apuntes gramatica

Lingua Galega

APUNTAMENTOS E EXERCICIOS

(GRAMÁTICA E ORTOGRAFÍA)

Gramática da Lingua Galega 1

TEMA 1 1. Fonoloxía

A fonética é a ciencia que estuda os sons.A fonoloxía é a ciencia que estuda os fonemas.O fonema é o elemento mínimo distintivo.Fonema vocálico : pode formar sílaba só e o aire sae pola boca sen ningún obstáculo.Fonema consonántico : non pode formar sílaba só e o aire atopa obstáculos ao saír.

1.2.- Sistema vocálico do galego- En posición tónica: sistema de sete fonemas.

/a/: central, aberta./ /: posterior, media aberta./o/: posterior, media pechada./u/: posterior, pechada./i/. anterior, pechada./e/: anterior, media pechada./e/: anterior, media aberta.

Cando se quere marcar ortograficamente o timbre da tónica, acentúase sempre a aberta :Fóra-fora, óso-oso, bóla-bola, póla pola, vés-ves, pé-pe, présa-presa...

Algunhas indicacións para sabermos se a tónica media é aberta ou pechada:a) As palabras rematadas en vogal tónica acostuman ser abertas: avó, bebé ...b) As tónicas rematadas en -el, -ol acostuman ser abertas: papel, español (mais: el, aquel)c) Boa parte da secuencia 'on' é pechada (lambón, monte) e 'en' aberta (ninguén, ben)d) A vogal temática dos verbos da 2ª conxugación é pechada: lamber, lambedese) Nos verbos con alternancia vocálica no radical, a vogal é aberta na 2ª, 3ª e 6ª persoas do


presente de indicativo: segues, dorme, foxen.Verbos en -er que teñen -e- ou -o- como últimas vogais do radical. Na 2ª, 3ª e 6ª do presente de indicativo presentan a vogal aberta: bebes, bebe, beben, comes, come, comen.f) As vogais equivalentes aos ditongos ie, ue en castelán acostuman ser abertas: pé, ovo.

En posición átona (non final): non hai oposición de medias abertas-pechadas. Hai un sistema de cinco vogais.

En posición final (átona): sistema de tres vogais : /E/ /a/ /O/

1.2.- Sistema consonántico do galego.

/b/: oclusiva, bilabial, sonora. Grafemas b,v/d/: oclusiva, dental, sonora./g/: oclusiva, velar, sonora. Grafemas: g (+a,o,u), gu (+e,i). /h/: gheada dialectal./p/: oclusiva, bilabial, xorda./t/: oclusiva, dental, xorda./k/: oclusiva, velar, xorda. Grafemas: c (+a,o, o), qu (+e,i), k/f/: fricativa, babiodental, xorda./q/: fricativa, interdental, xorda. Grafemas: z (final, +a,o,u), c (+e,i). /s/: fricativa, alveolar, xorda. Seseo dialectal./∫/: fricativa, palatal, xorda. Grafema x./t∫/: africada, palatal, xorda. Grafema ch./m/: nasal, bilabial, sonora./n/: nasal, alveolar, sonora.

/ /: nasal, palatal, sonora. Grafema ñ./ /: nasal, velar, sonora. Grafema nh./l/: lateral, alveolar, sonora./λ /: lateral, palatal, sonora. Grafema ll (moi escasa nos falantes)./r/: vibrante, alveolar. Grafema r (inicial, despois de n,s,l) ou rr.

Un mesmo fonema pode realizarse a través de sons diferentes (e o máis habitual e esperábel é que así sexa), mais que posúen todos eles en común os trazos que opoñen ese fonema a todos os outros fonemas da mesma lingua. Estes sons diferentes chámanse alófonos. Existen alófonos e neutralizacións. En fonoloxía a neutralización consiste na eliminación da oposición (diferenza) que se establece entre dous fonemas nun determinado contexto, de maneira que foneticamente soan igual, aínda que se trate da realización de dous fonemas distintos (Madrid).

Os alófonos pódense dar en distribución complementar ou libre. Os alófonos en distribución complementar son os que aparecen sempre en determinados contextos e non noutros: onde aparece unha variante non pode aparecer outra. Por exemplo, en galego o b oclusivo ([b]) dase despois dunha pausa ou dunha nasal. O b fricativo ([β])aparece en todos os demais casos. Hai complementariedade entre unhas realizacións e outras, unhas valen para uns casos e outras para outros.


Os alófonos en distribución libre non se exclúen, senón que na mesma posición pódense dar dúas realizacións: non hai complementariedade, senón superposición.

As diferenzas fonolóxicas permiten que nunha lingua determinada se poidan distinguir significados. Os dous b de vai e avó non manteñen unha oposición distintiva, pero si /p/ e /b/ en todos os casos.

2. A entoación. É como a musica, o ritmo da frase.O tonema é a unidade melódica mínima (desde a sílaba tónica ata a pausa). Pode ser

horizontal, ascendente ou descendente.Os tonemas van formando grupos melódicos separados por pausas.

Aprobaches o exame? Dáme a revista! Colleu o chaveiro, os cartos e o pano.

O campo de entoación dunha lingua é a máxima distancia entre o ton dos tonemas ascendentes máis agudos e o dos descendentes máis graves (o do galego é máis amplo có do castelán e máis reducido có do portugués brasileiro).

3. A sílaba.A sílaba é cada un dos golpes de voz con que se articula a palabra. O núcleo é sempre unha

vogal, é obrigatorio. A marxe non é obrigatoria.Marxe explosiva : anterior ao núcleo. Marxe implosiva : posterior ao núcleo.Sílabas libres son aquelas que acaban en núcleo e trabadas as que acaban en marxe silábica.

3.1.- O ditongo é a combinación de dúas vogais. Unha delas é forte (núcleo silábico) e a outra feble (marxe silábica). Exs: Vougo (baleiro, deserto); Ousia (ábsida); Vouta (Bóveda) Ditongos: Ai-Au-Ia-Ua-Ei-Eu-Ie-Ue-Oi-Ou-Io-Uo. O núcleo é a vogal máis aberta: Ou-ro. Xei-tei-ra. Noi-te.

Os ditongos poden ser crecentes decrecentes ou homoxéneos :- Crecentes : marxe+núcleo, a 2ª é forte. A abertura das vogais vai de menos a máis, é dicir, que crece . Son pouco frecuentes en galego. Exemplos: Ciencia, Manuel, piano, fiestra, miolo, cuarto, tenue, triduo- Decrecentes : núcleo+marxe, a 2ª é feble. A abertura das vogais vai de máis a menos, é dicir, que decrece. Son os máis característicos do galego. Exemplos: Feira, xouba, troitas, caixa, niveis, queixo, Roi, coita, causa, eu, veu, pouco, pediu

- Homoxéneos: na mesma sílaba atópanse dúas vogais pechadas. Neles o núcleo é a vogal que recibe máis intensidade. Ex: Lin-güis-ta. Diu-ré-ti-co.

OLLO : os ditongos homoxéneos en final de palabra equipáranse aos decrecentes a efectos de acentuación gráfica e, polo tanto, non se acentúan as palabras agudas rematadas en estes ditongos: partiu, azuis.


3.2. Tritongo: encontro de tres vogais nunca única sílaba. Fórmase cunha vogal tónica, aberta ou media, entre dúas vogais pechadas. Os tritongos son combinacións de tres vogais (feble+forte+feble). Son escasos : denunciou, policiais, vieiros. Cu-miais. Ha-bi-tuais. Bueu. Luou.

3.3. Hiato: encontro de dúas vogais que están en sílabas distintas. EX: Rí-o. Crú-a. Mo-er. Má-go-a. Me-di-te-rrá-ne-o

4. O acentoAtendendo ao acento, as sílabas poden ser tónicas ou átonas. O acento é a maior

intensidade articulatoria que recae sobre unha sílaba. Ten valor distintivo : maza/ mazá, temera/temerá...

