arousa o camiño do mar do apóstolo

O CAMIÑO DO MAR DO APÓSTOLORUTA XACOBEA DO MAR DE AROUSA E ULLA

EDITA

FUnDACIÓn RUTA XACOBEA DO MAR DE AROUSA E ULLA

TEXTOS

COnCELLOS COLABORADORES DA FUnDACIÓn RUTA XACOBEA DO MAR DE AROUSA E ULLA E FUnDACIÓn

FOTOGRAFÍA

ADOLFO EnRÍqUEz

XURXO LOBATO

AnXO AvALO

LESMES

FOnDOS FOTOGRáFICOS DOS COnCELLOS E DA FUnDACIÓn

MARGEn FOTOGRAFÍA

ARqUIvO TURISMO DE SAnTIAGO

DESEÑO GRáFICO E MAqUETACIÓn

OCéAnOvISUAL

IMPRESIÓn

AGEnCIA GRáFICA

DEPÓSITO LEGAL

C 2404-2010

ÍNDICE A Illa de Arousa 22

A Pobra Caramiñal 26

Boiro 30

Brión 34

Cambados 38

Catoira 42

Dodro 46

Meaño 50

Meis 54

O Grove 58

Padrón 62

Pontecesures 66

Rianxo 70

Ribadumia 74

Riveira 78

Rois 82

Santiago de Compostela 86

Sanxenxo 90

Teo 94

Valga 98

Vilagarcía de Arousa 102

Vilanova de Arousa 106

A natureza 112

A auga 114

O pasado 116

A pedra 118

A pedra axeonllada 120

Os creadores 122

A festa 124

Ruta xacobea do Mar de Arousa e Ulla 7

SaúDa

Quero agradecer, moi sinceramente, a colaboración e decidido apoio prestado polos distintos organismos e entidades culturais da Xunta de Galicia, en unión dos vintedous concellos,

membros do Patronato da Fundación do Mar de Arousa e Ulla, para a nova edición desta publicación, quenes coñecedores das interminables potencialidades dos Concellos da ría,

esforzáronse por levar adiante este proxecto, nun contexto de crise xeral, como fórmula que contribuirá enormememente ao desenvolvemento de cada un deles.

Trátase unha vez máis, dunha aproximación a unha parte de Galicia onde a riqueza monumental, arquitectónica, literaria, paisaxística, ambiental, gastronómica, histórica e cultural

conflúen para ofrecernos un destino global: a Ría de Arousa e as terras do Ulla.

Unha edición renovada, que fai incorporación de material visual, texto e actualizacións diversas en cada un dos concellos, cunha elaborada e coidada aposta gráfica, que leva a

trasladar con novas imaxes a riqueza excelsa e os valores patrimoniais singulares dos pobos, vilas e aldeas do mar de Arousa e Ulla.

AROUSA quere converterse en guía de referencia para todo o conxunto da Comunidade Galega. Novos proxectos pretenden incorporala á nosa páxina web para que de forma inte-

ractiva poida ser obxecto dunha actualización permanente. Pero queremos traspasar as fronteiras dun volumen turístico orientativo dirixido aos visitantes, para ser tamén un epílogo

da historia cercana, das nosas tradicións, dos valores das nosas xentes... que se perpetúen na memoria dos nosos veciños e veciñas, principais actores do miragre que de por sí é a

Ría de Arousa e responsables finais da conservación do patrimonio que atesoura.

Máis de dez mil exemplares pretenderán achegarnos ao coñecemento dun petroglifo, dunha capela, duha fonte, dunha praia, das festas populares, de todo aquelo que xeración tras

xeración soubemos conservar. AROUSA non é máis que a plasmación do avance e progreso dos vintedous concellos que actualmente forman parte da Fundación Ruta Xacobea do

Mar de Arousa e Ulla e que medraron á beira da senda que un día seguiron os restos do Señor Sant-Iago que daría lugar o nacemento do Feito Xacobeo e á súa universal veneración.

No nome da Fundación Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla quero expresar unha vez máis o sinceiro agradecemento a quenes fixeron posible este proxecto, e aproveitar este intre

para reclamar a implicación de todos cantos o desexen nas iniciativas da nosa entidade.

Unha aperta.

Javier Sánchez-Agustino Mariño

Presidente da Fundación “Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla”. Traslación Apostólica


a TraSlaCIóNDo apóSToloSaNTIago

UN poUCo DE hISTorIa

Dende os inicios da tradición xacobea -hai xa mil douscentos anos- España profesa unha fonda devoción polo Apóstolo Santiago. Esta admiración maniféstase especialmente

en ocasións como a que agora nos ocupa: a conmemoración do traslado (a Translatio) a Galicia dos restos do Zebedeo. Non debemos esquecer que Santiago de Compostela

é, xunto con Roma e Xerusalén, un dos tres grandes fitos da cristiandade. Hoxe en día, en pleno século XXI, xentes de todo o orbe acoden -como nos mellores tempos das

peregrinacións no Medioevo- a postrarse ante o sepulcro do único discípulo de Xesús que, xunto con San Pedro de Roma, está soterrado no Vello Continente.

É certo que, na actualidade, a forza evanxelizadora do Apóstolo cobra forma nun amplo e variado abano de manifestacións humanas, mais todas elas desenvólvense baixo unha

mesma forza, unha espiritualidade común que dá alento ao camiñante e gozo pleno na meta Santa.

A carón de todas estas expresións de fondo e histórico contido relixioso e espiritual, veu a sumarse esta Ruta Xacobea marítimo-fluvial polo mar de Arousa e o río Ulla, que

pretende, fundamentalmente, contribuír ao maior coñecemento e exaltación de Santiago o Maior a través dunhas paraxes naturais e etnográficas de indubidable valor e interese.

Seguindo os testemuños e a tradición, esta Ruta actualiza o paso da nave apostólica que conducía os restos de Santiago desde Jaffa, en Palestina, ata Iria Flavia, a actual vila

de Padrón.

Esta tradición foi seguida con fervor en todo o mundo cristiano e chegou a plasmarse, ao longo da milenaria historia xacobea, nunha variada e riquísima iconografía que nos

representa a derradeira singradura do Apóstolo Santiago na compaña dos seus discípulos Atanasio e Teodoro. Eles, conducidos por un anxo e guiados por unha estrela -segundo

se mostra no escudo municipal da vila de Padrón- arribaron nas costas de Galicia entrando polo mar de Arousa e subindo polo cauce do río Ulla, camiño de Compostela,onde

hoxe os seus restos se veneran.

A singradura que entra en Galicia polas augas atlánticas da maior ría de España -a de Arousa, que é en si todo un océano en miniatura-, continúa de seguido por un abraiante

ascenso a través do cauce do Ulla ata alcanzar as terras de Iria. Un treito que ofrece ao peregrino unha paraxe de singular beleza. A remontada río arriba cobra unha significación

especial, pois esta ruta traza un vieiro de encontro cun pasado glorioso. É ascender por unha columna vertebral entre marxes vizosas, cargadas de historia e lendas, nunhas augas

-primeiro salgadas e logo fluviais- que resumen tamén a historia desta terra.

Aquela mínima nave que soubo esquivar as turbulencias dun mar avolto é na actualidade un símbolo clave da cristiandade. Todos os anos, cada 30 de decembro, a Mitra com-

postelá rememora esta tradición, acto que leva parella unha ofrenda real.

a TraDICIóN

Entre as narracións e prodixios que acompañaron o traslado do corpo do Apóstolo, sempre a metade de camiño entre a tradición e a lenda, dúas son as máis recoñecidas

hoxe: unha, a de Xoán Bosco, monxe celestino que publicaría o suceso na súa biblioteca Floriacense; a outra, a da Historia Compostelana (unha das obras máis importantes do

medioevo), que nos relata como, logo da súa predicación por España, o Apóstolo retornou a Palestina e alí foi degolado por Herodes Agripa e o seu corpo botado extramuros de

Xerusalén para pasto dos animais. Mais os seus santos restos foron recollidos polos seus discípulos Teodoro e Atanasio que, axudados pola man de Deus e con próspero vento

a favor, conseguiron chegar ata Iria Flavia, importante porto de Galicia. (Cómpre subliñar a relevancia que este enclave tiña arredor do ano 70 da nosa era: o emperador romano

Tito Flavio Vespasiano romanizaría o lugar co outorgamento de Ius Latii, o que elevaba a Iria á consideración de municipio romano).

A epístola que confirma a tradición da arribada da nave pertence ao papa León III.

O corpo foi desembarcado sobre unha grande pedra, que o recibiu milagrosamente como se “sobre cera puxeran un corpo de bronce incandescente e como se recoñecese a

vasalaxe e honor que a tan grande apóstolo debía”.

10

No breviario da Santa Igrexa de Oviedo faise memoria deste prodixio. As pinturas máis antigas así o testemuñan por toda Europa. O Papa Calixto II afirma ter visto esta pedra que

foron desgastando os peregrinos; o resto permanece no río Sar, segundo revelan distintos documentos históricos. As intrigas da raíña Lupa, que dominaba na Época estes con-

tornos, e os enganos de Filotro, gobernador de Duio e legado de Roma, dificultarían o seu traslado ata o lugar onde os restos de Santiago permanecerían ocultos ata o ano 813.

Neste intre da historia, o pestanexo dunha estrela que apuntaba a un determinado lugar chamaría a atención do anacoreta Pelaxio; os fulgores da estrela moverían ao bispo de

Iria, Teodomiro, a concluir que nese emprazamento concreto estaba soterrado o corpo do Apóstolo, un enclave coñecido como Liberum Donum, hoxe, a inmortal Compostela.

Ata aquí o relato esencial, adobado por esa mistura entre historia popular, tradición e lenda, algo tan propio da alma galega que trascende o propio rigor dos feitos para ir máis

alá: a creación da cultura xacobea, esa ósmose entre o fantástico e o real.

DETEñámoNoS agora brEvEmENTE NUN fEITo lENDarIo DE INTErESE:

Nun manuscrito atopado nunha libraría de San Juan de los Reyes en Toledo e nun Flos Sanctorum (colección de biografías de santos) escrito en pergameo en lingua lusitana que

se conserva en Alcobaça, nárrase un prodixioso suceso acontecido nas terras d´Amaia, entre os límites do Doiro e o Miño no litoral portugués:

Celebrábanse grandes festas co gallo do casamento dun noble cabaleiro do país, quen nun descoido precipitouse co seu cabalo ao océano. Nese intre cruzaba por diante a

pequena nave co Apóstolo. As augas encalmaron de súpeto e acougou tamén o vento. Nese intre, o cabaleiro emerxeu sobre a tona do mar, alí mesmo a carón da nave, e todos

dende a terra puideron albiscar aquela milagre. O cabaleiro decatouse de que tanto el como o cabalo, e tamén o peitoral ou as estribeiras, por todas partes, víronse ornamentados

de cunchas de vieira.

Dende ese instante, todo peregrino que había de ir a Compostela na procura do Apóstolo Santiago levaría por sinal, no chapeu e na escravina da saia, as cunchas deste molusco.

Este prodixio foi autorizado a través das bulas pontificias do papa Clemente V en 1088, Alexandre III en 1165, e Gregorio IX en 1227.

a rECUpEraCIóN DUNha rUTa

En 1963, na Asamblea de Turismo da Illa da Toxa, presentei unha ponencia cun ambicioso plan para a recuperación deste senlleiro Camiño do Mar, por ter sido o da Translación

do corpo do Apóstolo dende Palestina a Iria, feito fundamental que -e isto cómpre lembralo- sería o xermolo de todos os Camiños de Santiago.

O principal obxectivo daquela iniciativa, e como primeiro paso na posta en valor da ruta, foi o de colocar uns cruceiros de pedra dispostos como fitos no que sería un Vía

Crucis marítimo-fluvial ao longo das súas ribeiras. Isto conseguiríase a comezos de 1965, mercede ás donacións da Igrexa -dous dos cruceiros serían aportados polo cardenal-

arcebispo de Santiago, don Fernando Quiroga-Palacios, como presidente de Honor e grande valedor da Ruta do Mar-, ademais de concellos, institucións e empresas.

Outro feito singular nesta Época foi a recuperación dende o fondo do río, e por parte da Armada Española, dunha imaxe en pedra do apóstolo decapitado, datada no século

XII. Rescatouse fronte ás Torres de Oeste, nun acto presidido polo bispo auxiliar de Santiago, don Miguel Fuentes Novoa, que congregaría no lugar a miles de persoas. O bispo

entronizaría a imaxe, solemnemente, na capela das Torres.

A edición de folletos, sinalización por vía terrestre e o balizamento do río para asegurar a súa segura navegación, todo isto xunto á organización anual dos remontes conme-

morativos, levaron ao público a coñecer a singularidade e atractivo desta ruta, o seu rico pasado histórico, a súa monumentalidade e a beleza dos seus contornos, abríndoa ao

turismo e recuperando así unha das fontes máis apreciadas da tradición xacobea e da historia de Galicia.

O primeiro remonte, con carácter inaugural, tivo lugar o 19 de agosto de 1965 e estivo presidido polo cardeal-arcebispo de Compostela, don Fernando Quiroga Palacios; o

cardeal Caggiano de Bos Aires e don Manuel Fraga Iribarne como Ministro de Información y Turismo, en unión das principales autoridades e representacións do pobo galego.


Déronse cita 175 embarcacións de toda a ría e foi este o remonte máis numeroso nos xa máis de corenta anos de historia, pois as actuais medidas de seguridade non autorizan,

nas últimas edicións, que moitas das embarcacións poidan sumarse á celebración. Non obstante, a Ruta hoxe esá· aberta ao tránsito de catamarás, que se veñen a sumar á

diversidade de barcas ou lanchas que remontan o curso do Ulla, especialmente nos meses de verán.

A ruta polo Ulla fermosearíase posteriormente coa ubicación de dezasete cruceiros pétreos inspirados na máis pura iconografía galaica, pezas que se foron completando con

outros catro cruceiros máis erixidos nos concellos de Ribeira, A Pobra, Boiro e Rianxo, doados, ante a nosa solicitude, pola Comunidade de Empresarios do Barbanza, e aos

que seguirían os de Vilanova, A Illa, Cambados e O Grove. Está en cernes o grande monumento na Illa de Malveira, como un gran facho na ría e como símbolo de axuda para

o navegante.

Despois duns anos de marasmo debido á confluencia de distintas vicisitudes, a Ruta do Mar de Arousa e Ulla foi recuperada en 1989, uníndose á iniciativa os concellos da Ría

e a conca do Ulla, que se constituirían, en 1999, na Fundación da Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla, declarada, por Lei da Xunta de Galicia, de Interese Galego e Cultural,

destacando a extraordinaria colaboración das distintas institucións autonómicas, que son os que posibilitan, coa edición de folletos e da revista Arousa-Ruta do Apóstolo -así

como co seu xeneroso patrocinio- moitos dos seus actos culturais, entre eles, as tradicionais Xornadas Xacobeas. Na actualidade, o padroado da Fundación está integrado por

22 concellos.

Os anos noventa do século pasado foron especialmente significativos pola presenza de destacadísimos persoeiros que viñeron a refrendar o significado da nosa Ruta. Entre eles

cómpre destacar a visita, en 1991, das SS. MM. os Reis de España; a concesión das primeiras Medallas de Ouro da Ruta o 21 de xullo de1995, a visita do Príncipe Felipe o

18 de xullo de 1999, e da Ruta Quetzal o 23 de xullo de 2004, entre outras significadas.

No ano 1993, de novo coa presenza das súas maxestades, a Ruta do Mar de Arousa e Ulla recibía a Medalla de Galicia, e finalmente en 2005 a nosa Fundación era recoñecida

coa distinción de “Arousán do Ano” como recoñecemento ás súas múltiples e variadas actividades.

José Luis Sánchez-Agustino López (1930-2010)

Fundador da Ruta Xacobea do Mar de Arousa e Ulla


mar DEaroUSa ErÍo Ulla

Todo aquel que se considere un bo camiñante debe incluír, na súa viaxe, Galicia, e nesta Fisterra europea ninguén debería esquecer a ruta mariñeira que seguiu Santiago Apóstolo, coa

axuda dos seus discípulos, no seu retorno definitivo á nosa terra.

A ría de Arousa prestou o acougo e a luminosidade das súas augas para acoller a embarcación que traía o corpo do fillo de Zebedeo, antes de entregárllelo ao brumoso e xa lento Ulla

en terras de Padrón. Posiblemente tratábase dunha barca “da pedra”, das que transportaban a Oriente o mineral de estaño. A barca foi amarrada nunha pedra, “O pedrón”, que hoxe se

conserva e expón baixo o altar da igrexa parroquial de Santiago, en Padrón.

UN TrIáNGULO ABRAIANTE

Escollamos un día claro para, dende A Pobra do Caramiñal, subir ata o miradoiro da Curota, na Serra do Barbanza e, acompañados pola estatua de don Ramón del Valle-Inclán, contemplar

a ría enteira. Dende aquí divisaremos a campiña de Padrón no mesmo vértice do triángulo que conforma a maior das Rías Baixas e, partindo da desembocadura do Ulla, seguindo a estrada

C-550 de norte a sur, pasaremos sucesivamente polas terras de Cesures, Valga, Catoira, Vilagarcía de Arousa, Vilanova de Arousa, A Illa de Arousa, Cambados, Meaño, Sanxenxo e O Grove.

Dende o miradoiro do Monte Lobeira, no límite dos municipios de Vilanova e Vilagarcía de Arousa, contemplaremos, defendidos e arroupados polo Barbanza, os territorios de Dodro, Rianxo,

Boiro, A Pobra do Caramiñal e Santa Uxía de Riveira.

Se desexamos contemplar o punto final e a razón última desta ruta marítima, é dicir, Santiago de Compostela, deberemos subir á Pena da Póboa, o monte que vixía as terras do Teo.

E xa na base do triángulo, a illa de Sálvora, ese lugar onde, segundo deixou escrito don Álvaro Cunqueiro, “voa o faisán”. A illa divide en dúas a entrada nesta fermosa e inmensa ría

flanqueada por vizosos piñeirais e amplos arenais.

Os arousáns amosan un dos máis curiosos exemplos de identificación do home coa súa tierra e de comunicación total coa súa belleza. Quizais ningunha outra área xeográfica goce da

concentración de escritores que aquí se deu ao longo dos anos: Paio Gómez Chariño, Macías O namorado, Rodríguez de Padrón, Rosalía de Castro, Camilo José Cela, Daniel Rodríguez

Castelao, Rafael Dieste, Manoel Antonio, Ramón Cabanillas, Valle-Inclán, os irmáns Julio e Paco Camba...

Queda así configurado o engaiolante triángulo deste camiño de agua. Nel, as provincias da Coruña e Pontevedra están representadas a través de 22 concellos.

o mar E a TErra

Arousa debuxa unha paisaxe con todas as combinacións posibles: praias, dunas móbiles e fixas, esteiros, tómbolos, illas... nos aproximadamente 200 quilómetros de franxa de contacto

entre o mar e a terra. Posúe asimesmo máis de quince portos de alta actividade, entre os que cómpre destacar os de Vilagarcía ou Riveira.

Numerosos vales descenden ata as súas ribeiras. Entre eles sobresaen os regados polos ríos Sar e Ulla. As concas de ambos cauces son, dende o punto de vista xeográfico e loxicamente

tamén histórico, uns dos máis sobranceiros de Galicia.

A paisaxe arousá alcanza as portas de Compostela no célebre castro de Santa Susana onde, nos días de temporal, bandadas de gaivotas portan saúdos dende Arousa.

Os seus ceos cubertos, a chuvia maina e doce, propia dun clima oceánico de suaves temperaturas –con invernos temperados e veráns pouco calorosos– propician o florecemento de

viñedos, pomares, magnolios e camelios. Subindo cara a Compostela, Dodro, Valga, Cesures e Padrón poderían constituír unha unidade xeográfica de vocación litoral na que se alternan

praderíos abundantes, mantenza dunha estimable cabana gandeira e unha importante riqueza forestal. Os condicionamentos climáticos favoreceron unha vexetación de soutos e carballeiras

que nas últimas décadas padeceron a ameaza da plantación de especies de crecemento rápido (eucalipto e piñeiro).

Polos seus montes e campiñas corre ceibe una variada aínda que diminuída fauna.

14

A GAsTRONOmíA

Arousa é fecunda en toda clase de mariscos e gran variedade de peixes. Percebes, ostras, nécoras, lagosta, centollas, lumbrigante... son manxares das súas augas, e nos seus areais

multiplícanse as ameixas, os berberechos ou as navallas...

Sen dúbida, na mesa de Xelmírez estarían tanto os pementos de Padrón como as ameixas de Carril, os peixes e mariscos da ría ou as carnes que producen as veigas que nutren o Ulla

e o Sar.

E todo isto regado cos dourados blancos e os tintos do Salnés.

As XENTEs E A sÚA ECONOmíA

Aproximadamente 300 hab/km2 é a densidade de poboación que vive na área mariñeira e también labrega-industrial da Ruta do Mar de Arousa. Os case que 300.000 habitantes que

se reparten nos 22 concellos deste camiño, dan lugar a unha das densidades poboacionais más altas de Galicia, circunstancia que explica que este territorio arousán e as súas zonas do

interior desenvolvan unha función clave na vida económica galega.

O modus vivendi das súas xentes xira arredor do mar e da terra: a pesca, industrias de transformación de productos do mar e pequenos asteleiros, a carón de actividades eminentemente

agrícolas, gandeiras e forestais, xa nas terras do interior.

COmUNICACIÓNs

A estrada C-550 levará ao viaxeiro dende Santiago ata Padrón, para enlazar aquí as dúas partes setentrional e meridional da ría.

A autoestrada A-9 (A Coruña-Vigo, de peaxe), con saída e entrada en Padrón, é a vía rápida que comunica estes municipios co norte e sur das provincias da Coruña e Pontevedra.

O ferrocarril, non obstante, só poderá achegalo a Vilagarcía, a través da vía Santiago-Vigo, nun percorrido, así e todo, ben fermoso.

Nos meses estivais unha liña marítima regular une as localidades de Riveira e O Grove e, diariamente, o catamarán Ruta Xacobea remonta o Ulla, entre Vilagarcía e Padrón. Outras iniciativas

recentes (ata seis) ofertan distintos itinerarios e excursións.

A hIsTORIA dAs XENTEs dE AROUsA

Os actuais poboadores das terras que rodean a ría de Arousa tiveron uns antergos que deixaron, ata hoxe, a súa fonda pegada. O megalítico chegou ata aquí en forma de varios monu-

mentos localizables na serra do Barbanza, e a chamada Idade de Bronce estivo presente cos seus castros nas costas que bordean a ría.

Pódese falar dunhas terras xa densamente poboadas e dunhas xentes cada vez máis asentadas arredor unha inicial agricultura, caza, pesca, e forte actividade gandeira e metalúrxica. Os

castros de Ourille, Araño, O Neixón e moitos outros testemuñan o desenvolvemento dunha auténtica cultura castrexa, así como os dolmens e túmulos fálannos dunha actividade relixiosa

e funeraria.

Arousa mereceu ser citada polos cronistas gregos e latinos da nosa era. Falan dos Celtici Prestamarci e dos Cileni como habitantes das beiras dereita e esquerda da ría, respectivamente.

Ao parecer, os romanos resistíronse a marchar desta tierra ata os últimos tempos do Imperio. A súa actividade e longa presenza en Arousa queda reflectida nos xacementos da Lanzada,

O Grove e de Catoira.


As Torres de Oeste en Catoira fálannos de tempos medievais e de constantes loitas por protexer estas terras e á propia Compostela, de normandos, viquingos, sarracenos e piratas ingleses.

Ao lembrar estas xestas cómpre mencionar, entre outros, ao arcebispo Diego Xelmírez, que non dubidou en utilizar por un igual a mitra e o casco guerreiro para defender e engrandecer

o espírito do Apóstolo Santiago.

Os numerosos e fermosos pazos, casas fidalgas, torres, etc., fálannos doutra historia da comarca, da aristocracia, das Guerras Irmandiñas, do campesiño fronte ao fidalgo explotador.

En definitiva, Arousa non viviu unha historia substancialmente distinta a do resto de Galicia, pero si posúe a súa propia personalidade histórica.

FOLCLORE

En todos os pobos e aldeas deste Camiño, cada festa conleva unha peregrinación a unha ermida ou a un santuario. É a romaría. Arredor das fumegantes caldeiras que cocen o polbo da

ría e a carón dos demais produtos da comarca, as xentes visten o seu vistoso traxe rexional para bailar unha muiñeira ou unha pandeirada ao son das castañolas galegas, as cunchas, o

pandeiro e a gaita (a ave galega que mellor canta, como diría Cunqueiro).

Todos e cada un dos pobos que engalanan esta ruta poden ofrecer ao camiñante un extenso e variado repertorio de manifestacións folclóricas, especialmente no verán, cando esta terra

bule en festas.

Nos cumios de Valga ou do Barbanza, nos curros, o viaxero poderá presenciar esa especie de danza mostrenca entre o campesiño e o cabalo novo que vive ceibe nos montes. E se un se

detén n’A Pobra do Caramiñal o día da Festa das Mortallas, comprobará como, trala procesión, o “morto” séntase a comer cos vivos unha empanada de zamburiñas á sombra dun carballo.

Acuda outro día a Catoira, a conquistar as Torres de Oeste na “Romaría Viquinga”, ou por suposto a remontar o Ulla seguindo o via-crucis marítimo, ou mesmo á Festa da Dorna en Riveira...

Mais xamais deberá esquecer que, a noite do 24 de xullo Compostela prepara o seu gran día, o de toda Galicia, e o de España enteira, co fogo multicolor que xoga coas torres da gran

basílica: é o fogo da noite do Apóstolo.

paSEI a rÍa DE aroUSaNUNha laNChIña DE vElaNoN vIN CoUSa máIS boNITaNIN pENSo volvEr a vEla(CaNTIga popUlar)

A Illa de Arousa

A Pobra do Caramiñal

Boiro

Brión

Cambados

Catoira

Dodro

Meaño

Meis

O Grove

Padrón

Pontecesures

Rianxo

Ribadumia

Riveira

Rois

Santiago de Compostela

Sanxenxo

Teo

Valga

Vilagarcía de Arousa

Vilanova de Arousa

22COnCELLOSDO CAMIÑO DE SAnTIAGO

San xuliánAILLA DEAROUSAa Illa E o marCompañEIroS INSEparablES

18 Ruta xacobea do Mar de Arousa e Ulla

No corazón da Ría de Arousa, a máis ampla ría de Galicia, sitúase

a Illa de Arousa, a máis grande e poboada Illa de Galicia, con

aproximadamente 5000 habitantes e 7 km2. Coa beleza carac-

terística das Rías Baixas galegas, esta illa da comarca do Salnés

(Pontevedra), está unida á península, desde 1985, por una ponte

de 2 Km de lonxitude, una das máis longas de Europa.

O mar é a súa principal fonte de riqueza, e para describir a be-

leza desta illa temos que recurrir ós innumerables contrastes que

grazas a el o conforman. Espazo natural e pobo mariñeiro; vistas

cara o mar aberto e a ría; máxicos amenceres e infinitos solpores;

costa recortada e suaves montes. Todo decorado con imprevistos

verdes e azuis, que custodian ós ocres e dourados da multitude

de praias que encintan o seu contorno.

ECoNomÍa E mar.

Os recursos mariños son a súa principal fonte de ingresos, des-

tacando o sector mexilloeiro, o marisqueo a pe e a flote, ademais

doutras artes menores de pesca.

A Illa conta con catro portos, o Porto do Xufre, o Porto da Ribeira

do Chazo, o Porto do Cabodeiro e o Porto do Naval, todos eles

destinados a actividades relacionadas co mar: principalmente a

carga e descarga de mexillón, ameixa, peixe,…

Froito desta economía e cultura marisqueira, a Illa arrecende a

salitre e a mar, ademais de ilustrarnos cos aromas da súa gastro-

nomía, que homenaxea o que o mar nos ofrece.

BIBLIOTECA 986 527 363COnFRARÍA DE PESCADORES 986 551 107InSTITUTO GALEGO DE FORMACIÓn

En ACUICULTURA (IGAFA) 986 527 101CORREOS 986 527 195FARMACIA CARLOS CASAL SánChEz 986 527 633FARMACIA CARLOTA LÓPEz CUIÑAS 986 551 091

CASA DO COnCELLO 986 527 080OFICInA DE TURISMO/CEnTRO DE

InTERPRETACIÓnDA COnSERvA 986 507 080 687 807 109POLICÍA LOCAL 986 527 080 605 978 520CEnTRO DE SAúDE 986 527 363

A Illa de Arousa 19

GASTRONOMÍA PARQUESNATURAIS

CENTRO DEINTERPRETACIÓN DA CONSERVA E MUELLE DE PAU

MIRADOIROS

A fábrica, recuperada pola inicia-

tiva municipal, forma parte dos

mUsEOs dA REdE dE TURIsmO

CULTURAL GALAICO-PORTUGUE-

sA, mostra un encanto vencellado

ó labor das persoas no trababallo

do mar, memorando a adicación

dos seus cidadáns no traballo que

transcorre arredor da pesca, dos

portos e da industria.

Esta antiga fábrica de conservas foi

fundada por JUAN GOdAy GüAL,

un dos exemplos de emigrantes ca-

taláns que inician no século XVIII a

súa instalación en Galicia.

En 1843, monta a súa fábrica de

salazón e coñecedor das innova-

cións que se realizan, en 1879,

pon en marcha a súa fábrica de

conservas, a primeira de Galicia,

adquirindo gran prestixio cos seus

mercados no estranxeiro. En 1881,

a fábrica é visitada polo Rei Alfonso

XII e no ano 1882 é nomeada pro-

veedora da Casa Real.

O mUELLE dE PAU é un peirao de

madeira construído a principios do

século XX para o servizo da fábrica

de conservas de Goday. O seu uso

era particular e alí atracaban os

botes (tipo xeiteira) para a carga e

descarga do peixe que ía posterior-

mente por unha vía para a fábrica.

Tiña un enreixado que se fechaba

cando non era utilizada pola xente

da propia fábrica, e quen o quixese

usar tiña que pagar polo seu ser-

vizo.

A ILLA dE AROUsA, pola súa situación

privilexiada, goza da mayoría dos eco-

sistemas marítimos que lle permite pro-

ducir una gran variedade de produtos.

É a Illa un modelo a seguir na súa gas-

tronomía que desde tempos inmemoria-

bles amosa a súa elaboración a partir

da súa materia prima que é recollida do

mar para levala ó prato e ser degustada

polo comensal.

A cociña arousana non precisa de gran

preparación xa que o propio produto au-

tóctono ten ese sabor propio da cociña

atlántica, o sabor salgado do mesmo

mar.

A culinaria que vai a través das xera-

cións ten a súa base sobre todo en

produtos como o mexillón producido

nas bateas, a ameixa recollida das innu-

merables praias, o polbo, a navalla, os

diferentes peixes,…

Situado na cara sur da Illa de Arousa,

o PARqUE CARREIRÓN é una das

tres brañas diferenciadas que con-

forman o COmPLEXO INTERmAREAL

UmIA-O GROvE-A LANzAdA, PUNTA

CARREIRÓN E LAGOA BOdEIRA,

zona protexida declarada Zona Hú-

mida de Importancia Internacional

polo Convenio RAMSAR e Zona de

Especial Protección de Aves (ZEPA).

Trátase dunha península unida á

Illa polo tómbolo das Salinas e en

estado completamente puro con

sendeiros que o percorren. Nos seus

1,3 km2 disfrutamos dunha costa

recortada que dá lugar a diferentes

calas e praias de area fina e puntas

rochosas.

Está constituído por diferentes eco-

sistemas: dunas, marismas e lagoas,

rochedos, pequenas e grandes calas

e compartindo con nós esta riqueza

natural, así como distintas especies

de aves que paran para descansar

ou criar no seu paso migratorio.

É o punto máis alto deste municipio (63

m.) e dende aquí pódese contemplar

unha panorámica de toda a Illa, a ponte

e os concellos veciños. Está coronado

cunha imaxe do Corazón de Xesús, “O

Santo”, desde 1962, tallada polo po-

pularmente chamado polos arousanos

“Mestre Mateo”. É una escultura feita

en cinco pezas.

