illobiratu,

- Gregobr io Be rmeoso lo Gara i , tiroz,

- Joakin Goir i Urrut ia , E lge t a ' n .

- Juan Imatz Agin-ezabal , O r d u ñ a ' n

- P e d r o Agi r re Lar razaba l , metrai l laz

- D o m i n g o Gangoi t i Nard iz . Gamiz -mend ian .

- Juan R a m o n Goi t ia Vil lelabeit ia , bonbaz Amoreb ie tan .

- Juan G a r m e n d i a Bi lbao , H u e s k a ' n .

- Andres Bi lbao Bas te r re txea , Ka ta luña 'n .

- Juan Sainz Nieba , gaisoz .

- M a r t z e l i n o BiUelabeit ia Sagas t i , Talabera de la R e i n a ' n , e s k u - b o n b a z

- Fel ipe Urrut ia Ateka, Te rue l ' en

- M a x i m i n o Agi i re Agitre', Terue l ' en ,

- Kar los Be rmeoso lo Maur ika . Ta r r agona 'n zaurituta,

- J e ron imo Ar te ta Barrena , K a t a l u ñ a ' n kañoiz .

- Maur i z io Agi r re Agi r re , L e m o a ' k o atxean.

- Juan Elorr iaga Urrut ia . L e r i d a ' n

- Gregor io Maur ika Oleaga , Cas te l lon ' en .

56

Je ron imo Etxebarr ia L e k u e . Je rona n.

Tomas l turregi Gangoi t i , S a n t a d e r ' e n , bonbaz

Jose" Bi lbao Elorr iaga (ez da j ak in noz, non eta zelanj

Jose Bi lbao Garai , ez da j ak in ezer be.

Daniel Arte ta Urrut ia , E b r o ' n metra i l laz .

Justo Torrontegi Lande ta , Za l l a 'n .

Juan Anton io Bi l le labei t ia B i lbao , M a l l o r k a ' k o espetexean,

Esleban Urk iaga Basa ras , Gas t e i z ' en

Luis Agui r re B i lbao . Terue l ' en

Basozabal anaiak

Luis Agirre Bilbao anaia Alkorisa (Tentel'en)

\tt-i:kiUatua.

51

Trabika kalea sutan. (Sabino Arana Eikarteak einondako argazkia}.

- PP PAUL£" =

O

I c

- m A D K ra -• ; - j r i i . jflJH

--. a tel B*__I c . r . R'&&3t?M

• «...--„1 „ •i: a f f c c W I _ . n , ' J _ : . t * e r v i . . HJ»'l -'il'.r- y • •

_ . . : . : : : - • . H | it>11 K I : **.hi._. n?iifsr~D¥ _; -1. I*? ITv-r-p^, *

- •: r;c_io*an i » &• r-i.ii .h* h ^ i ' i - " ' •• f» •• n v w 4 £ s v •?._!"•

= . tfl r ? T T n ••='•• ••• >' i . i - o f 5~- : H - " - i . : - 1 • v i M 1 . . - _ : • _ • : _•:- 53*M.*Cvra '"«l • ' _ : • - • • «. • r -v - •

• v t l ' ' .

. , ; • - - - T , r

58

LA G U E R R A DE 1936 Y S U S C O N S E C U E N C I A S

C o m o lo h e m o s d i cho , m u c h a s guerras vio M u n g i a desde las de los ban-

derizos hasta la ear l i s tada , pero n i n g u n a c o m o la de 1936. ;OjaIa sea la ulti-

ma!

C o m e n c e m o s recordando los desat inos de la republica que se implantd

democrat icamente , desde la destruccion de iglesias y quema de conventos

hasta los fusi lamientos . Entre estos recordarenios al j oven religioso de M u n g i a

Luis Agirre Ei lbao, fusilado en Teruel de qnien hablaremos mas tarde. iQu£

habia en M u n g i a por esas fechas? M i e d o a una posible guerra, grupos de bil-

bainos que venian a los caserios p id iendo alimentos. . . hasta que al fin o imos la

dolorosa exclamacidn: "La guerra ha comcnzado". Mas tarde v i m o s aviones

que bombardearon Gernika, vhnos el monte Sol luhe ardiendo dia y noche.

v imos c o m o se construia el Cinturdn de Hierro y C e m e n t o de B i l b a o desde.

Berr iaga a Gazte lumendi y la gente que venia a esta obra, por fin o imos las

explosiones que dcstruyeron las iglesias de Gamiz , Gatika, Marnr i y Mungia ,

^Quienes lo hicieron? Algunos dicen que fueron asturianos , pero parece que

fucron m a s cereanos a nosotros. No d iremos nombres . Son cosas de la guerra

y el Cinturon tenia que ser defendido. Pero el e inturon fue roto. Dicen que por

la traicidn del ingeniero Goikoetxea que paso los planos. E.ste ingen iero fue

despues con Oriol el inventor del tren talgo y tuvo a su nombre una ikastola en

su pueblo, Elorrio. Le han qui tado este noinbre recientemente. Y mientras

ocurrian todas estas cosas, el m i s m o Franco vigilaba la guerra de Mungia

desdc la loma de Bizkaigane en Rigoitia,

H e m o s consultado los l ibros de la parroquia para saber cuantos murieron

de Mungia en esta guerra. Aparecen unos 40, pero debieron de ser m a s . Cono-

cemos a lgunos mas . Sea, por vez pr imera , un homenaje a los caidos en la gue-

rra por a m b o s handos . Esta vez conocemos a lgunos de ellos, cosa q u e no era

asi en guerras anteriores.

Y la postguerra fue muy dolorosa para los veneidos en M u n g i a . No pode-

mos certificar muchos hechos pero tampoeo dejaremos sin recordar encarce-

lamientos , requisamientos de lonjas de vencidos para dar a los vencedores , el

dolor de tantas esposas e hijos y otros l'amiliares...

Podemos reeordar tamhien al aniversario de la ' l i b e r a e i o n " de Mungia :

Todos fueron l lamados de pueblos a Mungia , los niños v inimos, d e s p u e s de

cantar el Cara al Sol en la escuela, con el bander in español en la m a n o , a pie a

Mnngia , para asistir al Via Crueis y sermdn del Obispo A. A. D. Jav ier Lau-

zurika. Los vencidos , cal lados, tuvieron que sufrir esta postura a b o m i n a b l e de

la Iglesia. ;Y siguieron Heles!

59

Y empezo la reconstruccidn de Iglesia promovida por el Parroco D. Santia-

go G a m b o a . Mas tarde ( I 9 4 9 - I 0 - 2 9 ) consagro esta iglesia Mons . Lorenzo Bere-

ziartua, Obispo Auxi l iar de Zaragoza.

Para que aparezaca en que ambiente se hizo la iglesia de S a n Pedro de

Mungia , voy a reproducir un dialogo:

- Ya se que anduvis te trabajando para quitar los e scombros de la iglesia

d inamitada de San Pedro. ;,Fniste voluntario?<.Os pagaban algo?

- Nos obl igaron a ir. Nos daban algo de comer pero nada mas .

- Y los vencedorcs ^iban tambien a ese trabajo?

- EIIos venian con boinas rojas a vigilar nuestro trabajo, a mandarnos ,

Una vez a unos c o m p a ñ e r o s de trabajo quc cran de M a r k a i d a , les dijeron.

"Vosotros no vengais m a s hasta que os Ilameinos" Pero a mi me dijo:

- Tu si, tu ven tambien mañana .

Yo le dije:

- Me viene muy mal porque tenemos que sembrar la patata.

- Tu deja cualquier otro trabajo y ven.

Pero no fui, Me vinieron a buscar a casa y me conminaron para que vaya

al dia siguiente. Fui c o m o me dijeron y el jefe me dijo:

- ; P o r qne no viniste ayer?

- Ya te dije que tenia que s embrar la patata,

- Pues si faltas otra vez te dejarc de tal forma que no podras c o m e r iiunca

mas patatas .

Otro dia me dijeron los señores en su local:

- Dile a tu padrc que tiene aqui pcndiente un recibo de 5 0 0 pesetas y que

venga cuanto antes a abonar lo (500 pesetas cran entonces c o m o ahora unas 60.

000 pesetas) .

Cuando le di el aviso a mi padre se Ilevo un susto terrible. No habia dinero

en casa. Pcro habia que pagar. Pedimos prcstado a unos vecinos que habian

vendido una ternera y nos prestaron. Al dia s iguiente fui a pagar y, c o m o me

habian dicho, el recibo decia para que era el dinero: "Aportac ion voluntaria

para apoyo a la falange",

60

XII.- GUDA-OSTEKO GIROA (1939-1975)

Guda-g i roan bertan ikusi dogu zelako egoera tarrian, ze lako isiitasu-

nean, geratu ziran gal tzai l leak. Ba tez be agintari tza orren l enengo urtee-

tan zapa lkun tza oso gogorra izan zan, faianjea nagusi ager tzen zanean

eta laguntzai l le izan ziran karl istak be isi l tasunera sartu bear i zan ebe-

nean.

Eleizea bera be lotsagarr i ro makur tu zan agintari orrein aur rean . Gure

gotzain zan Muj ika ' t a r M a t e o j aunak be gudaos tean , I ruña 'ko Gotza in

zan Olase txea ' t a r M a r t z e l i ñ o ' g a z batera, agiri l o t s a g a m bat argi taratu

eban. Ur teak geroago , e rbes tean euken aldi luze aren barruan bes te agiri

bat agertu eban " Impera t ivos de mi eonc ienc ia "er i txona, b e r e j o k a b i d e

okerra zuzenduz . Baiña e le izearen jokab idear i buruz beste au be esan

bear da: Abadeak , ge ienak. zuzen joka tu ebela . Ez da aiztu bea r errietan

geratu ziran abadeak irabazleen a ldekoak zirala asko eta bide orretat ik

joka tu ebela , baiña guda-os tean 16 abade il ebezan eta 500 ziran espe-

txeratuak edo erbestera tuak.

Gure erri tarrak, E u s k o Alderd i Jel tzalearen k ideko z i ranak, aurrean

erabil l iak izan ziran eta isillik egon-bear ra euken , baiña urteak luze jo ia-

zan eta gazteen artean batez be E. A. J . ' ren isil tasun ori j a zan -ez iña zan.

Orregai t ik sortu zan gero a inbeste negar eragin dauan ETA e rakundea .

Oneik alde batetik. izki l luz, eta erritar asko bestetik. batez be 50n . urtea

ezkero , sendo asi zan aska tasunaren a ldeko ekintza . 3 0 0 a b a d e ' k I .

960n. urtean Euska le r r ia ren eskubideen alde agiri sendo bat ager tu eben

eta 1. 968n. urte inguruan ekintza gogor rak sortu ziran. ' ' G o g o r t a s u n "

taldearen eta abadeen gose-grebaren ondorenak Z a m o r a ' k o e spe txean

agertu ziran.

ErritaiTak baiño eleizlarrak beti euken askatasun ge i txuago e ta errian

zeozer egin nai zanean Ele izearen babesera sartzen ziran e le iz tar asko.

Geroago esango dogu Ele izearen izenean zer tzuk egin ziran gu re Mung i

61

onetan. Erri tarren ekin tza gogor bat emen A r m i n t z a ' k o nuklearra ken-

tzea lor tzeko izan zan. Ryan Asmatza i l lea il eben.

Ogeita amazortz i urte igaro ziran o lako edo antzeko giroan arik eta

zapaltzai i le guzt ien buru izan zan Franco gaisoz i l ar te . Urte orretatik

aurrera giro barri bat sor tuko da.

Gamboo ta Ibarzabal'dar Santiago (Gamiztarra)

Mimgia 'ko parroko-arzjpres re

/9.18-195! Eleiza barria ta torrea egin

ebazan guda-osrean. Guda igaro eta

'trtcagarratean Mitngia 'n berba egin eban gotzaina.

Moni. Don Xabier Lauzurika. Predicd en el aniversario de

la Guerm en Mungia.

Zaba/a ta Goniño'tar Rafael. Muiigia'ko abade laguntzaiUea berrogeta -

amar urtean (1937-1988). IJrte onetan i! zan emen.

62

L A P O S T G U E R R A

En ambiente de dolor y a m a r g u r a e m p e z o la etapa de la postguerra, como

lo h e m o s dicho, y, sobre todo en los pr imeros anos en que domind la falauge y

f'ueron relegados los carlistas. Al dolor se añadid el silencio forzoso.

Y durante este si lencio doloroso se pudo ver a \a Jerarquia de ]a Iglesia aca-

parada por el poder civil, c o m o se manifesto en el documento c o m u n firmado

por M o n s . Muj ika , de Vitoria, y M o n s , Olaet.xea de Pamplona . Pocos años mas

tarde, M o n s . Muj ika publ ico el documento "Imperat ivos de mi conciencia"

poniendo las cosas en su punto mientras seguia en el destierro. No debemos

olvidar, con todo, la act i tud heroica de los 16 sacerdotes fusi lados y 5 0 0 deste-

rrados en Euskalerria , junto a muchos que pasaron años en las carceles.

A nivel popular, los jovenes nacionalistas perdieron su paciencia pensando

que el P N V actuaba poco y fundaron ETA cuya existencia y actuacion en la

actual idad de todos es conocida. La violencia s iempre ha per judicado a nues-

tro pueblo y, ademas , no es etica.

El año 1960, 300 sacedotes euskaldunes publ icaron un d o c u m e n t o inuy

interesante en defensa de los derechos de Euskalerr ia y en esta linea se siguid

actuando por lo menos hasta 1970 y se tratd de sofocar este m o v i m i e n t o con la

Carcel de Z a m o r a despues de la huelga de hambre . Por alli pasaron muchos

sacerdotes por homil ias pronunciadas

Con todo, hubo s iempre algo mas de l ibertad para la Iglesia y m u c h a s ini-

ciativas populares se canal izaron por este med io , c o m o lo d iremos m a s tarde.

Fueron 38 los años transcurridos en este ambiente , hasta quc F r a n c o niurid

de enfermedad. Este hecho permit ira el comienzo de una nueva etapa.

63

G U D A - O S T E K O A L K A T E A K ETA A B A D E A K / A L C A L D E S Y

S A C E R D O T E S D E L A P O S G U E R R A

- Juan Hormaetxe Etxebarria , 1936'an alkatea zan.

- Aniceto Maurolagoit ia Sustatxa, 1937-6-15.

- J u a n Elordui Inza, 1937-8-18

- Teodoro Lrrut ia Marka ida , 1938-6-24.

- Juan R a m o n del Barco Oñate , 1943-5-3.

- Jose Bi lbao Basterra, 1952-2-2.

- Jose Izagirre Gaztelu, 1956-7-26.

- Angel Boyra Gorr iño , 1960-10-24

- R a m o n G a m b o a Basozabal , 1964-12-14.

- M a r i a n o Larrauri Maurolagoitva, 1971-2-20.

- Josu Astobiza Lasuen , 1979'tik 1983'ra.

- Juan Berrostegieta Etxegarai 1983-1987.

- S e g u n d o Goiriena Erkoreka , 1987-1990.

- Mikel Mendizaba l Klemente , 1990-1991.

- Jose Ignazio Ibañez Lopategi 1991-1999

- Jose Anton io Torrontegi Gangoit i , 1999 ...

P A R R O K O A K

- Juan Mardaraz , 1937

- Santiago G a m b o a Ibarzabalj

1938-1951.

- Juan Miguel Gaztelu Gondra,

1951-1973 .

- Karlos Bengoetxea Goitia,

1973-1975.

- Biktoriano Madar ie ta Galletabeit ia,

1975-1985.

- Ju l ian Olazabalaga Zugaza,

1985-1986.