No galego soamente se usa un tipo de acento, o acento agudo (´). ESQUEMA: REGRAS DE ACENTUACIÓN GRÁFICA:

CENTÚANSE ON SE ACENTÚAN

AGUDAS

Se rematan en: -vogal: Ex: papá, Xosé, gogó -n: Ex: camión, lambón -s: Ex: papás, gogós, mamás -ns: Ex: camións, lambóns

Se rematan en: -consoante distinta de –n, -s: Ex: papel, cantar, nariz, arroz, capital, anal, -ditongo decrecente: (seguido ou non de “s”) Ex: ademais, controis, despois, amou, rompeu, estudei, españois, capitais, papeis, romeu, bacallau, xubileu, dezaseis. Tamén partiu, azuis. -os monosílabos: Ex: Pan, can, sal, fol, mol, gol, sol, fel, mel, rol, cal, mal, son, man, san, paz, ron.

GRAVES

Se rematan en: -consoante distinta –n, -s: Ex: móbil, carácter, alférez, cráter, -ditongo decrecente: (seguido ou non de “s”) Ex: amábeis, imposíbeis (plurais de palabras reatas en –bel); hóckey, jóckey (estranxeirismos acabados no ditongo –ey = -ei). -grupos cultos latinos -ps, -x:

Se rematan en: -vogal: Ex: gata, lata, ruta, gruta, loito, loita, froito, froita, canta, pata. -vogal + n: Ex: cantaran, -vogal + s: Ex: cantas, mantas, mantos, coles, soles, males, malos, rusos, lapis,


Ex: tríceps, bíceps, clímax, Félix, tórax.

-vogal + ns: Ex: canons, colons, dolmens,

ESDRÚ-XULAS

Acentúanse todas: Ex: mágoa, bárbaro, tépedo, túnica, tónico,

OLLO: Sobre as agudas: A efectos de acentuación gráfica, en final de palabra os ditongos homoxéneos (iu, ui) equipáranse aos ditongos decrecentes e, polo tanto, non se acentúan nas palabras agudas. Exemplos: partiu, azuis.

4.1. Casos especiais de acentuación:

4.1.1.- Acentuación de i, u en hiato: As vogais “i”, “u” tónicas acentúanse graficamente cando van inmediatamente antes ou

despois dunha vogal átona, para indicar que pertencen a sílabas distintas e que, polo tanto, non forman ditongo.

Exemplos: Acentúo, aínda, baúl, Paúl, túa, lúa, rúa, rúas, túas, súas, caída, saída, Coímbra, constituíu, egoísmo, miúdo, muíño, moía, prexuízo, xuízo, raíña, raíz, río, tío, lío, roía, ruído, saía, saín, caín, ruín, saír, traía, etc.

4.1.2.- Acentuación de estranxeirismos e latinismos: As palabras estranxeiras seguen as mesmas regras de acentuación xerais.Exemplos: Agudas: autobús, iglú, iglús, obús, popurrí, puré, organdí, ralentí, tabú, vermú, xampú, xampús, puré, purés, aerosol, anorak, argot, autocar, autostop, ballet, boicot, coñac, fagot, iceberg, leitmotiv, neceser, relax, voleibol. Graves: accésit, béisbol, cénit, córner, ídem, karaoke, líder, álbum, médium, macádam, quórum, réquiem, smóking, superávit, tándem, télex, tótem, harakiri, ioga, lapilli, mitin, pelotari, penalti, fútbol, pizza, quimono, ravioli, zombi. Esdrúxulas: bádminton, búmerang, cárdigan, déficit, hábitat, hándicap, ínterim, magníficat, párkinson.

OLLO: As palabras rematadas graficamente en “y” (i grego) teñen o mesmo tratamento que se rematasen en “i” (i latino). Exemplos: playboy (aguda rematada en ditongo decrecente: “oy” = “oi”), spray (coma convoi, samurai),

hóckey, hippy, hobby, rugby, whisky. 4.1.3.- Acentos diacríticos: Úsase para distinguir dúas palabras que se escriben igual, para evitar confusión.

PALABRAS CON ACENTOS DIACRÍTICOS OBRIGATORIOS:á (a + a artigo; substantivo) a (artigo; pronome; preposición)ás (a + as artigo; substantivo) as (artigo; pronome)bóla (esfera) bola (peza de pan)cá (ca + a) ca (conxunción comparativa)cás (ca + as) cas (preposición)chá (plana) cha (che + a)


chás (planas) chas (che + as)có (ca + o) co ( con + o)cós (ca + os; subst.:parte da camisa) cos (con + os)cómpre (é mester, fai falta, é necesario) compre (merque: do verbo mercar)cómpren (son mester) compren (merquen)dá (presente e imperativo do verbo dar) da (de + a)dás (presente do verbo dar) das (de + as)dó (compaixón) do ( de + o)é (presente do verbo ser) e (conxunción)fóra (adverbio de lugar) fora (antepretérito dos verbos ser e ir)má (ruín) ma (me + a)más (ruíns) mas (me + as)máis (adverbio) mais (conxunción: sinónimo de pero)nó (substantivo: “nudo”) no (en + o)nós (subst.: Plural de nó; pron. Tónico) nos (en + os; pron. Átono)ó (a+ o) o (artigo; pronome)ós (a + os) os (artigo; pronome)óso (do corpo) oso (animal)pé (parte do corpo) pe (letra)póla (rama) pola (galiña; por + a)pór (poñer) por (preposición)présa (apuro) presa (prendida, cativa; presada)sé (“sede catedral; imperativo de ser) se (conxunción; pronome reflexivo)só (adverbio e adxectivo) so (preposición= debaixo de)té (infusión) te (pronome; letra)vén (presente do verbo vir) ven (presente de ver; imperativo de vir)vés (presente de vir) ves (presente de ver)vós (pronome tónico) vos (pronome átono)

4.1.4.- Verbo + pronome enclítico e verbo + 2ª forma do artigo: Se o verbo leva despois o pronome unido a el, ou o artigo (este sempre mediante guión), trátase coma se fose unha soa palabra e acentúase segundo as normas anteditas.Exemplos:

- Con pronomes enclíticos: Cantaraa, cantáraa. Bebérala, beberala. Catárana, cantarana. Métese, méteseche. Metéusenos, metéusevos, metéronvolo. Tómao, tómallo, tómallos, tómallelo.

- Con 2ª forma do artigo: Ti cóme-lo caldo; É bo come-lo caldo; Ti bebéra-la auga; Ti bebera-la auga. OLLO: As formas verbais que levan til diacrítico mantéñeno cando van unidas a un

pronome átono. Exemplo: é / élle; éa; dáo; dáme; dálle; ti dálo á forza; ti dáslle; ti dásme; ¿ti vélo comprar?

4.1.5.- Adverbios en –mente: Nunca levan til, porque son graves rematadas en vogal.


4.1.6.- Interrogativos e exclamativos: Non se acentúan os interrogativos e exclamativos

directos:Exemplo: Canto queres? Onde vas? Como estás? Cal é o teu coche? Que fixeches? Por que non vas hoxe?

Cando vés? Como medraches, neno! Que caro! Onde vas! Que desgraza! Que demo de rapaces! Tampouco se acentúan as formas do interrogativo e do exclamativo cando introducen interrogativas indirectas.

Exemplo: Pregúntalle canto quere polo coche. Pregúntalle onde está o meniño. Pregúntalle cando volve.

ATENCIÓN: Soamente se acentuarían se fose preciso para evitar confusións: Exemplo: Dille qué queres/Dille que queres; Xa sabes qué hai/Xa sabes que hai

5. O apóstrofo:Admítese o seu uso en dous casos:

1-Cando se quere reproducir fielmente a pronuncia do galego oral ou dialectal. Exemplo: n´é verdade; nó fixen; ont´á noite;2-Cando se citan títulos ou cabeceiras de publicacións sempre que o artigo inicial se integre coas preposicións “de” ou “en”. Exemplo: O argumento dÁ Esmorga. Iso está nÓs Eoas. 6. Signos de interrogación e admiración: A interrogación ( ? ) e a exclamación ( ! ) só se poñen ao final da frase: Exemplos: Por que non foches onte ao cine ?

Cando queres que vaia contigo ? Vaiche boa !

Malo raio te coma !