20 Ruta xacobeo do Mar de Arousa e Ulla

O FARO PRAIAS E CALAS RUTAS FESTAS

É una obra do enxeñeiro Celedonio

Uribe que se comezaron en 1852,

situándose en Punta Cabalo, lugar

estratéxico para avisar ós mariñei-

ros e tamén idóneo para os visitan-

tes xa que existen diferentes formas

nas súas rochas e calas tranquilas;

podendo deleitarnos cun bo baño ó

tempo que contemplamos unha pa-

norámica do Barbanza e variopintos

atardeceres.

Abocada ó mar en todas as direccións,

dos seus 36 km de costa, 11 deles

son praias e calas. Facendo honra á

súa condición de illa, contamos, entre

calas e praias, con máis de oitenta.

Todas elas diferentes e orixinais no

seu tamaño e forma que coinciden en

ofrecer ós seus visitantes area branca

e fina, augas cristalinas e o disfrute da

natureza.

Podemos atopar grandes areais como

a Area da Secada, o Bao, Camaxe ou

Xastelas; pequenas calas como as

de Punta Carreirón, Sualaxe ou os

Espiños e outras de singular beleza

e riqueza paisaxística como o Faro,

Espiñeiro ou Conserrado sen deixar

de lado pola súa salvaxe fermosura, o

Illote do Areoso, practicamente virxe.

A RUTA dOs CONs. Esta ruta percorre

A Illa por toda a súa silueta. Dividida en

dous tramos, pódense ver as esculturas

feitas pola natureza máis emblemáticas

e características desta vila tan vinculada

ó mar e á pedra, xa que son estas moles

graníticas as que serven ós mariñeiros

como marcas para a súa pesca.

A RUTA dOs PILROs. Esta ruta disco-

rre polo Parque Natural do Carreirón,

na zona sur da Illa de Arousa. Durante

o seu percorrido descubriranse diferen-

tes ecosistemas podendo contemplar

diversas aves acuáticas nas épocas

migratorias.

Os eventos máis relevantes ó longo do ano son:

FEsTAs dO PATRÓN. O 7 e 8 de xaneiro teñen lugar as Festas Patro-nais, sendo o 7 o día máis impor-tante, na honra ó seu patrón, San Xulián.

CARNAvALEs. Festa de gran im-portancia para a xente; toda a súa poboación participa na creación de disfraces e carrozas.

FEsTAs dO vERÁN. As Festas do Carmen celébranse na segunda quincena do mes de xullo.FESTAS GASTRONÓMICAS:

FEsTA dA AmEIXA ROXA. Mediados de xullo.

FEsTA dA NAvALLA. Mediados de xullo.

FEsTA dO mEXILLÓN. Segundo fin de semana de agosto.

FEsTA dOs PROdUTOs dO mAR. Agosto.

FEsTA dO PULPO. Primeiro fin de semana de setembro.

A Illa de Arousa 21


Situado nas Rías Baixas, na costa sudoeste da pro-

vincia da Coruña, o municipio da Pobra do Caramiñal

ábrese como un amplo anfiteatro natural á ribeira

norte do mar de Arousa, conformando o extremo

meridional da enfática serra do Barbanza. Sobre

unha extensión de 34 km2, no seu territorio aséntase

unha poboación que acada os 10.000 habitantes,

con clara preferencia polo ámbito litoral.

Dous son os rasgos físicos do seu releve, un dos

máis contrastados e pintorescos desta veira costeira:

os fortes desniveis do macizo dominante da montaña

e a súa mariña irregular de sucesivos areais e restin-

gas bañadas polas augas. O seu clima privilexiado é

unha consecuencia do seu diálogo co mar e da pro-

tección dos ventos do noroeste que lle proporciona a

serra. Englóbase no dominio oceánico húmido gale-

go, caracterizado por unha media anual de 14,8ºC

de temperatura, con máximos no período estival.

As principais actividades económicas da poboación

están relacionadas co mar: a pesca, a industria con-

serveira e os alimentos precociñados, seguidas polo

sector turístico, o pequeno comercio e os servicios. A

agricultura ten escasa importancia, agás pola moder-

na producción de viño tipo albariño. Pose unha flota

pesqueira de máis de 250 embarcacións dedicadas

á pesca de baixura, a recolección do marisqueo e os

cultivos mariños en bateas.

APOBRADOCARAMIÑALaDmIrablE SITIo é a pobra Do CaramIñal(p. SarmIENTo)

PostmarcosA Pobra do DeánLesónO CaramiñalO xobre

A Pobra do Caramiñal 23

CASA DO COnCELLO 981 843 280BIBLIOTECA GARCÍA MARTÍ 981 831 633MUSEO vALLE-InCLán 981 831 662OFICInA DE TURISMO 671 090 262CASA DA CULTURA 981 831 545DEPORTES, XUvEnTUDE E COnSUMO 981 832 590POLICÍA LOCAL 981 843 360 607 467 374GARDA CIvIL 981 830 136

CEnTO DE SAúDE 981 832 478 981 831 561ASOCIACIÓn DE EMPRESARIOS 981 832 229CLUB náUTICO 981 832 504InFORMACIÓn AO CIDADá 902 120 012S.O.S GALICIA 900 444 222TAXI 981 830 420CAD (CEnTRO ATEnCIÓn DISCAPACIDADE) 981 107 415

A tan só 50 minutos de Santiago de Compostela ou Pontevedra, ten unha situación privilexiada desde o punto de

vista das comunicacións terrestres. A estrada comarcal C-550, de Padrón a Ribeira, atravesa o centro urbano do

municipio; a vía de alta capacidade VG-11 ten enlace directo coa autopista do Atlántico A-9 desde Padrón; a vía se-

cundaria LC-302, pola que se ascende aos miradoiros da Curota, atalla perpendicularmente a bisbarra. E igualmente

das comunicacións náuticas, especializando as instalacións portuarias nos usos pesqueiro, comercial e deportivo.

A Pobra do Caramiñal ven de ser declarada Municipio Turístico Galego en 2004. Consciente do valor dos seus

recursos, satisface a gran demanda de visitantes que se actualiza cada año. A súa oferta hostaleira inclúe todo tipo

de modernos aloxamentos. Concorrencia que é similar no que atinxe a establecementos gastronómicos de calidade.

porTo Da rUTa XaCobEa Do mar DE aroUSa E Ulla

O territorio que pertence a este municipio figuran no II Concilio de Braga de 572 formando parte da diocese de Iria.

Deste momento data o Parroquial Suevo, onde a beira setentrional da ría de Arousa aparece incluída no distrito de

Postmarcos, termo vixente na parroquia pobrense de Santo Isidoro. O topónimo alude ao grupo étnico que habitou

a comarca antes da aculturación dos romanos, os celtas Praestamarici, ou de antes do Tambre, citados por Plinio o

xove e Mella, dos que se localizan varios dos seus asentamentos: os castros.

Nos séculos centrais da Idade Media o arcebispo de Santiago exercía a súa xurisdicción a través da figura dun

deán, quén mantiña unha fortaleza no lugar do Castelo, sendo destruída na Revolta Irmandiña de 1467. Capítulo

menos coñecido son as arquitecturas hospitalarias para albergue de viaxeiros, co seu precedente nun documento

subscrito polos Reis Católicos en 1483. Tivo hospitaliños no Caramiñal (s. XVI) e San Lázaro (quizás desde o s. XV),

ou o conservado na rúa da Feira (ss. XVII-XVIII), onde son visibles os atributos do peregrino: a cuncha e o bordón

santiaguistas.

O nome actual do concello é resultado da fusión dos topónimos de dúas entidades limítrofes, a poboa da Pobra do

Deán e a vila do Caramiñal, que o conforman en 1822, durante o trienio liberal. A unión definitiva esixiría un lento

proceso que culmina en 1841. Pronto chegaron tempos boiantes para a navegación a vela, xa que ao largo da se-

gunda metade do século XIX prodúcese unha reactivación da industria naval, e das actividades pesqueira e portuaria,

ligado á vangarda do sector conserveiro. É posible contemplar aínda o barrio dos fomentadores cataláns, que se

establecen no Areal, así como unha parte do peirao construído a propósito das embarcacións que debían empregar.


MIRADOIROS PRAIAS ARQUEOLOxÍA FESTASECULTURA

O entorno da Curota está declarado Si-

tio Natural de Interese Nacional desde

1933.

VAllE-INCláN (368 m). A 3 Km. do

centro urbano. A estatua de Coussent

(1936) lembra as excursións do célebre

escritor polo Barbanza. Espléndidas pa-

norámicas sobre a ría de Arousa.

A CuROTIñA (498 m), avanzando

2,5 km. Permite outear as máis fermo-

sas estampas dunha costa salpicada de

illas, animados portos, dourados areais

e tupidos bosques, o confurco do río

Pedras.

OS FORCAdOS (618 m), a 2 km. do

anterior. Cumio dende onde se divisan

insólitas paisaxes de montaña e a se-

cuencia das rías de Arousa e de Muros-

Noia.

A PEdRA dA MOuRA. Seguindo a es-

trada ás praias de Cabío, desde a que

se accede avanzando por un paseo cos-

teiro. Paraxe con deliciosas perspectivas

da ría.

O AREAl-SANTO ANTONIO

(900 m. aprox.). Xunto ao porto de-

portivo. Paseo marítimo. Equipamen-

tos. Area branca. Ondaxe reducida.

lOMbIñA-CAbíO (600 m. aprox.). A

primeira Bandeira Azul a esta banda

da ría. Paseo marítimo. Bos equi-

pamentos. Áreas arborizadas. Area

branca. Ondaxe reducida.

A IllA (400 m. aprox.). Bandeira

Azul. Paseo marítimo. Equipamentos.

Áreas arborizadas. Area branca. On-

daxe reducida.

A CORNA (1500 m. aprox.). Ban-

deira Azul no tramo de Palmeira.

Entorno natural e paisaxístico con

antigas lombas dunares e vexetación

marítima. Area fina. Ondaxe reduci-

da.

NIñEIRIñOS E AGRONOVO. Natu-

ristas. Na península do Xobre. Calas

abertas ás augas tranquilas da baía,

en medio dun recolleito entorno ar-

borizado.

OuTRAS: A Mercé, Cons, Os Rapo-

siños, A Barca… fermosas paisaxes

sen adxectivos.

CAMPANIFORME. Achados na Cor-

na - Alto de Bastelas (Laxe).

MáMOAS. Túmulos de época neo-

lítica: na necrópole de Moldes (7),

San Amedio, Alto dos Curros, Alto

das Brañas, Cova dos Mouros, Mon-

te Barbanza, Campo das Estivadas,

Outeiro de Carballo, A Forneira-

Crocha.

CASTROS. Asentamentos da Ida-

de de Ferro. Na costa, o de Punta

Ostreira-Os Castriños, e no interior a

Croa de Postmarcos.

PETROGlIFOS. Na Misarela, Pedra

Leirada, Pedra de Gonderande.

A CORTE dO SANTO. No curso alto

do río Barbanza. Posible eremitorio.

SAN XOáN dA MISARElA. Con-

fluencia dos ríos Pedras e Barbanza.

Restos dun eremitorio do s. XIV.

O POMAR. En Vilas. Sepulcros an-

tropomorfos escavados na rocha.

MONTE dAS áNIMAS. En Quin-

táns. Necrópole romano-medieval.

A íNSuA. No illote da praia da Illa-

Cabío. Elementos defensivos da Ida-

de Moderna.

NAzARENO. Festa de Galicia de Intere-

se Turístico. Terceira semana de setem-

bro. A procesión das mortallas é un rito

do século XV.

CARME dOS PINChEIROS. Terceira

semana de agosto. Son tradicionais os

desfiles de agrupacións musicais e as

comparsas de xigantóns e cabezudos.

CARME dO CASTElO. En torno ao 25

de xullo, unindo a celebración mariñeira

á festividade do Apóstolo Santiago. Cun-

ha vistosa procesión marítima.

CORPuS ChRISTI. Decorativas alfom-

bras de sal tinxida e flores adoran as

rúas do cortexo.

XORNAdAS dE hOMENAXE A VAllE-

INCláN. Durante todo o mes de outubro.

Festa cívica atenta á universalidade do

escritor galego máis internacional; vin-

culado por afectos familiares e creacións

literarias á vila do Caramiñal, da que é

veciño entre 1916 e 1925.

A Pobra do Caramiñal 25

PISCINASNATURAIS

PAZOSETORRES

ERMITASEIGRExAS

CRUCESORNAMENTAIS

TORRE dE XuNquEIRAS (ss. XV-XVIII). Monumento Nacional.Soberbia fortaleza medieval adaptada ás galanterías aristocráticas. Destacan a torre de homenaxe; o claustro de so-portais; a elegancia das súas portadas renacentistas; ou a terraza de atrevi-dos topetes barrocos.TORRE dE bERMúdEz (s. XVI). Mo-numento Nacional. Palacete renacen-tista cuxas trazas se relacionan co prestixioso arquitecto Rodrigo Gil de Hontañon. Sede do Museo Valle-Inclán, en recordo da veciñanza do escritor na vila e os seus ecos literarios, do que se conmemora o XXV Aniversario.CASA GRANdE dE AGuIAR (s. XVIII). Núcleo histórico do Castelo. Con orixes nunha torre do século XVI á que enga-diron un pavillón residencial en tem-pos do barroco.PAzO dO COuTO (ss. XVIII e XIX). Núcleo histórico do Castelo. O seu xardín conserva elementos substan-tivos: a fonte barroca e o labirinto de buxo, perdidos na maioría dos pazos galegos.PRIORAdO dA MERCé (s. XIX). Con orixes na granxa que aquí tivo a abadía de San Martiño Pinario. A desamorti-zación supuxo a almoeda do edificio, cando foi refeito.CASA FIdAlGA dOS RábAGO (s. XVIII). Rúa Cardeal Patiño. Os emble-mas da portada son barrocos.CASA GÓTICA dO PATíN (ss. XVI e XIX). Rúa da Feira. Vivenda vilega de tradición medieval. CASA dA CAdEA (s. XVIII). Rúa Ponte. Antiga cárcere xurisdiccional do viz-conde de Xunqueiras.CASA CONSISTORIAl (s. XIX). Rúa Gasset. Palacete de arquitectura ecléctica, deseñado por Faustino Do-mínguez.

As máis populares no río Pedras. O descorrer rápido e progresivo das súas augas favorece a profusión de fervenzas e as grandes pozas, ou pis-cinas, presentes no curso alto e medio do cauce. De beleza tan natural como espectacular en torno ao lugar aban-donado de Aldea Vella.

SANTIAGO dA PObRA dO dEáN (ss. XIV a XVIII). Templo xacobeo de estilo gótico, enriquecido por liñaxes e confrarías con preciosas capelas do renacemento, barroco e neoclasicismo.CAPElA dE AlbA (s. XVI). Plateresca. Xustamente laureada como un poema en pedra.SANTA MARíA A ANTIGA dO CA-RAMIñAl (ss. XVI e XVIII). Igrexa con ábsida renacentista, pero a súa nave principal e ostentosos retablos son de traza barroca.SANTA MARíA dO XObRE (ss. XVIII e XIX). Parroquia e rectoral destacan polo seu valor paisaxístico, emerxendo como un faro sobre as augas da ría.SANTO ISIdORO dE POSTMARCOS (ss. XVIII e XIX). Sobre o templo primixe-nio reedificouse unha igrexa de carácter rural.SANTA CRuz dE lESÓN. Consagrada no século XII polo arcebispo Xelmírez de Compostela. A fábrica actual é obra do século XX.ERMIdA dA VIRXE dO MONTE (s. XVII). Oratorio campestre de elegante deseño clásico.ERMIdA dA GuAdAluPE, NOS CA-SáS (s. XVIII). Ilustra o culto da Virxe colonial en Galicia.

Tipo A. loretos ou cruceiros de capeliña. Característicos de O barbanza.MOldES (s. XVII), Xunqueiras (s. XVII), Ponte Nabeira (s. XVII), A Ban-da (s. XVIII), Cruceiro Novo (ss. XVII-XVIII), Cruceiro do Mar de Arousa (s. XXI) dedicado á Peregrina, no Castelo. Tipo b. Crucifixos ou cruceiros de varal.A CONGA (s. XVI), Santa Cruz de Lesón (s. XVI), San Lázaro (s. XVII), A Mercé (s. XVII), ponte de Santo Antonio (s. XVII), cemiterio do Xobre (s. XVII), adro do Caramiñal (s. XVI), adro do Castelo (s. XVIII), Cristo do Pichón (s. XVIII), Os Casás (s. XVIII), O Pumadiño (s. XVIII), Santo Isidoro, ou de “Abuín” (s. XVIII), A Ponte Barban-za (s. XVIII), A Lomba (ss. XVIII-XXI), A Silva (s. XVIII), etc.ERMIdA dE MERCé: (ss. XVI e XIX) unida ao casal do Priorato.


AbanqueiroBealoBoiroCastroCespónCuresLampónMacenda

BOIROENTóN vEréS oS moNTES CUbErToS DE ramaXESaS práCIDaS rIbEIraS qUE o mar bICaNDo ESTáXarDÍNS ESvESaNTES, CampÍaS E paISaXES.(lISarDo r. barrEIro)

O municipio galego de Boiro sitúase na comarca de

Arousa Norte ao abeiro da lendaria Serra do Barban-

za. A singularidade das rías galegas xunto coa paisaxe

de interior fan do noso pobo un lugar con fermosos

recunchos que te invitamos a descubrir.

Esta singular contorna goza dun clima benigno. Os in-

vernos suaves e os veráns, con temperaturas medias

próximas ao ideal térmico, fan da súa costa unha das

máis soleadas do litoral setentrional peninsular.

A súa localización costeira, a proximidade da Serra do

Barbanza e a bondade climatolóxica fan que o solar

soporte, xa dende tempos lonxanos, unhas importan-

tes densidades de poboación e que na actualidade

arredor de 19.000 persoas se repartan entre os algo

máis de 86 km2 de superficie municipal.

O litoral boirense distínguese especialmente polos

seus areais, praias que quizais sexan das máis abeira-

das e apracibles das rías galegas. As augas atlánticas

que as acariñan chegan limpas e sen os bríos do mar

aberto ás ribeiras de Boiro para ofrecerlle ao visitante

un lugar tranquilo onde bañarse, tomar o sol ou gozar

de calquera das posibilidades que esta costa ofrece.

Barraña, Mañóns, Carragueiros, A Retorta, A Ladeira

do Chazo … dan nome a algún dos nosos areais.

Boiro 27

COnCELLO DE BOIRO 981 844 800C.ARqUEOLÓXICO DO BARBAnzA 981 843 810CASA DA CULTURA 981 848 425OFICInA MUnICIPAL DE DEPORTES 981 848 425OFICInA DE TURISMO 981 842 654CEnTRO SOCIAL BOIRO 981 842 635CEnTRO SOCIAL ESCARABOTE 981 849 950GARDA CIvIL 981 849 980POLICÍA LOCAL 981 848 484

PROTECCIÓn CIvIL 610 558 683hOSPITAL COM. DO BARBAnzA 981 835 901CEnTRO DE SALUD 981 842 770CRUz vERMELLA 981 846 454AUTOBUSES OUTEIRAL BOIRO 981 844 161AUTOBUSES SALvADOR MUÑIz 981 107 912AUTOBUSES ARRIvA 981 580 457AUTOBUSES CASTROMIL 981 278 112PARADA DE TAXI 981 844 084

O territorio de Boiro está repleto de espazos de gran beleza natural e paisaxística, entre os que salientan o esteiro do río Coroño, a lagoa de Carragueiros ou a Charca de Abanqueiro. Os ríos que

discorren pola serra debuxan na paisaxe grandes saltos de auga como a fervenza de Cadarnoxo. Toda a Serra do Barbanza está chea de miradoiros naturais dende os que se pode apreciar un

marabilloso contraste da Ría de Arousa por unha banda e pola outra a Ría Muros-Noia.

Os amantes da arqueoloxía atoparán en Boiro mostras de gran importancia: mámoas, petróglifos e castros distribúense estratexicamente por todo o municipio, como por exemplo A Arca do

Barbanza, a Laxe das Cabras e os castros de Neixón. Visita obrigada na nosa terra é o Centro Arqueolóxico do Barbanza, no lugar de Nine-Cespón. A arquitectura relixiosa está representada

pola Igrexa de Santa Baia, no núcleo urbano, San Vicenzo de Cespón e San Cristovo de Abanqueiro; ademais de outras moitas igrexas e capelas espalladas polo municipio. Mostras do esplendor

económico dos séculos XVII, XVIII e XIX son os numerosos pazos e casas señoriais de destacadas familias. O pazo de Goiáns, o pazo de Fonteneixe, a casa da Tenencia son algunhas mostras

daquel pasado. Pero o xenio creador dos vellos canteiros e mestres de obras non só se manifestou a través de pazos e igrexas , senón tamén por medio de creacións máis sinxelas que, quizais

pola súa íntima integración nesta paisaxe, en moitas ocasións pasan desapercibidas: hórreos, cruceiros, muíños, pombais, peiraos, fornos de tella e outras construcións que na súa maioría viron

a luz no século XVIII, coincidindo coa etapa de expansión que supuxo este século para os eidos do vello Boiro. Visita obrigada os muíños de Ponte Goiáns.

Boiro é un concello que mira ao futuro decididamente, pero non por ese motivo quere esquecer as súas peculiaridades e conserva vivas antigas festas e tradicións. Todas as parroquias teñen as

súas propias celebracións. Máis arraigadas nuns casos e de máis recente orixe noutros, todas se caracterizan polo seu ambiente alegre e bulideiro. As máis salientables son as Festas do verán,

que se celebran a primeira semana de xullo. Son de gran interese, pola súa singularidade, as procesións marítimas que se celebran durante o verán na honra á Virxe do Carme nos lugares de

Cabo de Cruz, Escarabote e Abanqueiro. Das romarías populares, destacamos a Romaría de San Ramón, o 31 de agosto, festa de interese turístico galego. Desde tempos inmemoriais, fieis de

distintos puntos da xeografía galega acoden para pedir a San Ramón un remedio contra a esterilidade ou axuda para un bo parto.

É importante salientar a nosa gastronomía, xa que a calidade dos nosos produtos, unida á tradición na súa preparación, converten a Boiro nun reclamo para o turista. De entre os peixes non

podemos esquecer as xoubas, xurelos, bocartes, abadexos, ollomoles, fanecas, linguados, robalizas, e una longa lista de delicias da ría, por non falar dos nosos mariscos, entre os que destacan

berberechos, ameixas e o prezado mexillón de Cabo de Cruz, produto con Denominación de Orixe Protexida. A carne, criada nos pastos da Serra do Barbanza, é unha garantía de calidade e

frescura. Non esquecerse da torta de San Ramón, unha das sobremesas máis apetitosas, típica da nosa comarca. Todo isto regado cunha boa selección dos nosos viños, brancos, tintos, rosados;

sobresaínte a nosa Denominación de Orixe “Viños da Terra das Ribeiras do Barbanza-Iria”.

As boas comunicacións e a proximidade á capital compostelá, fan de Boiro un municipio con grandes e variados recursos turísticos que ofrecer en calquera época do ano. Desprazarse ata aquí

dende calquera das tres cidades máis importantes de Galicia é doado: abonda coller a Autoestrada do Atlántico en dirección a Padrón (AP9). Neste pobo colleremos a Autovía do Barbanza

(AG11) en dirección a Boiro.


PRAIAS/ ESPAZOSNATURAIS

ARQUEOLOxÍA IGRExASCAPELAS ERMIDAS

PAZOS

GRANdES ARENAIS

BARAñA/sALTIñO. É a praia urbana do

municipio. Divídese en Barraña/Saltiño

Bandeira azul 2010.

CARRAGUEIROs/RETORTA. Sita en

Cabo de Cruz, conta cunha zona la-

custre. Bandeira azul 2010.Q Calidade

turística.

mAñÓNs. Na parroquia de Abanqueiro.

Bandeira azul 2010. Q Calidade turísti-

ca.

OuTRAS CAlAS

LAdEIRA dO ChAzO. Areal tranquilo. Na

parroquia de Abanqueiro.

EsTEIRO dO RíO COROñO. De gran

beleza paisaxística, sito en Praia Xardín.

LAGOA dE CARRAGUEIROs. Na praia

de Carragueiros en Cabo de Cruz, rica

en flora e fauna.

ChARCA dE ABANqUEIRO. Pequeno

ecosistema no que teñen o seu hábitat

diversas especies de fauna e flora.

FERvENzA dE CAdARNOXO. Gran salto

de auga na parroquia de Cures.

NEOlíTICO.

Necrópole megalítica de Chans do

Barbanza. Concentración de 35 má-

moas, entre as que destacan a Ca-

sota do Páramo e Arca do Barbanza.

IdAdE dE bRONCE.

En todo o municipio, atopamos tes-

temuñas desta época, en forma de

petróglifos. Resaltan Laxe das Ca-

bras no lugar de Quinteiro (Cespón)

e os de San Ramón de Bealo, entre

outros.

IdAdE dE FERRO.

Sobresaen os castros Grande e Pe-

queno de Neixón, no lugar de Nine

(Cespón). O Achadizo, no porto de

Cabo de Cruz. Tamén atopamos res-

tos celtas en Coto da Moureira.

sANTA BAIA dE BOIRO. Aínda que

se conservan detalles de estilo ro-

mánico, esta igrexa destaca pola

súa gran riqueza barroca.

sAN vICENTE dE CEsPÓN. De

planta románica, con nave e ábside

rectangular. No interior conserva un

baldaquino gótico.

sAN CRIsTOvO dE ABANqUEIRO.

De orixe románico, reconstruída en

séculos posteriores, presenta a sin-

gularidade de ter dous patróns: San

Cristovo e a Virxe do Carme.

sAN RAmÓN dE BEALO. Con dúas

torres barrocas e, entre ambas,

unha mármore policromada ca

imaxe de San Ramón

sAN PEdRO dE BEALO. Estilo ro-

mánico do século XIII e reformada

seguindo as pautas do barroco.

OuTRAS IGlESIAS E CAPElAS

San Xoán de Macenda.

San Andrés de Cures.

San Salvador de Comoxo.

Santiago de Lampón.

Ermida de Ponte Beluso.

Santa María do Castro

TORRE dE GOIÁNs. Na parroquia de

Lampón, no lugar de Escarís, á beira do

río Coroño. A torre foi destruída durante

as revoltas Irmandiñas e logo foi restau-

rada por Domingo de Andrade.

PAzO dE FONTENEIXE. Ubicado no

chamado Camiño Real, é un típico pazo

agrícola e forestal do XVIII.

PAzO dE AGüEIROs. Casarío metade

campesiño, metade mariñeiro situado

en Cespón

PAzO dE vImIEIRO. Casona sen gran-

des alardes arquitectónicos, pero que

conserva o sabor do seu nobre pasado.

CAsA dA TENENCIA. Mostra do poder

da Tenencia durante os séculos XVI y

XVII son as dimensións da finca, a un

lado e a outro do Camiño Vello.

ARQUITECTURA POPULAR

MUSEOS FESTAS E ROMERÍAS

MIRADOIROS

CRuCEIROS

Mais de 300 cruceiros se reparten por

todo o territorio boirense, destacan:

CRUCEIRO dO CALvARIO dE CEs-

PÓN. É o final dun Via Crucis que saía

dende Abanqueiro. Componse de tres

cruces.

CRUCEIRO dE CUBELIñO, sito en

Quintáns (Cespón).

lAVAdEIROS

CALLE BAO E mOImENTA.

MuIñOS

mUIñOs EN PONTE GOIÁNs. Musea-

lizados e con visitas guiadas.

PEqUENO, dE hERmOs, dA Es-

CALEIRA, NOvO, EsTEIRA, dE Os

mAIOs, todos ellos en Moimenta.

hÓRREOS

hÓRREO dOs CARRERÓ. É conside-

rado polos estudosos como un dos

hórreos mais valiosos e singulares de

Galicia. Encontrase en Cabo de Cruz.

POMbAIS

Pombal do PAzO dE FONTENEIXE e

POmBAL dA TENENCIA.

CENTRO ARqUEOLÓXICO dO BAR-

BANzA. Sito na entrada dos castros

de Neixón. Nel reprodúcense as prin-

cipais manifestacións das ocupacions

prehistóricas que transformaron este

paisaxe dende o Neolítico ata a Idade

de Ferro. O Centro conta con unha

sala permanente, onde se presenta

un recorrido temático polas ocupa-

cions humanas que houbo durante a

prehistoria na Península do Barbanza.

Mostrase a historia a través duns fitos

fosilizados na paisaxe, representativos

de períodos culturais concretos:

MáMOAS no Neolítico.

PETROGlIFOS na Idae de Bronce.

CASTROS na Idade de Ferro.

hORARIO:

Aberto de martes a domingo.

Organízanse visitas guiadas.

Telf. 981843810.

[email protected]

FESTAS dO VERáN. As de mais trans-

cendencia celébranse en Boiro, os pri-

meiros días de xullo. Destaca dentro do

programa A mOsTRA dAs CULTURAs,

encontro intercultural.

EXAlTACIÓN dO MEXIllÓN. Festa

gastronómica que se celebra no mes de

agosto en Cabo da Cruz.

FESTAS dO CARME. Tradicional festa

mariñeira que se celebra en Cabo de

Cruz ó 16 de xullo, na que destaca a

procesión marítima.

ROMARíA dE NEIXÓN. Popular roma-

ría que se celebra o segundo domingo

de agosto en Neixón.

ROMARíA dE SAN RAMÓN dE bEA-

lO. Celebrase ó 31 de agosto na parro-

quia de Bealo. Dende fai moitos anos,

fieis de distintos puntos da xeografía ga-

lega acoden para pedir a San Ramón un

remedio contra a esterilidade ou axuda

para un bo parto.

Durante todo o verán celébranse festas

en distintos puntos do municipio.

COTO dA mOUREIRA. Na serra do Barbanza, gozamos de bonitas vis-tas da Ría de Arousa. Restos de vi-vendas castrexas.

PICO dE IROITE (687m). De gran beleza paisaxística, podemos ver panorámicas das rías de Arousa e de Muros-Noia. Neste enclave en-contrase a necrópoles megalítica de Chans do Barbanza.

Boiro 29


BriónOs ÁnxelesBastavalesBoullónCornandaLuañaOnsSan SalvadorViceso

Brión sitúase no oeste de Santiago, camiño do mar.

Atravésao a estrada C-543 de Santiago a Noia: 13

quilómetros sepárano da capital galega e 23 desta

vila mariñeira. Pasa tamén polo seu territorio a vía

rápida de Bertamiráns a Muxía e conecta esta última

coa N-550 por medio da LC-300 dos Barreiros a

Picaraña. As súas 107 aldeas, repartidas en 9 pa-

rroquias, están intercomunicadas por unha rede de

pistas asfaltadas que suman máis de 300 km., na

que o viaxeiro pode guiarse perfectamente gracias a

unha ben estructurada sinalización.

Brión está dividido en dúas zonas: a primeira, máis

preto de Santiago, formando o delicioso Val da Amaia

regado polo evocador río Sar; a segunda, nas ribei-

ras do Tambre, que demarca o Concello polo norte

formando o encoro Barrié de la Maza. A súa exten-

sión alcanza os 75 km2, cunha poboación de 7.000

habitantes, que está en progresivo aumento gracias

á atracción que exerce a proximidade a Santiago, a

beleza das súas paisaxes e o seu esmero na orde-

nación urbanística. O relevo é lixeiramente ondulado,

con alturas máximas nos montes que demarcan o

termo municipal por el sur: Santa Cecía en Bastava-

les y Pedra do Coro en Cornanda, que serven de mi-

radoiros respectivamente das rías de Arousa e Noia.

A altitude vai dos escasos 30 metros na ribeira do río

Sar ata pouco máis de 525 nos picos meridionais.