- Martfn Olazar Uribe

- Esteban Orbe Lezama

- Juan Jose E lezkano Etxebarria , 1986-1998

- Txabi Ikobaltzeta Meabe , 1993...

64

L A G U N T Z A I L L E A K

- Balendin Markaida Maur ika

- Florentzio Galarza Belaustegi

- Juan Miguel Gaztelu Gondra

- Blas Elordui Gangoit i

- Jaz into Etxebarria Agirre

- Rafael Zabala Gorriño

- Paul ino Solozabal Solozabal

- Jose M a r i a Arregi Abarrategi

- Jose Bi lbao Uribarri

B E S T E A R O U R A B A T Z U K

- Mart in Olazar Uribe(San Pedro Ikastetxea, 1965-1970).

- Jenaro Lekumberr i , Asf lo'ko kapellau.

- Ignazio Zarandona , Asflo'ko kapellau,

- Narziso , organista.

- Lanz, jubi laua.

Jose Antonio Tonvnlegi. Aikatea gaiu

XIII.- ERRI-AGINTARITZA (DEMOKRAZIA)

Guciaren onciorengo ur teak (1939-1975) , luzeak eta gar ra tzak , amaitu

ziran, guda bera sortu eban Franco il zanean.

Baiña gero zer egin? Aldi luze orretan egin ziran okerkeri guztien kon-

tuak eskatu eta zuzentasuna ezarri? Eta kontuak eskatzeko nortzuk euke-

zan euren eskuak garbi?Guda ostean okerkeri asko egin ba 'z i ran , guda-

aurrean be ikaragarrizko okerkeriak egin ziran eta orrelan jokatu ebenak

eta euren alderdi polit ikuak bizi ziran. Bakarrik aurrean erabillia izan zan

alderdiren bal izan zeitekean eskuak garbi eukazana.

Azkenean erabagi egok ia artu zan: Amnis t ia osoa. dana parka tu , dana

aiztu eta gizar te-bizi tza barr ia asi. Oraintsu, Pinotxet salatu d a b e n e a n :

Txi le ' t a r rak au esan dautse españatarra i : "Zuek egin dozuena , amnisti

osoa emon , zergait ik ez d a u s k u z u e izten guri? Gaiñera u r tenb ide onek

arerio gogorrak izan ebazan ezker reko er tzean (or Grapo) eta e skuma-

koan (or Inestr i l las eta abar) . Baiña ur tenbide egokia zala d i rudi . naizta

aurrean erabi l l iak izan diran askok, kr i s t iñau-bidekoak eta ezker rekoak .

eroapen aundi baten bear- izena euki.

Las ter aurki tu g e n d u z a n an tx iña t ik arer io i z a n d a k o a k a lkar ren

ondoan: Komunis iak . sozial is tak, E ranco ' r en ondorengoak e d o U C D eta

abar. Asieran gatx. egin j a k e n Komuni s t en arerio i zandakoak alkarren

ondorengoak edo U C D eta a lderdia onar tzea. baiña ori be eg in zan.

F ranco 'k berak ipiñia zan er regearen arazoa be agertti z a n or. orain-

diño e r rege-eskubide guz t iak beronen aitak, D. J u a n ' e k . eukaza la . Ori be

bideratu zan. ez erriari mona rk i a ala erkala (errepubl ikea) nai eban itaun-

duta. beste arazo ba tzukaz nas tean ori be onar tuta b a i ñ o

Beste a razo bat k r i s tau tasuna zan: F ranco ' r en aldian E le i zeak indar

aundia eukan eta erritarrik ge ienak katol ikuan ziran. Zelan alkartu berez

fedebakoak ziran a lderd iakaz? Or be bakea egin zan. Kons t i tuz iñoan

katol ikutasuna aitatu bar ik baiña Eleizea aurrean erabiJli barik.

66

Amnis t ia osoa, eritxi guz t iak onar tuta . buru- jabetza lurraldeai emotea

erabagi ta . Later r i -Lege Nagus i barria onartu zan autarkiz , Euska.er r ia i .

izan ezik.

Euskalerr iar i len eukan au tonomia kendu j akon ezkero . Araud i edo

Es ta tuko barria e m o n j akon , baiña ez azkenengo urrats lez, orren gaiñe-

tik antxiñat ik datozen eskub ideak za induko dirala esanda baiuo,

Barr i ro daukaguz ba gure M u n g i a ' n guda aurret ik izan ziran alder-

d iak err ig intzarako, orain artean beti EAJYPNV nagus i dala. Alderdi

onek be izan eban bar ruko larr i -unea eta zati bi egin zan, baiña gau r biak

naikoa ondo konpontzen dira eta lengo a lderdia bera da l enengoa . autar-

kirik geien daukana . UdaJ-Batzean ge iengoa daukana,

Beste arazo bat. aiztu bear ez doguna : Guda-os t eko urte larri arei tan.

antza dagoanez E T V r e n laguntzai l le izan ziralako, iru M u n g j a r sartu

ebezan espe txera eta irurak oraintsu urten dabe , azkenengoak To iTe ta

M a n u Legarre ta . M a n u ' k ogei urte egin dauz espetxean eta ora in e m e n

daukagu geure artean eta pozik,

Euskaldunen arazoak gaur mungiaiTok kontuan artu bear doguz : OITC-

tarako esan dagigun gure er r i -arazoa zein dan. Euskaler r ia antxiñat ik

esan dan lez, "Zazp iak baf' eginda osolzen daben erria da: Zuberoa , Be -

naparroa, Laburd i , Napar roa , Araba , Gipuzkoa ta Bizkaia . Napa r r ak

Napar roa bat dala d iñoe eta orrelan sei lurralde l i tzakez. Au izan da

an tx iña t ik e u s k a l d u n o k s inis tu d o g u n a . Baiña orain ori d i ñ o e n a k

ETA'ren alde dagozela d iñoe P P ' k eta P S O E ' k batez be. Euren tza t eus-

kadi iru luiTalde dira. Bizkaia , G ipuzkoa ta Araba . Eta A r a b a ' n dan

alderdi batek. UA k, araba be ez dala Euskalerr ia d iño. Ez d a u k e indar

aundir ik! Ba iña or ikusten da gure erria zatitu. zapuztu , zapa ldu eta eze-

reztu nai dabela . orre tarako antxiñat ik gaur arte erriari atalak kenduz.

baiña gu euska ldunak gara ela euska ler r ia ren alde j oka tuko dogu . Eta

beste alderdi orreik? Erria erri lez onartu bear leukee. erria or d a g o . guk

ez dogu asmatu . or aurkitu dogu. Ela ori onar tu ezkero , a lkar tzea erreza

da, a lkar-biz i tzarako e ragozpen ik ez dogu ipinten euska ldunok . Eta ori

onar tzen ez b a ' d a b e . errian batcra biziko gara baina ez er i txietan. Erria

emen dago, ez dago autarkiai i txaroten. autarkiak erria zelan j au r tu jaki -

teko dira.

Baiña argi geratu beite euska ldunok ez garala gogorkeri edo biolentzia-

ren lagunak. gogorkeria beti kanpotik ekarri dauskue eta ez da gizabide-

koa. ez da omiragarria be. gogorker iaz erri txikiak beti galtzen dabe lako .

67

Gaur zeian egin bakea E s p a ñ a ' r e n eta Euskaler r ia ren a r tean? Lenen-

go egin bear dan gauzea auxe da: P a r i s ' k o (a Madr i l l eko gobe rnuak

alkartu eta agiri au aztertu ta onartu: "Laterr i b ion ar tean or daukagu

Euskalerr ia , iru lurralde iparra ldean eta lau egoa ldean . Alka r tu daigun

erri ori eta aur repenerako b idean ipiñi, Europa-ba r ruan bere zi tua emon

dagian. Eta erri a lkartua danean , bere lana, oiturak, izkuntza , e k o n o m i a

eta abar bateratuta dagozenean , o rduan erriak aukera tuko dau zelan joka-

tu nai dauan: E s p a ñ a ' g a z ? Ala F r a n c e ' g a z ala askasun osoan , "zazpiak

batera", ala bakoi txak bere aldet ik. . ." Ba iña Euskaler r ia a lkar tzen ez dan

artean ez da eg ingo baker ik edo bakea egi ten ba ' da , bake txarra izango

da, bair i ro beste E T A bat ager tuko da. Err ien e skub ideak za indu egin

bear dira.

Arana'rar Sabin. Lenengo BalioLia !piñi eban.ean.

68

D E N U E V O L A D E M O C R A Z I A

Por fin, con la muerte de Franco , termino la gran etapa de la postgerra , tan

dolorosa.

Y ahora ^que? ^Pedir cnentas estrechas a todos, tanto a los autores de las

atrocidades anteriores a la guerra c o m o de las crueldades de la guerra y post-

guerra? ^Habia que haber hecho lo que ahora se trata de hacer con Pinochet

en Chi le?^Qui£nes son los que t ienen las m a n o s liinpias para pedir cuentas?

Se opto por la ainnistia general y fue un acierto en contra de a lgunos de

extrema derecha e izquierda (Inestril las- Grapo) . Tuvieron que t ragar m u c h o

los familiares de las victimas de a m b o s bandos.

Fue algo m a s difieil la legal izacion del Part ido Comunis ta , pero tambien

llegd, de m o d o que se juntaron para preparar la nueva constitucidn m i e m b r o s

de partidos his tor icamente muy enemistados .

Dos asuntos mas, El Rey que fue impuesto por Frauco y que eutro en la

aprobacion general de la Const i tuciou sin preguntar al pueblo si queria monar-

quia o repiihliea y el asunto de la Iglesia a la que perteneeia la mayor ia del elec-

torado que quedo moderadamente citado en la constitucion aconfesional,

Otro punto i inportante de debate erau las nacional idades , pero h u b o que

Uegar a un consenso, que se Uamo "cafe con leche para todos'* concediento

autonomias a todas las regiones y nacional idades . De ahfsa l io para nosotros el

Estatuto, que es el 2°, pero sin negar otros derechos historicos.

Como consecuencia de todo este cambio . con bastautes dif icultades y vio-

[eneias, Hego tambien para el pueblo de Mungia la nueva s ituacion. T e n e m o s el

Ayuntamiento democrat i camente e legido que era un sueño de los t i empos

heroicos que vemos real izado. Un ayuntani iento en el que toman parte los par-

tidos, teniendo hasta la fecha mayor ia el EAJ/PNV, aun despues de la crisis

interna que termino con la separac ion de EA.

En otra parte hemos recordado el origen de ETA. Aqui hemos de recordar

que durante estos años h e m o s tenido tres mungiarras en la carcel por supues -

to apoyo a ETA. Torre y Legarreta h a n sido los ultimos que han sa l ido . M a n u

Legarreta ha permanec ido veinte años en la carcel. Y unido a esto va el pro-

blema de la dispersion de presos . No podeinos menos de manifestar que los

presos vascos deben residir en Euskaleria .

Terminemos con el problema actual. Con el Pacto de Lizarra y Udalbi l tza

se ha tratado de caminar hacia la paz, contra la violencia de ETA. A m b a s crea-

ciones van hacia el reconocimiento de nuestro pueblo en siete terri torios , tres

al norte y cuatro al sur para que busque su autodeterminacion. Se o p o n e n los

partidos español istas , que af irman que son conces iones a ETA, s iendo asi que

todo ello es anterior a ETA.

69

XIV.- BIDEAK, ITURRIAK, ZUBIAK ETA ETXEAK

BIDEAK

Edest iaren joanean beti izan dira garrantzi aundikoak cr r ian bideak.

baiña aspald ion gure erriak izan dauan aurrerapena ikusita, b ideak iñoz

baiño garrantzi aund iagoa Iortu dabela esan bear.

Bidea, g i tx ienez o inbideak . beti izan dira gizakiak eta abe reak ibilli

diran tokietan, baiña e m e n bide zabalak. kamiñoak . a i ta tuko doguz .

Esan dogu iñoz idazki onetan Bir le-ganet ik i txarorantza e r romata r ren

kaltzada bat izan zala eta bide orren ondak iñak ora ind iño be ikusi daike-

zela. Arazo au az te r tu-bear rekoa da eta bide ori ora indiño or b a ' d a g o ,

zaindu. Ori izango l i tzake gure artean diran bide guzt ien ar tean zaiTena.

Beste bide b a l D o n e j a k u e bidea edo Konpos te l a ' r a j o i azen e r romesen

bidea i i tzake. Ez dot uste bide onen zidurrir ik gera tzen danik . baiño

edest i -zaleak diñoe B e r m e o ' k o kaira sartzen ziran E u r o p a ' k o er romesla-

riak, So l lube- ingurua igaro-ondoren , M u n g i a ' n , E lo rdu i -ganean dagoan

Santa M a r i n a ' r e n baseleizat ik igaroten z a n ' b i d e ori. Egia ez b a ' d a be,

eg i -an tzekoa ba-da. Santa Mar iña Ga l i z i a ' ko santua da. G e r o . diñoe.

Santa Mar ina ' t i k , M u n g i a igaro-ondoren L a u k a r i z ' k o San t i ago ' r en elei-

zara joa ten zirala. Ei dago Lauker i z - inguruan bide orren z idur r i ren bat.

Laukar iz ' t i k Ber r i aga -ganera igoten eben , dana M u n g i a - b a r r u a n eta an

Bar to lome Deunaren basele iza zarra ikertu ondoren B i l b a o ' r a . San Bar-

tolome basele iza ori gaur ondatuta dago eta ez dira ge ra t zen ezaugarr i -

ren ba tzuk sasi-arte baten ba iño . Base le iza barri bat d a " o a lboan . Gel-

doetan. eta D e r i o ' k o e le izearen a rdurapean . Ort ik B i l b a o ' k o Santia-

go ' r en e le izara joa ten z i ran eta gero Orduña ' t i k gora Burgos -a idean

Done jakue-b ide nagusia ar tzeko.

70

Aibo-bidea. Aunen amaiiu da. Uri-bunta nasai. Lau sarrera. Bide ederra la egokia.

Gaur daukaguzan bide zabalean ai tean zarrena Bermeot ik B i l b a o ' r a

doana da. Atxiña burdi -bidea izan zan eta "di l igencia"er i txon za ld iburdi

bat jo ian goizean B i lbao ' r an t za ela arra tsa ldean etorri 1827n. ur tean egin

zan eta M u n g i a ' r e n erdi-erdit ik jo ian . Ur rengo egin zana, 1883n. urtean

M u n g i a ' t i k G e r n i k a ' r a k o a zan eta or regaz batera antzean M u n g i a ' t i k

P len tz ia ' r akoa . 1919n. urtean M u n g i a ' t i k Ip in txe ' r akoa egin zan eta 35 .

814 pezeta kos ta zan. Mung ia ' t i k M u j i k a ' k o B i s t a l eg i e ' r a 1885n. ur tean

egiña 366 . 851 pezeta kosla zan.

Gure denpora onetan b ideak askoz obeak dira, dabil tzan bereb i l lak

ge roago ta ge iago eta err i -agintar i tzaren aldia etorri eta Jaster, Uda l -

Batzak E A J ' k ardura nagusia artu ebanean , basetxe guzt ie tara bide zaba-

la eg i teko berbea e m o n eban eta orrelan beta dala uste dot.

Oraintsu egin da arlo onetan lan eder eta egoki bat: A l b o - b i d e a edo

saietz-bidea, Err iaren erdi-erdit ik jo ia la B e r m e o ' t i k B i l b a o ' r a k o bidea

esan dogu len eta errta igarote orrek, batez be aspaldion bereb i l lak ain-

beste ugaritu diran ezkero . kal te aundia egi ten izan dau: Err i ra sar tzeko

berebi l lak asko i txaron-bearra eta o iñezkoak errian ibil teko a inbes te den-

pora semaforo gorr iaren aurrean egon-bear ra . Orj amaitu da, zor ionez .