OLLO: Aínda que, para facilitar a lectura e evitar ambigüidades, poden poñerse tamén ao principio da frase ( ¿ ), ( ¡ ).

7. Grupos consonánticos

As palabras patrimoniais establecen cal é a estrutura silábica normal do noso idioma. Pero os préstamos e mais as palabras cultas con frecuencia teñen unha estrutura silábica diferente, e de aí que presenten problemas de adaptación. Debe terse en conta, con todo, que hai préstamos sen apenas acomodación e con pronuncias particulares, mesmo de grafías existentes con outro valor en galego: allegro, hippy.

No tocante ás agrupacións de consoantes, a adaptación gráfica dos cultismos e dos préstamos faise de acordo cos criterios xerais seguintes:

a) Mantense a grafía -cc- nos cultismos cando corresponde á pronuncia [kc], coma en acceso, acción, micción, etc.

b) Mantéñense os grupos formados por dúas consoantes que pertencen a sílabas distintas, isto é, que forman grupo heterosilábico, sempre que non se trate dunha consoante dobre: obxecto, apto, administrar, atmosfera, máximo, magma, nafta, himno.

Deste comportamento exceptúanse algunhas palabras de circulación restrinxida ou aínda non plenamente adaptadas, coma súmmum, gamma ‘letra grega’, enneasílabo, kappa, razzia, pizza, así coma os derivados formados por un prefixo rematado en -n e unha base produtiva iniciada por n- :


circunnavegar; connatural, connotar; ennobrecer; innato, innecesario, innegable, innervar, innobre, innomeable, innovar, innumerable.

Téñase en conta que existen formas populares como connosco, ennegrecer, ennobelar, ademais das secuencias verbo + pronome persoal átono do tipo chámannos, víronnos, collerannos, sempre coa pronuncia [Nn].

c) Tamén se manteñen en xeral os grupos de dúas consoantes explosivas: ctenóforos, gnomo, mnemotécnico, pneuma, psicópata, pterodáctilo, atlas, ínclito, perplexo etc.

d) En posición implosiva normalmente non se admiten grupos de dúas consoantes, salvo cando a segunda é s: obsceno, adscribir, externo, construír, circunstancia, perspectiva, bíceps, relax.

Con todo, algúns préstamos estranxeiros manteñen excepcionalmente as dúas consoantes en final de sílaba, polo menos graficamente: zinc, hínterland, round, lord, golf, windsurf, búmerang, cámping, iceberg, kirsch, sketch, folk, sprint, test. Da mesma maneira, escríbense con consoante dobre final palabras como full ou jazz.

8.1. Grupos bl, cl, fl, gl, pl, tlEstes grupos mantéñense inalterados nos cultismos e nos préstamos ou formacións

recentes: ablativo, aclarar, atlántico, atleta, blasfemar, blindar, bloque, clamar, clan, claridade, clarín, claro, clase, clasificar, cláusula, clero, clima, club, exemplo, explicar, flamante, flan, flexión, flor, fluxo, glaciar, glándula, glicerina, globo, gloria, glosa, incluír, influír, oblación, oblicuo, plano, planta, plasma, plástico, plátano, plaxio, plenario, pluma, plumaxe, plural, problema, proclamar, publicar, reflexión, subliminar, subliñar, templo, troglodita.

As palabras latinas semicultas e algúns préstamos antigos doutros idiomas mudaron o l en r: aprazar, branco, brancura, brando, brasón, compracer, cravar, cravo, cravuñar, cumprir, dobrar, emprazar, empregar, escravo, fraco, frauta, frecha, fretar, frota, frouxo, igrexa, nobre, obrigar, pracer, praga, praia, prata, prato, praza, prazo, preamar, pregar, preito recruta, singradura etc.

8.2. Grupos bc, bd, bm, bn, bs, bt, bv e bxMantéñense sempre sen alteración: abdicar, abdome, abnegación, absentismo, absoluto, absolver,

absorber, absurdo, insubmisión, obcecar, obnubilar, obsequiar, observar, obsesión, obsoleto, obter, obtuso, obviar, obxección, obxectividade, obxecto, subconsciente, subdirector, súbdito, submersión, subministrar, subsección, subsidio, subsistir, subsumir, subtítulo, subxectivo, subxugar.

Sutil e a súa familia léxica (sutileza, sutilidade, sutilmente, sutilizar) perderon o b desde as orixes do idioma.

8.3. Grupo bs + consoanteAínda que existe a tendencia popular a eliminar a primeira consoante nas palabras con

moito uso, na escrita débese manter a solución culta con conservación do grupo: abstemio, abstención, abstracción, abstracto, obsceno, obstáculo, obstinado, obstruír, subscrición, substancia, substantivo, substitución, substituír, substituto.

Deben evitarse as formas *substraer, *substracción, *substraendo, tomadas do castelán. O verbo latino de que derivan era SUBTRAHERE, polo que, se se adopta o cultismo latino, débese utilizar subtraer, subtracción e subtraendo.

8.4. Grupos -ct- e -cc-Os grupos ct e cc mantéñense nos vocábulos cultos cando os preceden as vogais a, e, o:

abstracto, acción, acta, actor, actualidade, adxectivo, afección, arquitecto, artefacto, aspecto, atracción, cacto, calefacción, carácter, circunspecto, coacción, colección, colectivo, compacto, confección, contacto, contracción, conxectura, corrección, desinfección, detectar, detractor, dialecto, dirección, directo, distracción, elección, electricista, equinoccio, estupefacción, exactitude, extracción, fracción, impacto, imperfección, incorrección, indirecto, infección, insecticida, inspección, insurrección, intacto, intelecto, intersección, inxección, inxectar, lactante, lácteo, lección, lector, obxecto, occidente, octosílabo, olfacto, pacto, perfección, perfecto, perspectiva,


predilecto, prospecto, protección, proxectar, proxecto, putrefacción, putrefacto, reacción, reactivo, recto, rectitude, redacción, redactor, reflector, refracción, respectar, respecto, resurrección, retrospección, satisfacción, sección, sector, selección, sintáctico, táctica, tacto, tracción, tractor, traxecto, traxectoria, vector.

Perderon o c as palabras catarata, contratación, contratar, contrato, tratado, tratamento, tratar, trato.

Suprímese a primeira consoante nos dous grupos cando os preceden as vogais i e u: abdutor, aflición, aflito, condución, conduta, condutor, conflito, constrición, constritivo, construción, construtivo, construtor, contradición, contrición, dedución, dedutivo, delito, destrución, destrutor, dicionario, distrito, ditado, ditadura, ditame, ditar, estrito, estrutura, flutuación, flutuar, frutífero, frutificar, indución, introdutor, introdutorio, lutuoso, obstrución, obstrucionista, obstrutivo, produción, produtivo, produto, produtor, reconstrución, redución,

reduto, redutor, reprodución, reprodutor, restrición, restritivo, tradutor, vítima, vitoria, vitorioso, xurisdición.Porén, convén manter esta primeira consoante nalgunhas palabras pertencentes a linguaxes

especializadas, de escasa presencia na fala ou para evitar homonimias. Son voces como adicción, adicto, amicto, anfictión, anfictionia, apodíctico, convicción, convicto, deíctico, dicterio, dúctil, ductilidade, ducto, evicción, ficción, ficticio, flictena, fricción, friccionar, ictericia, ictérico, ictiografía, ictioloxía, ictiomancia (e outras formas con ictio-), indicción, invicto, lictor, micción, nictalope, nictalopía, pictografía, pictórico (e outras formas con picto-), ricto, succión, succionar, veredicto, vindicta.

Non se debe esquecer que hai algúns semicultismos con vocalización da consoante implosiva en u ou en i: doutor, doutoramento, doutrina; reitor, reitorado, reitoral, reitoría; seita (pero sectario, sectarismo); suxeitar e suxeito. Ás veces, ao lado destas formas existe a culta correspondente, cun significado menos restrinxido, como ocorre, por ex., en pauto / pacto. 8.5. Grupo -cn-

Consérvase en todos os casos: acne, arácnido, cnidarios, cnitosporídeos, pícnico, picnómetro, picnose, pirotécnico, politécnico, radiotécnico, técnica, tecnicismo, tecnocracia, tecnoloxía, zootécnico.