BRIÓNCampaNaS DE baSTavalESCaNDo voS oIo ToCar,mórromE DE SoIDaDES...(roSalÍa DE CaSTro)

C.E.I.P. DE PEDROUzOS 981 887 080I.E.S. DE vICESO 981 885 899XULGADO DE PAz 981 887 271GARDA CIvIL 981 887 011SERvICIO DE AUGAS 981 887 561FARMACIA (PEDROUzOS) 981 887 030FARMACIA (OS ánXELES) 981 887 201

OFICInAS MUnICIPAIS 981 887 006CASA DA CULTURA 981 509 908BIBLIOTECA MUnICIPAL 981 509 908SERvICIOS SOCIAIS 981 509 910PABELLÓn POLIDEPORTIvO 981 887 653PROTECCIÓn CIvIL 629 871 542CEnTRO DE SAúDE 981 887 701/2

Brión 31

O territorio de Brión foi pisado por culturas moi antigas, e como mostra quedaron

abundantes restos: da cultura megalítica, o campo de mámoas de Raña Longa;

da época prerromana, ademais do complexo arqueolóxico de Santa Cecilia , os

castros Lupario, de Lamiño, Tembra, Forxán, Pousada, Vioxo e Ons; dos romanos,

o hipocausto de Cirro e a calzada romana “per loca marítima”, que atravesaba

Luaña, Viceso e Ons ata pasar o río Tambre cara Grandomirum (Brandomil) pola

ponte Pías, relacionada coa lenda xacobea da translación do corpo do Apóstolo.

Tódala Idade Media de Brión e ben entrada a moderna estiveron marcadas pola

poderosa familia dos Moscoso, que dende a fortaleza de Altamira (na parroquia

de Brión), dominou boa parte da Galicia norte, dende Ribadeo a Corcubión. Rui

Sánchez de Moscoso, despois da batalla de Altamira en 1471, na que desba-

ratou o asedio das tropas do arcebispo Alonso II de Fonseca, deuse o título de

I Conde de Altamira. Co progresivo traslado da nobreza galega á Corte por mo-

tivos da política centralista dende los Reyes Católicos, a fortaleza de Altamira foi

quedando deshabitada ata o seu abandono total no século XIX. Hoxe quedan os

seus nobres restos nunha impresionante atalaia que domina todo o Val da Amaia.

Brión é terra de percorrer a modo, mellor a pé ou a cabalo, aproveitando calquera

das instalacións hípicas existentes. Xa aconsella o vello refrán: “A Amaia, pasala

con día”, para gozala, para descubrir cada intre as variedades da súa paisaxe

(“la Amaia es Galicia entera en grandiosa síntesis”). Asomarse ás atalaias do seu

ondulante relevo, admirar o val dende as Torres de Altamira ou dende o atrio de

Bastavales. Perderse na enramada ó longo de calquera dos seus infinitos fíos de

auga: Brión é unha “mesopotamia” entre o Sar e o Tambre, cun tecido húmido

de pequenos afluentes troiteiros, de augas transparentes, e pequenos regueiros.


MIRADOIROS CASTROSMÁMOAS

IGRExASCAPELAS

PAZOSTORRES

TORREs dE ALTAmIRA. Na parroquia

de Brión.

ATRIO dA IGREXA dE BAsTAvALEs.

PICO dE sANTA CECíA, con acceso pola

aldea de Rubial (Bastavales).

PEdRA dO CORO, en Cornanda.

CAsTRO dE ALTAmIRA. sobre o que

se levantou o castelo ou torres do

mesmo nome na parroquia de Brión.

CAsTRO dE BEmIL. Sitúase cerca

da Igrexa parroquial de Bastavales.

CAsTRO dE vIOXO. Situado pola

parte de arriba da aldea de Vioxo de

Arriba (Luaña).

CAsTRO dE LAmIñO. Bastante ben

conservado, é un dos máis peque-

nos de Galicia.

CAsTRO LUPARIO. Un dos castros

mellor conservados de Galicia.

CAmPO dE mÁmOAs dE RAñA-

LONGA. Con 4.000 anos de anti-

güidade.

CAPELA dE sANTA mINIA. Na pa-

rroquia de Brión. Aquí gárdanse as

reliquias desta mártir.

IGREXA dE sAN sALvAdOR. De es-

tilo barroco, do século XVIII.

IGREXA dE BAsTAvALEs. Monu-

mental conxunto, coa capela do Car-

me de 1707 e a igrexa.

IGREXA dOs ÁNXELEs. Templo ba-

rroco do século XVIII.

IGREXA dE BOULLÓN. Fermosa

igrexa con vistas o valle.

IGREXA dE LUAñA. Con cabeceira

románica: conserva interesantes

pinturas murais da Idade Media. A

fachada é neoclásica.

IGREXA dE CORNANdA. Igrexa ba-

rroca do século XVII.

IGREXA dE vICEsO: Barroca de fi-

nais do século XVIII.

IGREXA dE ONs. Igrexa de estilo

neoclásico.

IGREXA dE BRIÓN. Igrexa barroca

de comezos do século XVIII.

CAPELA dE NOsA sEñORA dE

GUAdALUPE. No lugar de O Tre-

mo foi construída pouco antes de

1772.

PAzO dE ARmEsTO. Situado na aldea

de Salaño Pequeno.

PAzO dE ARmENTAL. Na parroquia dos

Ánxeles, cuberto de hedras, ben con-

servado.

PAzO dE TRAsOUTEIRO. Situado na

aldea do mesmo nome, na parroquia

de Brión.

TORREs dE ALTAmIRA. O máis repre-

sentativo resto de noso pasado históri-

co.

CRUCEIROS PONTESMUÍÑOS EÁREAS DE RECREO

FESTAS

FEsTAs dE sAN XULIÁN. En Luaña

o 11 de agosto.

FEsTAs PATRONAIs dE Os ÁN-

XELEs. En Os Ánxeles, días 15, 16,

17 e 18 de agosto.

FEsTAs dO sANTO ARANdEL. En

Bastavales o día 24 de agosto.

FEsTAs dE sAN RAmÓN. En O

Tremo-Os Ánxeles os días 30 e 31

de agosto.

FEsTA dOs vELLOs. En Brión o pri-

meiro domingo de setembro.

FEsTA dO CABALO. En Brión no

mes de setembro.Varios: celébranse as tradicionais carreiras de cabalos e concursos.

FEsTAs dE NOsA sRA. dOs mILA-

GROs. En Bastavales o14 de setem-

bro.

FEsTAs dE sANTA EUFEmIA. En

Ons o 16 de setembro.

ROmARíA dE sANTA mINIA. En

Brión os días 26 e 27 de setembro.

VARIOS. É unha festa xeral do con-cello. Con “pulpeiras”, postos de artesanía, fogos de artificio, bandas de música, pasarúas, actividades e verbenas.

FEsTAs PATRONAIs dE BOULLÓN.

En Boullón os días 29 e 30 de se-

tembro.

FEsTAs dA vIRXE dO PILAR. En O

Tremo - Os Ánxeles o 12 de outubro.

Consérvanse medio centenar de cru-

ceiros, sen contar os situados en pro-

piedades privadas:

CRUCEIRO dE BEmIL. Cruceiro barro-

co, camiño da igrexa de Bastavales.

CRUCEIRO dE BOULLÓN. Situado

no monte entre a igrexa e o lugar de

Tembra.

CRUCEIRO dA GORIñA. Na aldea de

Pousada (Viceso). De tipo loreto, é

quizais o máis antiguo do concello,

con data de 1637.

CRUCEIRO dE mOURENTÁNs. De

harmoniosa factura.

CRUCEIRO dE sARAmAGAL. En Vioxo

de Abaixo, é tamén de tipo loreto.

PONTE dO RíO TINTO. Probablemente

construído na Idade Media.

PONTE dE vIdALOIsO. Ponte rústica

sobre o Río Sar, cunha carballeira o

seus pés.

mUíñOs dE sANíN. Conxunto de muí-

ños hidráulicos recentemente restau-

rados.

PRAIA FLUvIAL dE NINÁNs.

PAsEO FLUvIAL dO RíO PEGO

(Os Ánxeles).

FEsTAs dE sAN BRAIs. Celébranse nos

Ánxeles o día 3 de febreiro.

FEsTAs dE sAN XOsé. En O Casal o día

19 de marzo.

FEsTAs dE sAN IsIdRO. Nos Ánxeles o

día 15 de maio.

FEsTAs dE sANTA RITA. En Ons o día

22 de maio.

FEsTAs dE CORPUs ChRIsTI. Nos

Ánxeles e Bastavales os días 8 e 15 de

xuño.

FEsTAs dE sAN XOAN. En Viceso o 24

de xuño.

ROmARíA INTERNACIONAL dE mÚsI-

CA E dANzA. En Brión no mes de xullo

(espectáculo internacional de folclore

popular).

FEsTAs dE sAN ANTONIO. Nos Ánxeles

o 6 de xullo.

FEsTAs dA vIRXE dO CARmE. En Bas-

tavales e Luaña os días 15 e 16 de xullo

en Bastavales e o 20 de xullo en Luaña.

FEsTAs PATRONAIs dE BRIÓN. En

Brión días 1, 2 e 3 de agosto.

FEsTAs PATRONAIs dE sAN sALvA-

dOR. En San Salvador días 5 e 6 de

agosto.

Brión 33


CorvillónOubiñaVilariñoCastreloCambados

CAMBADOSa TÍ, mEU CambaDoS, pobrE,fIDalgo E SoñaDor, qUEó CaNTarEIro SoN DoS pINarES Eó agarImo DoS TEUS pazoSlEXENDarIoS DormES DEITaDoó Sol á vEIra Do mar.(ramóN CabaNIllaS)

Cambados 35

OFICInA DE TURISMO 986 520 786COnCELLO DE CAMBADOS 986 520 902 986 520 943/51POLICÍA MUnICIPAL 986 524 092PROTECCIÓn CIvIL 986 524 950CEnTRO SOCIOCULTURAL A MERCED/

BIBLIOTECA MUnICIPAL 986 520 008

EXPO SALnéS/CEnTRO COMARCAL 986 526 013CORREOS 986 543 647GARDA CIvIL 986 542 004CEnTRO DE SAúDE 986 524 211PABILLÓn POLIDEPORTIvO 986 520 910PISCInA MUnICIPAL 986 542 689

Cambados, en pleno Val do Salnés, reparte os seus 14.000 habitantes entre os seus privilexiados 23,5 km2.

Castrelo, Corbillón, Oubiña, Vilariño e a capital, Cambados, son parroquias que viven e traballan nunha zona

suavemente montañosa xunto ao mar de Arousa.

As orixes de Cambados remóntanse ao século V a.C. e, segundo os historiadores, teñen raíces celtas. Estes

historiadores non se poñen de acordo en canto á orixe do nome. É longa a relación doutros pobos que, para

ben uns e para mal outros, interviñeron na formación da historia desta fermosa terra do río Umia: celtas, fenicios,

romanos, cartagineses, sarracenos, viquingos...

De toda esta historia quedaron brillantes testemuños en forma de machadas, bronces, cerámicas, torres, pazos

e igrexas.

Os cambadeses contan coa fertilidade das súas terras e a fecundidade do seu mar; non de balde é a capital

dun dos grandes viños de Europa: o albariño plantado polos monxes de Cluny. Do seu mar saen os mellores

peixes e mariscos.

As riquezas deste pequeno gran Cambados non pasaron inadvertidas para os cada día máis numerosos visi-

tantes. O poeta Ramón Cabanillas e o escultor Francisco Asorey son dous dos seus grandes fillos e, segundo

se atreveu a dicir alguén, logo da compostelana do Obradoiro, aquí está a praza máis bela de Galicia: a Praza

de Fefiñáns.

Ademais desta praza, o camiñante non deberá perderse unha posta de sol no mar cambadés, unha «danza das

patelas» na festa, un percorrido polo barrio pesqueiro de San Tomé, unha visita ao pazo de Fefiñáns, outra ás

ruínas románico-góticas de Santa Mariña Dozo e a tantas torres e pazos esparcidos por todo o municipio. Por

algo foi declarada conxunto histórico artístico a súa capital e de Interese Turístico Nacional a súa anual Festa do

Albariño.


BOSQUESFRAGAS

PRAIAS PAZOSMUSEOS

IGRExASCAPELAS - ERMITAS

Bosque-fraga do pazo de Fefiñáns.

RESERVA NATuRAl

Ensenada do río Umia.

mIRAdOIRO dA PAsTORA. Preto das

ruínas de Santa Mariña.

As sAIñAs.

TAGROvE.

CORBILLÓN.

A TORRE.

XIdO (Castrelo).

CONXUNTO mONUmENTAL dA

PRAzA dE FEFIñÁNs. Unha das

máis fermosas de Galicia.

PAzO BAzÁN. Hoxe Parador Na-

cional do Albariño.

PAzO dE mONTEsACRO. Hoxe asilo

de anciáns.

PAzO dE ULLOA. En Cambados.

PAzO dA CAPITANA. En Cambados.

CAsA dÁs CUNChAs. En Cam-

bados.

mUsEO ETNOGRÁFICO E dO vIñO.

Avda. de la Pastora, 104 Tel.: 986

526 119

CAsA–mUsEO RAmÓN CABANI-

LLAs. Rúa Novedades Tel.: 986

524 678

CAsA–mUsEO dO PEsCAdOR.

Alameda de Santo Tomé Telf.: 986

543 818

mUIñO dE mAREAs dE A sECA,

Tragove, s/n Telf.: 986 526 119

IGREXA dE sTA. mARIñA dOzO. Os

seus restos foron declarados Monu-

mento de Interese Turístico Nacional no

1943 e albergan na actualidade “...el

más melancólico camposanto del mun-

do.” en palabras de Álvaro Cunqueiro,

gran admirador do pobo cambadés.

IGREXA PARROqUIAL dE sANTA mARI-

ñA. Antigo convento de San Francisco.

IGREXA dE s. BENITO dE FEFIñÁNs.

CAPELA dO hOsPITAL.

CAPELA dE sANTA mARGARIdA.

CAPELA dE A PAsTORA.

CAPELA dA vIRXEN vALvANERA. Cape-

la do Asilo.

Cambados 37

MÁMOASCASTROS E RESTOS

PERSONAxESILUSTRES

CRUCEIROSMUÍÑOS

FESTAS

mONTE dA PAsTORA.

mONTE REI. En San Tomé.

CAsTRIñO. En Castrelo.

CAsTRO dE sETE PíAs (Vilariño).

REsTOs ANTROPOmÓRFICOs. (S. VI-

VII), no cemiterio de Oubiña.

OUTROs REsTOs. Ruínas da fortale-

za de S. Sadurniño en San Tomé, no

islote de Figueira, un típico barrio ma-

riñeiro de San Tomé.

RAmÓN CABANILLAs. Poeta.

FRANCIsCO AsOREy. Escultor.

NARCIsO PéREz. Escultor.

Aquí pasaron anos da súa infancia e

mocidade o escritor vALLE-INCLÁN

e o teórico do rexionalismo ALFREdO

BRAñAs.

CAsA NATAL do escultor AsOREy.

CAsA NATAL do poeta RAmÓN CABA-

NILLAs.

CRUCEIROs dE CULEBRÓN, FORNOs

E XIELEs.

O mUíñO dA sECA. Que data do sécu-

lo XVII. Un dos poucos movidos polas

mareas.

sAN BIEITO.21 de marzo e 11 de xullo

FEsTA dA vIEIRA.16, 17, 18 de xullo

FEsTA dO CARmEN.16 de xullo

FEsTA dO vIñO ALBARIñO.Primer fin de semana de agosto e semana anterior

FEsTA dO vIñO EUROPEO.Segundo fin de semana de agosto

GASTRONOMIASMariscos y pescados de la ría rega-dos con albariño.


AbaloCatoiraDimoOeste

CATOIRAChavE E SElo DE galICIa

Situada na Ría de Arousa, onde as augas do río Ulla

se confunden coas do mar, Catoira sabe aproveitar

a apracible tranquilidade do mundo rural, a forza do

seu contorno natural ben coidado, a súa proximidade

ás cidades monumentais de Pontevedra e Santiago,

que repercute nunha crecente actividade económica

e industrial. Este municipio pontevedrés de 29 Km2

para 3.500 habitantes comprende as parroquias de

Abalo, Catoira, Dimo e Oeste.

É fácil chegar ata a chamada “defensora de Com-

postela”. O Ulla é navegable, a PO-548 atravésaa de

norte a sur e un viaduto relaciona ambas ribeiras do

Ulla -unindo as comarcas do Barbanza, da Coruña,

e Arousa, de Pontevedra-. As conexións coa Autoes-

trada AP-9 e a N-550 e o ferrocarril comunícana co

Eixo Atlántico.

Ó mencionar Catoira, moitos evocarán batallas vi-

quingas e sarracenas. Outros lembrarán nomes

coma Cresconio, Diego Peláez ou Diego Xelmírez,

este último nado nas Torres de Oeste. Bispos de

Iria e Compostela que non dubidaron en empuñar

a espada cando de defender Compostela se trataba.

Sen embargo, a súa estratéxica situación xeográfica

e un suave clima serviron para que no seu solar se

asentasen poboacións estables desde moi antigo.

Mámoas, petróglifos coma a “Laxe das Tixolas” e

CASA DO COnCELLO 986 546 014GARDA CIvIL 986 565 842CEnTRO DE SAúDE 986 546 299TAXI 669 210 493 620 039 636InFORMACIÓn TURÍSTICA 986 546 801

Catoira 39

cerámicas atribúen a esta terra importancia moi anterior ós coñecidos tempos medievais. Pero

sempre quedará na retina do camiñante a imaxe dos restos das Torres de Oeste o “Castellum

Honesti”, recordo de feitos pasados. Un recinto defensivo con catro torres de flanqueo e patio

con torre de homenaxe central. A historia de Catoira está intimamente ligada ó feito xacobeo.

De gran importancia para a defensa dos estados episcopais, Xelmírez quixo dotar o Castellum

Honesti dunha capela dedicada a Santiago, a onde acudiron numerosos peregrinos despois

de orar en Compostela ante o sepulcro do Apóstolo, converténdose en lugar de peregrinación

e continuación do Camiño Francés.

Outro aspecto non menos interesante do patrimonio catoirense son os muíños. Catoira garda

exemplos dos tres tipos de muíños que durante moito tempo definiron a economía destas

terras: muíños de auga, de vento e de marea. A mellor maneira de visitalos, gozando de

paisaxes de gran beleza e ricos en biodiversidade, é recorrendo as rutas de sendeirismo dos

ríos Catoira, San Cibrán, Souto da Vila e Freixeiro, así como o paseo fluvial polo borde do Ulla.

En Catoira, o turista, romeiro ou peregrino, pode retomar forzas en calquera dos restaurantes

ou bares da localidade. A lamprea e a solla deron xusta fama ós restauradores de Catoira, sen

esquecer a perdiz e o coello dos montes do municipio.

Cada primeiro domingo de agosto, acompañados de gaitas e viño tinto do Ulla, os catoirenses,

disfrazados de viquingos, asaltarán de novo ás Torres de Oeste, para celebrar a gran Romaría

Vikinga, festa declarada de Interese Turístico Internacional. San Antonio de Padua, San Cibrán,

San Mamede ou San Miguel tamén teñen as súas respectivas festas para alegría de propios e

forasteiros. Contribuirá tamén a este ambiente festivo a coñecida como Ruta Xacobea do Mar

de Arousa, guiada por un rosario de cruceiros, e que fai repetir ó viaxeiro o camiño marítimo

do Apóstolo.


PRAIAS/PAISAxES NATURAIS

TORRES PETROGLIFOS

O monarca armou o lugar con murallas e to-

rres de gran altura. Dúas destas torres que

aínda quedan en pé, a carón do río, pertencen

a esta etapa prerrománica. Tamén de época

asturiana é o crismón coa Cruz da Vitoria,

emblema de Alfonso III, atopado nas ruínas de

Oeste e conservado no Museo de Pontevedra.

En 1024 a monarquía doou as Torres á Mitra

Compostelana, e a partir de entón os bispos

Cresconio e Diego Peláez seguiron fortifican-

do a cidadela, fundamental para a defensa de

Santiago. Catoira e as Torres serán testemu-

ñas do nacemento do primeiro arcebispo de

Compostela: Xelmírez. Baixo o seu mandato

o Castellum Honesti acadaría, probablemen-

te, o seu pleno desenvolvemento e máximo

esplendor, como propón a Historia Composte-

lana, escrita por colaboradores do arcebispo,

converténdose en chave e selo de Galicia.

A estrutura da fortaleza medieval caracte-

rízase pola existencia dun dobre recinto: un

interior, de 1.850 m2, que reúne tódolos ele-

mentos eminentemente defensivos, e o exte-

rior, de 17.850 m2, que é unha gran chaira

probablemente de usos diversos. O recinto

interior é un verdadeiro castelo, de recinto

poligonal, con catro torres de flanqueo e patio

con torre de homenaxe central.

As Torres de Oeste impediron durante séculos

o ascenso polo Ulla dos exércitos normandos

e sarracenos, freando todo tipo de invasións

que ascendesen pola Ría de Arousa. Evitáron-

se os ataques a Santiago, pero nada puideron

facer as Torres contra a pillaxe normanda nas

poboacións da costa de Arousa. Nos difíciles

anos da Alta Idade Media, varias vagas nor-

mandas penetraron na ría, causando unha

desfeita coas súas expedicións de pillaxe.

PRAIA dO PEIRAO

EsTEIRO E BRAñAs dO ULLA.

Ecosistema de augas salobres, unha

área de grande importancia ambiental

onde predominan as xunqueiras, uns

dos humedais de tipo esteiro máis im-

portantes da hidrografía galega, incluí-

do na Rede Natura 2000 e catalogado

como Lugar de Interese Comunitario

(LIC) dentro do Sistema Fluvial Ulla-

Deza.

mIRAdOIRO dA RíA. Na PO-191, pode

verse o vía crucis marítimo, o esteiro do

Ulla e o comezo da ría de Arousa

PAsEO FLUvIAL dO ULLA. Un paseo

peonil, paralelo ó Ulla, duns catro qui-

lómetros une a área recreativa da praia

fluvial co recinto das Torres de Oeste,

continuando polas brañas ata o límite

co municipio veciño de Valga. Permite

gozar da beleza dunha das paisaxes

máis impresionantes de Catoira, onde

se concentra, ademais, unha maior bio-

diversidade.

LAGOA PEdRAs mIÚdAs.

Acuífero de singular beleza formado na

cunca dunha antiga canteira.

As TORREs dE OEsTE. Estas pe-

dras milenarias acolleron un poboa-

do da Idade do Ferro. Os materiais

atopados de cerámicas itálicas (S. II

a.C.) e o relevo da zona, que cons-

titúe o soporte típico dun dos tipos

máis frecuentes de castro costeiro

no ámbito das Rías Baixas axudan a

confirmar esta hipótese. Anos máis

tarde, a Pax de Augusto transfor-

mou o pequeno castro costeiro nun

porto comercial do Imperio Romano.

Tan antigo establecemento portua-

rio puido ver o paso da nave que

transportou os restos do Apóstolo

Santiago dende Jaffa (Palestina) ata

o porto de Iria Flavia.

A historia de Catoira estivo intima-

mente ligada á importancia estra-

téxica do complexo militar de Oeste.

O monarca Alfonso III, o Magno, or-

denou a reconstrución do Castellum

Honesti, e o vello enclave comercial

e militar romano converteuse nun

dos principais castelos do reino

asturiano, e de toda a Europa alto-

medieval.

Petroglifos de BARRAL, TA-

LEIRIñA, e o máis coñecido,

a “PEdRA dAs TIXOLAs”, en

Cores (Abalo). As insculturas

de círculos concéntricos e ca-

zoletas son motivos comúns.

Catoira 41

MUÍÑOS FESTAS TEATRO INTERCAMBIOS CULTURAIS

mUíñOs dE vENTO. No monte Mesón

de Abalo e en Tras da Veiga. Están res-

taurados. A súa situación ofrece vistas

impresionantes da Ría de Arousa.

mUíñO dE mAREA. O Muíño de Ma-

chón ou do Cura, na desembocadura

do río Catoira, é un dos poucos muí-

ños de marea que existen na ría.

mUíñOs dE RíO. Os regatos de Ca-

toira acollen 60 destas construcións,

moitas delas restauradas.

ROmARíA vIkINGA. O 1º domingo de

agosto. Festa declarada de Interese

Turístico Internacional, na que se re-

presenta o asalto dos viquingos ás To-

rres de Oeste e a defensa de Catoira.

ROmARíA dE sAN CIBRÁN. Domingo

de Pentecostés (o 7º despois de Pas-

cua).

FEsTA dA sOLLA. Segundo sábado

de xullo, na Fonte Gaiteira.

FEsTAs PARROqUIAIs. Celébranse

entre xuño e agosto en Abalo, Catoira,

Dimo e Oeste.

sEmANA dE TEATRO “ROmARíA vI-

kINGA”. semana previa ó desembarco

represéntase ó aire libre, no recinto das

Torres, unha obra de teatro de inspira-

ción viquinga.

Desde 1993, o Concello mantén intercambios culturais coas localida-des de Frederikssund (Dinamarca) e Watchet (Somerset-Reino Unido), unidos por unha tradición viquinga común, e cos que se asinou unha irmandade en 1997.


DODROComo ChovE mIUDIñoComo mIUDIño ChovE;pola baNDa DE laÍñopola baNDa DE lESTrovE(roSalÍa DE CaSTro)

San xoán de LaiñoSan xián de LaiñoSanta María de Dodro

Dodro 43

CASA DO COnCELLO 981 802 062CAS DO COnCELLO (FAX) 981 820 142XULGADO 981 802 443

CEnTRO DE SAúDE 981 810 666CASA DA CULTURA 981 802 472

Dodro, entre brañas, monte e bosque, 36,1 km2 con 3126 habitantes que se con-

centran especialmente a carón da estrada AC-305 que o atravesa. As entidades de

poboación mais destacadas son Lestrove, Imo e Bexo.

O cancioneiro popular fala de Dodro como a terra de xuncos e fermosas mozas. A

súa terra fértil criou os mellores bois de carne magra, os famosos bois de Laiño. Os

ríos Ulla, Sar e outros regatos favorecen as brañas de grande interese ecolóxico e

faunístico.

Este municipio rural está protexido dos fortes ventos por unha pequena serra unida ó

Barbanza e formada polos montes de Lomba da Poza, Morouza, Caldebarcas e Vilar,

todos eles en torno ós 200 m.

A capital do concello está en Tallós. Santa María de Dodro, San Xoán e San Xián de

Laiño son as súas tres parroquias. A autovía do Barbanza que enlaza con a autoes-

trada do Atlántico e a ponte de Catoira polo Sur, mante o municipio perfectamente

comunicado con Santiago, o Barbanza e a ría de Arousa.

O barroco do século XVIII está representado nas igrexas das tres parroquias. O arte

popular creou os cruceiros, abundantes que cristianizan os cruces dos camiños al-

deáns. Entre as construccións civís con significado notable na historia de Dodro debe-

mos citar o Pazo de Lestrove, mansión de descanso dos arzobispos compostelanos

desde o século XVI e do Pazo de Hermida que pertenceu á familia de Rosalía de

Castro, serveu á escritora como lugar de descanso pero sobre todo tivo no ano 1930

gran significación política para os republicáns galegos do coñecido pacto de lestrove.

E tamén a agrupación de hórreos de Imo: once hórreos de pedra do século XVIII, de

planta rectangular en cámara de madeira que están considerados como as edifica-

cións deste tipo mais importantes de Galicia.


MIRADOIROSLUGARES PINTORESCOS

RESERVASNATURAIS

PETROGLIFOSMÁMOAS

PAZOSMUÍÑOS

Alto de Bexo.

Bustelo do Monte.

Mirador de Lestrove.

O Treito.

Brañas de Laíño.

Veiga de Lestrove.

PETROGLIFO dE BOUzA-ABAdíN.

Imo.

Mámoa da Mina.

PAzO dE LEsTROvE. Construído no

século XVI foi lugar de descanso dos

arzobispos composteláns. Restaurado

no ano 2006 na actualidade é un hotel.

PAzO dA ERmIdA. En Lestrove, impor-

tante pola súa historia, alí pasou gran-

des tempadas a escritora Rosalía de

Castro e o seu marido Murguía. Tamén

nel se celebrou o Pacto de Lestrove,

do que xurdeu á Fundación republica-

na que pedía a autonomía para Galicia.

Na actualidade é unha casa de turismo

rural.

PAzO dE LAíñO OU dE TARRíO. Cons-

truído a comenzos do século XVI.

mUíñO dE AUGA dA dEvEsA.

Muíños situados nos regatos de mAN-

sELLE, sAN LUFO, ImO E BEXO.

Dodro 45

HÓRREOS IGRExASCRUCEIROS

FESTASROMARÍAS

ImO, na paraxe da Lavandeira, a

amoiría do século XVIII.

hORREO dA mIGUENsA, en Castro.

PARROqUIAIs dE sANTA mARíA dE

dOdRO, sAN XOÁN dE LAíñO E sAN

XULIÁN dE LAíñO. Barrocas do século

XVIII.

CRUCEIRO dE BUsTELO, no lugar de

Bustelo.

CRUCEIRO dA CRUz dE ABELÁN. De

capela do s. XVII, situado na encruci-

llada dos camiños de Teaio, A Devesa

e Imo.

Outros cruceiros por todo o municipio.

FEIRA RURAL dE dOdRO. Feira de exposición e venda de artesanía e productos

agrogandeiros do país, acompañado dunha exaltación gastronómica que se ce-

lebra na Fonte Primeiral o último domingo de xuño.

sAN CAmPIO, sANTA LUCíA E sAN ROqUE. O domingo, luns e martes seguintes

o 15 de agosto.

NOsA sEñORA dOs AFLIXIdOs. En Lestrove o último domingo de agosto, luns

e martes seguintes.

vIRXE dO LEITE E sAN ROqUE. O domingo e luns seguintes ó 8 de setembro

en San Xulián de Laiño.

vIRXE dO CARmE. O 16 de xullo en Bexo.

vIRXE dAs dOREs. En Manselle o último domingo de setembro.

vIRXE dAs dOREs E sAN ROqUE. O 1º domingo de setembro en Imo.

sAN ANTONIO ABAdE. En Tallós o 17 de xaneiro.


CovasDenaLoresMeañoPadrendaSimesxil

En pleno corazón do Salnés e aberto, na súa parte

baixa, cara ó mar da Arousa, o Concello de Meaño

combina como poucos, a beleza natural da súa pai-

saxe coas imaxes máis emblemáticas da Galicia Ru-

ral. Conectado por un lado coa parte sudoccidental

do Monte Castrove, onde alcanza a respetable altura

e maravillosas vistas sobre a Ría de Arousa e, por

outra parte, unha ampla chaira salpicada de peque-

nos montículos e regada por diversos ríos, destacan-

do o Río da Chanca que se fai camiño a través dunha

estreita boca, formando a Ría de Deria.

Nos seus 28 km de superficie alberga unha po-

boación de 5 500 habitantes, repartidos entre as

parroquias de Cobas, Xil, Meaño, Lores, Padrenda,

Simes e Dena, sendo esta na que se concentra o

maior número de habitantes.

As mostras de arte son modestas en comparación

coas localidades veciñas, pero o románico anda por

aquí nalgunha pequena igrexa e tampouco faltan pa-

zos, piornos e mostras típicas do arte popular.

A pesar da súa pequena extensión, Meaño, pode

presumir da súa relación con monarcas e nobres

como Dona Urraca, Alfonso VII, Paio Gómez, Os

Zarate...

MEAÑOhoXE vITICUlTorES,qUEN oNTE foI hIlaNDEIroE TEXEDor

Meaño 47

CASA DO COnCELLO 986 747 102CASA DO COnCELLO (FAX) 986 747 391CEnTRO DE SAúDE 986 742 051XULGADO 986 747 010

Na época medieval a igrexa de Sta María de Simes estivo

protexida por importantes monarcas e nobres como foi o

caso de Dona Urraca e o rei Alfonso VII. Pasados uns anos

este monarca donaría estas terras ó monasterio de San

Martín Pinario.

Os habitantes do concello de Meaño foron durante moitos

anos tecedores, fiadeiros ou ceramistas, actividades que se

foron abandoando ó longo do século XX.

Trala desaparición desta antiga fonte de ingresos, Meaño

centra a súa actividade económica na actividade comercial

e no sector servicios sobre todo na parroquia de Dena, a

industria ( Àrea industrial de A Pedreira en Xil), a gandería,

os montes e sobre todo a agricultura, actividade esta última

protagonizada polo viño albariño e polos invernadoiros.

Esta é unha das principales zonas vitícolas da Comarca. As

amplas extensións de terreo dedicadas a este cultivo, as

abundantes adegas e a creación neste Concello da “Agru-

pación de cosecheros del Salnés” dan, sen dúbida algunha,

unha boa mostra de todo iso.