71

Albo-bidea , oso b ide eder ra eg inda dago eia orain e r r i -bar ru t ik askoz

berebil g i tx iago dabil . Bide eder ori sei km. ingurukoa da eta sei milla

milloi pezeta inguru kosta da.

Sei-bat urte dirala err iak Bizka i -Bus ona etortea eskatu e b a n eta lortn

be bai . Orain ordu lauren bako i txeko daukagu B i l b a o ' r a j o a t e k o erea eta

Bak io ' r a , B e r m e o ' r a ta G e r n i k a ' r a j o a t e k o be era obeak.

Bideen ar loan gagozan ezkero , ezin itzi aitatu barik M u n g i a ' k o trena.

Gure ume-a ld ian eta ge roago sarritan joa t en giñan B i l b a o ' r a trenez.

LuTrunezko n e n a zan eta Ar tebakar ra igoteko estn ibilten zan . Iñoz trena

galdu eta bizikletan j o a n eta Ar tebakarra asieran trena bere b idean joia-

la igon g in tzazan trenera.

Laguntza aundia izan zan tren ori B i lbao ' r a j o a n bear eben guzt ien-

tzat ba iña ez gi txiago esnedunen tza t eta B i l b a o ' k o azokara urrera tu bear

eben baserr i tarrentzat . Iru ordulauren b e a r i z a t e n ziran B i l b a o ' r a el tzeko

eta bidean kar ta- jokoan be egiten eben batzuk.

Baiña Mung ia aundi egin zanean eta t renaren bear - i zana aundiago

zanean, zori txarrez, ez dakit zergait ik, trena kendu egin eben . Ba -egoan

i txaropen apurren bat B i l b a o ' n "met roa ' ' ipinten ebenean adar bat Mun-

gia ' ra etorr iko zala, baiña ori be ez da bete. Tren bar ik gera tu gara, bea-

rren dogunean . Ba-dabi l tz baten ba tzuk trena barriro ip in tea lor tzeko

Ianean, baiña ez dot errez ikusten.

[TURRIAK

Iturriak beti izan dira bean-ezkoak eta onuragar r iak gure errietan.

Gogora tu zer d iñon abesti zarrak. "Mar i txu , nora zoaz eder galant ori? /

Iturrira. Bar to lo , nai b a ' d o z u etorr i"

Batez be e txeetan urik ez egoan aldietan, iturria ba tzar - iekua izaten

zan, albis teak zaba l tzeko leku egokia , osasuna za in tzeko b ide ona ur gar-

bia dauan iturria.

Sei iturri izan dira M u n g i a ' n entzute aundikoak: L e g a r d a ' k o a , Atxu-

r izubikoa (III Car los a ld iko tankeraz egiña) , Tei l ler i 'koa , Z a b a l o n d o ' k o a

(onek ur ona daukanaren entzutea beti izan dau) , Ur ia ren e ta erriaren

bitartean egoana , au I883n . ur tekoa da eta lau milla o g e r l e k o kosta zan,

eta Kakatur r i , i turribarri etxean.

Gero Sollube ' t ik datorren errekatik artu zan eirirako ura. baiña oneri

72

Fika ' t ik (Atxispe ' t ik) datorrena batu jakon eta an sastegi bat ipiñi eben eta

ura kutsatu egin zan. Aldi labur baten eztabaidak izan ondoren, B i lbao 'ko

uren sarera sartu zan Mungia eta gaur etxeetara datorren ura Legut iano

(Villareal) 'en dagoan uretzatik ekarria da.

ZUBIAK

Tru zubi dira M u n g i a ' n antxiñat ik ospetsuak: Ip in txe 'koa , B i i i e ' k o a

eta G o i k o e t x e ' k o a . Danak dira begi ba tekoak, ez ain sendoak baifia

B i r l e ' koa sendoena dala.

Edes t i -Akademiak O l a l d e ' k o a ai tatzen dau eta es tuegia dala eta orre-

gaitik dirala e m e n ain ar r i skugarr iak uriolak, d iño. G a u r ibaia kana l iza-

tu egin da eta gauzea obeto dago.

Zubi orreik berba eg ingo b a ' l e b e , zer esan asko euk iko l eukee : Zubi

orrein gaiñet ik igaro ziran BiDela ' tarren lantzariak eta bal les tar iak.

B u t r o n ' d a r r a k eta A b e n d a ñ o ' t a r r a k eu ren bur ruka o d o l t s u e t a r a k o .

1936 'ko gudan ibili ziranak.

1936 'ko gudan Ip in txekoa apur tu egin eben eta M u n g i a ' k o azokara

etorten g iñanean , bide zaba la itzi eta A i x e n e ' k o zubi t ik eg i ten gcndun

Udalet.xea. Klasiku-barri tankerakoa.

73

joan-etorr ia . G o i k o e t x e ' k o zubi zarra arri batzuk j a u s k o r dauza la dago

eta konpondu bear l i tzake. O la lde ' koa be barria dala us te dot, gudan

apurtua.

ETXEAK

Gure erri onetan ez dago etxe cdc r asko . baiña d a g o z e n a k ondo zain-

du bear geunkez . Ora in txe d iardue "Villa L u i s a " der i txon e txea bizile-

kuak eg i teko aldatzen, baiña bere egi turea galdu barik. Ez da ain garxan-

tzitsua, baiña aldi baceko tankerea agertzen dau. BasozabaJdarren etxea.

ostera, bota egin dabe eta za indu-bear rekoa zan. e txe tankera bal eta

e txegmtzako aldi baten lekuko zalako. Sarrera ez eukan b ide zabaleran-

tza, baiña eder ra ta egok ia zan. Lande txo Goikoa . L a n d e t x o anai ospe-

tsuen etxea, zaindu egin dabe . Ondo . Ederto barriztatuta ge ra tuko da

Erd i -a roko e txeen lekuko lcz. M a t x i n ' e n etxea be an d a g o , zelan edo

alan barr iztaluta . baiña ondo za indu-bear rekoa da. T r o b i k a dau izena.

Alka r t a suna /Concord ia kalean ainbat e txc cgozan o lakoak ba iña _a guz-

tiak bota dira. Uda l -E txea . Kiasiku Barri tankerakoa, ederra da. Eta Leon

Ar ruza ' r en ondorengoena dana be za indu-bearrekoa . Fo ruen p lazea nai-

koa egok ia da. tankera onen barruan.

Mung ia erri zabala da eta, zalantza barik lzango dira bcs te baserri

egoki ta za indu-bear reko asko.

Esan da igun zerbait Bi l le la ' tarren Torre-Etxear i buruz. O n e n aurreko

etxea B i r l e ' n euken . G a u r be izen ori, Torrea, daroa an etxe ba tek . Gero .

orain zortzireun bat urte. egin eben M u n g i a ' r e n barruan daukaguna .

Giza ld ie tako lanak agiri dira bertan, zarrenak b idezaba la ren aldean

dagozanak . Txar to egiña da orain daukon e rakundea , ba iña al dan neu-

rrian barr iztatu da, kul tur-etxe b i u r t z e k o

C A M I N O S . F U E N T E S , PTJENTES Y E D I F I C I O S

Los caminos o carreteras o vias del tren han sido importantes en el desarro-

llo de los pueblos , pero m a s en nuestros dias.

C o m e n c e m o s recordando la calzada romana desde Villela hac ia el mar. casi

destruida pero aun hoy mot ivo de invest igacion.

El s egundo camino seria el de Sant iago que partia de B e r m e o para los que

venian por m a r y a traves del Sol lube Ilegaba al alto de E lordu i en el que

74

eneontramos la antiquis ima ermita de Santa Marina, santa gallega. Cont inua-

ba por campos de Mungia para Ilegar a la Parroquia de Sant iago de Laukar iz .

De alli seguia hasta el alto de Berr iaga donde visitaban otra ant iqu(s ima ermi-

ta hoy casi desparecida entre zarzas , la de Sau Barto lome. Despues a Sant iago

de Bi lbao para continuar por el A l to de Orduña hacia Burgos al encuentro del

camino principal que desde Roncesval les iba hasta Compostela ,

De las carreteras que hoy ut i l izamos la mas ant igna es la de B e r m e o a Bil-

bao que pasa por el centro del pueblo . Se construyo en 1827. La s iguiente es la

de M u n g i a a Gernika, de 1883, y casi simultajnea, algo anterior, la de M u n g i a

Plentzia. En 1919 se coustruyo la de Mungia a lpintxe que costo 35. 8 1 4 pese-

tas. Luego la de Mungia a Vistalegre de Mujika , de 1885 y que costo 366. 851

pesetas,

En nuestros dias se han mejorado los caminos y cuando E A J g a no las lec-

ciones promet io carretera a todos los caserios y cumpl io la promesa. Pero una

gran obra de estos dias , inaugurada este mismo año por fiestas, es la carretera

de c incunvalacion, tan necesaria para evitar el trafico enorme que habia den-

tro del pueblo. Son unos seis km y costo seis mil mil lones.

Hace c o m o unos seis años tomo el Bizkai-Bus de la Diputacion Foral el ser-

vicio de viajeros y tenemos autobus cada cuarto de hora y buena conumicac ion

con Bakio , B e r m e o y Gernika.

Digamos algo sobre ei tren: Es un servicio de viajeros de gratos recuerdos ,

renqueante cuando uti l izaba carbon. sobre todo cuando subia Artebakarra . Se

podia subir a el en marcha y a lguua vez lo hic imos. Presto un gran serv ic io de

viajeros y mercancias y las lecheras jugaban a çartas en el c a m i n o . Precisa-

mente cuando M u n g i a ha crecido y m a s neces i taba de estos servic ios , desapa-

recio el tren y los intentos de volverlo a poner, hasta la fecha no h a n tenido

exito. Algtina esperanza hnbo de que llegara hasta aqui el metro de Bi lbao.

pero tuvimos menos suerte que Plentzia.

Las fuentes eran antaño lugares de reunion, tertulia y hasta de enamora-

mientos , sobre todo cuando no habia agua potable en las casas.

Los historiadores hablan de seis f'uentes; Legarda , Atxur izubi , Teilleri,

Zabalondo , Kakaiturri y la que unia Villa y Anteigles ia . Apenas t ienen valor

artistico a excepcion Atxurzubi , neoclasica y la de Vil la-Anteiglesia. S iempre

ha tenido prestigio el agua de Zabalondo.

Mas tarde se establecio la red toniando agua del riachuelo que viene del

Sol lube, pero se le añadio otro riachuelo que viene de Atx i spe -F ika . Este

quedo contaminado por un vertedero en Atxispe y, despues de a lgunas discur-

siones se opto por entrar a la red de aguas del Gran Bi lbao , agua q u e procede

de Villarrea) de Alava y, previo aprovechamiento electrico, es t o m a d a en Zea-

nuri.

7?

Tres son los pucntes mas conocidos por los historiadores: Ipintxe, Villela y

Goikoetxe. EI diccionario de la Academia de Historia habla del de Olalde del

que dicc que es estrecho y causa inundaciones . Hoy esta mejor canal izado el rio.

Si estos puentes hablaran nos recordarian/ las correrias a traves de ellos de

los Villela, Butron y A b e n d a ñ o . Tambien de la guerra del 36 en quc el de Ipin-

txe fue volado. P a s a b a m o s por Aizene para venir al mercado . EI de Goikoetxe

necesita a lguna reparacion, pero, en general , estan en bucn estado.

Tenemos pocos edificios de valor historico o artistico. Por eso dcbemos cui-

darlos con esmero . En los ultimos derribos se ha sa lvado Villa Lui sa que refle-

ja una epoca. No ha tenido esa suerte la casa de Basozabal que era tipica, aun-

que de espaldas a la carretera. Es admirabie la labor restauradora que realiza

el Ayuntamiento en la Casa Landetxo Goikoa, construccion de estilo medieval.

Tambien necesita atencion la casa Trobika de Matxin . En la calle Trobika habia

casas que recordaban nnestra historia pero desaparecieron. Q u e d a la hermosa

Casa Consistorial de estilo neoclasico y la plaza de los Fueros que tiene su belle-

za, incluida la que fue Drogueria de Leon Arruza , que se mant iene .

Hablemos de Torre Villcla. La residencia de la familia se traslado de Villela a

Bekokale quiza por el año 1200. De csta epoca es la parte que da a la carretera,

pero debio de deteriorarse y las sucesivas restauraciones son de gusto muy discu-

tihle. Hoy sirve de Casa de Cultura, previa adecuacion por el Ayuntamiento.

7(i

XV.- MUNGIAR OSPETSUAK

Erri guzt iak dabez euren seme-a laba ospetsuak eta izenak agertu nai

d i ranean . ez da jak i ten ze in tzuk aukeratu . A m a l a u mung ia r ospe t su aur-

kitu doguz urteen joanean , Banan -banan ager tuko doguz eta dak iguna

esango dogu bakoi txar i begira.

L- Mungia'ko Matxin

Eskuetan daukagu orain lau-bat urte dirala i l zan Aitor Goi r ize la ia

adisk ideak idatzi eban l iburua, mungiar ospetsu onen bizitzea ga i dala.

I txas-lapurren artean, euren buru Barbarroja zala, aurkitzen d o g u gure

Matxin aundia , V Kar los enperadorearen menpean eta 300 gizon beragaz

ebazala . i txas-Iapurren ontz idiaren aurka guda egiten. I538n. u r teko irai-

llaren 2 7 ' a n izan zan M u n g i a ' k o M a t x i n ' e k 300 gudar igaz T u r k i a ' k o

i txas- lapurrenak ziran 160 i txas-ontziren auka guda egin eban eguna .

Andrea Dor ia 'gaz ta benezitaiTakaz sartu zan gudara. o iñezkoen kapi-

tai lez eta A r a g o r k o itxas-ontzi baten. Matxin eta beronen lagunak auiTea

artu eben eta bare-une baten bakarrik ikusi eben euren burua. Be ingoan jo

eban bere aurka Barbarro ja 'k . Andrea Doria, an i skua ikusi ebanean .

Ma tx in ' e r i ta lagunai esku bat bo ta bearrean. Kor fu ' ra j o a n zan.

Matx in ' e r i iges egi teko agindu eulsan baiña onek ez eban nai izan eta

egun bian ekin eban bere ontziagaz gudaketan sendo ta gogor eta arerioen

artean ondamendi aundia lortu eben. Idazle batek ba-diño ontzi - inguruan

i txasoko urak odolduta ikusten zirala. Azkenean Ma tx in ' ek garai l le urten

eban. Ainbeste il j akeze la ikusi ebenean turkiarrak iges egin eben. Jruga-

rren egunean M a t x i n ' e k bere lagunakaz Korfu ugartera joaiea lortu eben.

Lengo lagunak ezin sinistu eben bizirik etorri zei tekeanik eta asko goratu

eben Matxin . Ara zer esan eban Andrea Dor ia 'k : "Uxala J a i n k o a ' k nai

ba ' leu ni M u n g i a ' k o Matxin izatea eta zu Andrea Doria"

Urrengo urtean, I539n. urtean, Barbarroja oso asarre agertu zan

M a t x i n ' e n aurka eta bengan tzea artzea zin egin eban. Or re ta rako auke-

rea izan eban C a s t e l n o v o ' n : Matx in egoan uria za in tzen, i txas lapur oiTeu

eskuetara j aus i zan eta iñon cliran isekak egin eutsozan. Bere aidera igaro

eta M a h o m a ' r e n eriej inora sar tzeko agindu eutson, ori eg i ten ez b a ' e b a n

i l eg ingo ebala zemai tuz . M a t x i n ' e k sendo erantzun eutson:

- Betor er io tzea nire aurre t ikoen fedea ukatu eta neure erria saldu

baiño ienago'".