8.6. Grupo -cd-Mantense o grupo en todos os casos: anécdota, anecdotario, anecdótico, sinécdoque.

8.7. Grupo [ks] (grafía -x-)Mantense sempre na grafía como x: aproximar, asfixia, axila, axilar, axioma, bórax, convexo, elixir,

exacto, exame, exceder, excelente, exceso, exclamar, exilio, eximir, éxodo, exótico, explosión, extra, galaxia, hexágono, laxo, léxico, maxilar, nexo, reflexionar, sexo, sexto, sílex, sintaxe, téxtil, texto, tórax, tóxico.

Con todo, algunhas voces moi populares, documentadas xa deste modo en textos medievais, así como os seus derivados, deben escribirse con s: escava, escavar, escavación, escavadora; estender (pero extensión, extensivo, extenso, extensor); estrañar, estrañamento, estraño, estrañeza; estranxeiro, estranxeiría, estranxeirismo; estremar ‘derregar’, estrema, estremo ‘linde’ (pero extremar, extremidade, extremismo, extremo).

8.8. Grupos -gm-, gn- e -gn-Mantéñense sempre nos cultismos: agnosticismo, benigno, cognoscitivo, consignar, designar,

diafragma, diagnosticar, dignidade, digno, dogma, estigma, fragmento, gnomo, gnose, ígneo, ignominia, ignoto, impregnar, impugnar, incógnito, indignar, pigmento, pigmeo, prognóstico, pugna, repugnante, repugnar, resignar, segmento, significado, significar, signo.

Por seren semicultismos presentan só -n- asinar, ensinanza, ensinar, ensino, sinalar, sinatura, sino ‘campá’ e outras palabras da mesma familia léxica.

8.9. Grupos mn- , -mn- e -nm-


Mantéñense as dúas consoantes nos cultismos: alumnado, alumno, amnesia, amnistía, autumnal, calumnia, columna, cindemne, indemnizar, inmaculado, inmaterial, inmaturo, inmediato, inmemorial, inmensidade, inmenso, inmensurable, inmerecido, inmersión, inmerso, inmigración, inmigrante, inmigrar, inminente, inmiscirse, inmóbil, inmolar, inmoral, inmune, mnemotécnica, ómnibus, omnímodo, omnipotente, omnipresente, omnívoro, solemne, solemnidade, ximnasio, ximnasta, ximnástico, ximnocarpo, ximnospermas.

A secuencia nm é habitual dentro da fonética do galego (víronme, enmagrecer, enmudecer, conmover etc.), de tal maneira que a súa pronunciación non resulta insólita.

8.10. Grupos -mm- e -nn-O nome da letra grega gamma debe escribirse con -mm-, por ser unha voz fixada na

terminoloxía internacional da física e da astronomía.Convén escribir con -nn- algúns vocábulos cultos de circulación moi restrinxida: connubio,

enneágono, perenne etc.Un tratamento á parte merecen as palabras derivadas mediante un prefixo rematado en -n,

que se une a unha base que comeza tamén por n- . Neste caso, cando existe no galego a palabra base, consérvase o grupo -nn- : circunnavegar (circun + navegar), connatural (con + natural), innobre (in + nobre) etc. O mesmo sucede cando, aínda non estando viva a forma primitiva, esta sexa transparente por existiren outras palabras da mesma familia ou ben por haber derivados con outros prefixos sobre a mesma base: innovar (non existe *novar, pero si novo, e ademais hai outros derivados como anovar, renovar etc.).

8.11. Grupo -ns- anteconsonánticoNas palabras cultas mantense sen reducir: circunscrición, circunspecto, circunstancia, consciente,

conspicuo, conspiración, constancia, constelación, consternar, constipado, constitución, constituír, construción, construtor, inconsciente, inspección, inspirar, instalación, instalar, instancia, instante, institución, instituír, instituto, instrución, instruír, instrumento, instrutor.

O prefixo trans- mantén o grupo ns cando a base é un cultismo: transbordar, transcendental, transcendente, transcender, transcribir, transcrición, transferencia, transferir, transformación, transformar, translación, transmisor, transmitir, transpirar, transporte, transvasar, transvasamento.

Cando se une trans- a unha palabra que empeza por s- hai simplificación das dúas consoantes sibilantes: transecular, transiberiano, transubstanciación.

Este sufixo reduciuse a tras- en palabras populares como: trasfegar, trasladar, trasler, trasnoitar, traspasar, traspoñer, trastornar...

8.12. Grupos -pc-, -pn-, -ps- e -pt-Como norma xeral mantéñense estes grupos nos cultismos: abrupto, acepción, adaptar, adepto,

anticonceptivo, aptitude, cápsula, captar, captura, coleóptero, concepción, concepto,corrupto, críptico, decepción, eclipse, elipse, epiléptico, erupción, escepticismo, eucalipto, excepción, exipcio, Exipto, hipnose, imperceptible, inepto, interceptar, irrupción, nupcial, opción, óptica, optimismo, percepción, precepto, rapsodia, rapto, recepción, réptil, ruptura, sinopse, susceptible, tríptico, voluptuosidade, voluptuoso.

Hai, así e todo, unha serie de palabras que perden o primeiro elemento do grupo -pc- ou -pt- , algunhas por seren xa antigas no idioma, outras por teren hoxe un uso frecuente; e o mesmo ocorre cos derivados cultos da familia do latín SCRIPTUS. Así: adscrición, adscrito, cativar, catividade, cativo, circunscrición, descrición, descritivo, descrito, ditongo, escrito, indescritible, inscrición, inscrito, manuscrito, prescrición, prescrito, proscrición, proscrito, setembro, setentrión, setentrional, subscrición, subscrito, transcrición, transcrito, tritongo.

Amais disto, existen no galego varios casos de vocalización da consoante implosiva: receita e receitar; adoitar (‘acostumar’, diferente do cultismo adoptar); bautismo e bautizar.

Diferéncianse pola presenza ou ausencia dun p as familias de retar (‘desafiar, culpar etc.’,


que procede do lat. REPUTARE, a través do francés) e de reptar (do lat. REPTARE ‘andar a rastro’).

8.13. Grupos pn- , ps- e pt-Aparecen en posición inicial en palabras cultas e, segundo a regra xeral, consérvanse na

lingua escrita, a pesar de que na fala existe a tendencia a non pronunciar a primeira consoante: pneumático, pneumonía, pneumopatía, pneumoscopio, pneumoterapia, pneumotórax etc.; pseudo-, pseudociencia, pseudónimo etc.; psicanálise, psicanalista, psicodiagnóstico, psicofísica, psicoloxía, psicolóxico, psicometría, psicopatoloxía, psique, psiquiatra, psiquiatría, psíquico etc.; pterobranquiado, pterodáctilo, pterópodo etc.

Xa non se escriben con p- : salterio, salmista, salmo e salmodiar.

8.14. Grupo -st-Este grupo consonántico é frecuente nas palabras patrimoniais, e non adoita presentar

problemas na escrita do galego. Un caso especial é a alternancia de formas do prefixo post-/pos- : escríbese post- cando vai seguido dunha base que comeza por vogal (postelectoral, postoperatorio); úsase pos- cando vai seguido dunha base que comeza por consoante (posclásico, posguerra, pospoñer).