A caza, a pesca no río da Chanca, as Romarías de San

Benito, as rutas de senderismo e as veciñas praias da Ría de

Arousa, xunto coa natureza e a gastronomía, son os atrac-

tivos máis importantes que este municipio arousán pon a

disposición dos seus visitantes.


MIRADOIROS IGRExASCRUCEIROS

PAZOS PIORNOS

mIRAdOR dE sAN CIBRÁN (COBAs).

Dende aquí pódense contemplar impre-

sionantes vistas panorámicas ó Mar de

Arousa e ó Val do Salnés.

mONTE CAsTROvE.

RíO dA ChANCA: Procede das ladeiras

meridionais de Fontefría e xunto con

outros cursos de menor importancia,

constitúe as marismas do Complexo

de O Grove-Umia, as beiras do río, que

cruza o concello, son propicias para o

senderismo e o goce da natureza.

RUTA dOs mUIñOs: No municipio en-

cóntranse un sinfín de muiños que ata

non fai moitos anos usabanse para a

elaboración da fariña.

sENdEIRO dE PEsCAdOREs RíO dA

ChANCA. É un sendeiro lonxitudinal de

1 Km. Comeza ó lado da ponte sobre do

Río da Chanca, no lugar da igrexa, pa-

rroquia de Lores. Alí atopase o Muiño da

Ponte, ó pasar por diante dun lavadoiro

chégase ó Muiño da Igrexa. Máis adian-

te localízase o muiño de Daniel o Ferrei-

ro, dende alí vese o Muiño de entremui-

ños. Na estrada que vai dende a Igrexa

ó Souto atópase o Muiño de Quintáns ou

do Crego. Comeza aquí unha lixeira su-

bida que nos leva ó Muiño de Marcial ou

Barbeito. Cen metros máis para adiante

están os Muiños do Couso, lugar onde

remata o Sendeiro.

IGREXA dE sAN XOAN dE mEAñO.

É a igrexa románica máis importante

do municipio, na que destacan os

seus canecillos zooantropomorfos

do aleiro.

IGREXA PARROqUIAL dE LOREs.

IGREXA dE sANTA mARíA dE sI-

mEs. Nela destaca o románico puro,

e rememora tempos e persoaxes

históricos tan importantes como

dona Urraca ou o rey Alfonso VII,

ambolos dous protectores de dita

ermita. Tamén destacar o “Peto de

Ánimas” de Vilariño.

sANTUARIO dE sAN BENITO dE

LOREs. Noutros tempos señorío

pertencente a Paio Gómez Charino,

preside o pobo dende a súa colina.

Outros templos que cabe reseñar

son a CAPELA dAs ANGUsTIAs en

Xil e a IGREXA dE COBAs.

Este municipio está cheo de nume-

rosos exemplos do arte rural como

o demostran os máis de 50 CRU-

CEIROs.

PAzO dE zARATE. Con blasóns de

diversas linaxes na parroquia de

Padrenda, construído nos séculos

XVI e XVII, que recorda o pasado

fidalgo da Galicia Rural.

PAzO dE LIs. De estilo barroco que

se atopa na parroquia de Meaño e

no que actualmente crease o Mu-

seo da Muller Labrega.

CAsA sOLARIEGA dOs CALvIñO.

Os PIORNOs merecen de igual forma

unha mención especial, xa que son

unhas das construccións que máis im-

pactan na paisaxe. O seu elevado nú-

mero e os distintos tipos de piornos, dan

mostra dun perfecto dominio da técnica

pola parte dos canteiros da zona. Esta

construcción, xunto cos cruceiros que

poblan os distintos lugares de cada

parroquia, forman outro dos grandes

atractivos turísticos de Meaño. A tipo-

loxía máis común é a do piorno rectan-

gular, de pedra e madeira e cuberto con

tella. Tamén merece especial atención,

polo seu tamaño e a planta en forma de

L, un piorno sito na parroquia de Simes.

Meaño 49

PRAIAS PETROGLIFOSCASTROSMÁMOAS

PERSOAxES FESTAS

sAN BLAs, EN sANTA mARíA dE

sImEs, o 3 de febreiro, ó que se lle atribuen poderes curativos das doenzas de gorxa.

sAN BENITO, en Lores, o 31 de marzo e o 11 de xullo.

NOsA sEñORA dAs ANGUsTIAs, en Xil, o 15 de setembro.

sAN BENITO dE PALERmO, en Co-bas, o martes de Pascua.

NOsA sEñORA dOs mILAGREs, en Meaño, o segundo domingo de setembro.

sANTA LUCIA, en Dena, o 13 de decembro.

FEsTIvAL dE BANdAs dE mÚsICA. Celébrase o ultimo domingo de abril. Uns dos máis importantes eventos musicais que se levan a cabo cada ano en Meaño e o Festival de Ban-das de Música, organizado pola Aso-ciación Cultural Banda de Música de Meaño dende o ano 1990 e que se celebra todos os anos o último do-mingo do mes de abril.

CARREIRA POPULAR de Meaño e a orixinal Carreira de Camas: ten lugar o segundo domingo de setembro.

dANzA dE AROs. Merece especial mención a típica “Danza de Aros”, en Cobas. A danza báilana só os ho-mes, normalmente nas procesións relixiosas, o cal non exclúe que o poidan facer tamén en calquera outro tipo de evento folclórico ou popular.

GASTRONOMíAAdemáis dos productos típicos da horta e do mar, debe destacarse o famoso viño albariño.

sEIXIñOs e A ChANCA. Na localidade

de Dena,única parroquia de Meaño en

contacto co mar da Arousa.

mÁmOAs dE PENAGUdA. Tres má-

moas no lugar de Valdamor, Xil.

mÁmOAs dO ChAN dE COUTO. Dúas

mámoas no lugar da igrexa en Simes.

CAsTRO EN dENA. Un asentamento

no lugar Do Castro na parroquia de

Dena.

CAsTRO dE XIL. Asentamento en Xil.

CAsTRO dE LOREs. Asentamento en

Lores.

CAsTRO dE NANTEs. Asentamento

en Seixomil-Nantes.

CAsTRO dE COBAs. Asentamento en

Cobas. Todos estes castros son da ida-

de do ferro.

PETROGLIFOs dE sOBREIRA. Con-

xunto de grabados no lugar de

Broullón, Xil.

PETROGLIFOs dO CAsTRO. Conxunto

de grabados no lugar de Valdamor, en

Xil. Estes petroglifos pertencen á idade

do bronce.

Aquí naceu a poetisa

hERmINIA FARIñA.


A ArmenteiraSan Martiño de MeisNogueiraMeisMosteiroParadelaSan Lourenzo de Nogueira

O municipio de Meis atópase situado nunha

das zonas interiores do Val do Salnés. É o único

concello do Salnés que non goza do contacto

directo do mar, malia o cal vese compensado

grandemente coa riqueza natural e artística da

zona.

Atopamos en Meis a Galicia milagreira, a sacra e

profana, combinacións que converxen en último

término no Mosteiro de Santa María da Armen-

teira, culmen da arte relixiosa do Salnés.

Como referencia xeográfica máis sobresaínte

está o Monte Castrove, que coroa o val cun

miradoiro que ofrece vistas incomparables; así

a Ría de Arousa, Pontevedra e o Val do Salnés

preséntan os máis lúdicos e incontestables ob-

servados desde tan descomunal perspectiva.

O descenso sitúanos en verdes vales e peque-

nos pobos que entremezclan as novas cons-

trucións arquitectónicas coas edificacións máis

primitivas, e do mesmo xeito conéctanos co río

Umia, o cal vai deixando ao seu paso paraxes

naturais de especial significado.

O percorrido pode iniciarse polas insculturas

rupestres de Outeiro do Cribo (Castrove). Este

MEISNa galICIa mIlagrEIra DESaNTa marÍa DE armENTEIra.

Meis 51

CASA DO COnCELLO 986 712 101XULGADO DE PAz 986 712 002 687 807 109PROTECCIÓn CIvIL 986 712 211CEnTRO DE SAúDE 986 712 018BIBLIOTECA 986 712 101

TAXI 986 710 005FARMACIA (O MOSTEIRO) 986 712 005FARMACIA (MEIS) 986 718 422FARMACIA (PARADELA) 986 715 552COnSULTORIO MéDICO vILAnOvIÑA 986 715 363FUnDACIÓn MOnTE CASTROvE 986 680 533

xacimiento, cuxo difícil acceso aumenta a súa beleza e potencia o seu misterio,

rememóranos as andanzas máis primitivas dos primeiros moradores destas terras.

O feito de que moitos destes enclaves sexan descoñecidos ou estean sen estudar

invita aos máis inquedos a visitar e descubrir orixes e significados.

Malia o que se puidese pensa,r Meis non está á sombra do Mosteiro de Armenteira

ao contrario, este sérvenos de guía para descubrir as diferentes igrexas que poboan

as demais parroquias do municipio.

Obrigado é comezar a visita por San Benito en Mosteiro, sé capitalina do munici-

pio, e que orixinariamente constituíu o antigo mosteiro benedictino fundado nesta

comunidade no século XI.

Finalmente hai que citar as igrexas de San Lorenzo e San Vicente, cuxos interiores

destacan polo preciosismo dos seus retablos en pedra.

A arquitectura civil ten en Meis unha importancia de primeira liña. A riqueza natural

e a abundancia de materiais construtivos culmina na edificación de pazos como

Quintáns, Pompeán, Casal do Río, A Moroza ou Señoráns.

A arquitectura popular tamén está presente. Algo tan pragmático como un muíño

fluvial, necesario na primitiva economía agrícola preséntase na actualidade como

unha curiosa construción que atrae de especial forma a atención do turista.

Moi coñecidos son os muíños de Arcos en San Tomé, pero existen igualmente en

Meis exemplos moi valiosos en todas as súas parroquias.


MIRADOIROS MOSTEIROS MUÍÑOS IGRExASCAPELAS

mONTE CAsTROvE. Desde o que se

pode contemplar o Val do Salnés e as

rías de Arousa e de Pontevedra.

A ARmENTEIRA. A súa igrexa romá-

nica do século XII. O claustro moi

posterior ao XVIII. Aquí se celebra a

Romaría das Cabezas. Na actualida-

de posúe unha hospedería.

Muíño das Salcedas. sAN mARTIñO. Do século XII.

sAN sALvAdOR dE mEIs. Do século XII.

Conserva a portada e os muros orixinais

e uns relevos góticos no muro do adro.

A IGREXA dE PARAdELA. Presenta un

destacable ábside románico.

sAN TOmé.

sAN LOURENzO.

sAN vICENTE.

Estas dúas últimas cun común retablo

de pedra do mesmo xeito que A Armen-

teira.

Meis 53

PAZOS PETROGLIFOS FESTAS CAMPO DE GOLF

PAzO dE sEñORÁNs. Parroquia de

Paradela.

PAzO dE qUINTÁNs. Parroquia de

Paradela.

PAzO dE POmPEÁN. Parroquia de

Paradela.

PAzO dA mOROzA. Tamén da parro-

quia de Paradela, alberga unha casa

de turismo rural que inclúe un restau-

rante.

PAzO dA sALETA. Na parroquia de

Nogueira, posúe un destacado xardín

botánico.

No lugar de Outeiro do Cribo na liña

de cumes do mACIzO dE CAsTROvE,

preto da Armenteira podemos apreciar

un importante exemplo destas inscul-

turas en pedra de época prehistórica

que abundan particularmente no con-

torno das Rías Baixas.

Presenta sILUETAs dE CéRvIdOs e

UN LABIRINTO datados entre 1.500 e

1.000 a.d.C. e un cabalo con xinete,

xa posterior, datado no século VI antes

de Cristo.

A PAIXÓN dE CRIsTO. Celébrase en Se-

mana Santa na Igrexa de Paradela.

ROmERíA dAs CABEzAs. Celébrase o

luns de Pascua no Mosteiro da Armen-

teira.

ROmERíA dE sAN GREGORIO. O do-

mingo seguinte ao luns de Pascua en

Paradela.

FEsTA dOs CALLOs. Domingo máis

próximo ao 11 de xullo, no Mosteiro.

FEIRA dO CABALO. Día 15 de agosto,

no Mosteiro.

O campo foi inaugurado o 17 de maio do 2000. É un percorrido na-tural nun bosque de piñeiros gale-gos: amplas rúas de “lies”, “dog legs”, lagos e obstáculos naturais, dentro dun contorno de tranquili-dade de montaña con maravillosas vistas á Ría de Arousa na Comarca do Salnés. É un campo para todos os niveis.


San MartínSan Vicente

Na beira sur da ría de Arousa, protexendo a súa en-

trada, atópase a península do Grove, rodeada de mar

por todas partes, agás polo sur, onde o istmo da Lan-

zada une os municipios do Grove e Sanxenxo, que

conforman o conxunto turístico máis importante de

Galicia. Os seus 11.300 habitantes espállanse nun-

ha extensión de 21,22 km2, repartíndose en dúas

parroquias, San Martiño e San Vicente.

As comunicacións viarias co resto de Galicia fanse a

través da C-550 e da vía rápida do Salnés.

O Grove vive do mar e co mar. Tradicionalmente pes-

cador, nos últimos tempos cobran forza os cultivos

mariños, nos que é pioneiro. Combina en perfecta

harmonía a actividade pesqueira co turismo, e xa se

coñece como Paraíso do Marisco, pois a súa famosa

gastronomía baséase nos peixes e mariscos da ría.

É vila mariñeira desde a antigüidade e o seu asen-

tamento lévanos, polo menos, ao Neolítico. Ademais

dunha antiga necrópole en Adro Vello, apareceron

restos dun templo pagán e outros indicios de pre-

senza celta e romana no monte Siradella.

Unida ao Grove por unha preciosa ponte de prin-

cipios de século, e situada na enseada do Grove,

atópase o Centro de Interese Turístico Nacional Illa

O GROVE¿qUEN maToU ó mECo?-maTámolo ToDoS No mENTE SIraDElla(lENDa popUlar Do grovE)

O Grove 55

CASA DO COnCELLO 986 730 975CASA DO COnCELLO (FAX) 986 731 358POLICÍA LOCAL 986 733 733GARDA CIvIL 986 735 936CEnTRO DE SAúDE 986 730 479PROTECCIÓn CIvIL 986 735 090

CORREOS 986 731 255TAXI (O GROvE) 986 730 061TAXI (A TOXA) 986 732 664ESTACIÓn DE AUTOBUSES 986 730 355OFICInA DE TURISMO 986 731 415

da Toxa que conta, ademais do seu famoso balneario,

o seu casino de xogo, campo de golf, piscinas, campos

de tenis, tiro ao pombo, etc., cunha importante infraes-

trutura hoteleira.

Todos os atractivos e servizos turísticos do Grove, están

intimamente ligados ao mar. No porto do Grove existe

unha abundante e variada frota de barcos de recreo que

nos mostran a ría e os seus encantos, tanto en fondos

coma en superficie.

Na enseada do Grove pódese vivir de preto o “mila-

gre das mareas”. Conta cun acuario que visitan miles

de persoas todo o ano. Orientadas a todos os ventos

da rosa, as 23 praias do Grove danlles xogo aos máis

esixentes, destacando a da Lanzada, que mereceu

Bandeira Azul dos Mares Limpos de Europa polo seu

especial coidado e servizos. Ademáis da Bandeira Azul

da Lanzada, tamén teñen bandeira azul as praias de:

Raeiros, Area da Cruz, Area Grande, Area de Reboredo

e As Pipas.

Durante os nove días comprendidos entre as fins de

semana que anteceden e preceden o día do Pilar, celé-

brase a famosa Festa do Marisco, declarada de Intere-

se Turístico Nacional, onde o visitante poderá saborear

os seus prezados mariscos na mellor época ao mellor

prezo.


MIRADOIROSRESERVASNATURAIS

PRAIAS NECRÓPOLISCASTROS

CONSTRUCIÓNSMONUMENTOS

mONTE sIRAdELLA.

PUNTA PATEIRO, en San Vicente.

PUNTA ABELLEIRA, en San Vicente.

PORTO mELOXO.

PUNTA mOREIRAs.

CON dA hEdRA.

sENdEIRO dE mAdEIRA dE CON NE-

GRO.

COmPLEXO INTERmAREAL UmIA-

GROvE.

LAGOA dE A BOdEIRA, San Vicente.

A LANzAdA,

RAEIROs,

PAXAREIRO,

sEIXELIñO,

AREA dA CRUz,

EsPIñO,

BURATO dA LONdRA,

FARRUCO,

A BARROsA,

A FERvIdE,

AGUIEIRA,

BARREIRO,

O CARREIRO,

AREA GRANdE,

mEXILOEIRA,

ÁREA dAs PIPAs,

LAvAXEIRA,

RONs,

A TOXA, ademais doutras recollidas

calas.

NECRÓPOLIs dE AdRO vELLO. Na

praia do Carreiro, tardorromana.

Aquí atópanse os elementos ar-

queolóxicos máis importantes da

historia do Grove. Achouse unha

moeda do rei D. Fernando II de Ga-

licia e León, que contén no seu re-

verso a representación máis antiga

que se coñece do traslado do corpo

de Santiago.

O CAsTRIñO. Restos de construc-

cións, vasillas e muíños de man.

EsCULTURAs dO sImPOsIO INTERNA-

CIONAL AO AIRE LIBRE, distribuídas por

todos os recunchos do municipio.

mONUmENTO Á FAmILIA mARIsCAdO-

RA, no centro da vila, a carón do porto.

PONTE dA TOXA.

BALNEARIO dA TOXA.

O Grove 57

IGRExASERMIDAS

RECUNCHOSTURÍSTICOS

MINICRUCEIROS FESTAS

IGREXA PARROqUIAL dE sAN

mARTIñO.

IGREXA PARROqUIAL dE sAN

vICENTE.

CAPELA dE sAN CARALAm-

PIO. Na illa da Toxa, cuberta de

cunchas de vieira.

ILLA dA TOXA.

PORTO dE mELOXO.

O CARREIRO.

sAN vICENTE dO mAR.

CENTRO dE INTERPRETACIÓN dA

PEsCA E A sALGA (CIPEs), en Punta

Moreiras.

ACuARIO

En PUNTA mOREIRAs, presenta gran

catidade de especies marinas da zona.

ACqUARIUm/GALICIA: viaxe de hora e media

pola ría. De 125 prazas, con 50 m2 de cristal

protexido para observación dos fondos mari-

ños.

ÁNGEL dE LA RíA: de 50 prazas, excursións

pola ría e viaxes regulares a Ribeira.

PELEGRíN I: 90 prazas, realiza excursións pola

ría e mostra parques de cultivos de mariscos.

PELEGRíN II: de 140 prazas, con baixos trans-

parentes para a observación submarina. Ex-

cursións pola ría.

PROBA CATAmARÁN I: excursións pola ría

visitando criadeiros de moluscos, incluíndo

degustación de mexillóns. Excursións pola ría.

PROBA CATAmARÁN II: 120 prazas, realiza

excursións pola ría, visitando parques de culti-

vo de moluscos. Degustación de mexilóns.

CORmORÁN I: 130 prazas, con fondos de

cristal para a observación dos fondos mariños.

Excursións pola ría e Ruta Xacobea.

RUTA XACOBEA: 100 prazas, con fondo de

cristal para observar os fondos mariños. Ex-

cursións pola ría e Ruta Xacobea do Mar de

Arousa e Ulla, ata Cesures.

FEsTA dO mARIsCO. Do 1 ao 12 de outubro. Declarada de Interese Turístico Nacional. Consiste na de-gustación de todos os mariscos da ría, a prezos de promoción. Mostra folclórica galaicoportuguesa. Festi-val Folk e concertos.

FEsTA EN hONOR Á vIRXEN dO

CARmEN. 15-16 de xullo. Procesión marítima. Competicións naúticas. Verbenas.

XORNAdAs dE EXALTACIÓN dA

CENTOLA. Desde finais de no-vembro ata a ponte da Constitución. Degustación da raíña do marisco, a centola, nos restaurantes da vila.

FEsTAs EN hONOR A sAN mARTI-

ñO. Patrón do municipio. 11 de no-vembro, xogos infantís, charangas, magostos...


CarcacíaCrucesHerbónIria FlaviaPadrón

PADRÓN¡paDróN...! ¡paDróN...!SaNTa marÍa...lESTrovE...¡aDIóS! ¡aDIóS!(roSalÍa DE CaSTro)

Padrón 59

CASA DO COnCELLO 981 810 451 981 810 400POLICÍA LOCAL 981 810 247GARDA CIvIL 981 810 091CEnTRO DE SAúDE 981 810 303AMBULATORIO 981 810 303AMBULAnCIA MUnICIPAL 981 810 247CORREOS 981 811 061

REnFE 981 810 859TAXI 981 810 295 981 811 459CEnTRO SOCIAL 981 811 329CáMARA AGRARIA 981 810 652AGEnCIA DE EXT. AGRARIA 981 810 404CASA MUSEO “ROSALÍA DE CASTRO” 981 811 204FUnDACIÓn CAMILO JOSé CELA 981 810 348

Padrón, bañado polos ríos Sar e Ulla, aséntase sobre unha ampla veiga, e aínda que é terra interior, ten vocación

mariñeira.

A orografía é pouco acusada. Oscila entre os 277 m do monte San Gregorio e os 451 do Meda. A súa po-

boación, duns 9.000 habitantes, está diseminada polas parroquias de Carcacía, Cruces, Herbón, Iria Flavia e

Padrón, cunha superficie aproximada de 49,5 km2. Agricultura, industria aluminio, comercio e sector servizos

son as súas principais actividades.

Este municipio está atravesado de norte a sur pola C-550 que xunto coa autopista A-9 e a liña de ferrocarril

Vigo-A Coruña, constitúe a súa principal vía de comunicación.

A historia da vila de Padrón, sé episcopal ata o 5 de decembro de 1095, está ligada á de Iria Flavia, gran cidade

romana, ata que a tradición amarra a barca apostólica no “pedrón” e fai desembarcar alí os restos do Apóstolo,

sendo pois o Berce do Xacobeo. Alcanza a súa maior prosperidade nos séculos XII e XIII co arcebispo Xelmírez.

O seu interese turístico e xacobeo é notable. Son destacables no aspecto paisaxístico Santiaguiño do Monte,

cheo de referencias xacobeas, ligado á predicación do Apóstolo, o miradoiro de Lapido e a alameda da capital

do municipio. É pródigo en cruceiros, igrexas, pazos, ermidas e museos que abondan en calquera ruta desta

“terra templada e de lindo ceo” (Porreño, San XVII). A modo de exemplo mencionaremos o casco antigo da vila,

a Colexiata de Iria Flavia, o Santuario da Escravitude, os museos de Rosalía de Castro e a Fundación Camilo

José Cela.

Os peixes e mariscos, pola súa proximidade ao mar, a lamprea, o salmón, anguías e troitas do Ulla, xunto cos

universais pementos da horta de Herbón, son exquiciteses da súa gastronomía.

Como festa máis importante destaca a da Pascua, que se celebra o domingo correspondente.


MIRADOIROSVISTAS PINTORESCAS

CASTROS PAZOSOUTRAS CONSTRUCIÓNS

PADRÓN BERCE DE ESCRITORES

sANTIAGUIñO dO mONTE. Na ladeira

do monte San Gregorio, á saída de Pa-

drón, pola estrada de Rois.

mONTE sAN GREGORIO. Na estrada de

Padrón a Rois.

AdRO dA IGREXA dO CARmE. En Pa-

drón.

mONTE LAPIdO.

mONTE mEdA. Con acceso por unha

pista preto de Lapido. Unha das panorá-

micas máis suxestivas da costa galega.

CAsTRO dA ROChA. En

Iria Flavia.

CAsTRO vALENTE. Límite

entre os Concellos de Pa-

drón e A Estrada.

CAsTRO dA BARRONCA.

Iria Flavia

CAsTRO dE BARCO. Iria

Flavia

PAzO dO vINCULEIRO. En Extra-mundi.

PAzO dA TORRE dO mONTE.

PAzO dE sANTA CRUz.

PAzO dO BIsPO dE qUITO. No casco urbano.

PAzO dE ARRETéN OU CAsA GRANdE. Nel

criouse Rosalía de Castro. Pertence ao século

XVII. Na actualidade é de propiedade privada.

ALFOLI (ALmACéN) dO sAL. Alfolí, antigo

pósito de venda do sal s. XII.

CAsA CONsIsTORIAL. Do século XVIII, cun

fermoso escudo da vila de Padrón.

PONTES

PONTE sANTIAGO sOBRE O RíO sAR. Data-

do en 1852.

FONTES

FONTE dO CARmE. Construída no 1577 por

Pedro de la Barcena, natural de Santander.

Reformada no 1758. Na fornela superior re-

presentase o Bautismo da Raíña Lupa polo

Apóstolo Santiago, no frontes iconografía da

Traslatio e no corpo inferior a Virxe das Do-

res de grande devoción polas parturientas da

Comarca.

mACíAs “O NAmORAdO” (Sande, Pa-

drón ¿1340?–¿Arxonilla, Xaén 1367?)

JUAN ROdRíGUEz dE LA CÁmARA,

(Padrón 1390, Herbón 1450)

ROsALíA dE CAsTRO

(Santiago, 24/02/1837–A Matanza, Pa-

drón, 15/07/1884)

mANUEL vÁzqUEz CAsTRO “mANUEL

BARROs”

(Padrón, 1-02-1844–Sevilla, 5-1-1885)

RAFAEL BALsA dE LA vEGA (Padrón,

27/04/1858–Madrid 2/6/1913)

AGAPITO FRANCIsCO NICAsIO PAJA-

REs OTERO.

(Padrón, 14/12/1881–26/04/1956).

CAmILO JOsé CELA TRULOCk (Iria Fla-

via, 11/05/1916–Madrid 17/01/2002)

Padrón 61

MUSEOS ERECUNCHOSPINTORESCOS

IGRExASCONVENTOS E SANTUARIOS

FESTAS

CAsA mUsEO dE ROsALíA dE CAs-

TRO. Onde morreu a escritora.

FUNdACIÓN CAmILO JOsé CELA.

Fronte á igrexa de Iria Flavia. Inclúe o

Museo do Ferrocarrl John Trulock.

CAsCO ANTIGO dA vILA dE PAdRÓN.

PORTA dA vILA dE PAdRÓN.

PAsEO dO EsPOLÓN.

RÚA dOs FERREIROs.

PARqUE URBANO. Coa interesante

vexetación e estatua do padronés Ma-

cías o Namorado. Xardín botánico ar-

tístico, declarado Monumento Artístico

Nacional en 1946.

AREA RECREATIvA CONFLUENCIA

dO RíO sAR CO ULLA

IGREXA dE sANTIAGO dE PAdRÓN.

Reconstruída tres veces sobre a romá-

nica que mandara construir Xelmírez

no ano 1133. Conservase un púlpito

gótico do s. XV, época do arcebispo

Rodrígo de Luna, no que se esculpiu a

figura do Apóstolo peregrino.

IGREXA dE IRIA FLAvIA. Coñecida po-

pularmente como Santa María Adina.

Construída no século XII por Xelmírez

sobre outra máis antiga. Arrasada por

Almanzor no ano 1000, só se con-

servan as torres e a portada de estilo

gótico-oxival.

IGREXA dE CRUCEs. Parroquial con

ábside románico do s. XII.

CONvENTO dO CARmE. Neoclásico

(1752). Nas ladeiras do monte San

Gregorio (Padrón). Neoclásico.

CONvENTO dE hERBÓN. Igrexa do

século XVIII e claustro do XVI.

sANTA mARíA dE hERBÓN. Igrexa ro-

mánica da segunda mitade do século

XII.

sANTUARIO dA EsCRAvITUdE. Ba-

rroco. Construído no século XVIII e

torres rematadas no século XIX.

CAPELA dO sANTO CRIsTO dA LUz dE

PAzOs. De recente construción.

ERmIdA dE sANTIAGO dO mONTE. Sé-

culo XV, construída baixo o arcebispado

de Rodrigo de Luna. Rreformada nos sé-

culos XIX e XX. Lugar de forte tradición

xacobea.

CAsA dOs COENGOs. Edificio do s.

XVIII en Iria Flavia.

O PEdRÓN. Debaixo do altar maior da

igrexa de Santiago de Padrón. É unha

ara romana con inscrición alterada no

s. XVI.

Os ARREdOREs dA IGREXA dE IRIA

FLAvIA. Cemiterio de Adina no que re-

pousaron os restos de Rosalía de Castro

(1885-1891) e os de don Camilo José

Cela (2002).

No seu adro sartegos antropomorfos

suevos (S.V) e lápidas gremiais.

NOsA sEñORA dA EsCRAvITUdE, 8 de setembro

A PAsCUA. En Padrón, o domingo correspondente.

FEsTA dO PEmENTO. En Herbón. Primeiro sábado de agosto na roble-da de Herbón.

TORTILLA XIGANTE dE CARCACíA, primeira quincena de maio

ROmERíA dO sANTIAGUIñO dO

mONTE. O 25 de xullo.


Pontecesures, a da ponte, da comezo ou fin, segun-

do se mire, á provincia de Pontevedra. Fecundada

xenerosamente polas augas do Ulla, que remata aquí

o seu longo camiñar dende as luguesas terra de

Monterroso. Ten ferrocarril (A Coruña-Vigo), a N-550

que ven dende Compostela e a autopista atlántica

A-9.

Moito se escribiu acerca do seu nome. Rosalía a

veía coma a “ponte que en sol se baña”; para outros

é “ponte de Césares” e tamén “ponte de censar”.

O certo é que se trata do mais pequeno municipio

arousán (7 km² para 3.200 cesureños; unha das

densidades medias mais altas de España), que ten

unha ponte feita por romanos e reconstruído no

s. XII, según parece, nada menos que polo mesmo

Mestre Máteo.

A proximidade de Iria Flavia foi determinante para

que os romanos a considerasen un enclave impor-

tante. Recentes excavacións confirman a presencia

de fenicios e romanos. Cesures, así reza no Título de

Vila de San Lois de Cesures de Alfonso XII en 1881,

e así e nomeada maioritariamente, ten no seu porto

fluvial a base da súa historia. O arcebispo Diego Xel-

mírez instalou os astilleros para a primeira Armada de

Galicia, e os reis determinaron que fose o único porto

arousán para carga e descarga de sal. Inda hoxe se

San xulián de RequeixoPONTECESURESoNDE o Ulla, paSaDo a Súa poNTEENTrégaSE EN brazoSDa rÍa DE aroUSa

Pontecesures 63

CASA DO COnCELLO 986 557 125POLICÍA LOCAL 986 564 411CEnTRO DE SAúDE 986 557 710PROTECCIÓn CIvIL 986 557 125CORREOS 986 557 455

REnFE 986 557 455TAXI 986 557 509XULGADO 986 556 415TRABALLADORA SOCIAL 986 564 409CEnTRO PARROqUIAL 986 557 056

conserva o Alfolí, o almacén de Rendas Estancadas. No

s. XIV tivo leprosería, orixinándose arredor dela unha das

mais antigas romarías existentes actualmente, a romaría

de San Lázaro, 2 domingos antes do de Pascua, e na

que centos de devotos acoden a honrar ó santo. Re-

centemente funcionou a famosa Cerámica Celta na que

colaboraron ilustres galegos: Castelao, Maside. Actual-

mente existen 2 talleres adicados á elaboración deste

tipo de cerámica. Pero Cesures tamén aparecerá á hora

de escribir a historia xacobea. O seu río Ulla surcouse

sen dúbida pola barca que traía os restos do Apóstolo,

e moito despois, polos primeiros pelegríns que acudían

a Santiago por este camiño marítimo da ría de Arousa.

Dende o Castro Cessuris, ó comezo do estuario do Ulla,

poderá o camiñante contemplar toda a vega cesureña

e arousana.

Só a capela de S. Xulián, románica do s. XII, construida

por Diego Xelmirez, e o pazo da Cova, bastarán para

dicir que en Cesures tamén hai arte. E a ponte romana

sobre o Ulla, claro.

E se de gastronomía se trata, hai que falar necesaria-

mente dunha cociña relacionada co río a base de troi-

tas, salmón e a mítica lamprea, á que se honra neste

Concello dedicándolle unha festa de exaltación gastro-

nómica a finais de marzo ou principios de abril.