Barbar ro ja 'k samea ebagi eutson eta bere i txas-ontz iaren erpiñean

ipiñi burua.

Orregai t ik esa ten j ake o lako gudaketa i "matx inada" .

Qr daukagu ora ind iño M a t x i n ' e n ja io te txea dan Trob ika baserr ia eta

aurrean d a u k a n ikurdian auxe diño: " (De estas a rmas y su b lason, de la

easa de Trobika son)" .

2 . - BIIlela'ko Juan

Billela sendian gizon ospetsu asko izan ziran ela b a t z u k gogora tuko

doguz. L e n e n g o a Bi l l e la 'ko Juan.

XVI gizaldiaren erd i - inguruan ja io zan eta E s p a ñ a ' n eta orl ik kanpo-

ra ardura aundiak izan ebazan: Ikastetxe Nagus iko Er re to re , L e r m a ' k o

Alkate , L e r m a ' k o epaikar i . lege-gizon enlsutetsua. M e x i k o ' k o Guadala-

j a r a ' n epai lar ien buru (1608) . M e x i k o ' k o E r r e g e - O r d e t z a T e n ienengo

buru, Gaz t e l a ' ko Kontsei l luan epaikar i , F l andes ' en epa ikar ien buru.

San t i ago ' r en o rdenako Zaldun.

M e x i k o ' n egin eban bere lanik aundiena cta ango l enengo Lendaka-

iia izan zala d iñoe batzuk, baiña ziur Er rege-Ordea izan zala , aginpide

oso aundiagaz eta irabazi ikaragarr iagaz .

F l andes ' en lurralde areik ez gal tzeko burubide argi bat eskiñi eban,

baiña ez eutsoen j a r amon ik egin eta ondorena gal tzea izan zan.

3 , - Billela ta Abendaño'ko Martin

Mungia errian ja ioa . I638n. ur tean abenduaren I5n. egunean . lege-

gizonen agiria lortu eban eta zortzi urle ge roago Tkastetxe Nagus iko

Erretore izan zan. Gero K u e n k a ' r a j oan zan epaikar i Jez e ta antxe il zan

gaztea zaia.

7£

4 . - Billela'ko Jose

Au be sendi or re takoa ta lege-gizon ospetsua , XVII g iza ld ian lege-

arioan j ak i tunena bear ba 'da . J651 n. urtean A n i a g o ' k o Kar tu j a ' r a sartu

zan eta urte bera tan il zan santutzat artua zala.

5.- Landetxo'ko Martin

Gure erri onetan , Ur iguen deri txon zugazt iaren ostean, auzo eder bat

soitu da. G a u z a pozgar r ia izango da an bizi izatea: Go ie ra gi txiko

etxeak, berebil len tokiak e txepean bar ik e txe-aurreetan, bara tzak , bide

ederrak. ..nasai biz i teko aukerea . Eta auzo onen barruan beste j a z o k i z u n

pozgarr i bat: Lande txo Go ikoa etxea, e rd i -aroko e txeen ar tean e reduga-

rria. Udel -Batzak barriztau egi ten dau. Orain txe d iardue orre tan . Baiña

zelako lana: Arri ta age guzt iak banan-banan askatu, bakotxar i zenbakia

ezarri . egoki tu eta barr iro bere lekuan ipiñi. O lako lanak bear d o g u z gure

e m a r e n kondaira ta edest ia begien aurrean e u k i t e k o

Etxe orretan ja io ziran Lande txo anaiak. Lenengoa Mart in .

I583 I I . urtean B a l l a d o l i d ' e k o lkastetxe Nagus ian Ede i t i a ren irakasle

agertzen da, baiña bere ikasketak eta lenengo i rakasketak O ñ a t e ' k o gure

lkastetxe Nagus i an egin ebazan . 1588n. urtean P lasenz ia ' n daukagu

kanonigu eta 1593II. u i tean Ciudad R o d r i g o ' n , e m e n be kanon igu .

i 599n. u i tean il zau.

6 - Landetxo'ko Juan Martinez

1971n. urtean B i l b a o ' n Osagi l leen A k a d e m i a ' k era tuta eta D e u s t u ' k o

lkastetxe Nagus ia laguntzai l le genduala , Euska l -An t ropo lo j i a ' r en Late-

rr i -Arteko Astea ospatu gendun eta aste orretan j o s u l a g u n a zan Karme lo

Saenz de Santa M a r i a ' k itzaldi bat e m o n eban L a n d e l x o ' k o j L ian 'e r i buruz. Ortik artzen doguz barri oneik.

Juan Mar t inez de Lande txo G u a t e m a l a ' k o Audientz ian N a g u s i izan

zan. Ori berez garrantzi aund iko gauzea da, baiña euska ldunak an zelan

jokatu eben j ak i t eko bidea zabal tzen dausku eta ori da gauza barr iagoa.

Euska ldunen izen asko daukaguz arlo onetan: Garai . M e n d o z a . Zumar ra -

ga. Oñate , Agirre , Legazpi ta Urdaneta . Baiña ze alde dauke g izon lez

euskaldunak bes teakand ik? H e m a n Cor t e s ' ek M o k t e z u m a ' r i a u x e esan

79

eutson: "Zuen ar tean indi tarrak askotar ikoak diran lez, gure Enpe rado-

rearen m e npe a n be askotar ikoak dagoz , esa terako bizkai tar rak izkuntzaz

eta oituraz ezbard iñak ' ' .

Ezbard in tasun ori ager tzeko, eredu lez K a r m e l o Aitak gure Lande-

txo ' ko Juan artu eban, Goiko L a n d e t x o ' n ja ioa

Gua temala er i txon lurralde aund i arelan agintar i Nagus i zan eta Frai

Bar to lome de las C a s a s ' e n agindua artu eban, O ñ a ' k o a zan Angu lo

gotza iñaren laguntzaz bete teko, baiña ez eben loitu nai e b e n a a lmen aun-

dia e u k e n domin ikuak aurka jarri z i ralako. A n g u l o Gotza iña i l zanean,

Las C a s a s ' e k ez eutson iagundu gure L a n d e t x o ' k o Juan ' e r i eta Espa-

ña ' t ik ikertzai l le bat bialdu eutsoen eta P a n a m a ' r a j o a n bear izan eban

Lande txo 'k . An galdu zan gure l ande txo ta r ra . Baiña M a d r i d ' e r a e t o n i

eta epa ikar ien aur rean ekin eban eta Amer ike t an ardura barr iak emon

eutsoezan. L i m a ' k o ardurea ar tzeko jo ia la P a n a m a ' n i l zan . L a n d e t x o ' k

Gu tema la Bizkai barri bat izatea nai ebala esan dabe edes t i -za leak.

Landet\o Goikoa baserria. Erdi-arokoa da. Oraintxe diardue egokiro barrrizlatien. Oi' jaioak dira Landeixo anaiak. Mungiar ospetsuak.

80

7- Agirre ta Larragutxia'tar Jose

I761n. ur tean eia u r rengoe tan E s p a ñ a ' k o Erregearen I txas- ontz ie tan

Kapitai izan zan. S a n t i a g o ' k o Za ldunen artekoa.

8.- Mungia'ko Juan Perez

Errege Kato l ikuen kornike tan agertzen da eta Kanar ie tako Ugar t eak

eskuratzean tar teko izan zan (1480-1490) , eta an geratu zan bizi izaten

beste euska ldun asko lez. Onen ibil laldietan " E m e r a n d o ' k o anai b i "

agertzen dira.

9. - Olaetxea'tar Bartolome

Gure e txeetan andra zarrak eta antxiña liburu bat e roaten e b e n eskuan

eleizara eta liburu orreri "o la txea" esaten eutsoen. Izen au l iburua idatzi

eban B a r t o l o m e Olae txea ' t ik arrura dago.

Bar to lome Olae txea L a u k a r i z ' k o Par rokoa izan zan eta b izka ie raz

idatzi diran l iburuen artean zarrenetar iko bat idatzi eban . L i b u r u au

l enengoz 1775n. urtean argitaratu zan eta a r rezkero amalau a ldiz argira-

tu da. B i l b a o ' n 1763 ' an agertua. Ber t soak egiten be ona zan.

Gure ikasle gazteak Euskal -Li te ra tura ikasten dabenean , mungiar

onen l iburua ezagutu bearko dabe.

10.- Agirre ta BIlbao'tar Luis anaia

M u n g i a ' n guda-aur rean eta ostean iñor ez eben su-izkil latu e d o fusi-

latu. Egi onek asko esan gura dau gure erritarren alde. Ba iña emend ik

kanpoan , dak igunez lau su-izkil latu ebezan: Lauaxe ta , Agi r re anaia eta

Basozaba l anaiak.

Agi r re ta B i lbao ' t a r Lu i s anaia Arizpetxu baserr ian j a io zan 1 9 l 4 n .

urtean. M u n g i a ' k o par rokian bateatu eben eta emen artu eban sendotza

ta l enengo jaunar tzea , baiña u m e - u m e zala G e r n i k a ' k o Ka l t zada asilora

eroan eben. An Ma i t a sun -Alabak der i txen le rka imeen b i d e z leka ide

Pau l 'da r ren lagun egin zan eta one ik konben tu ra Te rue l ' eko A lko r i s a ' r a

eroan eben. G u d a aur reko urte samin areik urreratu z i ranean , 1936'ko

uztai l laren 30n . egunean atxil lotu eben marxis tak eta i l au r rean auxe

8J

esan eban: " l l bear ba dot . Jaungoikoagai t ik eta España ' ga i t i k ilten naz".

Gero " G o r a K o m u n i s m o a " o iuka tzeko agindu eu t senean , " G o r a Kristo

Er regea" oiukatu eban.

Luis anaia santu eg i teko bideetan naikoa aurrera dagoz gauzak eta

bear b a ' d a ille ba tzuk barru M u n g i a ' n santu bat euk iko dogu: Agi r re ' t a r

Luis anaia.

Bizitza orretan ikusi daikegu ze lako indarra daukan ar tzen dogun ezi-

keta edo e d u k a z i ñ o a k eta zelan euska lduna i euren euska l t a suna kentzen

jaken gure munduan .

11.- Mentxaka'tar Pedro

Mung ia r ospetsu au geuk ezagutu dogu Gas t e i z ' en . Seminar ioan teo-

lojia irakasten ospe tsua zan eta katedralean kanoniku . A s k o lagundu

eutson egun samin areitan G a s t e i z ' k o Gotzain izan zan Muj ika ta Urres-

tarazu ' tar M a t e o jaunar i .

12.- Aita Zameza Josulaguna

Misiñoien m u n d u a n gitxi i zango dira Aita Z a m e z a Mung ia r r ak izan

eban bes teko ospea euki dabenak . Beronek idatzi ebazan ge ro Aita San-

Luak argitaralu eta ospe tsuak izan diran agiri batzuk. Ario one tan ezagu-

na da m u n d u osoan josu lagun au.

13. - Arrupe'tar Pedro Aita

M u n g i a ' n j a ioa izan ez arren m u n g i a r l e z artu ge inke j o s u i a g u n ospe-

tsu au. Josu lagunen buru izan zan mundu guzt ian eta Lagund ia Bat ika-

n o ' k o bigarren Batzar Nagus ia ren bideetara ekar teko lan aundia egin

eban, naizta sarritan ondo ulertua izan ez, bai ostera aur rean erabillia.

Ar rupe ' r en aur reko jo su lagunak eta os tekoak ez dira bardiñak. Bere

gurasoak mung ia r rak ziran baiña bera B i lbao 'n ja ioa .

Kale bat dauko emen bere izenean.

14.- Galartza ta Belaustegi'tar Florentzio

Mungiar ra eta M u n g i a n bere bizi tzar ik ge ienean abade i zana , D. Flo-

rentzio abade maitatua izan zan eta bere joke ra r ik b iz iene ta r iko bal edes-

82

tia edo isloria zaa. A s k o ekian gure erriaren edestiari buruz eta gure

parrokiko l iburuetan be azterketa sakonak egin ebazan , baita Der io ' n

Ele izbarrut iko agir i tegian dagozen e m e n g o l iburuen Jaburpen zeatzak

egin be. Err iak asko mai te izan dau eta kale bat dauko bere izenean.

(5 . - Urkiaga ta Basaratz'tar Esteban (Lauaxeta)

Gure erri tarren arlean ospe tsuene tar ikoa dogu Lauaxe ta e ta erriak

aintzat artu dau. Irudi bat dauko bera bizi izan zan e txearen ondoan.

er ta intzak eskiñia . izen au "e r tza in" berak asmaur ikoa da lako . Bera bizi

izan zan e txean bere izena daroan ostatu edo otel eder bat dago ela osta-

tua ta i rudia dagozan kaleak bere izena daroa. Gaiñera , e rd i -mai l lako

ikaslexe edo insti tutoak be beronen izena daroa. Ja io tzaz laukiniz larra

baiña bera txikia zala sendia M u n g i a ' r a etorri zan bizi izatera.

Gaztaror ik geiena j o su l agunen ikasle igaro eban eta an izan ebazan

a r tu -emonak idazlc ospe t suakaz , esa terako Zaitegi ta O r i x e ' g a z . Tkaske-

tak laster ama i t zeko eukaza la lagundi orretatik urten egin eban eta gero

idazle ugaria izan zan, bai olerkiak egi ten eta bai itz lauz. ba tez be izpa-

rr ingietan idazten.

I936n . ur teko guda bi ldurgarr ia sortu zanean, o so -osoan esk iñ i eban

bere bu rua a b e n i a r e n alde. Z ispar ik edo armarik ez ei eban erabil ten

baiña ez dakit ba ori sinisgarri dan.

G e r n i k a ' k o bonbake ta lotsagarria izan eta erri au k izka ldu ta geratu

eta u r rengo egun baten e rbes teko izparlari baleri laguntzen j o a n zan ara

eta antxe atxillolu eben España ' t a r r ak eta G a s t e i z ' k o ka rme lda r ren lekai-

de-etxera eroaiI eben . E txea espetxe biurtuta egoan. Espe txean egoala

olerki z o r a g a n i a k idatzi ebazan , batzuk euskeraz eta besle ba t zuk erde-

raz. A m a r - b a t eskuli tz be egin ebazan an eta i) aurrean bere azken-na ia

edo les tamentua idatzi eban . benetan irakurgarri dan agiria. Erderaz

dago.

Espetxean egoala Alfonlso Mar ia M o r e n o jo su l aguna joa t en j akon

ikertzera, berak deituta, eta josu lagun onek lagundu eutsan G a s t e i z ' k o

Santa Isabel i l lerriko o rma-ondoan i l eben arte. Bere g o r p u z k i ñ a k guda-

ostean M u n g i a ' r a ekarri ebezan eta ospakizun bat egin zan e g u n orretan.

Bi lbao ' t a r Jon Er ramon izlari eta So lozaba l ' da r Paul in bertsoJari zirala.

Gorpuzk in orreik B e r t e i z ' k o Illerrian dagon beste baten i l lobian dagoz.

Zor j a k o Lauaxe ta ' r i illobi berezi bat. E g i n g o al dau tse bera ainbeste

83

maite dahen m u n g i a r r a k Laua-

xeta olerkari lez. ha tez he jirika

saillean, onene ta r ikoa da Eus-

ka l -E le r t i e d o l i t e ra tu ran .