EXERCICIOS: 1. Fai a transcrición fonolóxica deste texto:

“Capetón”, dicían os nosos mariñeiros. Tiña gracia, soaba ben. Aínda que non era así. Xacinto sabíao. El tiña bo oído. Escoitara a pronuncia atentamente. Sempre tivo máis curiosidade que os demais por estas cousas, máis cultura. El sempre quixo chegar a ser unha persoa culta. Por iso atendía moito as explicacións do seu mestre cando ía á escola. 2. Di a abertura (a= aberto; p= pechado) do “e” e mais do “o” nestas palabras: Corvo (ave) Corvo (curvado) Pega (ave) Pega (atranco) Pola (ave) Pola (rama) Bola (pan) Bola (pelota) Doce (pastel) Doce (número) Golpe (golpear) Golpe (raposo) Mes (do ano) Mes (seara) Presa (encoro) Presa (rapidez) Oso (animal) Oso (anatomía) Pe (anatomía) Pe (letra) Corte (do Rei) Corte (do animal) Ceo (de cear) Ceo (firmamento) Bote (chalupa) Bote (tire algo) Corda (soga) Corda (xuizosa) Moa ( da boca) Moa (de moer) Pelo (de pelar) Pelo (cabelo) Sen (vidalla) Sen (preposición) Toco (de tocar) Toco (manco) Sela (asento) Sela (se selar) Vela (da nave) Vela (ver + a) Neto (medida) Neto (familiar) Verme (mirarme Verme (lombriga) 3. Diferencia de significado nestas palabras homófonas: Baca Vaca Bario Vario Boga Voga Benia Venia Bago Vago Bacante Vacante


Bocal Vocal Bou Vou Beta Veta Basto Vasto Barro Varro Bacía Vacía Beo Veo Barón Varón Botar Votar Rebelar Revelar

4. Indica a norma de porqué se acentúan (ou non se acentúan):

Ademais ClímaxBíceps CanteiPaúis SoamenteHóckey ContáronvolaAmable Posíbeis

5. Pon o til adecuadamente ás seguintes palabras, se deben levalo: Textil Enfase Beisbol Climax SmokingAmais Amabeis Constituiu Cantaroncho BilingüismoHockey Prensil Automobil Rompeu ForcepsDolmens Xampu Rua Album EgoismoFieis Superavit Lambons Parkinson HabitatTandem Partiu Accesit Crater MisilesRaiña Prexuizo Sain Requiem DeficitMagoa Triceps Azuis Pauis AcentuoForcei Egoismo Arauxo Españois Telex 6. Indica cales destas parellas de palabras levan til diacrítico: Ca (ca + a) Ca (conx. compar) Chas (planas) Chas (che + as)Compre (fai falta) Compre (merque) Fora (adverbio) Fora (de ser ou ir)No (“nudo”) No (en + o) Por (poñer) Por (preposición)Te (infusión) Te (pron.; letra) Ven (verbo vir) Ven ( verbo ver)Vos (pron. tónico) Vos (pron. átono) Ves (verbo vir) Ves (verbo ver)Mais (adverbio) Mais (=pero) Mas (ruíns) Mas (me + as)As (a + as; alas) As (artigo; pron.) E (verbo ser) E (conxunción)Cos (ca + os) Cos (con + os) Das (verbo dar) Das (de + as)Do (compaixón) Do ( de + o) Os (a + os) Os (artigo; pron.)Nos (pron. tónico) Nos (pron. Átono) Pe (do corpo) Pe (letra)

TEMA 2


FORMACIÓN DO PLURAL 1. Palabras rematadas en vogal (átona ou tónica) ou en ditongo:-Fan o plural en –s: mesa/mesas; café/cafés; bocoi/bocois; lei/leis. -Os estranxeirismo acabados en vogal fan o plural en –s ou ben respectando a forma plural da lingua de orixe: spray/sprays; hippy/hippys ou tamén hippies. 2. Palabras rematadas en –r e –z:-Engaden –es: mar/mares; paz/paces; luz/luces.-Os estranxeirismos, en xeral, tamén (palier/palieres; somier/somieres; húsar/húsares; dólar/dólares), a non ser algúns casos de palabras pouco integradas, que poden formar o plural en –s: póster/posters ou pósteres; gángter/gángteres ou gángters; júnior/júniores ou júniors. 3. Palabras rematadas en –s e –x [ks]:-Agudas en –s fano engadindo –es: deus/deuses; compás/compases, a non ser as rematadas en grupo consonántico (tamén as acabadas en –x [ks]: luns, fax, lux, unisex, que permanecen invariables. -As graves e esdrúxulas en –s ou en –x [ks], son invariables: chomomicas, lapis, martes, oasis, xoves, mércores, bíceps, tórax, clímax, télex, etc. 4. Palabras rematadas en –n:Engaden –s: can/cans; lambón/lambóns; dolmen/dolmens; mitin/mitins. 5. Palabras rematadas en –l:-Os monosílabos engaden –es: cal/cales; el/eles; tal/tales; val/vales; xel/xeles; vil/viles; fol/foles; gol/goles; mal/males; mol/moles; sol/soles. -As palabras compostas en que o 2º elemento sexa algún monosílabo acabado en –l, fan o plural coma o monosílabo, é dicir en –es: chuchamel/chuchameles; xirasol/xirasoles;ollomol/ollomoles; cartafol/cartafoles.

O plural de aquel é aqueles (aínda non sendo un monosílabo nin un derivado de el, polo que cabería esperar un plural uns ele e aquele, coma no portugués, e así os plurais serían loxicamente eles e aqueles. A explicación estaría na posterior perda da vogal final). -As agudas polisílabas substitúen o –l por –is: animal/animais; aval/avais; fiel/fieis; cruel/crueis; civil/civís; español/españois; control/controis; azul/azuis; Paúl/Paúis. OLLO: caracol/caracois; aerosol/aerosois.

Atención: Nos rematados en –il soluciónase en –ís: cadril/cadrís; cantíl/cantís (nunca cadríis ou cantíis).

-As palabras graves fan o plural en –es: áxil/áxiles; téxtil/téxtiles; prénsil/prénsiles;

útil/útiles; pénsil/pénsiles; mísil/mísiles; réptil/réptiles; difícil/difíciles; túnel/túneles; cónsul/cónsules.Atención: Exceptúase a terminación –bel, que fará o plural en –beis: amábel/amábeis; potábel/potábeis; posíbel/posíbeis; bebíbel/bebíbeis. 6. Palabras rematadas noutras consoantes:


A maioría delas son estranxeirismos ou cultismos, e forman o plural engadindo –s: frac/fracs; club/clubs; pub/pubs; snob/snobs; clac/clacs; coñac/coñacs; lord/lords; tic/tics; crómlech/crómlechs; sándwich/sándwichs; sketch/sketchs; stick/sticks; round/rounds; talmud/talmuds; rosbif/rosbifs; anorak/anoraks; búmerang/búmerangs; iceberg/icebergs; ring/rings; smóking/smókings; álbum/álbums; réquiem/requiems; slálom/sláloms; tándem/tándems; tótem/tótems; clip/clips; jeep/jeeps; hándicap/hándicaps; boicot/boicots; complot/complots; fagot/fagots; mamut/mamuts; robot/robots; spirnt/sprints; test/tests; trust/trusts; leitmotiv/leitmotivs.

EXERCICIOS:

1. Pon en plural as seguintes palabras: Cantil Xirasol Stick Crómlech Pénsil Cruel Frac Cantábel Cadril Téxtil Chuchamel Mísil 2. Xustifica teoricamente o plural das seguintes palabras:Funil Prénsil Parasol Trusts

3. Poñer as seguintes palabras en plural

local fusil tren paraugas rapaz útil amábel ruín gardacostas quebranoces xirasol cabalo do demo lei sapoconcho decreto lei xardín animal

café oasis álbum vacaloura plural cónsul venres garda civil pel can pobre fiel cruz bo tonel luns réptil

señor país cru cal túnel lambón mandil sol vagalume fácil rei dolmen un xudeu baúl nó cartafol

caracol algún bocoi azul fiábel israelí proxectil clímax u ancián dor mel tórax xentil ollomol lapis prismáticos

4. Poñer en plural as seguintes frases- O marroquí é un home que ten unha cultura moi diferente á occidental.- O mércores sempre tomo un café tranquilamente ante a televisión sen ter o mandil posto e mentres fumo un


cigarro, xa que é o único día que non debo traballar despois de xantar.- Ese rei ditou unha lei sorprendente: obriga ao coronel e ao cónsul a presentárense o luns e o xoves ante a Comandancia da Garda Civil.- O nivel cultural e económico desa familia é aceptábel: todos teñen anel e len algún libro cada semana.- Ese val é moi fértil e agradábel, e ten de todo. Alí podes ver desde un pónei ou un boi pacendo ata un hindú xogando ao hóckey no xardín do hotel.- Hai un farol municipal no parque infantil, mais como está fronte ao cuartel aínda se vai vendo.- Ese can é un berrón, non fai máis que ladrar.- O gol marcado polo xogador israelí non foi legal.- Din que a estrela de mar non é hostil ao ollomol.