IGRExASCAPELASCRUCEIROS

MONTESRIOS E PONTES

MUÍÑOS ÁREAS RECREATIVASE DE DESCANSO

IGREXA PARROqUIAL dE sAN LOIs dE

CEsUREs. Data do ano 1893.

CAPELA dE sAN JULIÁN dE REqUEIXO.

Esta capela de corte románico cons-

truíuse no ano 1116, cando era obispo

da diócesis compostelá Diego Xelmírez.

CRUCEIRO dE OBRA PíA LÁzAROs.

Data do século XVI.

CRUCEIRO dE sAN XULIÁN. Data do

ano 1833.

CRUCEIRO dE CARREIRAs. Data do

século XVIII.

CRUCEIRO PRAzA vALEIROs. Instalado

hai unhas décadas atrás na praza do

mesmo nome.

CRUCEIRO FITO XACOBEO. Data do

século XX.

CRUCEIROs dE GROBAs. Construíron-

se entre 1920 e o 1930. Tamén existen

unhas escaleiras da mesma data que

unían Grobas de Arriba con Grobas de

Sastre.

CRUCEIRO dE INFEsTA. Data de 1998,

e é de propiedade particular.

mONTE dE GROBAs E FENTEIRA.

Ten unha extensión de 106 hectá-

reas conveniadas, repartidas entre

os lugares de Grobas e Fenteira.

Río Ulla.

PONTE ROmANO dE PONTECEsU-

REs. Sufriu importantes reformas ó

longo dos séculos, coma as feitas

polo Maestro Mateo no ano 1161.

mUíñO dE INFEsTA: Data do sécu-

lo XIX e actualmente está en des-

uso. Anteriormente, era atendido

polos veciños.

mUíñO dE CONdEs: Atópase no

lugar de Grobas e está en desuso.

Foi construído no ano 1925.

Paseo do peirao cesureño.

Pontecesures 65

MIRADOIROS FONTESLAVADOiROS

ROMARÍASFESTAS

ARTESANÍA

mIRAdOR dO mONTE GALIñEIRO.

Atópase no lugar de Condide. É o me-

llor outeiro para disfrutar da paisaxe

do municipio cesureño.

mIRAdOR dO PINO mANsO. Situado

no lugar de Infesta, está en plena Ruta

Xacobea do Camiño Portugues. Lugar

dende onde se pode contemplar o

centro do pobo.

mIRAdOR dE PORTO. Mirador natural

no lugar de Porto, ten vistas do río e

do centro do pobo.

FONTE EN CARREIRAs. Data do ano

1850.

FONTE EN A TOXA. Data do ano

1949.

FONTE EN CONdIdE. Data do século

XIX.

FONTE EN GROBAs. Construída en

1949.

FONTE EN FENTEIRA. Data de 1949.

LAvAdOIRO EN INFEsTA. Data do

século XIX.

LAvAdOIRO EN CARREIRAs.

LAvAdOIRO EN A TOXA.

LAvAdOIRO EN CONdIdE.

LAvAdOIRO EN GROBAs.

LAvAdOIRO EN FENTEIRA.

ROmARíA dE sAN LÁzARO. Das roma-

rías máis antigas de Galicia, celébrase

dous domingos antes do de Pascua na

honra a este santo.

FEsTA dE sAN XULIÁN. Son as festas

patronais de Pontecesures, celebrándo-

se o 7 de xaneiro.

FEsTA dA RAIñA dOs ANXOs. Celebra-

se o 9 de xaneiro no lugar de Carreiras.

FEsTAs dA vIRXE dO CARmE E sAN

ANTONIO. Estas dúas festividades te-

ñen lugar o primeiro domingo do mes

de xullo.

FEsTAs dE sAN ROqUE. Celebranse no

lugar de Porto no terceiro xoves e ven-

res do mes de agosto. Inclúe unha gran

mexiloada popular.

FEsTAs dA vIRXE dO PILAR. Celébran-

se o 12 de outubro no lugar de San Xu-

lián.

FEsTAs dE sANTA LUCíA. Celébranse

o 13 de decembro no lugar de Infesta.

FEsTA dA dEGUsTACIÓN dA LAm-

PREA. Celébrase esta festa gastronó-

mica dende 1996, tendo coma data de

referencia, finais de marzo ou a primeira

quincena de abril en funcion das datas

da Pascua.

CERÁmICA CEsUREñA. Tivo a súa

orixe na Cerámica Artística Galega,

fundada en 1925 por Eugenio Escu-

redo. Posteriormente fundouse un

taller de Cerámica Celta onde cola-

boraron ilustres persoeiros da cultu-

ra galega (Maside, Castelao). Hoxe

en dia existen 2 talleres traballando

este tipo de cerámica.

FÁBRICA dE vELAs. De marcado

carácter familiar, pois foi pasando de

pais a fillos dende a sua creación a

finais do século XIX.


TaragoñaRianxoLeiroIsornaArañoAsados

RIANxOSE NavEgaS pola rÍaDE rIaNXo vEráSaS ESTrElaS E a lúaDarllE bICoS ó mar(CaNTIga popUlar)

Rianxo 67

COnCELLO 981 107 570InFORMACIÓn TURÍSTICA 981 107 590POLICÍA LOCAL 981 860 625 609 862 222GARDA CIvIL 981 860 023CEnTRO DE SAúDE 981 860 169

CORREOS 981 860 553XULGADO 981 860 653TAXI 981 860 236AUDITORIO 981 100 688MUSEO DO MAR 981 107 591SERvIzOS SOCIAIS 981 107 596

Municipio situado ó sur da provincia de A Coruña, sobre a

marxe dereita da Ría de Arousa. Linda ó norte cos conce-

llos de Lousame, Rois e Dodro; ó este, cos concellos de

Dodro e Catoira (provincia de Pontevedra), separado este

polo río Ulla; e ó oeste, co concello de Boiro.

Hai que destacar, dentro do relevo do municipio, o monte

Muralla, que alcanza os 678 m. de altura. O terreo descen-

de bruscamente ata o Val do Té, que rexistra unha altitude

de 60 m. na AC-305 ó seu paso por As Miráns. Entre este

val e o río Ulla álzase outra serie de outeiros que alcanzan

os 276 m. no monte Leoira.

O Concello ten unha extensión de 58,99 km2. A súa po-

boación ascende a 11.925 habitantes repartidos en seis

parroquias: Asados, Araño, Isorna, Leiro, Rianxo e Taragoña.

Para chegar ó Concello dende a estrada N-550 ou dende

a autopista AP-9, é necesario desviarse en Padrón pola

autovía AG-11 ou pola estrada comarcal AC-305, que

atravesa o termo municipal.

Se algo caracteriza a Rianxo é a súa fonda pegada cultural,

que o converte nun referente paradigmático en toda Galicia.

Aquí naceron intelectuais da talla de Castelao, Manuel Anto-

nio, Rafael Dieste, Paio Gómez “Chariño”, ..., un longo etc.

que deixou a súa pegada, tanto no propio concello, como

no carácter e sentir dos rianxeiros e rianxeiras.


PATRIMONIONATURAL

PRAIAS

Dende o punto de vista natural e pai-

saxístico, achamos microdiversidades

ecolóxicas que, se ben non son de es-

pecial exclusividade (o Concello inscrí-

bese, en xeral, no ecosistema máis am-

plo da ría de Arousa), sí acadan un gran

interese pola súa riqueza faunística e

botánica. Así, a cultura ambiental atopa

especial significación en zonas como os

esteiros dos ríos Ulla (Isorna e Leiro) e

Beluso (Taragoña), onde moi doado ob-

servar gran variedade de avifauna limí-

cola. Tamén son de resaltar o curso do

río Té, en Araño, Asados e Taragoña (coa

flora e fauna típicas de ámbito fluvial e

de val) e mesmo a zona de montaña

(Araño). Na actualidade pódese disfru-

tar dun fermoso sendeiro que discorre

parello ao curso baixo do Río Té.

Cabe facer mención especial ós mira-

doiros entre os que se atopan: Monte

Muralla, Castro Barbudo, Monte da

Pena, etc…

As praias de Rianxo son, ante todo,

de augas tranquilas e contornas

naturais, moi apropiados para o

turismo familiar. Ademais das con-

corridas praias equipadas con ser-

vizos, Rianxo conta con pequenos

areais agochados enfrascados en

paraxes naturais e moi tranquilos,

apropiados para fuxir dos tumultos

das praias máis visitadas. No ano

2008 os nosos areais foron rexe-

nerados cunha serie de actuacións

encamiñadas a mellorar a calidade

dos mesmos, gañando espazo para

o lecer dos usuarios.

En canto ás praias debemos desta-

car as seguintes:

TANXIL. A principal praia do Conce-

llo en canto a número de visitantes,

sendo ademais a máis próxima ó

casco urbano. Conta con parque

e servizos de salvamento, duchas,

aseos, aparcamento, restaurantes

e teléfono. A Praia de Tanxil foi ga-

lardoada coa Bandeira Azul da Unión

Europea dende ano 2003.

As CUNChAs E PORRÓN. Fermosa

e tranquila praia nun entorno natural

privilexiado preto da desemboca-

dura do Ulla. Conta con servizo de

aparcamento, chiringuito para co-

mer e un piñeiral onde poder estar

á sombra. Próxima a esta praia ató-

pase a Praia do Porrón, separadas

ambas por unha franxa de terra.

Preto do lugar atópanse un castro

e uns petróglifos de obrigada visita.

Recoñecida co galardón Bandeira

Azul dende o ano 2009.

TRONCO Tranquila praia pouco

concorrida situada preto de Tanxil,

nunha zona urbanizada por vivendas

unifamiliares e abeirada ó cámping

de Rianxo.

A TORRE A praia máis longa do

Concello, na desembocadura do río

Té, na parroquia de Taragoña e ata

a que se pode chegar dende Rianxo

polo paseo marítimo. Conta con ser-

vizos de chiringuito e aparcadoiro

e cunha ampla zona de recreo con

equipamento para realizar meren-

das.

Atravesando unha peculiar ponte de

madeira, á outra beira do río, atópanse

as ruínas do castelo da Lúa e a praia do

Pazo. Tamén na parroquia de Taragoña,

con dimensións máis modestas e nun

entorno máis recollido, está a praia do

Porto.

PRAIA dE LEIRO Situada nas inmedia-

cións do porto de Leiro, xeitosa praia

con boas vistas ao esteiro do río Ulla.

Complemento desta é unha pequena

praia de similares características si-

tuada ó outro lado do porto. Nesta pa-

rroquia tamén podemos encontrar as

praias de Abuín e Sartaxes.

PRAIA dE qUENXO. Entre a Praia de

Tanxil e o paseo de Fincheira, está si-

tuada a Praia de Quenxo, moi próxima á

vila e máis tranquila que a veciña Tanxil.

E moi vinculado coas praias está o PA-

sEO mARíTImO dE RIANXO Á TORRE,

atractivo percorrido pola beiramar que

une as dúas parroquias e que ten a se-

rra do Barbanza como marco incompa-

rable. Os seus dous quilómetros invitan

tanto ao paseo demorado como a prác-

tica de deporte suave.

Rianxo 69

HISTÓRICOARTÍSTICO

PATRIMONIOCULTURAL

RIANxO: O MAR FEITOTRADICIÓN

CULTURAPOPULAR

Outra das características de Rianxo

é o abondoso do seu patrimonio

histórico-artístico, que ven ser tanto

testemuña das vicisitudes históricas

dos rianxeiros e rianxeiras, como her-

danza do seu pensamento, crenzas

e particular xeito de enfronta-la vida.

Entre os exemplos máis salientables

podemos resaltar o gran número de

petroglifos (situados sobre todo nas

parroquias de Rianxo e Leiro), as gar-

neiras da reitoral de Araño, Isorna ou

a do Pazo de Viturro (Rianxo), as Ca-

pelas de San Pedro de Vilas (Asados)

ou da Virxe de Guadalupe (Rianxo), os

cruceiros de A Laxe Pequena (Tara-

goña), Meiquiz (Leiro) ou da Praciña

(Rianxo, dos máis antigos do Conce-

llo), pazos como os de Martelo, Viturro

(Rianxo) ou os Torrado (Asados),…

amén do gran número de muíños

que demarcan o río Té; as esculturas

en honra de Castelao, Rafael Dieste,

Rosalía de Castro, Manuel Antonio, a

Rianxeira, a Manuela ou Brea Segade

(nos xardíns da ribeira de Rianxo), a

táboa románica da Virxe e o Neno da

Igrexa de Santa Comba (Rianxo), e un

longo etc.

Moitos son os homes de letras nados

no concello de Rianxo, (Paio Gómez

“Chariño” o Bispo Isorna, os curmáns

Torrado, Roxerius, Faustino Rey Rome-

ro, Xosé María Brea Segade e outros

moitos). Pero son tres os autores que,

a partires de Rianxo, acadaron a súa

dimensión universal grazas ás súas

aportacións á creación literaria, ó pen-

samento, á política e á arte.

A.d.R. CAsTELAO (1886–1950). Pai

do nacionalismo galego, foi político,

debuxante, narrador, autor teatral,

ensaísta, parlamentario e, sobre todo,

un patriota galego. Trátase dun dos

símbolos máis venerados de Galicia.

Morreu no exilio bonaerense no ano

1950.

RAFAEL dIEsTE (1899–1981). Narra-

dor, periodista, poeta, crítica de arte,

editor e dramaturgo. Intelectual com-

prometido, participou nas Misións Pe-

dagóxicas, sufriu o exilio en Bos Aires,

onde desenvolveu unha importante

labor editorial e creativa.

mANUEL ANTONIO (1900–1930). Co-

ñecido como o “poeta do mar”, foi ofi-

cial da mariña mercante e, sobre todo,

poeta vangardista. Pese ao breve da

súa vida, desenvolveu unha actividade

creativa, e mesmo de compromiso po-

lítico co país, certamente relevante. A

súa obra fundamental “De catro a ca-

tro” segue a ser un referente obrigado

na poesía galega actual.

Sendo o mar un elemento identificador

de Rianxo, e habida conta da tradición

cultural derivada da súa explotación

durante milenios, o Concello de Rianxo

realizou unha serie de actuacións, co

fin de conservar e difundir aqueles ele-

mentos máis significativos deste acervo

cultural, ao par que contribúen ó asen-

tamento e mellora dos sinais de identi-

dades do noso pobo e proporcionan uns

activos de desenvolvemento respectuo-

sos coa tradición, o medio e as novas

formas de turismo:

O mUsEO dO mAR dE RIANXO ven ser

o buque insignia do Proxecto “Rianxo, o

mar feito tradición” e o centro director

do conxunto museístico e dinamizador

do mesmo. Sitúase nun vello edificio,

a “Casa do Coxo” restaurada para o

efecto, nun dos lugares máis céntricos

da vila de Rianxo, e a súa orientación é

fundamentalmente etnográfica e antro-

polóxica. Consta de tres andares (soto,

baixo e primeiro andar), nos que se trata

o medio en relación coa actividade ex-

tractiva, as embarcacións tradicionais

no seu quefacer socioeconómico e a

construción das mesmas.

A AULA ACTIvA dO mAR “sANTIAGO

GALLEGO PICARd”, complemento do

museo do mar, xurde como unha ex-

periencia de educación ambiental non

formal. Consta dunha exposición per-

manente centrada no medio mariño, nas

súas singularidades e problemáticas, e

dispón de aulas para a realización de

obradoiros, actividades...

As xentes de Rianxo, dende sempre amosaron a súa disposición a xun-guir traballo e lecer conformando unha realidade cultural atractiva e rica. A música, as lendas e as ce-lebracións están moi vinculadas co mar e a cultura mariñeira, e así ta-mén a meirande parte das numero-sas festas que se celebran no Con-cello. Pola súa significación, cabe resalta-las Festas da Guadalupe (ce-lébranse a mediados de setembro), a Festa do Corpus, coas tradicionais alfombras florais que enchen de cro-matismo as rúas da vila, e a Festa da Xouba, que se celebra tódolos anos o 25 de xullo (Día da Patria Galega) como expresión gastronómica dun produto do mar intimamente vincu-lado a Rianxo. Outras propostas fes-teiras nas diversas parroquias e ao longo do período estival, redondean os fitos anteriores. Asemade, as va-riadas programacións desenvolvidas polo Concello, e outros festivais e eventos promovidos polas diversas entidades asociativas, como é o caso dos diversos Seráns ou o festi-val Antrospinos perfilan unhas noi-tes estivais de indubidable atractivo.


BarrantesBesomañoLeiroLoisRibadumiaSisán

RIBADUMIAENTorNo NaTUral...ENTrE DúaS aUgaS

Ribadumia 71

CASA DO COnCELLO 986 718 499CASA DO COnCELLO (FAX) 986 716 393CEnTRO MUnICIPAL DE SAUDE 986 710 166FARMACIA vIEITES nOGUEIRA 605 710 908PROTECCIÓn CIvIL 986 230 730CASA DA CULTURA 986 710 711

ESTACIÓn DE vITICULTURA 986 710 304PARqUE BOMBEIROS 986 710 454PAvILLÓn POLIDEPORTIvO 986 710 714PAvILLÓn DE SISán 986 710 395GARDA CIvIL (CAMBADOS) 986 526 934hOSPITAL DO SALnéS 986 568 000

Situación: No centro xeográfico da Comarca do Salnés. Límites: Vi-

lanova de Arousa, Meaño, Meis e Cambados. Población: 4.874 ha-

bitantes. Extensión: 20 km2. Parroquias: Barrantes, Besomaño, Leiro,

Lois, Ribadumia y Sisán. Temperatura media: 15º C.

Ribadumia, paso obrigado entre a costa e o interior do val do Salnés,

atópase nunha situación privilexiada que ofrece ó visitante disfrutar

das súas paisaxes, que, ademais de ser auténticos agasallos para

a vista, permiten disfrutar de actividades ó aire libre como o sen-

deirismo ou o piragüismo, así como a rota dos muíños ou rotas en

bicicleta.

Este municipio combina como poucos unha paisaxe natural salpica-

da de viñedos que producen os afamados viños Albariños D.O. Rías

Baixas ou o exclusivo Tinto de Barrantes, autóctono da zona.

As comunicacións con Ribadumia foron favorecidas coa construcción

da vía rápida do Salnés e da autoestrada AP-9, que permiten que

Ribadumia esté conectada cos núcleos urbáns máis cercanos: Pon-

tevedra, a 22 km; Vigo, a 47 km; e Santiago, a 61 km.

UN poUCo DE hISTorIa

A Idade Media trouxo á comarca do Salnés rexios personaxes histó-

ricos como Dona Urraca ou o Arzobispo Xelmírez, protagonistas de

innumerables e intensas batallas. O panorama histórico desta zona

engrandécese coa figura dos templarios, non en van, o seu símbolo

da cruz e o cordeiro coroan todas as igrexas do medievo.


O RÍO UMIA ARQUITECTURA E PAISAxE

IGRExASCAPELAS

PAZOS

O río define o territorio e condiciona a

vida das comunidades que habitan as

súas marxes. Máis que un elemento

fronteirizo “o noso UMIA” convírtese no

elemento de cohesión entre os munici-

pios do Salnés. A súa importancia para

a economía das súas xentes, o seu

indiscutible valor natural, xunto co seu

carácter simbólico, derivado de siglos

de historias e tradicións, son razóns

suficientes para que nos involucremos

activamente no seu mantemento e con-

servación.

Ribadumia ofrece ó turista unha va-

riada gama de pretextos para a súa

visita.

O seu notable patrimonio monumen-

tal, a beleza paisaxística de cada un

dos seus rincóns...

Neste paraíso do Salnés atopamos

un bo número de posibilidades de

ocio.

sANTA mARíA dE BEsOmAñO E

sAN ANdRés dE BARRANTEs. As

dúas son románicas, ás que se lle

engadiron portadas barrocas.

Outros exemplos de igrexas de an-

tiga pranta románica, pero profun-

damente modificadas no barroco,

son sAN XOAN dE LEIRO, sANTA

BAIA dE RIBAdUmIA OU sAN CLE-

mENTE dE sIsÁN.

Na arquitectura civil, os seus pazos re-

cordan ós distintos e moi importantes

linaxes da historia de Galicia.

O PAzO dE BARRANTEs, cos seus mu-

ros de sillería de granito.

O PAzO dE qUINTEIRO dA CRUz do

século XVI, do que destaca o seu hórreo

de dezaseis pés e o seu amplo xardín

habitado por especies exóticas e nume-

rosas camelias, son os nobres legados

da historia.

Ademais, en pleno corazón das Rías

Baixas, na parroquia de Sisán, atópase

o PAzO dA PEdREIRA, do século XVIII,

claro exemplo da arquitectura típica ga-

lega, e que estuvo ligado históricamente

ós Mariño de Lobeira. Tamén é de des-

tacar o PAzO dO mONTE.

Ribadumia 73

MUÍÑOS PRAIAS FLUVIAIS ROTA DO VIÑO FESTAS POPULARESREVIVE A TRADICIÓN

A ROTA dOs mUíñOs dE BARRAN-

TEs E dOs mUIñOs dE BATÁN son

dous dos lugares de ocio e recreo

preferidos tanto polos veciños do

municipio como polos visitantes que

se reciben ó longo do ano. O muí-

ños de Barrantes están adicados de

novo á actividade da moenda grazas

á reconstrucción dos mecanismos

interiores deles. Grazas a ésto, quen

desexe coñecer este entorno recu-

perado poderán comprobar como o

gran é convertido en fariña grazas ó

funcionamento dunha enorme pedra

movida exclusivamente pola forza da

auga do río.

Un baño e unha sesta nalgunha das

súas PRAIAs FLUvIAIs como a de

BARRANTEs ou PONTE ARNELAs,

pequenos encraves paradisíacos...; un

agradable día de pesca debido á exis-

tencia dunha abundante fauna piscí-

cola ou unha boa cea nun dos seus

restaurantes ou mesóns.

Polas adegas da zona; un paseo polas

súas carballeiras; un momento de des-

canso ó pé da Ponte Arnelas ou unha

emocionante excursión guiada en pira-

guas.

Falar de festas en Ribadumia é falar da festa do viño tinto do Salnés que, a pesar de celebrarse en Barrantes, centro xeográfico da comarca, impli-ca nas súas actividades a todas as parroquias do municipio.

FEsTA dO vIñO TINTO O sALNés. Carballeira de Barrantes, 1ª fin de semana de xuño.

FEsTA dO POLO. Carballeira de Ri-badumia, en xullo.

FEsTA dO PAN dO sALNés. Carba-lleira de Ribadumia, 2ª fin de sema-na de agosto.

ROmERíA dE sANTA BAIA. Carba-lleira de Ribadumia, 1º domingo de setembro.

FEIRA mEdIEvAL dE PONTEARNE-

LAs. Organízase o primeiro fin de semana de xullo.


PalmeiraOleirosOlveiraCorrubedoArtesSta. UxíaCarreiraCastiñeirasAguiño

O Concello de Riveira, declarado Municipio de Inte-

rese Turístico, está situado no extremo suroeste da

provincia da Coruña, na punta onde remata a serra

do Barbanza, dividindo as rías de Muros-Noia e de

Arousa. Na actualidade conta con máis de 27.000

habitantes, distribuídos ao longo dos seus 65,1 km2

que conforman as nove parroquias do municipio.

Riveira foi unha vila que conseguiu ser Cidade e ago-

ra é a Capital da Comarca do Barbanza e unha das

cidades punteiras das Rías Baixas e de Galicia. En

1906 a súa Maxestade o Rei Afonso XIII concedeu-

lle o título de “CIDADE” en recoñecemento ao gran

desenvolvemento industrial e comercial do seu Porto.

Sería o dous de xaneiro de 1921, co afundimento

do vapor Santa Isabel fronte á Illa de Sálvora, cando

lle foi outorgado a Riveira o título de “Moi Nobre, Moi

Leal e Moi Humanitaria Cidade” como galardón ao

heroico comportamento do seu pobo.

Neste fermoso e único Concello conxúganse todas

as características para gozar dun tempo de descan-

so e de lecer. Ten un grande atractivo turístico que

lle vén dado polas súas praias, polo enorme valor

paisaxístico e ecolóxico, polo seu alto valor cultural

e histórico e pola variada e exquisita gastronomía.

Visitar Riveira semella obrigado para poder compro-

bar a magnífica confluencia de antigüidade e mo-

dernidade.

RIVEIRATErra DE marIñEIroS forTES, hábIlES E INTrépIDoS(rUfo f. avIENo)

Riveira 75

CASA DO COnCELLO 981 871 050 981 871 054 981 835 417POLICÍA LOCAL 981 871 178AMBULAnCIA 981 871 178GARDA CIvIL 981 871 003CASA DO MAR 981 870 550CORREOS 981 872 916OFICInA DE TURISMO 981 873 007CASA SOCORRO 981 870 540TAXI 981 870 466

CASA DA CULTURA 981 873 100 981 873 204POLICÍA nACIOnAL 981 870 108hOSPITAL DO BARBAnzA 981 835 901U.A.D. 981 873 824ESTACIÓn AUTOBUSES 981 871 133PROTECCIÓn CIvIL 981 870 635FACEnDA 981 872 500XULGADO nº 1 981 835 397XULGADO nº 2 981 835 399XULGADO nº 3 981 835 398

Os areais deste concello son un paraíso do que gozar en calquera época do ano. Compoñen unha parte fundamental do patrimonio natural e polo seu estado de conservación e servizos

as praias de Coroso, O Vilar, A Corna, Río Azor, O Touro e a da Ameixida son merecedoras do distintivo de Bandeiras Azul da UE.

En canto a espazos naturais de gran beleza e importancia destacan o Parque Natural do Complexo Dunar de Corrubedo e lagoas de Carregal e Vixán e a Illa de Sálvora que pertence ao

Parque Nacional das Illas Atlánticas. Son moitos os observatorios naturais nos que deleitarse na contemplación da extraordinaria paisaxe. Algúns deles son o da Pedra da Ra, construída

sobre un penedo que evoca a forma deste animal; o miradoiro de San Roque, situado no Parque Periurbano do mesmo nome; ou A Garita, un gran penedo con covas que fan o labor de

pasos permitindo o acceso á punta da rocha, dende onde hai unha fermosa vista da Ría de Arousa.

A pegada do pasado tamén está presente no Concello de Riveira, non só pola concentración de xacementos arqueolóxicos pertencentes a tempos e culturas diferentes, senón pola van-

taxe de dispoñer do Centro de Interpretación Arqueolóxica no Parque Periurbano de San Roque, sinalización e paneis explicativos ao pé dos xacementos así como rutas de sendeirismo

homologadas para poder visitalos. A pedra angular do megalitismo riveirense é o Dolmen de Axeitos, tamén chamado Pedra do Mouro. Este dolmen declarado Ben de Interese Cultural é

o símbolo da riqueza arqueolóxica galega, bautizado como “Partenón do megalitismo” por ser, probablemente, o máis proporcionado e visualmente elegante dos que se conservan. Tamén

merecen ser destacados o Menhir de Olveira, o petróglifo da Pedra das Cabras, o Peirao da Covasa que se remonta aos tempos dos fenicios e os numerosos restos da Cultura Castrexa,

como o Castro da Cidá, o Castro de Porto Baixo e o Castro de Tahume, entre outros.

De importante sona é a arquitectura relixiosa e eclesiástica pertencente ás terras riveirenses, deixando exemplos espallados nas diferentes parroquias que compoñen este singular concello.

Son salientables as igrexas e capelas de todas as parroquias, aínda que entre as máis coñecidas están a Capela de San Alberte, a da Nosa Señora da Guía de Carreira e a de San Roque

da Granxa de Carreira.

A pesca sempre foi en Riveira o medio de sustento económico máis importante, o que lle confire a este concello un marcado carácter mariñeiro que está reflectido nas personalidades das

súas xentes. Por este motivo as costas riveirenses están flanqueadas por portos de diferente calado e envergadura. Ao Porto de Riveira pertence a terceira flota pesqueira de Galicia, sendo

o primeiro de España en flota de baixura. O Porto de Aguiño, situado ao sur de Riveira, é o porto máis meridional da provincia. Os portos de Palmeira, Castiñeiras e Corrubedo posúen,

ademais dunha grande importancia pesqueira, un recoñecido valor histórico artístico.

O Concello de Riveira é terra de cultura. É por iso que acolle unha serie de museos que ofrecen aos visitantes de todas as idades a posibilidade de gozar aprendendo. Os máis característicos

e representativos son o Museo Etnográfico de Artes, o Museo do Gravado de Artes, a Casa da Costa e Cielga no Parque Natural de Corrubedo e lagoas de Carregal e Vixán e o Centro de

Interpretación Arqueolóxica de San Roque.

Como recursos culturais, ao falar do concello de Riveira no conxunto de todas as súas parroquias é preciso facer mención ás festas e romarías que se celebran ao longo do ano e, sobre

todo, na época estival. De entre todas elas hai que destacar as Festas do Verán nas nove parroquias e a Festa da Dorna, declarada de Interese Turístico. Tamén é posible gozar de impor-

tantes e exquisitas festas gastronómicas como a Festa do Percebe en Aguiño e a Festa da Empanada en Palmeira.

Esta gran variedade de recursos tanto no ámbito natural e paisaxístico como no histórico, cultural, educativo, lúdico... fan do Concello de Riveira un lugar óptimo, durante todo o ano, para

achegarse e coñecelo.


MIRADOIROS PRAIAS ILLAS DUNAS

mONTE CAsTRO. (120 m), sobre a la-

goa de Carregal (Carreira).

CAPELA dE sAN ALBERTE. (174 m)

serve de referencia ás pequenas em-

barcacións (Artes).

mONTE FAChO. En Corrubedo.

ROqUEdO dA GARITA EN CAsTIñEI-

RAs.

PALmEIRA. Esteiro, Riazor, Corna,

Cambra, Balbarte, Supinal, Pedras

Negras e Insuela.

RIvEIRA. Coroso, Touro e Area Se-

cada.

CAsTIñEIRAs. Castiñeiras e Castro.

AGUIñO. Couso, Tasca, Castro, Area

Basta, A Cobasa.

CORRUBEdO. Baleiros, A Ladeira,

Ribeira, As Furnas, Ou Prado, Ferrei-

ra (nesta praia, o escritor Ramón del

Valle Inclán situou ao cabaleiro D.

Juan Manuel na súa comedia bár-

bara “Romance de Lobos”).

sALvORA. Na entrada da Ría de

Arousa. Pertence á parroquia de

Aguiño. A súa propiedade estivo

sempre relacionada cos señores

de Oiáns de Boiro. A finais do s.

XVIII estableceuse unha fábrica de

salgadura. Cantada polo escritor

Ramón Cabanillas en “Na noite es-

tralecida”, é na actualidade un coto

privado de caza.

CENTOLEIRA. Restos, segundo a

tradición, da terra que unía Carreira

con Sálvora, e que a erosión mariña

destruíu dando paso ás augas.

OUTRAs. Noro, Vionta, Insua, e Se-

gres.

CORRUBEdO. Con interesante vexe-

tación costeira. Son as maiores dunas

móviles do norte de España. Coincidindo

co Día Mundial do Medio Ambiente, este

complexo dunar de Corrubedo foi decla-

rado Parque Natural o día 5 de xuño de

1992 pola Xunta de Galicia.

Riveira 77

CASTROSMÁMOASARTE RUPESTRE

CRUCEIROS FESTAS

PALmEIRA. Petroglifo Pedra dás Ca-

bras, lugar de Figueirido.

CAsTIñEIRAs. Roquedo de A Garita,

debaixo do que se atopan as máis

grandes grutas naturais do municipio,

cheas de lendas de mouros.

AGUIñO. É unha das reservas arqueo-

lóxicas de Galicia. Cerámica campani-

forme de Os Castrelos taponando os

ocos das dúas grandes penas.

CARREIRA. Castro A Cidá (Monte Cas-

tro).

OLvEIRA. Ronsel funerario, que impli-

ca a romanización da zona. Inscrición

en pedra, de carácter funerario, preto

do cruceiro de Bretal.

mOLdEs. No cruzamento de Moldes,

onde comeza o acceso ao monte A

Curota.

FEsTA dA dORNA. O 24 de agosto.

vIRXE dA GUíA. En mato, en San Pelaio

de Carreira.