Lizardi la Or ixe "ren parekoa

dala d iñoe . E m e n bizi dira bere

send ikoak eta e m e n i l zan bere

ama.

Omena td i asko eta ondo ira-

baziak izan dauz.

Esfebcm Urkiaga "Lauaxeta ". (1905-1937)

H I J O S I L U S T R E S

Todos los pueblos suelen tener hijos que han pasado a la historia y tambien

los tiene Mungia . H e m o s escogido a catorce de ellos, aun a sabiendas de qne

hay otros que merecen ser citados.

Matxin de M u n g i a , nac ido en el caserio Trobika, es recordado c o m o valien-

te luchador en Argel contra los piratas y que dio su vida en defensa de sn fe

cristiana ante cl pirata Barbarroja.

Juan de Villela es uno de los personajes de esta familia tan in t imamente

nnida a nuestra historia. O c u p o grandes cargos en el siglo X V I en España , en

Flandes y en America

Martin de Villeia y A b e n d a ñ o , v inculado a la m i s m a familia en el siglo

XVII .

Jose de Villela, de la m i s m a familia, fuc conocidis imo jurista; del siglo

XVII . M n r i o s i e n d o Cartujo.

Mart in Landetxo , nac ido como su hcrmano , en el caserio, L a n d e t x o Goi-

koa. Fue catedratico de Valladolid por 1583, catedratico tambien dc la Univer-

sidad de Oñate , donde habia estudiado. En 1588 es canonigo de P lasenc ia y en

1593 de Ciudad Rodrigo . M u r i o en 1599.

Jnan de Landetxo , h e r m a n o dcl anterior, fue importante c o m o jurista y

ocupo el cargo de Presidente de la Audiencia en America Central . F u e perse-

guido por su union con los vascos de Amer ica que formaban un g r u p o muy

especial. Despucs de m u c h a s peripecias , murio en Panama.

Jose Agirre Larragutxia , capitan de la armada real en 1761 y Cabal lero de

Santiago.

Juan Perez dc M u n g i a intervino en t iempo de los Reyes Catolicos en la con-

quista de Canar ias y alli quedo a vivir j u n t a m e n t e con dos hermanos dc Eme-

rando.

Bartolome Olaetxea fuc parroco de Laukariz y escribio el 1775 un libro en

euskera quc cstudian todos los a lumnos de Literatuta vasca. Su l ibro ha sido

reeditado 14 veccs. Se t itulaba: "Krist iñauen dotr iñia" y era el m a s usado por

nuestros mayores en la iglesia. Le I lamaban "Olatxea".

H e r m a n o Luis Agirre Bilbao, nacio en la casa Arispetxu y de n iño fue al

asilo de Calzada de Gernika. Luego entro como hermano en la Congregac ion

de ios Pauics y fue mart ir izado en Aicorisa, Teruel. Se espera que m u y pronto

scra beatif icado y canonizado.

Pedro M e n c h a c a gran tcologo y ascsor en Vitoria del Obispo M a t e o Muji-

ka Urrestarazu.

EI Padre Zameza , Jesuita, es uno de los mis ionologos mas fa iuosos y de su

mano sal icron las encicl icas misionalcs m a s conocidas de los Papas.

85

FI Padre Pedro Arrupe , nacio en Bi lbao, pero sus padres eran de Mungia.

Fue Preposito General de la Compañia despues de presenciar la explosion de

Bomba atomica en Hiros ima. Fue gran reformador.

Florencio Galarza Belaustegi fue coadjutor de M u n g i a casi toda su vida.

Muy aficionado a la historia.

Esteban Urkiaga Basaras , nac ido en Laukiniz , pero desde niño vivio en

Mungia . A l u m n o de los Jesuitas hasta casi terminar los estudios , despues se

dedico a la l iteratura vasca. Durante la guerra se entrego a la defensa de Eus-

kalerria, pero le cogieron preso en Gernika pocos dias despues del bombardeo

y fue l levado a los Carmel i tas de Vitoria, convento convert ido en prision. Fue

fusilado en el cementer io de Sauta Isabel de Vitoria, asist ido por el Padre

Alfonso Maria M o r e n o . Entre sus m u c h o s escritos destacan sus poesias liricas

en las que se le equipara con los mejores , formado un trio con Lizardi y Orixe.

Sus restos fueron trasladados al cementer io de Berteiz en Mungia donde se

merece un mauso leo digno de'su nombre . Tiene a su n o m b r e en Mungia , una

estatua, un hotel y el Instituto de Enseñanza.

Udal-Baizak PauHn Solozabal

abadeari omeiialdia esin eiilson,

S6

XVI.- BASERRI-LANA EDO NEKAZARITZA

Gure M u n g i a eta ingurua geienez baserr i t ik bizi izan da. Esan dogu

edesti guzt ian g izon eta mnti l gazteak gudara joan bear izaten ebela

sarritan, ba iña , ortik er iotzak eta samin tasunak s a m etoir i-aiTen. danaren

azpitik e txeko bizi tzea egoan , bizitza idil ikoa.

Gure Mung i au ez da iñoz izan kale-zalea , beti baserri zalea baiño,

B i zka i ' ko Jaunak M u n g i a uri biurtu ebanean . base txeetan bizi zan jen tea

uriburuan batu eta arreziz ingura tzeko izan zan, baiña ori ez zan lortu,

gure baserr i tarrak, arr isku ta guzti . na iago izan eben etxe zaba lean , base-

rrian, bizi. kalera etorri ba iño . G a u r k o gazteak kale-zale biurtu j a k u z . bai

muti l lak eta bai . bas tez be, neskak. Baser r iko lana kezkagarr i biurtu da,

guzt ientzat , baiña ge iago neskentzat . Baiña bar ru-bar ruan , geneetan .

daroen aska tasun-gurea ager tuko da eurengan .

Baserr iko lana era b i takoa izan da, alde batet ik kor lako lana eta bes-

letik so lokoa . Eta lan bi orre ikaz batera zabal ibilli d i ra gure munduan

beste lan ba tzuk b e : O lag izonena burd iñea egin eta l anabesak , e r r emim

tak. edo izkil luak. a rmak. egi teko. Ola oneik gero Laba A u n d i a k sortu

ziranean errota biurtu ziran. Garia edo artoa errotara e roan . e r ro tar iagaz

barriketa aldi luzea egin eta egunak ge roago etxera uruna ekar ten zan

ogia edo taloa egi teko.

Baserr ian gure famil iak ekonomi- ikuspeg i bereizia eukan : e txerako

ja tekoa atera, solotjk eta kortatik. eta zerbait saldu, o i l laskoak e d o txalak

edo or tuar iak edo aiTautzak erosi bear dana e ros teko . e sa te rako jan tz iak .

azukerea. txokola tea , o iñe takoak eta abar ta baser r iko lan or regaz diru

apur bat aurreratu be egiten zan eta diru apur ori seme-a laben ezkontze -

tan eta e txekoen i i letetan eraigi bear izaten zan. Ga iñe ra g tzar teak enga-

ñu aundi bat sartu dautse baserr i tarrai : Tnflaziñoa. Basem'a ta r rak uste

eban bankuan eukan diru zarrak beti baiio ebala . baiña d i ruak urterik

8/

urtera baiioa ga idu eta diru zarrak ezerezera etorten ziran. Asieran etxal-

de bat e ros teko beste ba-eukan . ogei bat urte igaro ondoren diru aregaz

bei bat e ros teko be ez eukan.

L e n e n g o ardurea zan ba, e txean bear zana e txean lor tzea. Orre tarako

ziran beiak e txerako esnea e m o t e k o , txala zeziña eg i teko , o i l loak aurrau-

tzak eg i t eko e d o konejuak lantzean j a to rdu on bat eg i teko eta batez be

urterako urdaia ta luka inkak e m o n g o ebazan txarria. Zez iña gal tzu artean

kaxan eta urdaia gazunaskan , ur terako j ana r i ak ziran eta u runa kaxan

taloak eg i teko , indabak zakuan lapikorako. Orra or urte guz t i rako jana-

ririk be iñenak.

E txean a m a r e n ardurea izaten zan e txekoentza t b iz i -poza lortzea eta

ze o n d o bete daben zeregin ori gure amak! .

D o m e k e a bel i izan da a t seden-eguna , mezarako eguna . Geiene tan

gizon eta mut i l lak go izeko mezara eta andrak eta nmeak b e l u k o mezara .

Etxean ja ia , m a i k o a obea, ardaua be bai, ta loaren ordez ogia . Meza rako

igandee tako so iñekoak jan tz i . bidean aunzokoakaz alkartu e ta barriketa

gozoa erabi l i , e le izpean erritar a skogaz berbetea, e leizan zur eta adi

egon, parterik artu barik eta ge ro barriketa ge iago e txera -b ide luzean.

M e z a nagus ie tan (belnko meze tan) aurret iko i l len ai'durea artzen zan

argizai-olak, s amuak , mezak , ondrak, er respontsoak.

Err iko j a i a k ziran beste poz-egun batzuk: Bazkar i bere iz ia . kanpoan

bizi ziran sen ideak etxera, gero, bazka l -os tean so loak ikus teko ibilladi-

txu bat. E ta agurra, ja iak diranean senideen err ietara j o a t e k o berbea

emonda .

Pozgar r iak gabon-ja iak, beti kanpoan dagoan e txekoren bal etorten

dala, e txean agur tza edo errosar ioa e r rezau-ondoren , dana da poza . Apari

gozoa, a lb imerea (a lmibar) gaur konpota der i txona, in txaur-sa l tsa gozoa :

alkar- izketa luzea edo na iago izan ezkero karta-jokoa.

Beste e g u n ba tzuk be a iz tu-eziñak dira: Gari- jote eguna: Gar ia guda-

ostean ba tez be artzen zan eta goizean goizet ik koñak edo ron edo olako

zerbait artuta asten zan eguna . Lenengoe t an eskuz joten z i ran: Arri-

losak, iru edo lau. ipiñi ate-arrean eta batzuk gar i - txolak so lo t ik ekarten

aupadaka . beste batzuk portalean gari jo ten izertzan. andrak soloan

metat ik artu eta txolak kargetan ipinten. Dana arin egi ten zan lana. Eta

gero bazkari ederra g izadu gorria j a t eko .

Antzekoa . matsa batu eta txakol iña egi teko eguna , A u z o k o e n lagun-

tza bear izaten zan, ba tzeko lenengo ta e txera ekar teko ge ro . Etxean

88

matsa t iñakura bota eta o iñutsakaz sakatu egiten j akon zukor ik geiena

atera arte eta gero cloillarara bota mats-aza lak eta eslutu zukoa dana ate-

ra teko eta geroago azal utsai ura bota pit ipiña eg i teko . A m a i t z e k o beti

bazkar i eden 'a eta girorik ederrenean.

Artoa izaten zan baserr iko lanik aundiena , l enengo soloa landu. aza-

tzak egin eta erei ten. gero bedar txarrak kendu eta jor ra tzen , ge ro artabu-

ruak batu, zuritu eta artoa iger tzeko labasuak egiten. Arta jorran egiten

g e n d u a n e a n a m a k s o l o - m u n e r a askar ia , m e r i e n d e a . eka r t en eban :

samauaren gaiñean luka inkea , ogia, ardaua, eta abar... gaurko pik-nik

gure etxeetan antxiñat ik egi ten zan. Eta labasua egin ondoren ar tolaba-

koa eta patata txikiak, gor r ingoak, laban erreten ziran. Ar toa iger tu , erro-

tara eroan eta e txera urte guzt i rako uruna egi teko.

Beste egun pozgarr i bat txarria ilten zan eguna zan: Goizean goizet ik

etorten zan txarria i l bear ebana eta guzt iak batera koñaka , anisa e d o rona

edaten eben, Gero txarri- tokit ik txarria atera eta i l bear ebanak okozpe-

tik gan txoa sartzen eutsan. Irr intzika ta estu eroaten eben txarxi koitadua

portalera eta an i l tzail leak aur reko anka bien e rd iTngurut ik b io tzera sar-

tzen eutson aiztoa. A m a k ba lde zabala ipinten eban azpian odola artze-

ko-eta j aus iz ezkerret ik e skumara biraka irabiatuten eban odola . Ilda

egoanean , amak odo lagaz buzkan tzak egi ten ebazan, ge ro gaidrostu .

Bitartean txarri illa i rak gaiñean ipiñita erre egiten eben , uleak ken tzeko

eta ostean a iz toagaz eta uragaz garbi tu. Urrengo, barruzkiak atera eta

kanalean porta learen sabait ik eskegi . Or asten ziran kinieiak txarriak

zenbat pisu euki Ieuken. j oka t zeko . Geiene tan amabi arroa ingurukoa

izaten zan. Gero bazkar ia . Txarr iaren barruzkiakaz (gibela, b iotza , gun-

tzurrunak) gisau eder ra egiten eban amak eta bazkari pozgarr ia . Bazkal -

ostean i l tzail leak txarria zatitu egiten eban eta sari lez txarr iaren burua

artu eta e txera joa t en zan. Buzkan tzak o rdczkoak ar tzekotan auzoe ta ra

eroaten ziran. Egun p o z g a n i a eta a lkar tasunezkoa benetan.

Txarria abenduan illen zan, Andra Mar i a ' r en Sor tze Garb ia ren ja i -

inguruan, baiña i i lebetc inguru i enago zeziña ilten zan. Txa l bat etxcra-

ko larregi za lako. auzo bi edo iru a lkar tzen ziran eta an tzeko ospak izuna

egin ondoren ur lerako aragia ekar ten zan elxera.

Txarr ik iakaz eg indako luka inkak eta zeziñaren okelea , e ska tzeko

sabaian eskegi ten ziran ondo sikatu arte, kañabera batetik eskegi ta . Sike-

tzen z i ranean aspire baten sartzen ziran pemi l lak eta zez iñak galtzu

artean euki teko , lukainkak oriotan.

89

Urclaia barriz, gatza emon eta gazunaskan sartzen zan. Orra-or urte

guzt i rako okelea ta urclaia. Orduan ez zan bear ozkin edo "frigorifi-

k o ' n k .

Beste poz -egun batzuk erriko ja iak izaten ziran: E t x e k o atarian irea

zabaldu, ba lka tzeko amak janar i r ik onenak ger ta tzen ebazan eta besteak

meza nagusi ra . Parroki inguruan . meza ostean, dan tzak eta id i -demak eta

olakoak ikusi eta ordu biak inguruan elxera, baiña ez joan d i ranak baka-

rrik. kanpot ik e torr i tako dei tuak. konb ideduak , e tor ten ziran eurakaz .

osabak eta lengusuak. Bazkar i ederra e txean eta guzt iak poz ik e txekoen

arteko jai pozgarr ian .

E txeren ba teko g izona ilten ba ' zan eta a largunak so loko lanak ezin

egin, san ' i tan totoa pres te tan zan eta so loak lantzen edo satsa zabal tzen

lan eg in ondoren , askari- izki bat egiten zan: maka lau errea orio gordiña-

gaz eta a rdaua . Ori zan ordaiña.

E txe barri bat egiten zanean. teillea botatea amai tu ta ur rengo egu-

nean-edo monjorra edo a lborokea egi ten zan, langil leak eta lagunak

batuta. Egun pozgar r ia ori be.