5. Completar as frases coas formas do comparativo que teñan sentidoA Encina sempre tivo moitos ......... cartos ......... el. O Rubén era ......... fedello ......... o seu curmán. O Miguel obtivo resultados ......... bos ......... pensaba. O Daniel é case ......... rico ......... o veciño. A Helena nunca estaba ......... atenta ......... min. A Carme ten ......... leiras ......... parece. Xamais conduciu ......... ben ......... elas. Agora é ......... forte .........o Ricardo. O descoñecido sempre será ......... mao ......... o coñecido. Os perigos son ......... grandes ......... pensabamos. Están ......... abraiados ......... vós. As rendas son......... pequenas ......... esperabades. O Santiago era ......... divertido ......... os compañeiros. A Irimia ten ......... forza ......... vostede. O Paulo é ......... trasfego ......... a Alba. Recollemos ......... fabas ......... contabamos. Penso que ten ......... poderes ......... ti. O Manuel está ......... alto ......... a Laura. O Brais atopou ......... moedas ......... se propuxo. 6. Cal das dúas é a correcta? Se son as dúas, explicar a diferenza de significadopersoa ou persona persoaxe ou personaxe persoalizar ou personalizar persoalismo ou personalismo persoificar ou personificar persoal ou personal xeral ou xeneral xeralizar ou xeneralizar xeralato ou xeneralato xerador ou xenerador xeralidade ou xeneralidade

xerar ou xenerar xeración ou xeneración vixiar ou vixilar segredo ou secreto segredamente ou secretamente meio ou medio dorido ou dolorido doroso ou doloroso corado ou colorado corante ou colorante corar ou colorar

7. Corrixir todos os erros das frases:• Vaia cansancio que me quedou de anoar os zapatos de todos os cativos que teñen amizade co Luís! Nun día tan caluroso como hoxe xa me apetecería tomar uns amorodos con xeo e frambuesa, que xantei garbanzos con feixóns.• Antes de subir no teleférico tiven que tomar unha pílula para o vértigo. Son un home valeroso, mais se alá arriba se me dá por ollar pola portela, e antes non tomei a vacuna, vólvome un cobarde.• Viña moi ufano porque na selva capturara un papagaio, un xabaril e un reptil venenoso. Logo trocounos por unha marabillosa sortilla e unha papoula de almafí.• Teña coidado de non esvarar coa grasa que caeu dun automóbil nesa curva. Agora deixan as estradas cheas


de suciedade e colillas.• Disminúen as súas enfermidades, agora xa só ten as encías inchadas e un quiste encetado no calcañal; só lle faltaba que lle saíse un cactus nas engurras da empeña.• Dimitiu o director do club de élite que está ao pé da confitería. Seica o relacionaron co soborno na venda dun novo misil ao Iraque.• Que non lle pasase a chuleta non é unha traizón, que el é un rencoroso e non me empresta nin un lápiz; oxalá lle dea unha cambra no entrenamento de hoxe.• Hai un novo remedio para a sífilis: medio gramo de pole de margarita, un gramo de lexía común mesturado con gaseosa sabor cola e dous gramos de morcilla castelá. Todo ben revolto e en pequenas doses. Durante o tratamento absterase de comer fiambres e de obter boas calificacións en Literatura. NOTA: tamén vale para a SIDA.

8. Colocar r ou l en lugar dos puntos:Por exemplo: p..ano: plano; p..aza: praza.p..aiap..acerp..atop..acap..azoc..amarcump..iramp..ocomp..acerp..antaemp..egarp..ural

imp..osivoc..avoesc..avoc..avarc..avec..aseconc..aveconc..uírc..arop..anchap..umab..anco

ab..andarb..andog..oboc..ásicoc..orop..agap..antop..egarp..anetap..ebeb..andurab..usa

f..acof..aquezaf..echaf..otadesp..azarimp..icarsop..oreg..asing..adurasop..arig..exaf..etar

b..andirb..asónnob..ef..ouxoob..iganob..ezaob..igarsab..ef..echazop..ateadop..acidezap..acar

9. Comentar as seguintes palabrasOuvella Cuchilo Pegaxoso Ambente Custión Suelo

Tiduo Corazonhe Acontescer Manoxo Diviño Outura

Amenazar Númaro Inorante Perescer Crarificar Adeprender

10. Pon todos os tiles que faltan:- Fun a Lugo e ti a santiago coas tuas irmas.- A terra nesta zona e moi cha; non ten ningunha montaña.- O oso do pe do oso estaba roto.- As polas do meu tio Andres comen moito millo cando estan pola horta.- Non quero ir o cine contigo, porque sempre chegamos tarde; ti nunca tes presa.- Fixo mal o no dos zapatos e agora desatouselle.- Ai fora hai un rapaz que quere ir comigo a feira, mais eu non sei se irei.- A nos non nos gusta que compre eses pantalons, mais gustanlle a el.- Ese rapaz nunca da nada e logo esta sempre pedindo. Non teñas do del.- Fixo albondigas de mais e botounas fora para os cans.- Compre que estudes mais se queres aprobar os exames.- Dalle o que ela queira da neveira e que logo compre mais.- Hai unha pola na pola desa nogueira. Se queres que baixe teslle que por aqui abaixo unha cunca chea da auga que da a fonte. - E mais alto cos fillos da miña veciña ainda que cos seus anos non deberia.- Dille o neno que cale se quere ir o cine con nos.- Non xoguedes as bolas na clase, porque vos vai reñer a profesora.


TEMA 3 FEMININOS E MASCULINOS:

1. MASCULINOS:

Os nomes das letras: be, ce, de, etc.Os rematados en –ote: lote, dote, pote… Pero: epiglote.A maioría dos rematados en –(u)me:Exemplos: teitume, lume, gume, costume, legume, cume, estrume, cerume, arame,

enxame, exame, nome, etc.Excepto: servidume, negrume (escuridade intensa; melancolía, tristeza; capa de

sucidade), que son femininas.

Leite, aceite, couce, ubre, sangue, peite, sal, mar, cal, costume, fel, mel, sinal, nariz, lume, cume, labor, xeonllo, riso, sorriso, til, cuspe, berce, dinamo, trade, xene, cumio, iota (e demais letras gregas), cardume, estrume, pesadume, paradoxo, acedume, bechamel, cárcere, teitume, xiz, zócolo, testemuño (declaración da testemuña: testimonio en castelán). 2. FEMININOS:

Rematados en –axe: tatuaxe, equipaxe, viaxe, friaxe, personaxe,… Excepcións: traxe, paxe, garaxe.

Rematados en –ite: apendicite, bronquite, sinosite,…Rematados en –se: análise, trombose, cirrose, antítese,… (sífilis é feminino, pero mantense

escrito así).Rematados en –ade: liberdade, puberdade, lealdade, irmandade,..A maioría das árbores froiteiras: cerdeira, laranxeira, ameixeira, maceira, figueira, (pero:

o figo), nespereira (pero: o néspero), amorodeira (pero: amorodo ou morodo).Excepcións: castiñeiro, limoeiro, piñeiro, pexegueiro.

Cor, color, dor, dolor, auga, arma, aula, aguia, alma, arte, podremia, sebe, sede, árbore,

ponte, orde, desorde, contraorde, pantasma, calor, suor, canle, fame, orixe, pálpebras, armazón, icona, cute, tise, dose, feluxe, personaxe, ábsida, arquitrabe, azouta, birreme, trirreme, tanza, sedela, apócope, avestruz, apóstrofe, estrea, fin (remate), paréntese, pube, rega, seca, sentinela, síncope, análise, marxe, testemuña (o que presencia algo).

O xénero oposto permite establecer diferencias de significado:- Individual/colectivo: leño/leña, ovo/ova, froito/froita, madeiro/madeira, gran/gra, etc.- Maior/menor: cesta/cesto, leira/leiro, agra/agro, carballa/carballo, foxa/foxo, palleira/palleiro, lago/laga.