FEsTAs dE AGOsTO. En Riveira.

sANTA TECLA dE CORRUBEdO. 22 de

setembro.

FEsTA dO REENCONTRO. En agosto.

NOsA sEñORA dOs REmEdIOs. O pri-

meiro domingo de agosto.


AugasantasBuxánCostaErmedeloHerbogoLeroñoOínRibasarRoisSeiraSorribasUrdilde

O Concello de Rois sitúase ao oeste de Galicia, no

centro, moi preto das rías de Noia e Arousa, limita

cos concellos de Padrón, Dodro, Rianxo, Lousame,

Brión e Teo. Atópase a 20 km. da capital de Galicia,

Santiago de Compostela.

O municipio conta con 109 aldeas repartidas en

doce parroquias que compoñen o municipio, que

son: Augasantas, Buxán, Costa, Ermedelo, Herbogo,

Leroño, Oín, Ribasar, Rois, Seira, Sorribas e Urdilde.

Ten unha superfície territorial de 92.8 km2 e conta

con 5.000 habitantes aproximadamente, distribuídos

entre as doce parroquias que forman o concello.

O principal río que discorre por estas terras é o Sar

que, ademais de atravesar a parroquia de Ribasar,

fai de liña divisoria durante un bo treito co Concello

de Padrón.

En canto á estrutura económica do concello, cabe

sinalar que existe un predominio das actividades

relacionadas coa industria, seguidas da construción,

servizos e agricultura. Son estes os tres primeiros

sectores onde se emprega fundamentalmente a

poboación masculina, que deixa a actividade agraria

para unha ocupación feminina. Non cabe dúbida de

que o Concello de Rois nos últimos tempos é teste-

ROISSamIl Da mIña vIDa,aNTEqUEIra Do mEU CorazóNSaN XoáN DE NEpomUCEmolévoTE No mEU CorazóN

Rois 79

CASA DO COnCELLO 981 804 109CEnTRO DE SAUDE DE ROIS 981 804 111CEnTRO DE SAUDE DE URDILDE 981 805 299GARDA CIvIL 981 810 091

AMBULAnCIAS 981 810 010InCEnCIOS 085InCEnDIOS FORESTAIS 981 824 079PROTECCIÓn CIvIL 636 158 874

muña de importantes mudanzas no sector agrario para

abrirse a unha evolución centrada na actividade indus-

trial, onde destacan a industria do metal e a madeireira.

A historia do Concello de Rois comeza no ano 1836.

Anteriormente, o que hoxe coñecemos como conce-

llos eran denominados xurisdicións. Rois era coñecido

como unha Xurisdición de Quinta.

Sería o 5 de agosto de 1835 cando Fernando VII or-

dena que se proceda a formar os concellos das vilas e

aldeas. Na relación dos concellos da Coruña elaborada

pola Deputación Provincial, entre os pertencentes ao

partido de Padrón figura o Concello de Rois con doce

parroquias, que son as que existen actualmente.

O concello de Rois sempre se caracterizou por ser unha

zona eminentemente rural, polo que os primeiros cam-

bios significativos tiveron lugar a finais da década dos

50 e primeiros da seguinte, cando ten lugar a repo-

boación forestal e a concentración parcelaria.

Tamén cabe sinalar a forza que tiveron os movementos

migratorios, sobre todo no último cuarto do século XIX e

primeiros do XX, onde os destinos principais eran Cuba

e Arxentina.


xACEMENTOS ARQUEOLÓxICOS

CRUCEIROS MONUMENTOS

CAsTRO dE AGRAFOXO. Parroquia de

Urdilde (Santa María).

CAsTRO CAsAL dE POñO. Parroquia

de Leroño (Santa María).

CAsTRO sOCAsTRO. Parroquia de Her-

bogo (San Pedro).

CAsTRO dE OíN. Parroquia de Oín

(Santa María).

CAsTRO dE PICAdIzO. Parroquia de

Buxán (San Xoán).

CAsTRO dO COTO dE FERREIRA. Pa-

rroquia de Urdilde (Santa María).

CAsTRO dE dUEI. Parroquia de Auga-

santas (San Vicente).

CAsTRO dE TREmIñAdO. Parroquia de

Buxán (San Xoán).

CAsTRO LUPARIO. Compárteno Rois e

Brión, ligado á traslación do corpo do

Apóstolo Santiago a Galicia.

Outros xacementos arqueolóxicos de

importancia. mÁmOA dE COdEsO (7

mÁmOAs), parroquia de Ermedelo (San

Martiño).

mÁmOA dO mARCO, parroquia de Er-

medelo (San Martiño).

mÁmOAs dO PORTO EsPIñO

(dÚAs mÁmOAs), parroquia de Au-

gasantas (San Vicente).

CAPELA, restos, parroquia de Pasar

(Santa María).

CAPELA dO sOCORRO, parroquia

de Seira (San Lourenzo).

PETROGLIFOs dO mONTE PEdRE-

GAL (6), parroquia de Buxán (San

Xoán).

Conta con máis de 130 cruceiros.

Destacan pola súa importancia:

víACRUCIs dE sORRIBAs, 1698,

parroquia de Sorribas. Conta cun

total de 12 estacións, un calvario

formado por tres cruceiros, dous

dos ladróns e o central coa repre-

sentación de Cristo crucificado,

situado nunha paraxe natural de

extrema beleza, que souberon apro-

veitar para descansar os peregrinos

na súa peregrinación ao Apóstolo.

No seu honor, dos peregrinos, foi

constituída a fonte de Sorribas, moi

próxima ao Víacrucis, en 1704 para

que estes se puidesen refrescar.

dEsENCRAvO dE vILARIñO, 1888,

parroquia de Urdilde. Represéntase

o desencravo de Cristo da cruz e

está feito polo Santeiro de Chave.

CRUCEIRO dO CAmPO. Vilachán,

parroquia de Augasantas. É o máis

antigo do municipio, no seu varal fi-

gura a inscrición “ano de 1352”.

PAzO dO FARAmELLO. Parroquia de

Ribasar, 1710. Edificio cuadrangular,

balconada barroca, escudo da familia,

capela da nosa Señora das Neves.

PAzO dE ANTEqUEIRA. Parroquia de

Oín, 1688. Construído en época do

Conde Vicente Félix Calderón. Consta

de tres corpos; destaca de entre todo o

conxunto a balconada barroca que une

os corpos.

PAzO dE ANGUEIRA dE CAsTRO. Pa-

rroquia de Ribasar, século XVIII. Posúe

un andar a modo de torre, remates en

barroco de placas santiagués, pirami-

dal en bola, gárgolas que percorren o

beirado.

Rois 81

LUGARES DE INTERESE

IGRExAS CAPELAS

FESTAS

mUíñOs dE sILvARREdONdA.

Conxunto formado por 5 muíños que

percorren a pendente do terreo, uni-

dos entre si polas canles de auga de

grande envergadura, simulan acue-

ductos. Os cinco muíños seguen

moendo.

PRAIA FLUvIAL dE sEIRA. Coa fres-

cura que posúen estas paraxes natu-

rais, arrodeado de árbores, claridade

das augas, silencio... comporta unha

parada obrigada.

CAmPO dE GOLF, vAL dE ROIs.

IGREXA dE sEIRA.

IGREXA dE OíN.

IGREXA dE LEROñO.

IGREXA dE COsTA.

IGREXA dE RIBAsAR.

IGREXA dE URdILdE.

IGREXA dE hERBOGO.

IGREXA dE ROIs.

IGREXA dE sORRIBAs.

IGREXA dE BUXÁN.

IGREXA dE AUGAsANTAs.

IGREXA dE ERmEdELO.

CAPELA dA INmACULAdA CONCEPCIÓN, Ferreiros (costa).

CAPELA dE NOsA sEñORA dOs REmEdIOs, O aido (rois).

CAPELA dE NOsA sEñORA dO sOUTULLOs, Quintáns (urdilde).

LUmEPÁN. en San Xoán de Buxán,

30 de abril.

sANTO IsIdRO LABRAdOR. Rois,

15 de maio.

sOUTULLO. Quintáns, Urdilde, 29

de maio.

INmACULAdA CONCEPCIÓN. Fe-

rreiros, San Miguel de Costa, 3º do-

mingo de maio.


Santiago de Compostela, a capital administrativa da

Comunidade Autónoma de Galicia e cidade declara-

da Patrimonio da Humanidade pola UNESCO, é máis

coñecida no mundo por ser meta dunha milenaria

ruta de peregrinación: o Camiño de Santiago, que

desde o século IX transformou esta paraxe do finis

terrae en punto de encontro da fe e do pensamento

do mundo occidental.

O concello ocupa un punto próximo ao centro xeo-

gráfico de Galicia. Cunha extensión de 223 km2 e

unha poboación de feito duns 116 000 habitantes,

limita ao leste coas fértiles terras do Camiño de San-

tiago e polo oeste achégase ao litoral atlántico, que

a só 30 quilómetros abre as súas praias e portos

de pescadores. O clima oceánico húmido garante

suaves temperaturas, cunha media anual de 15º e

un verán amábel.

Entre os medios de acceso máis importantes desta-

can o Aeroporto de Lavacolla, a 10 quilómetros da

cidade, con conexións internacionais e nacionais de

frecuencia diaria, e a Autoestrada do Atlántico, que

percorre Galicia de norte a sur.

Aniñada entre os verdes bosques do noroeste espa-

ñol e as próximas rías galegas, Compostela comezou

por ser lugar de paso xunto a unha vía romana, pero

SANTIAGODECOMPOSTELAalfa E omEga Do fEITo XaCobEo


CASA DO COnCELLO 981 542 300XUnTA DE GALICIA 981 545 400UnIvERSIDADE DE SAnTIAGO 681 563 100OFICInA ACOXIDA PEREGRInOS 981 562 419ARzOBISPADO 981 581 130OFICInAS InFORMACIÓn DE

TURISMO DE SAnTIAGO 981 555 129 981 573 990TURISMO DE GALICIA. TURGALICIA 984 584 081XACOBEO 981 572 004

CATEDRAL 981 583 548AEROPORTO DE LAvACOLLA 981 547 501REnFE 981 591 859ESTACIÓn DE AUTOBUSES 981 542 416BUS E TREn TURÍSTICO 981 555 129RADIOTAXI (24h.) 981 569 292POLICÍA nACIOnAL 981 581 944POLICÍA MUnICIPAL 981 542 323hOSPITAL CLÍnICO 981 950 000CORREOS 981 581 252

o descubrimento da tumba do Apóstolo Santiago a principios do século IX fixo xurdir un lugar de culto cara ao que se encamiñou toda Europa. Na cidade santa esperábaos cada Ano Santo

a absolución plenaria, privilexio que conserva a catedral románica erixida sobre o sepulcro apostólico.

Capital de Galicia, cidade santa da cristiandade, meta da peregrinación polo Camiño de Santiago, sé episcopal desde hai mil anos e cidade universitaria desde hai 500, Santiago de Com-

postela é hoxe unha urbe viva e monumental, tranquila e segura, feita para pasear.

Dous itinerarios básicos permiten percorrela a pé. O primeiro parte da Catedral, que ademais do mausoleo alberga ao Pórtico da Gloria, obra mestra do románico universal. Séculos máis

tarde, o barroco trazaría o altar maior e subiría pola fachada principal, elevaría as torres e dispoñería arredor do templo as catro prazas monumentais que marcarían para sempre a imaxe

urbana: a do Obradoiro, a das Praterías, a da Quintana e a da Acibechería.

As rúas medievais empedradas conducen a paisaxes de granito dominadas por conventos e mosteiros que legaron á cidade unha sólida tradición médica e unha vocación educativa

recollidas pola Universidade de Santiago. Os seus edificios forman parte dunha impresionante postal na que se suceden igrexas, antigos hospitais, casas de nobres balcóns, valiosos mu-

seos, claustros axardinados, fontes recollidas e pasadizos abovedados. Os sonoros nomes das rúas lembran os gremios que as ocuparon e as portas da antiga muralla, xa desaparecida.

A segunda ruta rodea o núcleo histórico a través dunha decena de parques e xardíns que contan con miradoiros privilexiados, regados e frondosas especies vexetais, como carballos, cas-

tiñeiros, camelias ou magnolias. Xunto ao seu verdor descóbrese a presenza dun crecente catálogo de arquitectura contemporánea asinado por Siza, Eisenman, Hejduk, Kleihues, Gallego,

Noguerol, Nouvel e outros grandes nomes internacionais.

A cidade recolleu a súa historia e a súa cultura en trece museos de temática moi diversa. Auditorios, teatros e galerías vense tamén desbordados todo o ano por un calendario cultural

estábel programado por entes públicos e privados, cuxo punto culminante son as Festas do Apóstolo, na segunda quincena de xullo, declaradas festas de interese turístico internacional.

A gastronomía é outro dos atractivos da cidade. Santiago ofrece, desde o seu popular Mercado de Abastos, todos os produtos galegos do mar e da horta, que os restaurantes preparan

con sinxelas receitas para conservar a súa frescura e sabor orixinais.

O paseo polas rúas, salpicadas de cafés e adegas, restaurantes tradicionais e nova cociña de autor, depara tamén o descubrimento de tendas e talleres nos que se manteñen vivas as

tradicións artesanais. Xunto ás xoias de prateiros e acibecheiros, asentados nas prazas ás que dan nome, pode comprarse cerámica, obxectos de forxa, encaixes, chapeus, vaixelas, velas,

imaxes sagradas, instrumentos de madeira, gravados, esmaltes e marroquinería nados en máis de 300 obradoiros. E tamén alta costura, pois Galicia é un dos centros da moda española,

que exporta a todo o mundo as súas máis prestixiosas marcas.


IGRExAS OUTROS MONUMENTOS

CATEdRAL dE sANTIAGO. Construída

desde 1075, alberga as reliquias do

Apóstolo Santiago. Estrutura románica e

fachada principal barroca sobreimpos-

ta ao mundialmente famoso Pórtico da

Gloria, xoia do románico. Capelas romá-

nicas, góticas, barrocas e neoclásicas.

Valioso museo. Completan o conxunto

as súas catro prazas monumentais ba-

rrocas: Obradorio, Quintana, Praterías e

Acibechería..

COLEXIATA dE sANTA mARíA A REAL

dE sAR. Fundada no s. XII, conserva a

súa estrutura románica con naves moi

inclinadas pola inestabilidade do terreo.

Museo.

IGREXA E mOsTEIRO dE sAN mAR-

TIñO PINARIO. Fundado no s. X, ocu-

pa máis de 20 mil metros cadrados. A

fachada actual foi rematada en 1738.

A súa igrexa garda, tras unha fachada

plateresca, algúns dos mellores retablos

do barroco local.

IGREXA E CONvENTO dE sAN PAIO dE

ANTEALTAREs. Convento beneditino de

clausura, fundado no século XII. Edifica-

ción actual dos s. XVII e XVIII. Museo de

arte sacra.

IGREXA E CONvENTO dE sAN

FRANCIsCO. A tradición atribúe a

súa fundación ao propio santo de

Asís. O convento actual é do século

XVII, e funciona como hotel, ademais

de albergar o Museo de Terra Santa.

Igrexa do século XVIII.

IGREXA E CONvENTO dE sAN dO-

mINGOs dE BONAvAL. Fundado por

San Domingos de Guzmán no século

XIII, é actualmente sede do Museo

do Pobo Galego. A igrexa conserva

elementos góticos e alberga o Pan-

teón de Galegos Ilustres.

IGREXA dE sANTA mARíA sALOmé.

A única igrexa en España dedicada

á nai dos apóstolos Santiago e San

Xoñan Evanxelista. Portada románi-

co-gótica e interior barroco.

IGREXA dE sAN FIz dE sOLOvIO.

Antiga morada do ermitán Paio, des-

cubridor do sepulcro do Apóstolo no

século IX. Portada románica.

OUTRAs: Igrexa e convento de San-

ta Clara, igrexas de San Miguel dos

Agros, San Bieito do Campo, Santa

María do Camiño, As Ánimas, Con-

vento de Santo Agostiño, etc.

hOsTAL dOs REIs CATÓLICOs.

Praza do Obradoiro. Fundado como

hospital polos Reis Católicos para

a atención dos peregrinos, é hoxe

parador de cinco estrelas. Foi cons-

truído desde 1501 en estilo gótico-

renacentista Balcóns barrocos;

capela gótica e patios interiores

renacentistas e barrocos.

PALACIO ARCEBIsPAL dE XELmí-

REz. Praza do Obradoiro. Construí-

do polo primeiro arcebispo de San-

tiago, Diego Xelmírez, a partir de

1120. A fachada actual, engadida

no século XVIII, protexe un palacio

medieval no que destaca o salón

sinodal do século XII.

PAzO dE RAXOI. PRAzA dO OBRA-

dOIRO. Edificio neoclásico do s.

XVIII, converteuse na sede definitiva

do Concello de Santiago.

PAzO dE sAN XEROmE. PRAzA dO

OBRAdOIRO. Levantado no século

XVI polo bispo Fonseca para acoller

estudantes pobres de artes, este

edificio renacentista alberga o Rei-

torado da Universidade de Santiago

de Compostela.

COLEXIO dE FONsECA. Fundado en

1522 polo arcebispo Alonso Fonseca

III, este edificio renacentista alberga

a Biblioteca Universitaria e posúe un

destacado claustro.

PAzO dE BENdAñA. Casa nobre ba-

rroca do século XVIII, sede da Funda-

ción Granell.

CAsA dO dEÁN. Casa-palacio do sé-

culo XVIII, alberga a Oficina do Pere-

grino.

FACULTAdE dE XEOGRAFíA E hIsTO-

RIA. Construción neoclásica modifica-

da nos s. XIX e XX.

OUTROs. Hospitaliño de San Roque,

Casa das Pomas, Casa da Parra, Pazo

de Vaamonde, Pazo de Fondevila, etc.

PARquES E XARdíNS

PARqUE dA ALAmEdA.

PARqUE dE sAN dOmINGOs dE BO-

NAvAL.

PARqUE dA mÚsICA EN COmPOsTELA.

CAmPUs UNIvERsITARIO sUR.

CARBALLEIRA dE sAN LOURENzO.


MUSEOS ARQUITECTU-RA CONTEM-PORÁNEA

FESTAS

mUsEO E TEsOURO dA CATEdRAL.

O claustro, a cripta, a Capela das Re-

liquias, o Panteón Real, o Tesouro e o

palacio de Xelmírez permiten coñecer

a historia da cidade e do santuario do

Apóstolo Santiago a través do patrimo-

nio cultural, artístico e documental da

Catedral.

mUsEO dO POBO GALEGO. Ampla

panorámica etnográfica da cultura de

Galicia a través de salas sobre o mar,

os oficios tradicionais, o campo, a indu-

mentaria e a arquitectura popular.

CGAC – CENTRO GALEGO dE ARTE

CONTEmPORÁNEA. Mostra as liñas di-

rectrices da arte das últimas décadas.

mUsEO dA FUNdACIÓN EUGENIO

GRANELL. Reúne pinturas, esculturas

e textos do artista Eugenio Granell,

chave de entrada do surrealismo en

Galicia.

mUsEO dAs PEREGRINACIÓNs. A

transcendencia das peregrinacións

queda reflectida en coleccións de pin-

tura, escultura, libros de viaxe, indu-

mentaria e ourivería.

mUsEO dE ARTE sACRA. Recolle o

legado cultural da comunidade

monástica -de San Paio de Antealta-

res. Posúe o primitivo altar do sepul-

cro, escultura, pintura e ourivería.

mUsEO dE TERRA sANTA. No con-

vento de San Francisco, expón pezas

traídas de Terra Santa.

mUsEO dA COLEXIATA dE sAR. Pe-

zas de valor histórico e documental,

ourivería, obxectos litúrxicos e restos

arqueolóxicos do antigo claustro.

CAsA dA TROIA. Recrea o ambiente

da típica pensión estudantil do século

XIX, inmortalizada polo escritor Pérez

Lugín na súa novela homónima.

mUsEO dE hIsTORIA NATURAL LUís

IGREXAs. Máis de 25.000 exemplares

de fauna, flora e minerais compoñen

este escaparate do mundo natural e

da ciencia galega.

mUsEO dO COLEXIO médICO. Museo

monográfico dedicado á evolución da

medicina en Santiago e Galicia.

mUsEO dO ACIBEChE. Unha colec-

ción de pezas de acibeche -conchas,

amuletos e xoiería- permite entender

a historia do emblemático mineral e a

arte da súa talla.

CIdAdE dA CULTURA.

En construción. Peter

Eisenman

CENTRO GALEGO dE

ARTE CONTEmPORÁNEA.

Alvaro Siza

AUdITORIO dE GALICIA.

J. Cano Lasso

CENTRO sOCIOCULTU-

RAL dA TRIsCA. John

Hejduk

EsCOLA dE ALTOs

EsTUdOs mUsICAIs. A.

García Abril

FACULTAdE dE CIENCIAs

dA COmUNICACIÓN. Á.

Siza Vieira

PALACIO dE CONGRE-

sOs E EXPOsICIÓNs dE

GALICIA. A. Noguerol, P.

Díez.

FEsTAs dO APÓsTOLO. Segunda quincena de xullo. O seu punto culminante é a misa solemne do día 25 -Día Nacional de Galicia-, precedida o 24 por un espectáculo audiovisual proxectado sobre a fachada da Catedral con gran despregue de lumes artificiais no ceo. Concertos e actividades folclóricas e culturais.

6 dE XANEIRO. Cabalgata de Reis.

ANTROIdO. Desfile e concurso de carrozas e comparsas.

ROmARíA dE sAN LÁzARO E FEsTA dAs

UñAs. Sobre marzo, dous domingos antes de Pascua.

sEmANA sANTA. Procesións litúrxicas e con-certos.

ABRIL. Feira de Teatro de Galicia, Feira do Li-bro.

FEsTAs dA AsCENsIÓN. Sexto xoves tras Pascua de Resurrección: unha semana de fes-ta popular e música nas rúas.

mAIO. Festivais de cine Curtocircuíto.

23 dE XUñO. Noite de San Xoán. Cacharelas e sardiñadas.

XUñO. Festival Internacional de Danza en Pé de Pedra.

XULLO. Festival Internacional de Música de Galicia.

OUTONO: Cineuropa, Festival Internacional de Monicreques, Festival de Lied.

NOvEmBRO: Magostos.


AdinaBordónsDorrónNantesNoallaPadriñánVilalonga

SANxENxODoNDE SE Da UNha pErfECTaSImbIoSIS DE Campo E mar

Sanxenxo 87

CASA DO COnCELLO 986 720 075PORTO DE PORTOnOvO 986 720 802CORREOS 687 721 087InFORMACIÓn C.I.T. (vERAnO) 986 720 285CEnTRO DE SAúDE 986 723 128TAXI (SAnXEnXO) 986 720 160

TAXI (PORTOnOvO) 986 720 096POLICÍA LOCAL 986 727 072GARDA CIvIL 986 720 252PROTECCIÓn CIvIL 986 727 072TAXI (vILLALOnGA) 986 744 353

Sanxenxo, chamada tamén capital turística das Rías Baixas e aínda de Galicia, está bañada por todos os mares:

ría de Arousa, ría de Pontevedra e Océano Atlántico. Son 44 km2 para uns 17.000 habitantes, campesiños e ma-

riñeiros, cifra que na tempada estival multiplícase coa chegada masiva de turistas ansiosos do mar pontevedrés

e galego, da beleza case virxe aínda dos seus campos e dos produtos de primeira calidade do seu mar e da súa

horta. Este aluvión de visitantes que, na maioría dos casos, adquire cidadanía sanxenxina ano tras ano, altera a

natural tranquilidade destas terras. Todos e todo transfórmase para atender as necesidades que crea cada verán

este inxente número de persoas que fan uso das importantes infraestruturas estivais de Sanxenxo, con máis dun

centenar de instalacións hoteleiras.

Adina, Bordóns, Dorrón, Nantes, Noalla, Padriñán e Vilalonga son as parroquias que conforman o municipio.

Sanxenxo e Portonovo os núcleos urbanos, pesqueiros, turísticos e gastronómicos. Todo este grupo humano

aséntase no val do Salnés e vertente oriental da ría de Pontevedra, que goza das características climáticas

comúns das Rías Baixas: clima oceánico húmido con tendencia á aridez estival.

Os montes Faro, Castro e Ventureira facilítannos contemplar os retais de viñedos por unha banda e, por outro

as illas Cíes, Sálvora, Ons, Onza, Onceta, Arousa e A Toxa, así como as praias de Silgar, Portonovo, Canelas,

Paxariñas, Areas, Montalvo, A Lanzada...

Este municipio, orixinariamente campesiño e mariñeiro, coñeceu, como a maioría de municipios de Arousa, po-

boadores do paleolítico, celtas, fenicios e romanos. O románico, o gótico e o barroco teñen exemplares belísimos

nas igrexas da comarca, así como a arte popular dos pazos e casas fidalgas.

Non se debe rematar esta elemental e incompleta lembranza de excelencias humanas, paisaxísticas e gastronó-

micas de Sanxenxo sen recomendar vivamente ao viaxeiro que acoda a visitar a ermida que Nosa Señora ten

nun extremo da espectacular media lúa descrita pola praia da Lanzada, cuxas augas, en nove e ben contadas

ondas seguidas, ás doce da noite e cando salga o sol, farán fecunda á muller galega.


MIRADOIROS PRAIAS CASTROS MINICRUCEIROS

ALTO dE vENTUREIRA. Con acceso por

Laxe-Padriñán.

ALTO dE FARO. Con acceso polos luga-

res de Igrexa e Fabal, da parroquia de

Adina e polo Pombal, en Noalla.

mIRAdOIRO dA GRANXA. Na parroquia

de Dorrón.

PUNTA CABICAsTRO.

mIRAdOIRO dE RAXÓ. Con panorámica

da ría de Pontevedra e Marín.

mIRAdOIRO dE sOUTULLO. Na C-550

de Sanxenxo-O Grove.

A LANzAdA. Extenso areal de bran-

ca e finísima area compartida polos

municipios de O Grove e Sanxenxo.

Ten forma de media lúa, cunha ex-

tensión duns 4 Km con toda clase

de servizos.

OUTRAs: Areas, Silgar, Canelas, Ca-

neliñas, Paxariñas, Baltar, Portonovo,

Montalvo, Pociñas, Major, Foxos.

CAsTRO dE dORRÓN.

NECRÓPOLIs dO CAmPO dA LAN-

zAdA, Baixorromana.

A ILLA dE ONs, está comunicada no

verán con Sanxenxo, Portonovo, Bueu

e O Grove a través de viaxes regulares.

Sanxenxo 89

IGRExASCAPELAS

PAZOS E TORRES FESTAS

IGREXA dE AdINA, en Portonovo. Ro-

mánica con elementos do XVI.

CAPELA ERmIdA dA NOsA sEñO-

RA dA LANzAdA. Forma parte do

conxunto monumental da Lanzada

(torre e necrópolis). Románica do sé-

culo XIII. Segundo a tradición, na noite

de San Xoán, baixo a lúa, as mulleres

galegas buscaban fecundidade no rito

do baño das nove ondas, xunto a esta

ermida.

TORRE dA LANzAdA. Só se conser-

van restos do que foi un faro romano

ou fenicio e despois, en tempos me-

dievais, unha torre defensiva contra os

normandos, e posteriormente escena-

rio de loitas entre a raíña Dona Urraca

e o arcebispo Xelmírez.

OUTROs. PAzO dE PAdRIñÁN OU

dO vICERREI en Padriñán. PAzO dOs

PARdO, en Vilalonga.

PAzO-TORRE dE mIRAFLOREs, en

Padriñán. PAzO qUINTÁNs en Noalla

e PAzO dE REvEL, actualmente con-

vertido en establecemento hoteleiro.

CAsA sOLARIEGA dO sEAR, (Bor-

dóns).

PAzO dE BERmÚdEz dA mAzA. Pa-

rroquia de Dorrón.

sANXENXO. Que dá nome ao municipio, a finais de agosto.

díA dO TURIsTA. 25 de agosto.

FEsTA dA vENdImA, primeira semana de outubro, en Dorrón.

FEsTA dA RAIA, en Portonovo, primeira semana de maio.

sAN ROqUE, en Portonovo, o 16 de agosto.

NOsA sEñORA dA LANzAdA, o último domingo de agosto.

FEsTA dA CEBOLA, o 4 de setembro.

GASTRONOMíA

PROdUTOs TíPICOs, empanadas, caldeiradas, mariscos e viño albariño.


BamondeCacheirasCaloLampaiLucíLuouOs TilosOzaRarísRecesendeReisTeoVilariño

Teo, entre Santiago e Padrón, goza da serenidade

e fecundidade do río Ulla nos últimos pasos do seu

percorrido cara a ría de Arousa. Reparte os seus 80

km2 entre terreos bastante irregulares (montes de

300 m. de altitude media) e fértiles aplanamentos.

Sobresaen os 410 m. da Pena Agrela e os 373 m.

de Pena da Póboa, desde a que se poden ver as

torres de Compostela.

Moi ben comunicado, a N-550 (A Coruña-Tui), a AC-

841 (Santiago-A Estrada), a autopista A-9 e a liña

férrea (A Coruña-Vigo) atravesan este concello ade-

mais doutras estradas locais. Especialmente desta-

cable é a LC-242, paralela ao Ulla en todo momento,

cunha ruta paisaxística e acceso ás áreas de pesca

que ofrece este río.

O Ulla, coa axuda dos máis pequenos Tella e Santa

Lucía por unha parte e o clima moderado oceánico

por outra, fan de Teo unha terra propicia para os cul-

tivos hortícolas e gandeiros. Esta é a actividade na

que se basea a súa economía, esencialmente rural

e minifundista.

Os Tilos, Bamonde, Cacheiras, Calo, Lampai, Lucí,

Luou, Oza, Rarís, Recesente, Reis, Teo e Vilariño son

TEOoNDE o Ulla ofrECEmáIS TroITaS E SalmóNS

Teo 91

CASA DO COnCELLO 981 815 700CASA DO COnCELLO (FAX) 981 809 401GARDA CIvIL 981 536 405

os núcleos parroquiais nos que viven uns 20 000 habitantes. É de resaltar o crecemento cons-

tante da poboación pola proximidade a Compostela.

Tamén Teo ten os seus antecedentes prehistóricos e romanos. Unha pequena necrópole no alto

de Montouto (Cacheiras), cerámicas, petroglifos (posiblemente da Idade de Bronce), e vías roma-

nas próximas ao Castro Lupario. Estas son pequenas mostras, pero suficientes para fundamentar

a primeira historia de Teo.

En tempos posteriores foi escenario da violenta morte dun célebre arcebispo defensor de Com-

postela fronte ás incursións viquingas: Sisenando (S. X). En abril de 1846 os liberais galegos son

derrotados na Batalla de Cacheiras. E sempre estará presente na historia de Teo ser un territorio

de paso para peregrinos xacobeos procedentes do Mar de Arousa ou do Camiño Portugués.

Na aldea de Rúa de Francos, unha ponte cruza o río Tinto no paso do Camiño Xacobeo, o mesmo

ca un belísimo cruceiro gótico.

En Calo e Cacheiras álzanse dous cruceiros especialmente interesantes, Pontevea conserva unha

ponte sobre o Ulla, con características construtivas dos séculos XIV ou XV. O patrimonio artístico

de Teo quedará completado cos campanarios, portadas e retablos das igrexas parroquiais do

concello.

Ademais da frondosidade típica destas terras, o camiñante, e se é pescador en maior medida,

terá nos coutos pesqueiros do Ulla inesquecibles espazos de descanso e recreo. Tome nota o

viaxeiro do camiño do Xirimbao, que o levará ao couto de Couso, paraíso fluvial onde os haxa. E

en época de carnaval, que non se asuste se, camiñando polas estradas e camiños de Cacheiras,

se atopa cos xenerais e os seus correos montados a cabalo e recitando coplas satíricas. Son uns

xenerais pacíficos, descendentes, tal vez, daqueles que liberaron a célebre Batalla de Cacheiras.

É Entroido e Teo está en festas.


LUGARESPINTORESCOS

COUTOSDE PESCA

CASTROSMÁMOASRESTOS ARQUEOLÓxICOS

HÓRREOS

VISTAS

mONTE PIqUIñO. En Luou.

O CAsTRO. En Francos.