Abereak sa i tzeko eta eros teko ez zan e txera iñor e tor ten. azokan egi-

Len ziran. tratu orreik. G izonak amabos tean bein joa ten ziran M u n g i a ' k o

azoka edo ferira. Ba iña ba-egozan beste feri-leku bar tzuk be: Basu r tu ' n

illean bitan. txarriak eros teko Ar r igor r i aga 'n edo Tntziñe'n (La EncinaJ

A r a b a ' k o Ar t zen i ega ' n , idiak e ros teko . barr iz . tu rankoak nai ebazana

Kan tab r i a ' ko O l a b e a g a ' r a joa ten zan eta beste ba tzuk emend ik eta oiñez,

Gas te iz ' e ra : idiakaz elorlen ziranean Ub idea ' n aduanea orda indu bear

izalen zan eta bide zabala itxi Oil ler ietan eta basot ik etorten ziran. Txa-

kur txiki bat idi bakoi txa eta txakur aundia idi biak orda indu bear izalen

eben. eta dirua urri egoan . Baiña lagunak egun pozgarr ja igaro ten eben

bidean eta Gas te iz ' en .

Andrak zapatue tan M u n g i a ' r a etorten ziran azokara eta euren ollas-

koak ar rautzak eta ortu-ariak saldu eta e txerako azukerea . o iñe takoak

(neurri lez palutxu bat ekar ten zan) , j an tz iak cta o lakoak erosten ebezan.

Amak ekarten eban t remes gozoari i txaroten zain egoten ziran umeak

e txean. baiña eurak egin bear izaten ebezan taloak bazkar i teko amaren

faltara. Andren tza t egun atsegiña izaten zan, sa lerosketa pozgarr ia berez

dalako eta err iko beste andra askogaz berba eg i t eko aukera euki ten ebe-

lako.

Lurra lantzen eta abereak azten ebazanakaz batera M u n g i a - inguruan

ba-egozan olak, er re tnentar iak , errotak, o tsaragiñak eta eu leak e d o telak

egiten ebezanak be. Gure gurasoak ba-ekien l iñua karda tzen e ta gorue-

Lan.

Ori zan M u n g i a ' k o ge ienen biz ikerea basetxeetan, baiña ez aiztu: Ori

dana ainbeste guda eta er iotzaren artean egiten zan.

E g o k i a k ez ziran gauzak gogora tzekotan , garb ikuziaren a i a z o a aitau

bearko geunke . Gure baserr ie tako, eta an tzean kalean be, bizi tzea iruga-

rren m u n d u k o e n a a t z e k o a zan. E txean ur barik, garbi - leku bar ik , boga-

dea egi teko lan aundia artuta... Ori on"elan zan orduan beste Jeku batzu-

tan be , baiña ez zan gauza neketsua . orretara oituta egozan .

Txarria. unerako janaria.

91

V I D A R U R A L Y G A N A D E R A

Entre guerras y luchas , c o m o lo hcmos descrito, en Ia base de todo estaba

la vida rural y ganadera, generalmente idflica y gratificante.

Mungia nunca ha sido amiga de la vida en la calle, ni s iquiera se reunieron

en nucleo urbano cuando el Señor fundo la villa para rodearla con mural las y

asi defendcr mejor a Ia gente. Los labradores de Mungia apenas acudieron a

esa cita, prefirieron ser libres en el campo que vivir scguros en la calle.

EI trabajo rural tem'a dos aspectos , el ganadero reservado a varones con

algnna co laboracion dc la esposa y el del campo eu el que la m a d r e tenia algo

mas de iniciativa. C o m o c o m p l e m e n t o estaba el ganado menor (gal l inas y cone-

jos).

La economia rural miraba preferentemente al autoabastec imiento , tratan-

do de ahorrar algo para dotes , funerales, f iestas. . . pero con los ahorros perdian

mucho dinero, sin darse cucnta , por la infiacion: Los "dineros v iejos" queda-

ban en nada despues de tanto esfuerzo. So lamente se sa lvaban las bipotecas

que constitufan.

Rccordemos dias alegres de la vida rural qne procuraba con m i m o la

madre: EI d o m i n g o qne se tomaba muy en serio y suponia la salda de casa para

ir a misa y poder conversar con vecinos; las fiestas patronales con invitados y

buena comida , la trilla, sea a inano o a inaquina mas tardc, s i m p r e con buena

comida, las encantadoras fiestas navideñas , la vend imia y fabricacion del txa-

koli, las hornadas de maiz con patatitas asadas , p imientos , la sail la de maiz con

merienda en pik-nik, el dia de la matanza del cerdo y de la ternera para ceci-

na, el trabajo a ; ' t o toa ' \ para ayudar a familias necesi tadas que tcrminaba con

merienda que consistia en bacalao asado y aceite crudo a c o m p a ñ a d o de vino,

la monjorra o a lboroka cuando a una casa nueva se le ponia el te jado, las sali-

das a mercado que tcnian las mujeres los sabados y los hombres a la feria de

ganado en d o m i n g o cada 15 dias, o cuando iban a compar cl c erdo a Arrigo-

rriaga o a La Encina en Arceniega de Alava o cuando iban a Vitoria, a pie, a

c o m p r a r bueyes o, si estos eran turancos, a Olabeaga-Cautabria .

Junto a la labranza y Ia ganaderia habia a lguna industria: Ferren'as, moli-

nos , tejerias, tejedores , cesteros, yugueros. . .

Asi vivfan entrc tantas gnerras y contribucioncs los mung iarras sencillos.

Se cchan de menos los servicios higienicos, tanto aqui c o m o en otras partes.

Era en este punto una vida parecida a la que hoy existe en el tercer mundo .

pero tampoco habia exigencias y eso no los hacia menos fclices.

92

XVII.- LURGINTZATIK LANGINTZARA

Lana a ida tu-bean 'ak beti ekar ten dau l a m u n e a eta mung ia r r ak olako

(arriune a s k o j a s a n b e a r i z a n dabez : Antxiña ar tzaiñak etorten ziran ingu-

ru oneitara, baiña ez egoan e m e n mend iga in aundir ik eta udan barruti

gitxi euken . Gero lurgintza etorri zan eta giro orre tan igaro dira ia bi

milJa urte, au r reko atalean agertu dogun a m e s e z k o giroan. Ba iña gure

mguru au ez da egoldegia lurgintzarako be. Lurra bai lur ona da, egura-

tsa be ge ienetan egokia , baiña laun-a ld iak dira tx ikiegiak eta lan- t raman-

kuluak sar tzeko ez onak. Eta i rabazbide b a n i a Jortzeko antxiñat ik sartu

ziran ona burdin-olak, ber tora M u n g i a ' r a ez geiegi bear b a ' d a . Or dau-

kagu "OlaJde" lekuko izen Jez. Baiña o lak galdu ziran apurka eta euren

lekuan errotak sartu, e i ro tak be geldi tu dira eta or d a g o z zerbait i txaro-

ten. A z k e n e n g o larri-unea lnrgintza edo nekazari tzar i eton'i j a k o : Gaur

lurrak ez dau emo ten bizi teko bear dan bcste. Egia da negu-so loak eta

abeletxe zaba lagoak sortu dirana, baiña ez dira sendi gitxi batzuntzat

baiño. Orain zer egin?

Orixe da 1950n. ur tean edo zerbait lenago mung ia r rak egi ten eben

i tauna: Lurrak ez dau emoten bizi izateko beste: Ora in zer'?

Erantzuna be agertu zan: Lan teg iak bear doguz . Uleroko lan-saria

gure soloen eta abereen ondorena baiño ge iago da. Eta zergai t ik ez gauza

biak alkartu?

Zabaldu zan ba, lantegiak etorr iko zirala zun 'umurua eta l enengo aur-

kalaria abadea izan zan. Orduan Par roko ta Artxipres te zan G a n b o a ' t a r

S a n t i a g o ' k ez eban nai lantegiak etorterik: Baser r iko e k a n d u onak galdu

eg ingo ziran, kanpotar asko etorri eta err i -nor tasuna aldatu e g i n g o zan

eta kr is t iñautasuna bera be gal tzeko arr iskuan j a r r iko zan.

Ez zan pentsabide o n e t a k o a Bi lbao ' r a elorri-barria zan lenengo

Gotzaiña, Cas imiro Morzi j lo . Onek lantegiak e to r r i -beana ikusten eban

eta langille mol tzo anndia ta kristiñau izatea M u n g i a ' n alkartzea nai eban.

93

Zalantza orreik bizi-bizi egozala , B i l b a o ' t i k M u n g i a ' r a egunero , otsa-

ratxuan bazkar ia ekarrela, gizon argi bat e tor ten zan: Ar te txe ' t a r Aure-

lio. O n e k Euskaler r ia benetan mai te eban eta mung ia ldea ren e torkizuna

baserria ta lanlegia alkartzean ikusten eban. Lan eta lan bere ola txikia

aundiago egi lea lortu eban eta asi zan langille ge iago ar tzen, lenengo ta

bein baserr i tar rak. Ortxe asi zan lurgintzatik langintzara bidea.

Laster asi ziran beste lantegi batzuk etor ten: Vulcano , Manufac tu ras

Electr icas , Ola lde , Eguren eta abar. Bai ta arr iskugarr i zan bat be etorri

j akun : Fe r ro -Enamel . Onek kutsadura zabal tzen eban soloetara eta gora-

bera aund iak sortu ziran. Ur t e ba tzuk iga ro-ondoren Cas te l lon ' e ra alda-

tu zan eta ara joan ziran ainbat mungiar .

Egin zan ba lurgintzat ik langi tzara a idatze ori eta alde bate t ik lantegi-

ko saria eta bestet ik ordu askeetan e txean lan eg inda lor tzen ebana batu-

ta, mung ia r r ak na ikoa ondo bizi ziran giro barri baten. Ba iña larrialdi

aundi bat etorri zan. "es tab i l izaz iñoa" eri txon larri-aldia Ul las t res , Lopez

Bravo eta L o p e z R o d o minis t ro ziran aldi aretan. Estualdi ba tzuk igaro-

Artetxe Lamegta. Mungialdea nekazaritzatik lcmghuzara igara da. Artetxe lantegiak asko lagimdu datt orretarako.

94

ondoren azpiratu zan larrialdia eta gaur lantegiak lan asko ta isilla egiten

dabe . Zenbat kamio i aundi ikusten doguzan Kata luña ' t ik eta Europa-

baiTutik etorr iak, l an-ga iak ekar ten eta ondorenak eroaten, guk zei' dara-

billen be g e i e g i j a k i n barik!

Gaur M u n g i a l d e a ' n ekonomi -g i roa ona da eta one lan ja i ra i tzen

b a ' d a u giro orrek. gure aurret ikoak baiño be bizikera obea i zango dogu.

I965n. Urte inguruan egin zan baserr i ta t ren o m e n e z p lazan d a g o a n iru-

dia. O b a izango zan laguntza emotea aldaketa egi teko.

DE LA A G R I C U L T U R A A LA I N D U S T R I A

El pueblo de M u n g i a en su bistoria ha tenido que cambiar varias veces de

trabajo y este cambio suele ser prueba de fuego para los espiritus porque supo-

ne cambios en e l m o d o de vida y costumbres .

La ganaderia ant igua no tuvo exito, la agricultura daba para m a n t e n c r una

familia pero no para esta nueva epoca de compet iv idad y de consurno, las

ferrerias eran un ingreso adicional pero fueron totalmentc a r r u m b a d a s por los

Altos Hornos . Se rcciclaron las ferrerias para convert i i ias cn mol inos y a los

pocos años estos no servian.

Poco antes de los años c incuenta corria una prcgunta angust iosa: La agri-

cultura no rinde. ^Ahora que hacemos? ^Entrar de peones en fabricas? Habfa

algiinas expericncias de muel les y astilleros.

Por los años eincueuta ei Parroco-Arciprcste D. Sant iago G a m b o a era con-

trario a la industrial izacion que suponia aglomcracion, inmigracion y pcrdida

del caracter de nuestro pueblo. Sin embargo el Pr imer Obispo de Bizkaia,

Casimiro Morci l lo . proycctaba un centro urbano crist iano. Mas de una vez.

hemos hablado sobre le Tema por Radio Bi lbao por aquellas fechas . Lo sabe

Jose Mandaluniz .

Mientras cundia la crisis, un hombre inteligentc y habil empresar io empe-

zd a venir con su cestita desde Bi lbao en el tren. Era Aurelio Arte txe que ins-

talo la pr imera fabrica y admit io obreros vcnidos del mcd io rural. T u v o exito.

Lucgo vino manufac turas Electricas, Eguren, Olaldc. . . y mas tarde hasta una

fabrica de coches "Gogomovil". Era casi tan poca cosa c o m o Biskuter.

Pero cuando fueron n o m b r a d o s ministros los del O p u s Dei, Ullastres.

Lopez Bravo y Lopez R o d o se decreto un plan de estabii izaciou q u e causo

estragos en la industria de Mungia . ;Epoca diiic.il y dura esta!

Fue posible salir del bache y volvio a florecer la industria de Mungia . Hoy

no es quc s e p a m o s mucho de lo que producen nuestras empresas , pero si vemos

cnormes camiones que van y vienen de Cataluña, de Europa Central , etc. Gra-

cias a la nueva Carretara de Circunvalacidn, amplia y hermosa , se ha desatas-

cado el caos circulatorio.

Con a lgunos invernaderos y ganaderias de cultivo intensivo, con la fiibrica

y la agricultura unidas en horarios adecuados , la gcnte dc Mnngia vive en una

economia bien saneada. Ojala sea para m u c h o s años.

AI atardecer de la agricultura, hacia 1965, se erigio el m o n u m e n t o al labra-

dor que e s t i en la plaza. Era el t iempo de prestar asesoramiento mas que de

erigir monumentos .

XV I IL- IRAKASKINTZA

Errien edest ian garrantzi aund ikoa da eziketea edo i rakaskintza . M u n -

gia ' r i buruz ez daukagu antx iñako barri askorik , baiña al danik ondonen

azaldu da igun dana.

Antx iñako ur teetan err iak ez eban senti tzen i rakaskin tzaren bear- iza-

nik eta j a u n t x o a k be na iago eben erri ezjakiña, obe to menpe ra t zeko .

Dana dala aur re rapena sartzen jo ian eta lenengo muti l batzuk asi ziran

ikasten, gero n e s k a k be bai, eta azkenean erritar guz t i ak dakie i rakurten

eta idazten eta kontuak egiten. A z k e n e n g o urteetan aur re rapen aundia

izan da arlo onetan . Ikusi daigun nond ik nora.

Ur iko ta err iko u m e e n artean sarritan gorabera aund iak izaten ei ziran

gizaldi onen asieran. Gero bien artean ordain tzea e rabag i zane t ik baretu

ziran gauzak.

Lenago , en tzun dogunez , Andra Mar ia ren e le iza- inguruan ipiñi zan

igandee tako eskola bak Astegunetan astirik ez-eta , d o m e k e t a n batzen

ziran zerbait ikas teko.

Gure denpore tan maisu ospe tsuak ezagutu doguz M u n g i a ' n . I rakas-

kintzan gogor reg iak e i ziran, ba iña aldian a ldiko gauzak . I zenda tu daigu-

zan batzuk: Agus t in Fe rnandez de G a m b o a , Isidoro I turbe eta oraintsu ii

dan Ignaz io Arenaza . Bes te asko be aitatu bear geunkez , baiña i zan beite

naikoa onein i zenak agertzea.

L e n e n g o mai l lako i rakaskintza naikoa ondo e m o t e n eben maisuak .

baiña e rd i -mai l l akoa zan arazoa. Bizkai guzt ian ez egoan erdi mai l lako

Ikastetxe bat ba iño , bera B i lbao ' n . Ge roago beste bat B a r a k a l d o ' n , eta

M u n g i a T i k go i -mai l l ako ikaste txera sartu nai e b e n a k lenengo batxi l lerra

egin bear izaten eberi eta emen ez egoan non ikas i r ik eta B i l b a o ' r a egu-

nero joa t eko ez egoan dirurik.