Pero OLLO: machado/machada, vasoiro/vasoira.- Forma diferente: zapato/zapata, río/ría, porto/porta, pozo/poza, sacho/sacha, caldeiro/caldeira. - Río/Comarca: o Arnoia/A Arnoia, o Limia/A Limia, o Ulla/A Ulla… 3. 1. Formación do feminino

O feminino dos substantivos e adxectivos fórmase comunmente coa terminación -a, que se une directamente á forma do masculino se esta remata en consoante ou vogal tónica (deus / deusa,


rapaz / rapaza, avó / avoa, cru / crúa) ou substitúe a vogal final da forma do masculino se remata en vogal átona (sobriño / sobriña, presidente / presidenta). Con todo, hai algúns casos especiais.

3.1.1. Nomes rematados en -na) Os substantivos e adxectivos rematados en -án (< anum) forman o feminino en -á : ancián

/ anciá, temperán / temperá; en troques, os caracterizadores despectivos rematados en -án fórmano en -ana: folgazán / folgazana, mentirán / mentirana.

Exemplos: alazán, alazá; aldeán, aldeá; ancián, anciá; artesán, artesá; barregán, barregá; bosquimán, bosquimá; capitán, capitá; chan, chá; cidadán, cidadá; cirurxián, cirurxiá; cortesán, cortesá; cotián, cotiá; cristián, cristiá; curmán, curmá; ermitán, ermitá; escribán, escribá; gardián, gardiá; gran, gra; insán, insá, san, sá; irmán, irmá; livián, liviá; louzán, louzá; malsán, malsá; marrán, marrá; musulmán, musulmá; nugallán, nugallá; pagán, pagá; rufián, rufiá; sancristán, sancristá; sultán, sultá; tecelán, tecelá; temperán, temperá; temporán, temporá; truán, truá; van, va; verán; vilán, vilá.

Só para os pexorativos: barrigán, barrigana; barullán, barullana; brután, brutana; burrán, burrana; bocalán, bocalana; cabezán, cabezana; cagán, cagana; carallán, carallana; carcamán, carcamana; charlatán, charlatana; farfallán, farfallana; folgazán, folgazana; lacazán, lacazana; langrán, langrana; larpán ,larpana; leilán, leilana; lerchán, lerchana; lordán, lordana; loubán, loubana; mentirán, mentirana; orellán, orellana; pailán, pailana; papán, papana; parvallán, parvallana; paspán, paspana; pastrán, pastrana; pelandrán, pelandrana; pillabán, pillabana; porcallán, porcallana; ruán, ruana; testalán, testalana; testán, testana; toleirán, toleirana; etc.

Este sufixo serve tamén para formar xentilicios. Exemplos: afgán, afgá; alemán, alemá; castelán, castelá; catalán, catalá; coimbrán, coimbrá. Pero especialmente tamén os referidos a lugares galegos: arzuán, arzuá; bergantiñán, bergantiñá; caldelán, caldelá; vilagarcián, vilagarciá; salnesán salnesá; muxián, muxiá; fisterrán, fisterrá; compostelán, compostelá; etc.

Pero certos xentilicios galegos poden facerse coa súa forma local –ao/-á: Exemplos: arnoiao, arnoiá; burelao, burelá; courelao, courelá; caldelao, caldelá (do Castro Caldelas); ribeirao, ribeirá (do Ribeiro); mariñao, mariñá (da Mariña).

Tamén se admite a forma feminina local –án en casos como: unha carnotán, unha fisterrán, unha muradán, etc.

b) Feminino dos rematados en -ón (león / leoa, mais lambón / lambona). Forman o feminino en -oa. Exemplos: anfitrión, anfitrioa; bretón, bretoa; campión, campioa; ladrón, ladroa (pero tamén ladra); león, leoa; patrón, patroa; saxón, saxoa; teutón, teutoa.

-ón / -ona: queda só reservado para os aumentativo e os pexorativos:Rematan en –ón / -ona as palabras en que esta terminación é un sufixo aumentativo ou deverbal pexorativo: homón, mullerona, zapatón, casona; abusón, abusona; acusón, acusona; faltón, faltona; preguntón, preguntona etc.

c) Os rematados en -ín forman o feminino en -ina, coa excepción de ruín, que é invariable: bailarín / bailarina, benxamín / benxamina, danzarín / danzarina, galopín / galopina, malandrín / malandrina; pero un viño ruín / unha terra ruín.

d) Os rematados en -ún difiren no seu comportamento: os adxectivos cabrún, cervún, vacún forman o feminino patrimonial cabrúa, cervúa, vacúa; común é invariable; euscaldún engade -a, euscalduna.

e) O único nome rematado en -én susceptíbel de moción xenérica é invariable: un refén americano / unha refén americana.

3.1.2. Nomes rematados en vogal ou ditongo tónicosOs substantivos rematados en vogal tónica adoitan engadir -a, en tanto que os adxectivos


tenden a ser invariables: un avó somalí / unha avoa somalí. Con todo, algúns substantivos son invariables: unha chimpancé adulta; entre os adxectivos, nu, cru e recrú, só e mao forman os femininos núa, crúa e recrúa, soa e má: o peixe cru / a carne crúa, un só día / unha casa soa, o ollo mao / unha má ocasión.

Presentan características morfolóxicas especiais grou / grúa, xudeu / xudía e sandeu / sandía.

3.1.3. Nomes rematados en -ésOs xentilicios rematados en -és presentan un feminino en -esa: cambadés / cambadesa, chinés /

chinesa, noruegués / norueguesa, portugués / portuguesa, romanés / romanesa. O mesmo ocorre con outros adxectivos, coma burgués / burguesa, camoés / camoesa, canchés / canchesa, montés / montesa e palmés / palmesa; algúns, en troques, son invariables: estilo cortés / mirada cortés.

3.1.4. Formacións especiaisAlgunhas palabras de xénero feminino presentan terminacións especiais, sobre a mesma

base léxica: heroe / heroína, tsar / tsarina; galo / galiña; rei / raíña; abade / abadesa; barón / baronesa; príncipe / princesa; sacerdote / sacerdotisa, profeta / profetisa, poeta / poetisa; emperador / emperatriz; actor / actriz etc.

EXERCICIOS

1. Nesta lista de palabras pon M (Masculino) ou F (Feminino):Azucre legume arte Cuspe Pube Garaxe Trade Marxe Ponte Árbore Dolor Sifilis Personaxe tise tatuaxe iota 2. Lembra o xénero destas palabras e ponlle diante o artigo correspondente:Arte Cofre Couce Azouta Robalo Azar Ponte Análise Ra PlumaxeEle Dote Xénese Birreme PlebeLume Val Nariz Ubre KarateRiso Mel Lapis Leite InmortalidadeSorriso Cume Servidume Trirreme RobalizaDor Cumio Azucre Marxe ArbitraxeDolor Carne Farinxite Orixe MeninxiteGrilo Carné Legume Cabelo PuberdadeAguia Cute Tise Pel PorcentaxePálpebras Uve Cuspe Radio SuorCor Trade Chuspe Cabotaxe SentinelaColor Varanda Sífilis Ferruxe PodremiaLabor Broca Cerume Abordaxe Alfa


Laboura Trabe Sondaxe Céspede PaxeFame Arquitrabe Sangue Dose PéSebe Feluxe Serán Betume ÁrboreUnlla Pube Tatuaxe Mel PesadumeCrise Personaxe Cal Énfase MarxeXene Queixume Til Cerume AulaCanle Ábsida Dinamo Sal PeDesorde Icona Berce La IotaOrde Peaxe Calor Acedume NegrumeContraorde Costume Avestruz Culler TraxeSinal Viaxe Colar Cardume AlmaTalismán Cárcere Auga Atlas Estrume

3. Indica o feminino das seguintes palabras:Tecelán Alemán Castrón Sacerdote Abade Tabán Saltón Cónsul CompadreTestemuña Freire Cabaleiro Alcalde Frade Sapo Compostelán Emperador Monxe Cristián Estudante Tsar Xudeu Boi Actor Papa Padrastro Afgán Deus Marido Parente Robaliza Vizconde Tirolés Nugallán Xenro Novelista Fisterrán Barón Sultán Mártir Varón Hindú Capitán Contratista Rei Louzán Charlatán Robalo Idiota Cortesán Ladrón San Testalán Nu Vivente Cru Curmán Cirurxián Xastre Indíxena Tartaruga Gardián Oco Ancián Comellón Marrán Formiga Patrón León Vítima Cabalo Cidadán


Aldeán Heroe Doado Coimbrán Carneiro Xuíz

4. Forma xentilicios (4 mínimo) a partir dos seguintes sufixos:-A/Ø:-aco/-aca-án/-ana:-ano/-ana:

-ao/-á:-aro/-ara:-ego/-ega:-eiro/-eira:

-eno/-ena:-ense/Ø:-eño/-eña:-és/-esa:

-eo/-ea:-í/Ø:-ino/-ina:-ita/Ø:

-o/-a:-ón/-ona:-ota/Ø:-án/-á:

5. Acentúa este texto:Dame igual o que pensen, el debia facer o que lle corresponde e nada mais. Xa habia tempo

que decidira sair daquel sitio e agora sentia un no na gorxa o pensar que non ia volver nunca mais.