PENA A GRELA. Con espléndida pano-

rámica de toda a ría.

PENA EsCORREdíA. En Montouto.

bOSquES

CARBALLEIRA dA RÚA dE FRANCOs.

BOsqUE dE AGROmAIOR.

luGARES

COUTO dO XIRImBAO. Refuxio de pes-

cadores e ponte colgante.

ALdEA dE RÚA dE FRANCOs. Paso

obrigado de peregrinos.

A BURGA dE TEO. Preto de Pontevea, a

carón do UIla.

O REGO PEREIRO.

PONTE dA dORNA.

ALdEA dE TEXEXE.

XIRImBAO. No río Ulla. Acceso pola

LC-242 (estrada Ponte Ulla-Padrón).

Próximo está o de Ximonde no limí-

trofe Concello de Vedra.

CAsTRO dE LUCI.

CAsTRO dE sTA. mARTA, en Teo.

CAsTRO LUPARIO NA RÚA dE

FRANCOs (BRIÓN). Cuxo nome fai

alusión á lenda da Raíña Lupa.

mAmOA dE LUOU.

mAmOA dE TRAsALLAs.

REsTOs dUNhA CALzAdA ROmA-

NA a ambos lados do río Tinto, en

Vilares de Rua de Francos.

PETROGLIFO dE mONTE ANGUEI-

RA. En Cornide.

PETROGLIFO dE OUTERIO dO COR-

mO. Texexe, Socastro.

mÁmOAs nos montes de Cacheiras

e Luou e castros en Calo.

Tipoloxía o pino.

hÓRREO dE CARAmés, en Lucí.

hÓRREOs EN EO dOs mENENCOs, en

Oza.

hÓRREO dA REITORAL dE LUOU.

hÓRREOs dE CAXAdE, en Luou.

Tipoloxía común:

hÓRREO dE O CAsAL, en Casal de

Reis (Rarís).

hÓRREO dE GONdELLE, en Oza.

hÓRREO dE CAsA ALFONsO, en Ca-

cheiras.

hORREO dA CAsA dE sEOANE, en

Cacheiras.

hÓRREO dE PENA sEOANE, en Ca-

cheiras.

Teo 93

IGRExASCAPELAS

CRUCEIROS EFONTES MONUMENTAIS

PONTES FESTASGASTRONOMÍA

IGREXA PARROqUIAL dE s. mARTIñO.

BAmONdE. Santa María.

CAChEIRAs. S. Simón de Óns.

CALO. San Xoán.

LAmPAI. Santa María.

LUCí. Santa Mariña.

LUOU. Santa María.

Os TILOs. San Francisco de Asís.

OzA. Santa Baia.

RARís. San Miguel.

RECEsENdE. San Xoán.

REIs. San Cristovo.

TEO. Santa María.

vILARIñO. Santo Tomé.

CAPELAs EN AmENEIRO. Comide,

Santa Marta e As Cabezas.

CAPELA EN CALO. Cornide, Adrán,

Solláns, Francos e Ameneiro.

CAPELAs EN LAmPAI. Santa Ana.

CAPELAs EN TEO. Santa Marta.

CAPELA dA INmACULAdA de Adrán.

CAPELA dOs mILAGREs dE dOs

dEsAmPARAdOs. Calo, Cornide.

CAPELA dE sANTO ANTONIO dE PA-

dUA. Calo, Solláns.

ERmIdA dE mONTE CARmELO. Calo,

Ameneiro.

ERmIdA dE sAN mARTIñO. Calo, Vi-

lares de Rua de Francos.

CAPELA dE sANTA ANA. Lampai,

Agrela.

sANTUARIO dA NOsA sEñORA dA

CONsOLACIÓN E sANTA mARíA dA

CABEzA. Cacheiras, Raxó.

ERmIdA dE sANTA mARTA. Calo, Vi-


ERmIdA dE sAN mARTIñO. Calo, Vi-


sANTUARIO dE sANTA BAIA. Oza,

Ribas.

CRUCEIRO dE EIREXE, na Igrexa de

Luou.

CRUCEIRO EN mOsTEIRO, en Lampai.

CRUCEIRO dE CAChEIRAs. Fronte á

Igrexa de San Simón.

CRUCEIRO dE FRANCOs, (Calo) peza

única entre os cruceiros. Citado por

Castelao na súa obra Cruces de Pedra.

É unha das cruces máis antigas de Ga-

licia e discútese se pertence ao gótico.

Hai un total de 60 CRUCEIROs rexis-

trados.

FONTES MONuMENTAIS

A BURGA, Xermeade, Reis.

FONTE EN AGOsO, Oza.

FONTE E LAvOdOIRO dA FLORIdA,

Rarís.

FONTE dAs BARREIRAs, Vilares de

Rúa de Francos, Calo.

FONTE dE sANTA mARGARIdA EN

LOUREIRO, Luou.

FONTE E LAvAdOIRO dO sANTUARIO

dA NOsA sEñORA dAs CABEzAs,

Raxó, Cacheiras.

FONTE dE COIRA, Reis.

FONTE EN sOLLÁNs, Calo.

FONTE E LAvAdOIRO EN sEsTELO,

Rarís.

FONTEs E LAvAdOIROs EN PEdRA,

Seoane, Feros, Cesar, Cabovila e Mo-

romorto, ademáis das xa indicadas de

Noceda e da Florida.

PONTE dE PONTEvEA: sobre o río Ulla,

na parroquia de Reis (podería ser do S.

XV).

PONTE ROmANA dE RÚA dE FRAN-

COs. Cerca do Castro Lupario.

PONTE mEdIEvAL dE CAXAdE, de orixe

romano. En Luou.

ENTROIdO. Con vistosos desfiles dos xenerais e os correos. Rememo-rización da Batalla de Cacheiras.En gastronomía son popularmente

coñecidas as TORTILLAs dE CA-

ChEIRAs.

ROmARíAs TRAdICIONAIs: Romaría das Cabezas (Cacheiras), Santa Eu-femia, Santa Marta de Teo, Romaría da Virxe do Carmelo de Ameneiro (Calo), Festa do Polbo (Oza), Cachei-ra (Cacheiras), Picantón (Rarís) e diferentes festas patronais.


CordeiroCamapañaValgaxanzaSetecoros

VALGAvEXo valga á bEIra fErmoSa DUNCamIño ToDo DE praTa...(roSalÍa DE CaSTro)

Valga 95

CASA DO COnCELLO 986 559 456 986 559 244CASA DO COnCELLO (FAX) 986 559 455GARDA CIvIL 986 559 447CEnTRO DE SAUDE 986 556 545 986 556 161TAXI 986 559 225 986 559 556 986 557 076

SERvIzO COnTRA InCEnDIOS 986 559 456FARMACIA (vALGA) 986 559 588FARMACIA (CAMPAÑA) 986 557 510FARMACIA (CORDEIRO) 986557 406AUDITORIO MUnICIPAL 986 556 769RADIO vALGA 986 559 736POLICIA LOCAL 669 523 552PROTECCIOn CIvIL 630 952 525XULGADO 986 559 170

Valga aséntase nun fértil val regado polo río Valga, o Louro e o Ouril. Os seus case 7.000 habitantes comparten

as parroquias de Cordeiro, Campaña, Valga, Xanza e Setecoros, estendidas en 41 km2. Nesta superficie mes-

túranse paisaxes de singular beleza como o Chan do Monte de Setecoros, o alto de Camporredondo e os 710

m. do monte Xesteiras.

A C-550 e o ferrocarril A Coruña - Vigo facilitan a súa total relación con Santiago, Pontevedra e Vigo. Hoxe xa

está cruzada tamén pola A-9 do Atlántico.

Petroglifos con debuxos espirais, sepulturas antropomorfas e unha ara romana dedicada ao deus Mercurio

son testemuñas dunha pasada historia de primitivos moradores. Cada parroquia contribúe coas súas igrexas e

ermidas a incrementar o tesouro artístico, cos seus diferentes estilos, o románico, o gótico, o neoclásico e ata

o estilo popular dos canteiros reflectido en numerosos cruceiros en cada encrucillada de camiños, fan de Valga

un museo ao aire libre.

As xentes de Valga celebran cada abril a súa pequena, pero non menos gloriosa, epopea da Batalla de Casalde-

riego, na que derrotan aos franceses na ladeira do Xesteiras.

A riqueza forestal, a ganadeiría e a agricultura son os elementos fundamentais da economía da terra que viu

nacer a unha das súas fillas máis famosas, Carolina Agustina Otero, a soada danzadeira e Bela Otero, así como

o arqueólogo, museólogo, arquiveiro, ensaísta e investigador Xesús Ferro Couselo, ao que se dedicou o Día das

Letras Galegas de 1996.

A tempada estival, especialmente, ofrece un variado programa de festas populares nas que se poderán degustar,

ademais dos produtos da súa horta, lampreas, anguías, troitas e os peixes da veciña ría de Arousa.


MIRADOIROSVISTAS PINTORESCAS

CASTROSPETROGLIFOS

MUIÑOSFONTES

IGRExASCAPELAS-ERMIDAS-CRUCEIROS

ChAN dO mONTE dE sETECOROs. Es-

pléndido lugar natural dende o que se

divisa o val do río Louro e ría de Arousa.

mIRAdOIRO dO mONTE dE BEIRO.

Dende este miradoiro, que conta cun

antigo muíño de vento restaurado, tense

unha ampla vista de todo o val do río

Ulla.

ALTO dE CAmPORREdONdO. Que per-

mite contemplar unha inigualable vista

do val do baixo Ulla.

mIRAdOIRO dE mONTE XEsTEIRAs.

En dirección a Cuntis, un camiño fores-

tal levaranos ata os 710 m. do Xesteiras

que nos ofrece unha panorámica das te-

rras da Estrada, Santiago, Padrón e boa

parte de Arousa.

CAsTRO dE sETECOROs. Con inte-

resantes restos arqueolóxicos. Aquí

está a coñecida “Pedra do Guía” e a

lendaria “Eira dos Mouros”.

A “ROdA dO CAsTRO”. Pequena

meseta circular con restos de cons-

trucións circulares e dun túnel, en

Setecoros.

PETROGLIFO dE CAmPORREdON-

dO. Na Pedra das Serpes do monte

de Valga, quedan restos da cultura

megalítica en forma de círculos e

figuras abstractas con liñas serpen-

tiformes.

mUíñO dE vILAR E BEIRO, (de

vento).

FONTE dE vALGA. Que ten gravado

o escudo de Cordeiro (un cordeiro

de pedra), antiga capital do muni-

cipio.

IGREXA dE XANzA. Obra de Xelmírez.

É o exemplar máis antigo do románi-

co nesta zona, perdido en parte polas

transformacións sufridas nos séculos

XVII e XVIII.

IGREXA PARROqUIAL dE CAmPAñA.

Románica do século XII.

IGREXA PARROqUIAL dE CORdEIRO.

Barroca con título de colexiata.

CAPELA dE vOs mARTOREs. Dos sé-

culos IV-V, restaurada recentemente.

ERmIdA dE NOsA sEñORA dOs

dEsAmPARAdOs.

IGREXA dE sETECOROs.

IGREXA dE vALGA.

Valga 97

FESTAS

vIRXE dA sAÚdE. O 1 de setembro,

na ermida do monte de Casal de Eixi-

go. Aquí tivo lugar, en 1890, unha ba-

talla contra os franceses.

FEsTA dA ANGUíA E mOsTRA dA

CAñA dO PAís, a última fin de sema-

na de agosto.


Situada no Val do Salnés e ó pe da Ría de Arousa,

Vilagarcía de Arousa (47,9 quilómetros cadrados,

36.000 habitantes) é hoxe un dos municipios máis

puxantes de Galicia. Con praia e porto deportivo con

servizos de bandeira azul –ó que se ten sumado

Bandeira Verde que certifica o coidado do medio-

ambiente e a súa condición de municipio sostible-,

Vilagarcía conta con todas as vantaxes de vivir nunha

vila e os servizos propios dunha cidade: porto de

interese xeral, ferrocarril, acceso directo á autoestra-

da do Atlántico, hospital, xulgados, axencia tributaria,

cámara de comercio, pavillón feiral, complexo poli-

deportivo, estadio de atletismo, auditorio e máis de

130.000 m2 de zonas verdes.

Polas súas características xeográficas, en medio do

eixo atlántico A Coruña-Vigo e cun clima temperado

sen temperaturas extremas ni en inverno ni en ve-

rán, Vilagarcía de Arousa é, pois, o lugar ideal para

establecer o “centro operativo” dunhas vacacións

inesquecibles en Galicia: a media hora de Santiago

ou Vigo, a unha hora de A Coruña ou Portugal, a

dez minutos de Cambados (patrimonio histórico), a

vinte de Sanxenxo e O Grove-A Toxa, emblemas do

turismo galego.

Pero servizos e centralidade no son os principais nin

os únicos atractivos de Vilagarcía de Arousa. Porque

ArealongaBamioCarrilCeaCornazoFontecarmoaRubiánsSobradeloSobrán

VILAGARCÍA DE AROUSAmoI NoblE E lEal vIla oNDE aSCamElIaS SE rEflEXaN No mar


CASA DO COnCELLO 986 099 200GARDA CIvIL 986 500 257POLICÍA LOCAL 986 099 200 (ext 114)

POLICÍA nACIOnAL 986 501 864InFORMACIÓn TURÍSTICA 986 501 227ESTACIÓn AUTOBUSES 986 507 723

desde sempre foi una cidade que mirou ó mar, os seus

habitantes son especialmente hospitalarios e con iniciati-

vas. Isto ten o seu reflexo no dinamismo da propia cidade.

A Asociación de Comerciantes Zona Aberta ten suposto

unha auténtica revolución para o sector, e así hoxe é po-

sible a convivencia entre os establecementos tradicionais

e as franquías internacionais, nunhas rúas cada vez máis

pensadas para o peón e menos para o automóbil. As xen-

tes ligadas ó deporte teñen conseguido que na cidade

se celebren dous eventos como o Vilagarcía Basket Cup,

considerado o mellor torneo de Europa en categoría Sub-

20, e o Arousa Fútbol 7, que reúne ós mellores equipos

alevíns de España, Europa e América. E ese mesmo dina-

mismo ten levado a que as festas patronais, arredor do 16

de agosto (San Roque), teñan conseguido a cualificación

“de interese turístico nacional”, con actos tan dispares

como atraentes: a multitudinaria Festa da Auga, a Exalta-

ción da Ameixa do Carril, as Xornadas Gastronómicas do

Bacalao, a Mostra do Albariño Artesanal, o centenario festi-

val pirotécnico coñecido como “Combate Naval”, etcétera.

Vilagarcía é, por último, un lugar ideal para o turismo activo.

No mar, porque a ría de Arousa permite navegar calquera

día do año e por iso ten o segundo Club de Regatas máis

antigo de España e varios campións de vela de España,

Europa e o mundo. E en terra, porque existe a posibilidade

de seguir varias rutas “ó seu aire”: de sendeirismo, dos

pazos, do viño Rías Baixas...


MIRADOIROSVISTASPANORÁMICAS

MONUMENTOS

Para obter unha ampla panorámica da

ría e do municipio convén visitar os mi-

radoiros dos mONTEs mEdA (646 m.) e

Monte XIABRE. A altura de ambos per-

mite contemplar unha gran extensión da

Ría de Arousa e o esteiro do Río Ulla.

Para ver Vilagarcía dende o ángulo

inverso é preciso achegarse ó monte

Lobeira, construído sobre os restos dun

antigo castro e posterior castelo, esce-

nario das disputas entre a raíña Dona

Urraca e o arcebispo Xelmírez.

As orixes de Vilagarcía remóntanse

a mediados do século XV, cando o

fidalgo García de Caamaño outorga

unha franquía ós “moradores et pro-

badores” do que define como “meu

porto e lugar”. Aquelas primeiras

vivendas construíronse na zona do

Castro, xerme da actual cidade. Sen

embargo, o poboamento do munici-

pio remóntase a moitos séculos an-

tes. Os petroglifos dos BALLOTEs,

representacións de arte rupestre

gravados na roca, son os vestixios

máis importantes (século II a. de C.).

PAzO dE vIsTA ALEGRE. Monumen-

to nacional. Edificado no século XVI,

luce o escudo do primeiro marqués

de Vilagarcía.

PAzO dE GOLPILLEIRA. Edificado

sobre unha antiga fortaleza da que

apenas quedan vestixios.

PAzO dE RUBIÁNs. Edificado no sé-

culo XVIII sobre unha torre do século

XV, foi solar dos Caamaño, fundado-

res de Vilagarcía.

PAzO O RIAL. É un dos conxuntos

arquitectónicos máis fermosos do

Salnés. Foi construído en 1696 po-

los Mariño de Lobeira.

PAzO dE PARdIñAs. Localizado en

Vilaxoán, o pazo foi construído no

século XVI polos fundadores do con-

vento de Cambados.

PAzO dE sOBRÁN. Foi levantado

no século XV por Suero Gómez de

Soutomaior. Na súa construcción

utilizáronse os restos do antigo

mosteiro de Cálogo (século XI), en

Vilanova.

PAzO dE RÚA NOvA. No límite de

Vilanova e Vilagarcía, o pazo, le-

vantado no século XVII sobre unha

antiga fortaleza do século XV, estivo

vinculado á familia de Valle-Inclán.

IGREXA dE sANTA BAIA dE AREA-

LONGA. De estilo barroco, foi cons-

truída no século XVII, sobre unha

antiga capela dunha antigüidade

que se descoñece.

IGREXA dE sAN mARTíN dE sO-

BRÁN. É o monumento románico do

século XII máis importante do mu-

nicipio e un dos exemplos máis ca-

racterísticos dese período en Galicia.

IGREXA dE sAN CRIsTÓBAL E CON-

vENTO dAs AGUsTINAs. Trátase de

dúas construccións do século XVII, si-

tuadas fronte ó pazo de Vista Alegre,

co que se comunican por medio dun

pasadizo.

IGREXA PARROqUIAL dO CARRIL. De

orixe gótica, a súa traza é renacentista,

do século XVII, a mesma época da que

data o fermoso cruceiro situado diante

do pórtico.


PARQUES E xARDÍNS

O PORTO E O PASEO MARÍTIMO

MUSEOS GASTRONOMÍA

Vilagarcía dispón dun bo número de

parques e xardíns que a converten

nunha cidade humana, agradable e

na que resulta fácil vivir. A oferta viuse

reforzada coa construcción do parque

de mIGUEL hERNÁNdEz, xunto ó

Auditorio, e do PARqUE FLUvIAL dO

RíO dO CON, na Florida. O parque de

ENRIqUE vALdés BERmEJO é un dos

de maior riqueza botánica do muni-

cipio. Outras das zonas axardinadas

que merecen a visita son o PARqUE

dE COmPOsTELA, no areal do mes-

mo nome, e A XUNqUEIRA, situado

xunto ó convento de Vista Alegre. De

factura similar ó anterior, é o xardín do

CENTENARIO, xunto o mar.

Como cidade que naceu cunha clara

vocación marítima, a visita ó Porto é

case obrigada. Cara ó Norte, o porto

deportivo, e, ó fondo, as praias da

Concha e Compostela. Como conti-

nuación da área lúdica do porto de-

portivo, o visitante poderá disfrutar

do paseo marítimo, cunha lonxitude

próxima ós dous quilómetros.

A medio camiño do paseo marítimo,

atópase o CENTRO dE INTERPRETA-

CIÓN dA RíA dE AROUsA (CIRA), e

preto deste, na antiga estación do Carril,

o mUsEO dO FERROCARRIL, no que o

visitante poderá coñecer polo miúdo a

historia do tren en Galicia e disfrutar de

maquetas e proxeccións audiovisuais.

En Vilagarcía, o viaxeiro pode

participar ata en cinco tipos

de rutas diferentes: CICLOTU-

RIsTAs, dos PAzOs (con visita

guiada a pazos privados e de

gran valor), de sENdEIRIsmO,

do vIñO, e mARíTImAs (son va-

rios os barcos que ofrecen esta

posibilidade).


AndrásBaiónCaleiroS. MiguelTremoedoVilanova

VILANOVA DE AROUSAazUIS ESpElloS Do Solao lEXoS, rIbEIra Do mar!...¡vooS DE gaIvoTaS!¡CaNToS DE DErroTaS!¡brazoS a rEmar!(r.vallE-INCláN)


CASA DO COnCELLO 986 554 082POLICÍA LOCAL 607 167 914PROTECCIÓn CIvIL 986 554 455COFRADÍA DE PESCADORES 986 554 113TAXI 986 554 161PORTO DEPORTIvO 670 623 084

TREn TURÍSTICO 619 534 087InFORMACIÓn TURÍSTICA 986 555 4 93

As paisaxes e a oferta de turismo cultural de Vilanova de Arousa convírtena en es-

pazo privilexiado para gozar dunha estancia tranquila. O municipio, está situado na

rica bisbarra do Salnés, nas Rías Baixas pontevedresas, e desprega a súa xeografía

entre a prácida Ría de Arousa e a liña verde que marca o río Umia. Son seis as

parroquias que conforman a súa xeografía: Vilanova, Baión, András, San Miguel,

Caleiro e Tremoedo. Todo o seu territorio está salpicado por pazos e igrexas de

elevado interese arquitectónico, vestixios arqueolóxicos e fermosas paraxes naturais

con lendas históricas. Vilanova de Arousa é terra de xentes de mar e tamén berce de

grandes escritores. Os primeiros choros de Valle-Inclán e Julio Camba saíron deste

pobo que dorme á beira da Ría de Arousa. A visita a Vilanova de Arousa tínguese de

sensacións ao aire libre e ofrece múltiples actividades culturais para que a estancia

das familias se faga inesquecible a través da experiencia. Os seus areais recollidos

nas zonas das Sinas e O Terrón invitan ao baño tranquilo. No porto pesqueiro a

faena dos barcos mexilloeiros faise intensa aproveitando a riqueza que ofrece a Ría

de Arousa, como tamén o fan as mariscadoras. Dende o miradoiro de Lobeira, o

denominado balcón da ría, pódese considerar toda a beleza dese mar de Arousa

sobre o que tamén Vilanova proxecta establecer unhas atractivas rutas marítimas

e literarias. Os itinerarios establecidos polo Concello permiten descubrir a beleza

natural e cultural da vila valleinclaniana. A escasos metros do precioso casco antigo

do municipio, no que encontramos a Casa Museo Valle Inclán, está situado o cam-

panario de Cálago, vestixio da defensa de Compostela fronte ás incursións bárbaras.

O río Umia, sereno e melancólico, esconde paisaxes de grande interese ecolóxico e

patrimonial. O visitante pode sentir a natureza en vivo percorrendo lugares como As

Aceñas, Pago Negro, Retortoiro e Ponte Arnelas, aos que chega o Camiño Francés

seguindo as rutas xacobeas. Vilanova de Arousa, tamén íntimamente ligada á Ruta

Xacobea do Mar, é historia pero tamén é gastronomía, viños e tradición.


O CAMPANARIO DE CÁLAGO

LOBEIRA O RÍO UMIA PRAIAS

A escasa distancia da zona antiga ato-

pamos un dos símbolos de Vilanova, as

ruínas O Campanario de Cálago que

data do s. VII. É o vestixio que que-

da do que foi forte de defensa contra

as incursións bárbaras que pretendían

entrar por mar e alcanzar Compostela.

Pola súa privilexiada situación, Cálago

mantiña comunicación con outros fortes

defensivos a través de cacharelas como

o Castelo de Lobeira, no punto máis alto

de Vilanova, e as Torres do Oeste en

Catoira ou a Torre de San Sadurniño en

Cambados.

GOzAR dAs vIsTAs dENdE O

“BALCÓN dA RíA” E PRACTICAR

sENdEIRIsmO.

O miradoiro de monte Lobeira con-

vértese en visita imprescindible para

poder gozar dunhas vistas esplén-

didas sobre a comarca do Salnés,

ademáis de gozar dunha xornada

de sendeirismo. O monte Lobeira

non só desprega ante o visitante a

súa gran beleza natural senón que

o seu territorio esconde a maxia da

historia. O monte foi enclave para a

fortaleza ou castelo de Lobeira e foi

testemuña entre os séculos XI e XII

das loitas entre a Raíña Dona Urraca

e o Arcebispo Xelmírez. A fortaleza,

da que non se conservan restos, foi

destruída no s.XV durante as “Re-

voltas irmandiñas”. Na actualidade

o cumio está presidido por unha

enorme cruz erixida en 1896 que

rende homenaxe ás víctimas dos

naufraxios.

As ACEñAs E A PONTE dOs PA-

dRIñOs.

O río Umia, sereno e melancólico,

está salpicado de muíños de auga

cuxa historia se remonta á chegada

do millo americano a Galicia. Tamén

esconden a ribeira fluvial paisaxes

de grande interese ecolóxico e pa-

trimonial. O visitante pode sentir a

natureza en vivo percorrendo luga-

res como As Aceñas, Pago Negro,

Retortoiro e ponte Arnelas, aos que

chega o Camiño Francés seguindo

as rutas xacobeas. Sobre o Umia

encontramos tamén a chamada

Ponte dos Padriños que debe o seu

nome á lenda de fertilidade que se

lle atribúe e segundo a cal cando

unha muller ten problemas para

concebir fillos debe achegarse á

ponte e esperar a que o cruce un

home ao que lle pedirá que verta

auga do río Umia sobre o seu ven-

tre. Se o embarazo chega a bo ter-

mo ese home deberá ser o padriño

do neno.

O litoral de Vilanova está salpicado por

arenais de augas tranquilas e area cáli-

da e dourada perfecta para o descanso

familiar. As praias se aglutinan funda-

mentalmente en dúas grandes zonas:

As Sinas e O Terrón. Ambas as dúas

contan con todos os servizos, estable-

cementos hostaleiros cercanos e están

ben comunicadas e a escasa distancia

do casco urbano. Os arenais comparten

protagonismo con zonas verdes de pi-

ñeiros perfectos para relaxarse tras una

xornada de baño. A zona de O Terrón,

lugar tamén de deporte e esparcimento,

está conectada ca vila por unha pasa-

rela peatonal sobre o mar. Dende alí o

paseo marítimo diríxese tamén aos are-

nais de As Sinas facendo unha parada

nas instalacións de náutica deportiva e

o porto mexiloeiro. Existe unha terceira

zona de baño, a das Patiñas e O Cas-

telete, situadas na marxe esquerda da

ponte que une Vilanova cá Illa de Arousa

onde tamén se puede disfrutar de gra-

tas xornadas de praia.


CASA-MUSEO VALLE-INCLÁN

CASA-MUSEO IRMÁNS CAMBA

FESTAS

Na zona antiga da vila mariñeira ató-

pase o Pazo do Cuadrante. Na súa al-

coba principal naceu o escritor Ramón

María del Valle Inclán un 28 de outubro

de 1866. Foi aquí onde o xenial dra-

maturgo escoitaba na súa nenez “(...)

mirando por la ventana hacia el “Jar-

dín Umbrío”, “las historias de santos,

almas en pena, duendes y ladrones”

que le contaba “una doncella muy vie-

ja que se llamaba Micaela la Galana

(...)”. Na planta baixa, antigas cortes

do pazo, encóntrase a exposición per-

manente sobre a vida e obra do escri-

tor. A primeira planta recrea o univer-

so da casa do século XIX que coñeceu

Valle Inclán, coas súas alcobas, a súa

cociña e o salón de respeto. Os patíns

da casa asómanse ao xardín no que

destaca un gran magnolio centenario

e un impoñente castaño entre os que

se intercalan fermosos camelios. A

Casa Museo Valle Inclán é o punto de

partida dos Itinerarios Valleinclanianos

que percorren os principais atractivos

culturais do pobo.

No antigo barrio de Vilamaior atopa-

mos a casa que viu nacer aos irmáns,

escritores e xornalistas, Francisco

(1884) e Julio Camba Andreu (1882).

É unha construción de pedra, tipica-

mente galega e mariñeira con esca-

leira de patín e escudo nobiliario. O

seu característico patín está cuberto

por un telladiño apoiado baixo co-

lumnas cuadrangulares que, segundo

diversas testemuñas, antigamente se

atopaba totalmente pechado xa que

era alí onde o pai dos irmáns Camba

desenvolvía parte da súa profesión de

practicante de mediciña. A edificación,

que no seu día foi sede da biblioteca

municipal, alberga na actualidade

unha exposición permanente cunha

das máis completas coleccións da

obra de Francisco e Julio Camba. A

Casa Museo Irmáns Camba é o punto

de partida da ruta que se pasea por

“La Vilanova de Julio Camba”.

PARROquIA dE VIlANOVA

sAN AmARO. 15 de xaneiro. (Degusta-

ción de callos).

FIEsTA dO mOmO. Domingo de Piñata

(Gran Desfile Carnaval).

CORPUs ChRIsTI. 1º domingo xuño.

(Alfombras florais).

vIRXE dO CARmE. 2º fin de semana

agosto. (procesión marítima).

FEsTA mEXILÓN E BERBEREChO. 2ª

semana de agosto. (Degustación Gas-

tronómica).

vIRXE dA PAsTORIzA. 15 setembro.

sAN CIBRÁN. 16 de setembro.

PARROquIA dE CAlEIRO

FIEsTA dA ENCARNACIÓN. Domingo de

Pascua (rosca e viño doce).

sAN IsIdRO LABRAdOR. 15 maio (ca-

rros engalanados).

sAN PEdRO. 29 de junio (hogueras).

sANTA mARíA dE CALEIRO. 15 e 16 de

agosto.

PARROquIA dE SAN MIGuEl

sAN mIGUEL dOs FABÓNs. Prin-

cipios de Maio. (celebración da co-

lleita).

sAN ROqUE dO mONTE. 1º domin-

go setembro (coa tradicional carreira

de burras).

PARROquIA dE bAIÓN

sAN XOÁN. 24 de xuño (Fogueiras)

sANTA mARTA. 29 xullo. (Romaría

á beira do Umia famosa polo polbo).

sAN sImÓN. 28 de outubro. (Rome-

ría de degustación de polbo).

FEIRA mEdIEvAL dE PONTE ARNE-

LAs. Primeiros de xullo.

PARROquIA dE ANdRáS

sAN LOURENzO dE ANdRÁs. 10 ao

12 de agosto.

PARROquIA dE TREMOEdO

sAN EsTEvO. 26 de decembro.

A natureza

A auga

O pasado

A pedra

A pedra axeonllada

Os creadores

A festa

OcéanoAtlántico

AP-9

AP-9AG-56

Autopista do Atlántico

Autopista do Atlántico

AG-41

AG-41

AG-11

AG-11

AC-550

AC-550

AC-550

AC-550N-550

N-550

AC-543

PO-550

PO-548

Catoira

Vilaxoán

Torres do Oeste

Aguiño

Corrubedo Palmeira

Boiro

Carril

Vilagarcía de Arousa

Padrón

Rois

Teo

Brion

Milladoiro A Rocha Vella

Iria

Caldasde Reis

Portodo Son

NoiaMuros

Illa de Arousa Vilanova de Arousa

Pontecesures

Valga

Dodro

SANTIAGO DE COMPOSTELA

Rianxo

Riveira

A Pobrado Caramiñal

Cambados

Meaño

Sanxenxo

Ribadumia

O Grove

San Vicente do Grove

Meis

Anatureza


Anatureza

A natureza 109

A Pobra do CaramiñalMiradoiro de VALLE-INCLÁN. Serra do Barbanza.

Miradoiros da CUROTA e A CUROTIÑA. Serra do

Barbanza.

Miradoiro da PEDRA DA MOURA. Península do

Xobre-Cabío.

BoiroMiradoiros de PUNTA DO NEIXÓN. Cespón.

MONTE DO CHAZO. En Chazo (Boiro).

COTO DE MOUREIRA. Serra do Barbanza.

Carballeira de SAN RAMÓN DE BEALO. En Bealo.

BriónTORRES DE ALTAMIRA.

Adro da IGREXA DE BASTAVALES.

PICO DE SANTA CECÍA, con acceso pola aldea de

Rubial (Bastavales).

PEDRA DO CORO, en Cornanda.

Paseo fluvial do RÍO PEGO. (Os Ánxeles).

CambadosBOSQUE-FRAGA. Pazo de Fefiñáns.

CASTRO DE SETE PÍAS. Vilariño.

CatoiraMiradoiro del MONTE XIABRE.