97

I955n. ur te- inguruan mai suak asi ziran batxi l lerra i rakas ten eta lan

ederra eg in eben zalantza barik, baiña batxi l ler - i rakasta ldiak eskolako

ordua bete ta gero emoten ebezan.

E le izearen aldetik be izan dauz i rakaskintzak laguntzak: L e n e n g o

L a m e n e ' t a r r a k eta ondoren Konpas ion i s tak eta gaur gu rasoen aldetik

Ben tades ikas te txe ederra . Or Jan aund ia egin zan eta egi ten da.

A b a d e a k be zerbait eg in-gurean egozan eta lan- ikas tegia s indikatoai

e m o n j a k e n ezkero , ez geunkan non lan-egiñik. Orregai t ik bururatu

j a k u n e rd imai l l ako ikaste txe bat sor tzea eta gero l enengoa ma i l l akoa be

bai. Olan sortu zan San Pedro Ikaste txea. E m e n egun osoan irakasten zan

lenengo mai l lea eta batxi l lerra eta ikas te txea ondo jo ian . Las ter alkate

b a n i batek I .968n. urte inguruan salatu g induzan eta gu re ikastetxeak

atzera eg in-bear ra izan ebau. Urte batzutan jarrai tu eban. Az te rke tak egi-

teko B i l b a o ' r a joan bear izaten genduu , sa lakuntza ori zai la- ta , e rd i -mai-

l lako Ikas te txearen o rdezko edo "fi l ial" bat ipintea ukatu euskue lako .

Lan Ikas tegia be Pa i rokiaren a rdurapean asi zan, baiña egun baten

e m e n g o txanburu zanak, iñori ezer esan barik, ikastegi ori s indikatoai

emon eutsen eta Andra Mar i ondoan , gaur osak ide tza dagon Iekuan, egin

eban bere lana.

Aspa ld ion gauzak asko aldatu dira: M u n g i a ' k gaur esko la egokiak

daukaz , A n d r a Mar i lan-ikastegiak be ja r ra i tzen dau bere buruaren j abe

eta L a u a x e t a T e n izena daroan Erd i -Mai l l ako Ikastegi eder bat daukagu .

Gure gaz te r ik ge ienak bideak zabalik daukez Ikas te txe Nagus i r a sartze-

ko eta sartu be egi ten dira.

Atal onen txuntxur lez, aztertu da igun IkastoJearen arazoa.

Zori txan-eko erria izan gara gu. Send i euska ldun baten j a i o ta azi eta

sei -zazpi u r tekoak giñala eskolara j o a n g iñanean , guk e rde ra tutik be

j ak in bar ik. i rakasleak erdera utsa egiten euskuen . Eta gero erdi -mai l la-

ko ta go i -mai l l ako ikasketak erdera utsez egin doguz . Au ez b a ' d a erri

bat i i tzea, zer ete daJ

Giro orre tan bizi giñan I960n . urte ingurura ar te . ba iña aldi orretan

asi ziran ikastolak ager tzen. Ikas tolak umeai dana euske raz i rakas teko

ikastegiak ziran eta dira. M u n g i a n be agertu zan ikas tolea sor tzeko

gnrar ia eta guraso- ta lde 'on batek egin eban eskaria . L e n e n g o Andra Mari

ka lean asi ziran l egezko baimen aundi barik. ge ro e ie izearcn laguntzaz

ikas tolea legetu egin zan, gero, San Pedro Ikastegia kendu euskuenean

onen gela guz t i ak artu ebezan . Ikastolea guzt iz onar tua , izan zan eta las-

98

ter gela oneik be gitxi z i ra lako ikastola barria. benetan ederra , egin eben

Be lako 'n eta an txe ja r ra i tzen dau ikastoleak. zor ionez . Orj bai ba-dala

Euskalerr ia euska ldundu teko b ide egokia . Alegin ori egin eta e lburu ori

lortuko daJa uste dogu , gure ikasleentzat e ragozpen aundiak aurrean

agertu arren.

Gero Tkastetxe nagusian be jar ra i tu leikez ikasketak euske raz eta bide

orretatik asko lortuko da. Gure sendie tan . gurasoak eta u m e a k euskera

egiten b a ' d a b e . " M u n g i a Euska ldun t zen" ta ldeak nai dauan lez err iko

a r tu-emonak euskeraz izan dai tezan alegintzen ba gara, galdu d o g u n eus-

kal tasuna barr iro eskura tuko dogu. B a - d a g o i txaropena!

Ltjirameiuli ikastolea gure ettskeraren itxarapena, (Ikasleak Agaie Oettna'ri abcsten).

99

E N S E N A N Z A

Ul t imamente los pueblos se ban dado cuenta de la enorme importanc ia de

la enseñanza y ia educac ion para el desarrol lo cn todos los niveles . Sobre esta

materia poco s a b e m o s del ant iguo pueblo , pero d e m o s algunos datos .

Hasta el s iglo XVIII , la mayor parte del pueblo eran analfabetos y no sen-

tian neces idad dc aprender. So lamente los que eran "nobles" sentian esta nece-

sidad y hasta preferian que el pueblo no saliese de ese agujero, para poderlo

dominar mejor.

Hubo una escuela domincal en Santa Mar ia , pero poco p o d e m o s decir de

ella. Iban los d o m i n g o s los que veian esta neces idad de saber leer y escribtr y

algo de cuentas .

Hace cien años babia dificultades de mutuo entendimiento entre n iños de la

Villa y los de la Anteigles ia y tampoco estaba clara la forma de f inanciar los

maestros.

En nnestros t iempos hemos conocido en M u n g i a buenos maestros , quiza

mas o m e n o s duros , pero cnseñaban . Por citar a lgunos recordemos a D. Agus-

tin Fernandez de G a m b o a , D. Isidoro Iturbe, D. Ignacio Arenaza que murid

hace pocos años , casi centenario.

La Pr imar ia estaha bastante bien atendida, pero la mcdia era un gravfsimo

problema. Tambicn la Profesional . Una escuela parroquial profesional "Santa

Maria", por decis ion del parroco, pasd a s indicatos . Los maestros tambien tra-

taron de sotucionar este problema o Hcnar este b a c h e con clases de hachiller

despues de las horas escolares, pero no era muy buena soiucidn.

Para chicos pr imero con los hermanos de Lamenai s y para chicas despucs

con las H e r m a n a s Compas ionis tas contribuyo la Iglesia en esta labor. De ahi

salio luego el Colegio de Ventades que hoy existc y funciona c o m o cooperativa

de padres , antes era "Fundacion Ventades"

Tambien los sacerdotes quisieron suuiarse a esta labor social y, tcniendo en

cuenta que la Escuela Parroquial de Formac ion Profesional Santa Maria hahia

sido donada por cl Parroco a s indicados, decidieron crear un centro de Prime-

ra y Segunda Enseñanza . Era el Colegio San Pedro que comenzo con Eñseñan-

za de Bachil lcr, luego se implanto la Primaria , Uegando a tener m a s de 200

a lumnos con servicio de autobuses a todos los pueblos y barrios de la zona. La

enseñanza era bucna y los examenes de cursos de bachi l ler en Bi lbao daban

muy buenos resfultados. Pero debio de ser bacia el año 1968 cuando el Alcal-

dc denuncio al centro coino nacionalista y desde entonces , paso a paso , inten-

taron y lograron cerrar el centro.

Pasaron asi los años basta la l legada de la democrac ia a apart ir del año

1975. Por entonces e inpezo la liltima etapa de la Enseñanza , organizandose

100

tanto la Pr imar ia como la Med ia y creandose el nuevo y hermoso Instituto

Lauaxeta que hoy trabaja en Mungia abriendo asi el ca m i no a todos los hijos

e hijas dcl M u n g i a y su entorno para acceder a la Univers idad.

Ded iquemos brevemente estas ult imas l ineas del capitulo a la Ikastola.

Fue idea de los padres que co laborando con la parroquia crearon este cen-

tro, modesto al pr incipio , creciente desde que entraron a los locales que dejd

vacios el Centro San Pedro y exifoso en la herinosa ikastola construida en el

barrio Be lako , que hoy fuuciona eon regularidad. Por fin es real idad el sueño

de todo euskaldun que quiere ser instruido y educado en su lengua desde la

pr imeras letras hasta el titulo Universitario. Sera, sin duda, uno de los e imien-

tos nias sol idos para que nuestra lengua siga viviendo, EIIo requerira el esf'uer-

zo de todos, espec ia lmente de la famil ias, y el empuje del grupo recien creado

"Mungia euskalduntz.cn".

101

XIX.- ERRIKO ERAKUNDEAK

Orain urte batzuk dirala gure udalak goitik bera erabilliak ziran eta goi-

tik bera ezarten ebezan alkateak eta ziñegotziak. Jokabide orren aurka

gogor jokatu zan eta erriak, berak aukeratutako Udal-Batzak eskatzen eba-

zan. Eta lortu be egin zan ori 1936 'ko gudan irabazle urten zan agintari

bakartia il zanean. Orain alderdi politikuak eratu dira eta euren bidez erriak

berak aukeratzen dauz agintariak. Orrelan ete zan antxiñako M u n g i a ' n ?

Ez doLdo i orrelan baiña antzera: L e n a g o err iko fogeradunak (subetea

eukenak) batzen ziran e le izpean eta autarkiz aukera tzen e b e n alkatea.

Gero a lka teak batzen ziran Gern ikan erabagiak ar tzeko. A n l x e eukan

gure erriak 59n. j e sa r l ekuan beronen berbea eta gure uriak bardin 15n.

j e s a r l ekuan eta antxe aukeratzen eben Aldundia batzarren artean jaur tza

egi teko. Ez egoan go ragoko mail lan agintar ir ik. ez pa r l amen tu r ik ez

Kongreso ' r i k . Asikera baten autark idunak etxearen j a b e z i ranak (fogera-

dunak) ziran. baiña ge roago e txeko buru ziranak guzt iak. E rakunde poli-

ta zan ori, baiña gaur ez da onar tzen, Gaur alderdi po l i l ikuak dira Udal-

Batza osotzen dabenak: EAJ /PNV, E A . P S O E , PP.EB eta abar. Alderdi

poli t iku oneik euren zaba lkundea egiten dabe . au teskundea egi ten da eta

ge ienok nai dogun Uda l -Ba tza ta a lkatea euki ten doguz . Ori lortu da eta

p o z g a n i a da.

Ba iña an tx iña e rakunde bat egoan Ele iz-Ate edo e n i a r e n eta e txcko

j aunen ar tean, kofradiak. G a u r base le izak dagozen lekuetan , auzoetan

egozan kofrad iak eta. sarrilan an aukera lzen eben o rdezko bat orrelan

e le iz-aurrean egiten zan aukera tzea e r rezagoa izateko. Arazo onen billa-

keta o n d o egin barik dauke kondai ra-za leak . eta egin bear rekoa da. Ela

ortik zerbai t ikasi bear da: Udal batzarren eta crri tarrcn bi tar tean beste

e rakunde ba tzuk bear dira, er r iak b izkar-azur bat bear dau cta bizkar

onen azu r rak lez l i tzakez sendia ta auzoa. Auzoa i indarra e m o n bear jake

eta toki batzutan, esa terako B e r m e o ' n . emo ten j a k e , auzo-a lka teak

102

clagoz. Olako zerbait bear dau M u n g i a ' k eta ez l i tzake gai txa auzoe tan

ori lortzea, auzo batsutan o lako zerbait orain be ba -dago . B a i ñ a M u n -

g ia 'k ge roago eta erri tar ge iago daukaz kaleetan, eta kaleetan alkartze au

aurrera j o a n g o daia dirudi . A s m a m e n a bearko da kaleetan be -e rakunde

orreik era tzeko.

Baiña lurra ldezkoa dan erakunde orren utsa be te teko bes te b ide ba tzuk

dagoz: B e a r i z a n bakoi txerako talde bat sortu err i -barruan, esa te rako dan-

tza-taldea, abes-batza, euskera taldea, pelota taldea, futbol-taldea, mendi -

goizale- taldea. buzt inlar i - la ldea, eres-batza (banda musica l ) , txistulari-

taldea, eta abai'. O lako taldeak ez dira sartzen agintari tzara, baiña eir iko

bear-izan bat beteten dabe eta Udal -Batzak d i ru- laguntza emoten dautse.

Aztertu da igun talde onein edestia. Uda l -Ba tza goit ik bera eg inda

emoten zanean, ez zan gauza erreza o lako ta ldeak edo e r a k u n d e a k sor-

tzea, bide luze bat izaten zan asi eskar iagaz eta bear ziran pape l guzt iak

bete tekoa eta azkenean eze tza emo ten eben, batez be nai eben personea

ez za lako eskatzen ebana.

Baiña bear- izanak or egozan eta ur tenbide bat bear zan. Eta baegoan

urtebidea: Eleizea. Eleizeak orduan eskubide ba tzuk ge iago eukazan

erriak baiño eta eskubide bat auxe zan: Eleiz- taldeak sortzekoa. Orregai -

tik. olako taldeak, err i- taldeak gaur diranak, orduan e le iz- ta ldeak ziran.

Orra or zergait ik ainbeste talde sortu ebazan par rokian abade izan zan

Arregi ' ta r Jose Mar i ' k . Berau zan Katol iku-Ekintzaren a rduraduna eta

be ronegana joa ten ziran orduko gazteak babes-bi l la euren ta ldeak eratze-

ko eta beronek onartu eta bultzatu egiten ebazan ai tzen zjtuan eskariak

eta azkenean bera da sortzail le. Ona emen talde batzuk: Abes-batza , zar-

sa r idunen D A N O N T Z A T ta ldea , pe io t a r i en D A N O N A ta ldea ,

C O C O R D I A par rokiko orri barr iemoil lea , suka lk i -eguna . sendien taldea.

Paulin Solozaba l abadeak bere aldetik txistulari-taldea sortu eban eta eus-

kerea irakasten be alegin aundia egiten eban. Orduan erriak egin-bearre-

ko ainbat gauza egiten ebazan Eleizeak, gaur ostera Ele izeak orrelan

zeregin gi tx iago dauka Udal -Batzak bere e ran tzukizuna o n d o beteten

daualako. Dana dala. gaur be ba-dagoz betera egin bear diran eta egiten

diran lanak: I rakaskintzan, beartsuen Iaguntzan. Za t ren Egoi tzean. Emen

laguntzaille onak dira aolku Oneko Amaren Leka ime Franziskota i rak .

Atal au ama i t zeko , Jabur- labur esango dogu dana : Uda l -Ba tzak erri-

tairen Jaguntza bear dau eta orre tarako erriaren eta Udal -ba tzaren bitar-

tean e r akundeak ger ta tu bear dira,

103

D - J o s e M a r i a

ARfiESUI

ABARRATEGUI

0 0 4 1 7 0 1 0 Jose Mitrkt Arre^tti. (Abadea).

E S T R U C T U R A S D E L P U E B L O

Terrninado ya en el gobierno rnunicipal el vert ical ismo de la dictadura, se

ha Iogrado que los ayuntamientos sean elegidos por el pueblo. Antes era la

anteiglesia (o la villa) que escogia su alcalde, ahora se hace por voto personal

y rnediando los partidos polificos.

Pero en la forma antigua de gobierno munic ipa l habia una mediac ion , que

esta poco invest igada pero era real, las cofradi'as. Cada barrio tenia su cofra-

dia con sus bienes y su iglesia y alli proponia su representante y sus reivindica-

ciones y asr' se facilitaba la reunion en el port ico del pueblo.

Esto quiere decir que el ant iguo pueblo estaba vertebrado, entre la Antei-

glesia y la persona estaban Ia familia y el barrio que tenran su influencia.

Tambien hoy seria una buena ayuda para el ayuntamiento el contar con

estos alcaldes de barrio elegidos. Algo de esto existe en Bernreo. Asr la presen-

cia de la autor idad ante los c iudadanos serr'a nras efrciente. El pueblo estan'a

mas vertebrado.

No se olvide que el casco urbano crece cada vez mas y esta organizac ion

tendria qu(^Ilevarse a cabo en las calles. con un poco de rmaginacion.

A falta de esta organizacion casi territorial, se ha acudklo a otro s istema

para acndir a las necesidades del pueblo , creando para cada neces idad un

grupo de personas con snbvencion del ayuntamiento . Asr' existen grupos para

bailes, para canto , para fomento del euskera , para pelota, para c ic l i smo, para

a lpinismo, para ceramica , para txistn, etc.

Pero miremos un poco a la historia reciente de estos grupos . En t iempo de

la d ic tadura era una carrera de obstaculos crear un grupo de estos . Largos tra-

mites que al fin terni inaban en negativa porque el responsable no era del agra-

104

do de los m a n d a m a s e s . Tambien este problema tuvo una salida. A e u d i r a la

Iglesia que tenia a lgunos privilegios y podia organizar estas eosas dentro del

movimiento de la Acc ion Catolica. Asi se explica que tantos acudieran al saeer-

dote Jose M a r i a Arreg i , responsable en la parroquia de la Accion Catolica

para crear grupos . El aeeptaba a todos y les daba "la chapa" para que conti-

n u a r a n r e u n i e n d o s e . As i s u r g i e r o n e l Or feon , e l C lub de j u b i l a d o s

D A N O N T Z A T , e l g r u p o de Pe lota D A N O N A , la revista parroqu ia l

COCORDLA, el Coneurso de Guisado , el grupo de famil ias , ete. Paul ino Solo-

zabal por su parte c o m e n z o con el grupo de Txistu , enseñanza de la musica y

del euskera, todo ello bajo la vigi lancia de la Guardia Civil que andaba eerca

y a veees acosaba y perseguia. Alguna vez se oyo esta voz del Alca lde a los

Guardias : "Si haee falta, disparen, que yo respondo".

Kn aquel las fechas muehas de las atenciones que son responsabi l idad del

municipio q u e d a b a n en manos de la Iglesja. Pero aun hoy hay cosas en que se

colabora, c o m o Caritas y Asistencia soeial , Enseñanza en el Colegio Ventades ,

antiguo asflo que esta construyendo ahora mi smo una hermosa residencia para

ancianos , co laborando en ello eon cariño y desinteres las religiosas Francisea-

uas del buen eonsejo.

D i g a m o s para tertninar este capitulo que el ayuntamiento necesita de cola-

boracion c iudadana y para ello es preeiso vertebrar el pueblo.

Yxuren El.\eko iraspen edo fimdciziñoak oraintxe diardu egoitz barria egiien. Irttdian leitengo arria iptntea. Iraspen oneit bttrit Alkotea da eta parrokoa Lendakari-orde.

105

XX.- ETORKIZUNA

Eldu gara azkenengo atalera. Gure edest i edo istoria au biz i tzarako

i rakasle izatea gura dogu. Orregat ik azkenengo azterketa labur au.

Edest ian ikusi dogu guda asko izan dirala eta 1936n. ur tekoa guzt ie-

tan negargar r iena . Ikusi dogu guda orreik samin tasuna ta negar ra ekar-

ten ebezan artean, b e - m a i l l a n / M u n g i a ' k o sendiak bakean eta pozik bizi

zirala, gure ingurua Arkad ia zoriontsu baten antzekoa izan dala. Ikusi

dogu ur teen joanean i z a n d a n aurrerapen z o r a g a m a , b ideak , telefonoak.

lana eta abar. Eta lana gizaldien j oanean aldatu egin bear izan dogu:

artzainlza, nekasari tza, burd in lana , lantegiak. Agiri da. ba iña , erri-burtia.

M u n g i a ' r e n kaskua , ge roago ta aund iagoa dogula , baserr i t ik oraindiño

be j en tea kalera dalorrela . Baita Bi lbao uria uiTeratu egin j aku la , eta ori

dana ta ge iago ikusi ta au da i tauna: Ge roan zer i zango da M u n g i a ? Bil-

bao ' ta rvçn lo- lekua?

Erri aundi bat izango gara. eta laster izan be. Gaiñera datorku Bil-

bao ' r en zabalkundea eta albo-errien jokabidea . Eta ur i -burua geroago ta

aundiagoa izango dan artean. alboetan etxeederrak, txaletak, ugari tu egin-

go dira. Jokabide ori asita dago. ez Bi lba ina 'na bakarrik. erri txikietako

urigintza-lanetan be bai. Aundi tasun orrek gure eiTi-izakerea ondatu egin-

go ete dau? Badago orretarako arriskua. Alegindu gaitezan l 'geu"' izaten.

Err ian e txegin tza asko ugar i tuko da eta Uda l -Ba tzak o n d o begiratu

bearko dautso arlo oneri . L a n d e t x o ' n egin dan ur igintza nasaia , berebil-

tokiak azpian barik a lboan dirala, bide zabalak eta o r l e g i m n e a k ugari

dirala. e txeen goierea Iaburra dala. . .orrelan joka tu bear da e tork izunean

erri garbia ta lasaia euki dagigun . Guk gaurko lurralde zaba la daukagu.

ez dag iguzan e txeak ia alkarren gaiñean egin, zabal eta nasai baiño.

Orrek d i ru-ga l tzea dakav baiña gerovako bizikera egokia be bai.

M u n g i a ' k o j en tea ge roago ' t a obeto biz iko da. Ori i txaro ten dogu eta

gura dogu , baiña larrialdiak (krisisak) be etorr iko dira.

10(3

Eta ain kal te ikaragarr iak eta ainbeste negar ekarri dauskuen gudak?

Zer? Amai tu dira ala j a r ra i tuko dabe?

Ez al da ge iago gudar ik e torr iko gure artera! Ba iña mendiga iñee tan

tximistak agiri dira. Euskaler r ia ez da aintzat artzen, go iko agintar iak ez

dabez ikusten Ipar ra ldeko ta E g o a l d e ' k o luar ra ldeak erri bat lez. Ori

onartu ba iño na iago dabela guda dirudi. Eta guk ez daukagu baker ik erria

onar tzen ez dan ar tean. Ez da igun i txaropena galdu, e lduko da Euska le -

rri alkartua bere lurra ldean bakean biziko dan aidia. Ori lortu ezkero

amai tuko l i tzakez ETA' ren i lketa mingar r iak e ta Euskaler r ia zor iontsu

biziko l i tzake Europa zor iontsuan. E l d u k o gara egun zoragarr i orretara.

Mungia , guda eta agintar i tza gogorren ar tean, be-mai l lan Arkad ia

zor iontsua izan dala esan dogu, edo beste era batera esanda , atsegin-

baralz bat, paraisu bat izan dala. Ba iña ez aiztu bara tzaren edo para i sua-

ren baztci ren baten beti ager tzen dala sugeren bat.

Teh/io Zfirra auzoa. Landeivo-iiigttnum. Vnginiza egokia. Goiera gii.xi. Berebii-iokiak alboan. Bide egokiak. Laxaiiasitna.

107

M I R A N D O A L F U T U R O

H c m o s Ilegado a este liltimo capitulo de esta especie de historia de Mungia .

Antes de terminar, permitasenos una breve reflexion mirando al futuro.

H e m o s visto en la historia muchas guerras y ninguna tan crucl para nues-

tro pueblo c o m o la de 1936. Pero tambien h e m o s observado que el puehlo en

la base ha sido una Arcadia feliz, un paraiso . Hemos progreasado mucho,

hemos tenido que cambiar de trabajo, de la ganaderia a la agricultura, del hie-

rro a los mol inos , del campo a la fabrica y hemos visto ci - ecer cl casco urbano

del pueblo . Ahora nos preguntamos: y j,cual scra nuestro futuro? ;,dormitorio

de Bi lbao? .

No cabe d u d a de que Mungia esta l lamada a ser un gran pueb lo y muy

pronto. Bi lbao se difunde, de los pueblos cercanos nos viene gente , pero mien-

Iras el casco urbano ira creciendo aumentara un fenomeno ya iniciado: Las

colinas cercanas se l lenaran de Chalets . Fs el f enomeno de "La Bi lbaina" de

Laukar iz , pero de otro modo , mas individual que colectivo. Y este creeimien-

to, urbano y semiurbano , podra ser pel igroso para que p e r d a m o s cn caracter

del pucblo . Por eso debemos cuidar con esmero todos las señas de identidad del

pueblo.

Aumentara la construccion en años prox imos y el ayuntamiento debera sal-

var la vida sin aglomeraciones , procurando zonas bien urbanizadas como la de

Landetxo con zonas verdes , ampl ias calles o carreteras, garajes sin acudir a

sotanos. . . Todo ello supondra mas inversion pero garantizara el futuro de bie-

nestar en una zona en que hoy por hoy a b u n d a en terreno edificable.

^Habra paz en el futuro? Las c iscunstancias actuales no ofrecen muchas

garant ias . Para que el Pueblo Vasco tenga paz debe comenzarse por ser reco-

nocido c o m o pueblo con sus seis o siete territorios y deberan reconocerse sus

derechos c o m o pueblo y rnientras no se Ilegue a este reconocimiento , la paz no

sera posible . No perdamos la esperanza de vivir c o m o queremos dentro de una

Europa unida y pacificada,

Si entre guerras y bajo la d ictadura, la base del pueblo ha s ido una Arca-

dia feliz, un paraiso. sin d n d a asi seguira s iendo, pero no o lv idemos que en

algun r incon del paraiso s iempre aparece una scrpiente.

Munguia 2000-08-09

108

AURKIBIDEA / INDICE

A U R K E Z P E N A / P R E S E N T A C I O N 5

I . - L U R - A Z A L A R E N E D E S T I A / H I S T O R I A G E O L O G I C A 7

I I . - L E I Z E T A K O G I Z O N A / E L H O M B R E DE LAS CUEVAS 11

U I . - A R T Z A I Ñ E N ALDTA / E P O C A DE LOS P A S T O R E S 14

IV. - N E K A Z A R I T Z A TA B U R D I N - A R O A 17

V- B I L L E L A S E N D I A / LA C A S A DE LOS V I L L E L A 21

V I . - A I D E N A G U S I A K / LOS P A R I E N T E S M A Y O R E S 27

V I I , - M U N G I A ' K O G U D A L D I A / LA BATALLA DE M U N G I A 31

VI I I . - E R R I A ETA URIA / EL P U E B L O Y LA V I L L A 34

I X . - E L E I Z A K M U N G I A N / T E M P L O S DE M U N G I A 38

X . - LTBERALAK, KARLISTAK ETA A B E R T Z A L E A K

L I B E R A L E S . CARLTSTAS Y N A C I O N A L I S T A S 49

X L - 1936 'KO G U D A TA O N D O R E N A K / G U E R R A DE 1936 Y

SUS C O N S E C U E N C I A S 53

X I I . - G U D A - O S T E K O G I R O A / LA P O S T G U E R R A 61

XI I I . - E R R I - A G I N T A R I T Z A / DE N U E V O LA D E M O C R A C I A 66

X I V - B I D E A K , I T U R R I A K , Z U B I A K ETA E T X E A K / C A M I N O S ,

F U E N T E S , P U E N T E S Y EDIFICIOS 70

X V - M U N G I A R O S P E T S U A K / HIJOS I L U S T R E S 77

X V I . . - B A S E R R I - L A N A E D O N E K A S A R I T Z A / VJDA R U R A L Y

G A N A D E R A 87

X V I I . - L U R G I N T Z A T I K L A N G I N T Z A R A / DE LA A G R I C U L T U R A A

LA I N D U S T R I A 93

X V I I I . - I R A K A S K I N T Z A / E N S E Ñ A N Z A 97

X I X . - ERRTKO E R A K U N D E A K / E S T R U C T U R A S DEL P U E B L O .... 102

X X . - E T O R K J Z U N A / M I R A N D O AL F U T U R O 106

109

I R U D I A K / I L U S T R A C I O N E S

1,- Azala: Tribika ba.serriko ikurdja / Escudo de la Casa dc Machin-Trobika ,

2 - Lur-azalak / Estratos

3 - Leize tako marrazkiak / Pintura rupestre

4 - B izka ia 'n dolmenak diran lekuak / Local izacion de do lmencs

5 - Ola-gi7onak / Lo ferreros

6 . - Billela Torre-etxea / Casa -Tone Villela

7 , - Butron Torre-etxea / Casa-Torre Butron

8 . - Erd i -Aroko zalduna / Jinete medieval {Diego Lopez de Haro)

9 . - "Biona" iturria / Fuenle foral "Biona"

10 - Andra Mari eleizea len / I«lesia derr ibada de Santa Mar ia

11

12

13

14

15

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

- M u n g i a ' k o Andra Mari / Santa Maria dc Mungia

- Karlistet) II gudako bakearen maia / Mesa de la paz II guerra cai i is ta ...

- Luis Agirre Bilbao anai beneragarria / Venerable H° Luis Agir re Bilbao

- Lauzur ika Gotzaifia / Mons . Lauzurika

- Ra tae l Zabala Gorriño

b i s - Torrontegi ' tar Jose Antonio Alkatea

- Sabino Aratia

- Albo bidea / Carrctera de c incunvalacion

- Latiaxeta

- A n u p e ' t a r Pedro aita / Padre Petlro Arrupe

- Lande ixo Goikoa

- So lozaba l 'da r Paulin Olerkaria omendua

- Urterako txania / Cerdo de at i toabastecimiento anual en casa

Arie txe Laniegia / Fabrica Artetxe

Ikastola L a n a m e n d i

Jose Maria AiTegi

Telmo Zai ra Auzoa / Urbanizacion Telmo Zarra

110

I D A Z L E A R E N I D A Z - L A N A K

O B R A S D E L MLSMO A U T O R

I M u n g i a l d e , Bermeo , ta Ondarru ko euskal abostegia (Argitaiatu barik)

La fonetica vasca cn la zona de Mungia , Be rmeo y Ondarroa (Inedita).

2 - Len, orain eta beti (elebarria, argitaratu barik).

3 . - I ruarr izaga ' tar Luis ailaren bizitza / Vida dej Mtisico P. Luis de Iruarrizaga

4 - Nazarei eko Jesus.

5 . - Erri bat bidean

6 - Gu, gure mundua ta gttre fedea.

7 , - Zu Martfn (Gomutakiak)

Oye, Marli'n (Memorias)

8 . - Mungia ta mungiarrak

Mungia, su ticrra y sus hombres.

i tzulpenak: Bermeo ta Zeanur i ' ko udal-etxeetan.

B i l b a o ' k o Gotzaindegian 1985-1995

Traducciones: En los Ayuntatnientos de Zeanuri y Bermeo.

El Obispado de Bilbao de 1985 a 1995

[daz-Ianak aldizkarionetan:

Pen^amiento Alaves . Deia . Possunuts . Yunque. Pancarta . Eco

Misional . Surge. Alkartasuna

Concordia , Goiz-Argi , Agtir. Zer, Kardaberaz. Bermco. Aran

(Arratia) Saski Naski , Euskeiazainiza. Izen-ordea. s an i i an "Ganriz'" izaten da.

Inoz "Landabarr i"be bai. Atarikoak izenpetu barjk.

He escrito articuJos en Jas revistas arriba citadas con frecueneia con el seudonimo

" G a m i z " y a veces '"Landabarri". Ediioriales sin firma.

) 11