Miradoiro RUTA MARÍTIMA XACOBEA.

DodroMiradoiro ALTO DE BEXO.

Vista pintoresca de LESTROVE.

MeañoMiradoiro de SAN CIBRÁN DE COVAS.

MeisMONTE CASTROVE.

CAMPO DE GOLF, inaugurado no 2000.

O GrovePunta MOREIRAS. Reboredo.

Monte SIRADELLA.

PadrónSANTIAGUIÑO DO MONTE.

MONTE SAN GREGORIO.

ADRO DA IGREXA DO CARME.

PARQUE URBANO.

PontecesuresMiradoiro PINO MANSO.

RianxoMiradoiro MONTE MURALLA.

Miradoiro MONTE CASTRO.

Miradoiro MONTE PALLEIRO. En Isorna.

CAMPO MANEIRO. Lugar pintoresco en Taragoña.

RibeiraMiradoiro de MONTE CASTRO (Carreira).

Miradoiro da CAPELA DE SAN ALBERTO. (Artes).

Serve de referencia ás pequenas embarcacións.

Penedo da GARITA. (Castiñeiras).

Coto privado de caza. ILLA DE SÁLVORA.

SanxenxoMiradoiro A GRANXA. Dorrón.

Punta CABICASTRO.

Miradoiro SOUTULLO.

0 contorno caprichoso e senlleiro das rías galegas levou á tradi-

ción a atribuír o seu nacemento á propia man de Deus: cando creou

o mundo, satisfeito pola súa obra, apoiou a man no litoral galego e

naceron as rías. Un dos dedos divinos foi a ría de Arousa. orixinal

xeito, sen dúbida, de explicar como o litoral marítimo vai diluíndose

na terra, e todos xuntos, mar, ría e río, constrúen unha paisaxe única.

Soutos, carballeiras e fragas dan acubillo a este camiño de auga,

todo el xacobeo.

o Barbanza, o Xiabre, o Lobeira, o Pena da Póboa ou Pena Agrela

son vixías privilexiados ante esta natureza pura, intensa e de asom-

bro. Son tamén os ollos para o camiñante que desexe contemplar os

vieiros do Ulla ou do Umia, do Pedras ou do Beliso, das veigas e hor-

tas, viñedos e pomares, e camelios ou magnolios que teñen sempre

como referencia Arousa.

TeoMiradoiro O PIQUIÑO.

BOSQUE-FRAGA. (Rúa de Francos).

ValgaMiradoiro MONTE XESTEIRAS. (Valga).

CHAN DO MONTE DE SETECOROS. (Valga).

Vilagarcía de ArousaILLA DE CORTEGADA. Bosque de loureiros, Corte-

gada.

Vilanova de ArousaILLA MONTE LOBEIRAS.


Aauga

A auga 111

RoisPraia fluvial de Seira.

SanxenxoPraia de MONTALVO.

Praia de CANELIÑAS.

Praia de PORTONOVO, na mesma vila de Portonovo.

Praia de SILGAR, moi concurrida.

TeoCOTO PESQUEIRO DE XIRIMBAO.

ValgaFervenza de RAXOI. No río Valga.

Vilagarcía de ArousaEncoro de CASTROGUDÍN. No monte Xiabre.

Praia da CONCHA. Próxima ao casco urbano.

Praia COMPOSTELA. Próxima ao casco urbano.

Vilanova de ArousaPraia das SINAS.

Praia O TERRÓN. Moi visitada. Camping.

Praia de SAN MIGUEL.

A Illa De ArousaPraia O VAO.

Praia ESPIÑEIRO.

O CARREIRÓN. Parque Natural.

A Pobra do CaramiñalPraia da CORNA. Contorno paisaxístico con antigas

elevacións dunares.

Praia da ILLA. Bandeira azul.

Praia de CABÍO-LOMBIÑA. Bandeira azul.

BRAÑAS DA XUNQUEIRA. Reserva natural.

Praia O AREAL. Próxima ao casco urbano.

Fervenza do RÍO PEDRAS.

BoiroPraia de BARRAÑA. A máis extensa e visitada do

municipio.

LAGOA DE CARRAXEIROS. Parroquia de Cas-tro.

Praia de MAÑÓNS.

CHARCA DE ABANQUEIRO.

Praia de ABANQUEIRO.

BriónPraia fluvial de NINÁNS.

CambadosPraia de TAGROVE.

CatoiraBrañas das TORRES. Xunto ás Torres de Oeste.

DodroMARIÑA DE LAÍÑO. Na beira do Ulla, con grande

interese ecolóxico e faunístico.

MeañoPraia da CHANCA.

Praia de SEIXIÑOS.

O GrovePraia A TOXA.

Praia HOSPITAL. Próxima ao casco urbano.

Praia AS PIPAS.

Praia de AREA GRANDE.

Praia O CARREIRO.

Praia BARREIRO.

Praia AGUIEIRA.

Praia AREA DA CRUZ.

Praia de RAEIRO.

Praia da LANZADA. Extenso areal con forma de me-

dia lúa que se extende dende as puntas Abelleira e

Faxilda ata O Grove. Próximas están as MARISMAS

DO BAO.

RianxoPraia de TANXIL. Bo acceso. Dotada de servizos.

Praia das CONCHAS. Acceso dende Brión. Dotada

de servizos.

RibeiraDUNAS DE CORRUBEDO.

LAGOAS DE CARREGAL Y VIXÁN.

Praia da LAGOA.

Praia FERREIRA. Neste areal situou Valle-Inclán ao

cabaleiro Don Juan Manuel na súa comedia bárbara

Romance de Lobos.

Praia de CASTIÑEIRAS.

Praia de TOURO.

Praia de COROSO.

A AUgA era xa para os filósofos da antigüidade un dos principios bá-

sicos da vida do mundo, un dos catro elementos esenciais (xunto coa

terra, o aire e o lume). En Arousa cobra especial sentido este feito:

auga como fonte total de vida. As xentes deste territorio dependen

desta ría. o Ulla, o Umia, o catoira, o Pedras... son xenerosos e, antes

de entregarse ao mar arousán, ofrecen as súas aguas fecundas ás

terras que os rodean.

como en toda galicia, en Arousa a agua dorme recollida o chouta por

montes e barrancos creando espectaculares fervenzas, movendo

muíños, alimentando fontes e lagoas.

Salgada ou doce, sempre é vida. Deste xeito dase o viño, os pemen-

tos, as troitas, as xoubiñas e os mariscos. E sobre estas augas, as

clásicas dornas, as embarcaciós históricas do lugar, e as gaivotas

chiando ao redor...


A Pobra do CaramiñalMámoas da Cruz de Moldes.

Castro de Punta Ostreira. En Xobre.

Mámoas de Lesón. En Lesón.

BoiroCoto da Moureira. Restos dunha calzada romana. En

Cubelos.

Petroglifo de Agüeros. Cerca do embarcadoiro de

Dodión.

Castro O Neixón (Grande e Pequeno). Saíndo de

Cespón unha estrada facilita a súa visita.

Castro de Bealo.

BriónCastro Lupario, compárteno Rois e Brión.

Castro de Altamira.

Castro de Bemil, parroquia de Bastavales.

Castro de Vioxo, na aldea de Vioxo de Arriba (Luaña).

Castro de Lamiño.

Campo de Mámoas de Rañalonga.

CambadosCastro de Sete Pías. Vilariño.

Torre de San Sadurniño e Cemiterio de Oubiña. Res-

tos antropomórficos dos séculos VI-VII no campo-

santo de Oubiña.

Castriño. Castrelo.

CatoiraMámoas e petroglifos de Eira-Barral; Tallarina-Ara-

gunde e Abalo-Cores. O petroglifo de máis sona é

o chamado Pedra das Tixolas. Todos eles teñen en

común cazolas e figuras de cervos.

oS DoLmEnS son monumentos funerarios megalíticos cu-

bertos, prehistóricos, nos que se soterraron familias enteiras

a carón de obxectos pertencentes ao enxoval doméstico. En

galicia encóntrase a estructura de dolmen máis sinxela, a

composta por unhas pedras colocadas verticalmente en cír-

culo con outra grande horizontal a modo de teito. cando este conxunto pétreo

se cubría con terra, o túmulo ou montículo resultante recibe en galicia o nome

de mámoa, medoña ou medorra. Entre os miles de mámoas localizadas no

noso territorio destacan os dolmens de Axeitos (riveira) e Dombate (Borneiro-

cabana), dous dos máis senlleiros de galicia.

oS cAStroS: Polo ano 600 a. de c. chegan a galicia os pobos procedentes de

centroeuropa que axiña se asentan no territorio e, da fusión da súa cultura con

elementos indíxenas, xorde o que hoxe coñecemos como “cultura castrexa”.

Opasado

O pasado 113

MeisPetroglifos do lugar de Outeiro do Cribo na liña do

cumio do Macizo de Castrove, preto de Armenteira.

O GroveNecrópolis de Adro Vello. Praia do Carreiro.

Necrópolis do campo da Lanzada. Baixorro-mana.

PadrónCastros da Rocha (Iria Flavia) e Castro Valente. En

Castrello, a uns 5 km. de Padrón.

RianxoO Castriño. Castro en Taragoña, lugar de Castriño.

Mámoas do Campiño. Acceso por unha pista de Bu-

res a Abuín. Estudiada e recuperada recentemente.

Mámoa de Asados e Leiro, nas ladeiras do monte

Lioira. O municipio de Rianxo conserva moitos teste-

muños dun rico pasado arqueolóxico, como o acha-

do do recoñecido Casco de Ouro do século VII a.

de C. (actualmente exposto no Museo Arqueolóxico

da Coruña).

RibadumiaCastro de Cons das Sete Pías, compartido con Cam-

bados e Vilanova de Arousa.

Castro de Leiro.

Castro de Besomaño.

RibeiraEstela funerariaa. Mostra da romanización.

Castro de Gude. Pé do regato coñecido como Fonte

dos Mouros.

Castro A Cidade. No monte Castro.

Restos arqueolóxicos en Couso. Cerámica campani-

forme dos Pericos. Pedras de cantería dos Castelos,

que taponan os ocos de dúas grandes rochas, no

Castro do Couso.

Petroglifo Pedra das Cabras. No lugar de Figueirido,

Palmeira.

Dolmen de Axeitos. Popularmente coñecido como

“Pedra do Mouro”. Para o profesor e escritor Car-

los García Bayón (Caldas de Reis, 1914-2003) este

dolmen é “o Partenón da arte megalítica”. Fácil acce-

so. Ben sinalizado. Na parroquia de Oleiros.

RoisCastro de Agrafoxo, parroquia de Urdilde.

Castro Casal de Poño, parroquia de Leroño.

Castro Socastro, parroquia de Herboso.

Castro de Oín, parroquia de Oín.

Castro de Picadizo, parroquia de Buxán.

Castro do Coto de Ferreira, parroquia de Urdilde.

Castro de Duei, parroquia de Augasantas.

Castro de Tremiñado, parroquia de Buxán.

Mámoas de Codeso (un total de sete mámoas), pa-

rroquia de Ermedelo.

Mámoa do Marco, parroquia de Ermedelo.

Mámoas do Porto Espiño (dúas mámoas), parroquia

de Augasantas.

Petroglifos del Monte Pedregal (seis gravados), pa-

rroquia de Buxán.

SanxenxoMámoa do faro de Noalla.

Mámoas de punta Montalvo.

Castro de Dorrón.

Unha das principais aportacións desta cultura foron os castros, es-

pecie de fortificacións ubicadas estratexicamente en lugares altos

coa finalidade de dominar vales e litorais. teñen un dobre obxectivo:

defensivo e urbano. como resultado dos estudos arqueolóxicos que

se veñen realizando durante os últimos anos por toda galicia, xordi-

ron casas con paredes de arxila e pedra, rúas e ruelas, e murallas e

foxos circundando estes poboados. A ArtE rUPEStrE: desenvólvese

sobre as pedras graníticas que se multiplican por todo o occidente

galego. o resultado dos seus debuxos e trazados é o que se coñece

co nome de petroglifos. A simboloxía destas incisións está aínda por

descobrir. A súa temática, baseada no trazado da liña curva, é fun-

damentalmente xeométrica: círculos, cervos, cabalos, figuras huma-

nas... con sentido realista unhas veces e esquemático outras.

Este tipo de manifestación plástica prehistórica conta con numero-

sas mostras na comarca de Arousa.

TeoCastro de Luci e Sta. María.

Mámoas de Luou.

ValgaA Roda do Castro. Na parroquia de Setecoros. Pe-

quena meseta circular con restos de construcións

circulares e dun túnel. Restos tamén de sepulturas

de ladrillo.

Petroglifo de Camporredondo. Na Pedra das Serpes

do Monte de Valga quedan restos da cultura mega-

lítica en forma de círculos e figuras abstractas con

líñas serpentiformes.

Castro de Setecoros. Interesantes restos arqueo-

lóxicos, como ánforas e machadas. Aquí se ubican

as coñecidas Pedra da Guía e a lendaria Eira dos

Mouros.

Vilagarcía de ArousaCastro de Carril.

Petroglifo dos Ballotes (Bamio). Pode datarse no II

milenio a. de C. Debuxos circulares e figuras de cer-

vos xunto con escenas de doma de animais.

Vilanova de ArousaPetroglifo de Monte Lobeira.

Castro Lupario e Baión.


o PAzo: é un tipo de construción estreitamente relacionada cunha determinada

elite social: a fidalguía campesiña e clerical de finais do século XVII e todo o XVIII. As

características externas de moitos deles manifestan claramente o estilo señorial da

xente que o habita: “o señor”. Destacan entre a paisaxe pola súa monumentalidade.

Algúns presentan un aspecto defensivo pola estructura das súas torres con almeas;

outros posúen igrexa ou capela.

Apedra

A pedra 115

RibeiraPazo dos Marqueses de Revilla. Pazo urbano.

Muíños en Castiñeiras. Restos das bases e parte das

moas de muíños de vento. Castiñeiras.

Porto fenicio de Aguiño.

Porto.

RoisPazo de Faramello, parroquia de Ribasar.

Pazo de Antequeira, parroquia de Oín.

Pazo de Angueira de Castro, parroquia de Ribasar.

Muíños de Silvarredonda.

Santiago de CompostelaSanxenxoPazo-Torre de Miraflores.

TeoPonte Medieval. En Rúa de Francos.

Ponte de Pontevea.

Ponte de Cesures.

ValgaMuíños de Vilar e Beiro. Restos de antigos muíños

de vento.

Vilagarcía de ArousaPazo de Rubiáns (s. XIII-XIV). Aquí naceron os García

Caamaño, fundadores de Vilagarcía de Arousa.

Convento-Palacio de Vista Alegre.

Vilanova de ArousaPazo de Cuadrante. Casa natal de Valle-Inclán.

Campanario de Calogo.

A Pobra do CaramiñalTorre de Bermúdez. Sede do Museo Valle-Inclán.

Torre Xunqueiras.

Monumentos á muller traballadora e ao escritor Ra-

món del Valle-Inclán.

Ponte romana do Miserela. Sobre o río Pedras.

BoiroTorre de Goiáns.

Pazo dos Agüeros.

BriónPazo de Armesto, na aldea de Salaño Pequeno.

Pazo de Armental, na parroquia dos Ánxeles.

Pazo de Trasouteiro, na aldea do mesmo nome.

Torres de Altamira.

CambadosPraza de Fefiñáns. Conxunto monumental.

Muíño da Seca. Datado no século XVII, un dos

poucos movidos por marea.

Casas natais do poeta Ramón Cabanillas e o escultor

Francisco Asorey.

CatoiraMuíños de Abalo (vento) e muíño do Cura (de ma-

rea).

Torres de Oeste. Monumento Nacional.

DodroPazo de Lestrove.

Pazo de Hermida.

Hórreos de Imo.

MeañoPazo de Zárate. Covas.

Hórreo de Simes. Simes.

MeisMosteiro da Armenteira.

Muíño das Salcedas.

Pazo de Señoráns, parroquia de Paradela.

Pazo de Quintáns, parroquia de Paradela.

Pazo de Pompeán, parroquia de Paradela.

Pazo da Moroza, parroquia de Paradela.

Pazo da Saleta, parroquia de Nogueira.

O GroveTorre da Lanzada. Escenario das loitas entre Dona

Urraca e o arcebispo Diego Xelmírez.

Monumento ao Hombre do Mar.

PadrónCasa Museo Rosalía de Castro.

Pazo de Arretén ou Casa Grande.

RianxoPazo Martelo.

Hórreo de Araño. Lugar de Traba, (s. XVIII).

RibadumiaPonte Arnelas, na parroquia de Leiro.

Pazo de Barrantes.

Pazo A Pedreira, en Sisán Grande.

Pazo do Monte.

Pazo Quinteiro da Cruz, en Lois.

Pazo de Sisán.

Pazo de Casal.

Pazo da Carrasqueira.

Son moi abundantes en toda galicia, especialmente na comarca

arousá, onde están intimamente vencellados ás terras que os ro-

dean. na maior parte dos casos o seu dono é tamén o señor e amo

dos agros.

oS hórrEoS: o fogar labrego galego ten no hórreo a súa despen-

sa. A función característica do hórreo é a de ser depósito de gran,

con aberturas de ventilación e secado dos froitos gardados no seu

interior, especialmente millo. A súa presenza en galicia aparece xa

acreditada en documentos medievais e nas cantigas de Afonso X “o

Sabio”. rara é a casa labrega que non conta co seu hórreo nalgunha

das súas variantes: de pedra, de madeira, de ladrillo ou de cemento.

nalgunhas aldeas e pobos están agrupados configurando un espec-

táculo de singular beleza, como é o caso dos de combarro (Poio) ou

Imo (Dodro). Algúns exemplares, como o hórreo de carnota ou o de

rianxo, constitúen por si mesmos vistosos modelos de arquitectura

popular galega.


A Pobra do CaramiñalCruz de Moldes. No cruce de Moldes, no comezo do

acceso ao monte Curota.

Igrexa de Santiago do Deán. Templo no que se mis-

turan gótico, plateresco, barroco e neoclásico. Ábsida

do s. XIV.

Santa María a Antiga. Igrexa con ábsida renacentista

do s. XVI e nave central do s. XVIII.

Cruceiro de Lesón. Finales do s. XVI.

BoiroParroquial de Boiro. Construída por Xelmírez no s. XII.

Parroquial de Lampón. Clásica igrexa románica rural

gallega do s. XII.

Cruceiro de Cespón. Calvario co que conclúe un lon-

go vía crucis que comeza en Abanqueiro.

Cruceiro de Lampón. Dous Cruceiros, un deles le-

vantado en memoria dunha lenda: a historia de amor

e morte de Arminda e Pedro, relatada na revista Ga-

licia (ano 1888).

Cruceiro de Outeiriño. Parroquia de Asados. Pode

datarse no s. XVII.

BriónCruceiro de Bemil.

Cruceiro de Boullón, lugar de Tembra.

Cruceiro de Mourentáns.

Cruceiro de Saramagal, en Vioxo de Abaixo.

Capela de Santa Minia.

Igrexa de San Salvador.

Igrexa de Bastavales.

Igrexa dos Ánxeles.

Igrexa de Boullón.

Igrexa de Luaña.

Igrexa de Cornanda.

Igrexa de Viceso.

Igrexa de Ons.

Igrexa de Brión.

Capela da Nosa Señora de Guadalupe, no lugar do

Tremo.

CambadosSanta Mariña Dozo. Ruínas da antiga igrexa. Só se

conservan uns arcos dun oxival tardío que para o

escritor Álvaro Cunqueiro “aguantan o aire”.

Igrexa de San Bieito de Fefiñáns.

CatoiraCapela de Santiago. Forma parte do conxunto ar-

queolóxico das Torres de Oeste. Trazas prerrománi-

cas do século XI.

DodroParroquial.

Parroquiales de San Xoán e San Xulián de Laíño.

Barrocas todas elas.

MeañoParroquial. Románica. Destacan as partes zoo-an-

tropomorfas do tellado, procedentes doutro edificio

románico.

MeisIgrexa de San Martiño.

Igrexa de San Salvador de Meis.

Igrexa de Paradela.

Igrexa de San Tomé.

Igrexa de San Lourenzo.

oS crUcEIroS son unha das manifestacións ga-

legas máis características do que se coñece como

“pedra posta de xeonllos”. nunha encrucillada de

camiños atopamos sempre un cruceiro. Son pezas

senlleiras de granito convertido en arte que forman

parte indisoluble da paisaxe e, ao mesmo tempo,

actúan como un elemento tradicional de santifica-

ción dos camiños.

Apedra axeonllada

A pedra axeonllada 117

Igrexa de San Vicente.

O GroveCapela-Ermida da Nosa Señora da Lanzada. Na praia

da Lanzada. Forma parte do conxunto monumental

da Lanzada. Torre e necrópole do s. XIII.

Igrexa de San Martín.

Igrexa de San Vicente.

PadrónIgrexa de Santiago. Reconstruída tres veces sobre

a románica que mandara construír Xelmírez no ano

1133. Do antigo templo gótico só se conserva o

púlpito.

Igrexa de Iria Flavia. Coñecida popularmente como

de Sta. Mª Adina. Construída no s. XII por Xelmírez

sobre outra más antiga arrasada no año 1000 por

Almanzor. Da obra de Xelmírez só se conservan as

torres e a portada de estilo románico-oxival.

Ermida de Santiaguiño do Monte. Nun lugar pintores-

co, con recordos de tradición xacobea.

Cruceiro de Longais. Datado no ano 1595.

PontecesuresIgrexa de San Xulián de Requeixo. Antiga parroquial.

Conserva partes románicas na cornixa da parede sur.

Obra de Xelmírez.

Cruceiros dos Lázaros e Carreiras. Dos séculos XIV

e XVIII.

RianxoIgrexa de Sta. Columba. Exemplo arquitectónico do

s. XV con estilos gótico, plateresco e barroco.

moitos deles agochan secretos de amor confesados tantas veces ao

seu pé. Algúns, segundo a tradición, foron lugar de cita, no lusco-

fusco, dos conciliábulos das nosas meigas.

A partir do século XII, galicia principia a se poboar de cruceiros. A

arte popular dos canteiros, que expresan neles a fe ou a lembranza

dalgún suceso -tráxico nalgún caso- fixo de Arousa un museo de

cruceiros, e chega a incluír no seu territorio (como xa vimos nestas

páxinas) un vía crucis marítimo, tal vez único no mundo.

os cruceiros son, en palabras do poeta, “símbolos dos misterios de

alá enriba, testemuñas das miserias de aquí embaixo”.

Santuario da Virxe de Guadalupe. Aquí ten o seu altar

a Nosa Señora Rianxeira.

RibadumiaIgrexa de San Xoán de Leiro.

Igrexa de San Andrés de Barrantes.

Sta. Mª de Besomaño.

Cruceiro de Ribadumia.

Cruceiro de Besomaño.

Cruceiro de Casaldarnos.

Cruceiro de Martinco.

RibeiraErmida de San Alberto. Na parroquia de Artes. Ro-

mánica en orixe aínda que con estilos posteriores.

RoisCapela, parroquia Rebasar.

Capela do Socorro, parroquia de Seira.

Vía Crucis de Sorribas, parroquia de Sorribas.

Desencravo de Vilariño, parroquia de Urdilde.

Cruceiro do Campo, parroquia de Augasantas.

Igrexa de Leroño.

Igrexa de Costa.

Igrexa de Urdilde.

Igrexa de Herbogo

Igrexa de Rois.

Igrexa de Sorribas.

Igrexa de Buxán.

Igrexa de Augasantas.

Capela de San Vicente Ferrer, parroquia de Costa.

SanxenxoIgrexa de Adina. En Portonovo. Románica con ele-

mentos do s. XVI.

TeoCruceiro de Calo. Estudado por Castelao na súa obra

As Cruces de Pedra na Galiza. Peza única entre os

cruceiros e unha das cruces máis antigas de Galicia.

Os especialistas estudan se incluílo ou non dentro

das chamadas cruces góticas.

Cruceiro de Rúa de Francos. Gótico.

ValgaIgrexa de Xanza (Valga). Obra de Xelmírez. O exem-

plo románico más antigo da comarca aínda que

perdido en parte polas transformacións dos séculos

XVII e XVIII.

Cruceiro de San Miguel de Valga.

Capela de Martores (Valga). Fermosa capela dos sé-

culos XVII e XVIII, recentemente restaurada.

Vilagarcía de ArousaCruceiro de Carril. Estudado tamén por Castelao;

datado no século XVII.

Santiago de Carril. Parroquial de Carril; mestura de

estilos, con predominio do gótico.

San Martín de Sobrán (Vilaxoán), sobranceiro exem-

plo románico con sepulcros.

Vilanova de ArousaParroquial de Caleiro (Vilanova).

Ermida de San Xoán de Baión.

vIa CrUCIS flUvIal

ao loNgo Do Ulla (Da Fundación)


É sabido que un pobo é o que son as súas xentes. Arousa amosa

hoxe a súa grandeza mercede, en boa parte, ás xentes do Barbanza,

do Ulla e do Salnés, tanto do mar como do interior. E dicimos “en

boa parte” porque a natureza tamén foi xenerosa con este territorio.

ocupémonos agora de rendir unha sinxela homenaxe a todos aque-

les que, dende os comezos da nosa historia e a través dos tempos,

foron creando esta terra e seguen hoxe a sublimala. E queremos

Oscreadores

Os creadores 119

A Pobra do CaramiñalRamón del Valle-Inclán Bermúdez, pai do eximio Ra-

món María, escritor.

Victoriano García Martí, escritor, filósofo e académico.

Francisca Herrera Garrido, escritora, primeira muller

incorporada á Real Academia Galega.

Antón Paz Míguez, escritor.

Gerardo Gasset Neira, escritor.

Carlos Montenegro, escritor.

Jaime del Valle-Inclán Blanco, pintor.

Rafael Baixeras, pintor.

Manuel Fernández Varela, orador, escritor e mece-

nas. Fillo Predilecto.

BoiroRamón Martínez López, historiador da literatura, lin-

güista, investigador e galeguista.

CambadosFrancisco Asorey, escultor.

Ramón Cabanillas, poeta.

CatoiraDiego Xelmírez, arcebispo.

PadrónRosalía de Castro, poeta.

Camilo José Cela, premio Nobel de Literatura.

Macías O Namorado, trobador.

Juan Rodríguez de Padrón, trobador.

PontecesuresCarlos Maside, pintor.

RianxoDaniel A. Rodríguez Castelao, escritor, político e ca-

ricaturista.

Manuel Antonio, poeta.

Rafael Dieste, escritor.

Paio Gómez Chariño, trobador.

ValgaCarolina Otero, “A Bela Otero”, vedette.

Vilagarcía de ArousaRamón García Lago (Arecibo-Puerto Rico). Hijo de

Vilagarciáns e afincado, dende a súa xuventude, na

cidade arousá.

Vilanova de ArousaRamón María del Valle-Inclán.

Hermanos Francisco e Julio Camba, escritores.

que entren nesa longa serie de creadores aqueles que, con maior ou

menor anonimato e de forma humilde, foron enriquecendo Arousa.

Dende o arroutado home do mar, ao labrego que esculpe as terras

do albariño ou dos pementos, os canteiros dos pazos e os cruceiros,

ou o carpinteiro de ribeira capaz de crear unha das máis fermosas

barcas de todos os mares: a dorna.

Ademais deles, outros colleron sona, con nome e apelidos. Esta área

xeográfica é quizais unha das de maior concentración de creadores

de fama. mencionemos algúns deles:


A Illa De ArousaA Pobra do CaramiñalNazareno. Procesión das Mortallas. Terceiro domingo

de setembro. Declarada Festa de Interese Turístico

de Galicia.

Carme dos Pincheiros. Terceira semana de agosto.

CambadosSan Bieito. Procesión de ataúdes os días 21 de mar-

zo e 11 de xullo.

Festa-Cata de viño de albariño. O primeiro sábado e

domingo de agosto.

CatoiraRomaría Viquinga. O primeiro domingo de agosto,

veciños disfrazados de arroutados viquingos repre-

sentan o asalto ás Torres de Oeste.

Festa da Solla. Principios de xullo, na beira do río

Catoira.

DodroRomería dos Aflixidos. Último domingo de agosto en

Lestrove.

MeañoSan Bieito de Palermo e San Bieito de Lores. Os días

21 de marzo e 11 de xullo, procesión de ofrecidos

con problemas cutáneos.

“Danza dos aros”, en Covas, exemplo de folclore

xenuíno.

O GroveExaltación do Marisco. Festa de Interese Turístico Na-

cional. Celébrase entre los días 10-12 de octubre e

comprende exposición de mariscos vivos, concurso

Afesta

A festa 121

Feira Cabalar de San Martiño. Cada 11 de novembro

na carballeira de Rúa de Francos.

ValgaVirxe da Saúde. Romaría no monte Xesteiras, o pri-

mero de setembro, arredor da Ermida, cita na que

se lembra a Batalla de Casaldeirigo de 1809 contra

os franceses.

Festa da Anguía e do Augardente. O primeiro domin-

go de outubro.

Vilagarcía de ArousaExaltación da Camelia. Exposición cada tres anos.

Fexdega, feira-exposición industrial e comercial, en

xullo.

Vilanova de ArousaFesta Homenaxe á Muller Galega. O 1º de maio.

Festa Exaltación do Mexillón. Último domingo de

agosto.

de pratos típicos e xornadas técnico-divulgativas so-

bre cultivos mariños.

PadrónA Pascua. Domingo correspondente de Pascua.

Festa do Pemento. Na carballeira de Herbón celébra-

se o primeiro domingo de agosto a exaltación deste

famoso produto da horta padronesa.

PontecesuresRomaría de San Lázaro. O domingo correspondente

de Pascua.

RianxoNosa Señora de Guadalupe. Célebre procesión ma-

rítima que inspirou ao rianxeiro Anxo Romero Rojo

para crear a súa afamada canción “A Rianxeira”. Pri-

meiro domingo despois do 8 de setembro.

RibeiraFesta da Dorna. Coincide coas Festas do Verán.

Festa da Virxe da Guía. En San Paio de Carreira, no

mes de maio, celébrase o Curro do Barbanza (A Po-

bra do Caramiñal). Captura, derrubo e marcado de

poldros salvaxes.

SanxenxoDía do Turista. Homenaxe ao turista, o 25 de agosto,.

Nosa Señora da Lanzada. Último domingo de agos-

to.

TeoEntroido. En Cacheiras, festéxase con moita tradición

e disfraces.

AS fEStAS populares galegas gardan íntima relación con crencias

ou mitos espallados de xeración en xeración ao longo dos tempos.

no intre da festa, a danza, a música e tamén a gastronomía collen un

sentido pleno e común.

En galicia son numerosas as festas relixiosas que teñen unha orixe

pagá e que logo viviron un proceso de cristianización. Santa mª Virxe,

San Pedro, Santiago, San martiño ou San Xoán contan cun amplo

poder de convocatoria.

Paralelamente, celébranse tamén outras festas e romarías de ca-

rácter non relixioso: os “curros”, o entroido, festas gastronómicas

e turísticas. En ningunha faltará a gaita, un prato de polbo, unha

sardiñada, o vino da tierra e unhas rosquillas.

CIrCUÍToS marÍTImoS

Además de servir como medio de comu-

nicación entre as distintas cidades, vilas ou

pobos de Arousa, varios catamaráns pro-

porcionan tamén enriquecedoras viaxes

recreativas entre Sanxenxo, a Illa de Ons

e O Grove, así como entre Vilagarcía e A

Pobra do Caramiñal.

oUTroS aCToS

festivo-culturaIs

Finalmente, cómpre destacar os congre-

sos, Festa dos Oficios, concursos literarios,

Semana da Agua, Festivais do Camiño, Re-

monte do Ulla e Ría de Arousa (institucio-

nalizado en 1991), ou homenaxes literarias

como as tributadas ao escritor Ramón del

Valle-Inclán n’A Pobra do Caramiñal e Vila-

nova de Arousa, actos todos eles que se

desenvolven cada ano nesta comarca.

A TRASLACIÓn DO APÓSTOLO

XILOGRAFÍA DE RIvAS BRIOnES

“paSEI a rÍa DE aroUSa NUha laNChIña DE vElaNoN vIN CoUSa máIS boNITa NIN pENSo volvEr a vEla”

arousa o camiño do mar do apóstolo

Documents