6. Colocar nos ocos as palabras que van entre parénteses fixándose no xénero e número que lles corresponda, engadindo os artigos e facendo as contracción necesariasEntraron catro ............de ........... (camión, leite, fresco).En ............. dese lugar sobresaen ............. (paisaxe, árbore, froiteiro). Esas ............. publicáronse en varios ............. (lei, xornal, nacional). En ............. grande hai ............. de tráfico ............. (ponte, algún, sinal, indescifrábel). Comprou varios ............. para as cociñeiras dos seus ............. (mandil, azul, hotel). Non podía aturar ............. de ............. a pesar das ............. (aquel, dor, ril, inxección). As palmeiras dan moitos ............., as colmeas ............. e os burros ............. (dátil, saboroso, mel, couce, doloroso). As listas de ............. godos son ............. de memorizar para ............. e ............. para outros (rei, fácil, un, difícil). ............. que aquí fixeron os .............piratas figurará nos ............. da historia local (pillaxe, capitán, libro). Ás ............. os nosos ............. non podían remediar os ............. aos emigrantes (vez, cónsul, mal). ............. dos ............. paseaban polos pazos ............. con ............. (algún, paxe, rei, real, traxe, branco) Boteille ............. á comida (pouco, sal). A parella de ............. meteu o coche en ............. mais deixoulle as ............. acesas (garda civil, garaxe, luz). Cal é ............. de ............. dos .............? (cor, sangue, animal).


TEMA 4 COMPARATIVOS E SUPERLATIVOS:

Ademais das formas analíticas (mediante varias palabras ou cun complexo ou fórmula da comparación) úsanse tamén os comparativos sintéticos (mediante unha soa palabra) seguintes: Para bo (en vez de máis bo) Mellor

Para malo ou mao (en vez de máis malo ou máis mao) Peor

Para grande (en vez de máis grande) Maior ou Meirande

Para pequeno (en vez de máis pequeno) Menor

Para grande/alto (en vez de máis grande ou alto) Superior (coa prep. a)

Para pequeno/baixo (en vez de máis pequeno ou baixo) Inferior (coa prep. a)

EXS: Alberte é superior a Alexandre. Alberte é inferior a Alexandre.

Para formar superlativos absolutos úsase o sufixo –ísimo. Exemplo: altísimo, grandísimo. Este sufixo ás veces engádese á raíz culta da palabra e non á patrimonial. Exemplos: antigo, antiquísimo; fiel, fidelísimo; nobre, nobilísimo.

Nos adxectivos rematados en –ble ou en –bel este superlativo ten sempre a terminación –bilísimo. Exemplos: Amable ou amábel -à amabilísimo; Estable ou estábel -à estabilísimo.

En rexistros cultos aparecen os superlativos co sufixo –érrimo. Exemplo: de célebre -à celebérrimo, de libre -à libérrimo, de mísero -à misérrimo, de pobre -à paupérrimo, de pulcro -à pulquérrimo, de úbere -à ubérrimo. 1. Normas para a construción das frases comparativas (comparativo analítico): O 1º grao do adxectivo ou grao positivo expresa libremente unha calidade que posúe: EX: pan fresco; pan duro. O 2º grao do adxectivo ou superlativo eleva esa calidade ao grao máis alto: EX: pan fresquísimo; pan durisímo ou pan moi duro. O 3º grao do adxectivo é a comparación. Comparar consiste en atribuír unha calidade a algo ou alguén poñéndoo en relación con esa mesma calidade existente noutro ou noutros obxectos. Non só se compara o adxectivo, senón que tamén se compara o verbo (EX: fala máis do que fai), o adverbio (EX: tira máis para aquí que para aí) e o substantivo (EX: serve o mesmo para cans que para gatos).

1.1. Comparación de igualdade: (adverbio) (relator) + verbo +Tan/Tanto + adxectivo + Como/Coma + segundo termoEX: Brais está tan alto coma Xoán

Tamén hai outro xeito de realizar a COMPARACIÓN DE IGUALDADE: (Neste caso empréganse as conxuncións igual que a comparación de superioridade e inferioridade).


+ verbo + igual (de) + adxectivo + Ca/Que/Do que + 2º termoEXS: Iria é igual (de) fermosa Ca/Que/Do que Xoana

1.2. Comparación de inferioridade: (adverbio) (relator) + verbo + Menos + adxectivo + Que/Ca/Do que + 2º termo

1.3. Comparación de superioridade: (adverbio) (relator) + verbo + Máis + adxectivo + Que/Ca/Do que + 2º termo 2. Usos das partículas comparativas:

ÚSASE SE O…

Como …2º termo é un verbo (unha oración), aínda que leve pronomeEX: Ela sabe tanto como sabe XoánEla sabe tanto como ti sabes

Coma 2º termo é un pronome persoal (min, ti, ela, el, nós, vós, elas, eles) EX: Corre tanto coma min

Como/Coma Nos demais casos pódese usar calquera dos dousEX: Corre tanto como/coma unha pantera

Ca …2º termo é un pronome persoal EX: Corre máis/menos ca min

Do que …2º termo é un verbo (unha oración)EX: Fala máis/menos do que pode

Ca/Que/Do que1 Nos demais casos calquera delas.EXS: Corre máis ca un canCorre máis que un canCorre máis do que un can

2.1. TAMÉN se deben empregar COMA e CA se o 2º termo é unha: Oración temporal EX: Fixo COMA CANDO lle deron aquel o susto.

Está mellor CA CANDO era un mociño

Oración de relativo

EX: Despediuse COMA QUEN vai á guerra É máis maleducado CA QUEN cospe no chan

Oración condicional EX: Fixo COMA SE non oíse o que lle dicían Corre mellor CA SE lle viñese un lobo detrás

Cando a comparación ten como 2º termo un sintagma cuantitativo é posible o uso da

preposición DE. EXS: Non vale máis de dez mil pesos = Non vale máis ca dez mil pesos.

1 algunhas gramáticas non permiten usar do que nestes casos, e só permiten usar Ca ou Que. Pero debería permitirse porque: “Corre máis ca/que un can”, é o mesmo que: “Corre máis do que (corre) un can” , (aínda que o verbo vaia elidido).


2.2. CONTRACCIÓN DA PARTÍCULA COMPARATIVA CA, CO ARTIGO (A, O, AS, OS):Hai dúas opcións:

-Facer a contracción: - Non facer a contracción:

Ca + a = cá Ca + o = có Ca + a = ca a Ca + o = ca o

Ca + as = cás Ca + os = cós Ca + as = ca as Ca + os = ca os(OLLO: A partícula Que nunca contrae co artigo).

ATENCIÓN: Cando coinciden a partícula comparativa Ca, a preposición A, e mais o artigo (O, A, OS; AS), a contracción da preposición co artigo (a + a = á; a + o = ao (ó); a + as = ás; a + os = aos (ós)) prevalece a contracción previa da preposición A co artigo. É dicir, non se pode contraer ca cunha contracción na que xa está contraída a preposición A.

EXS: Quere máis ás miñas ca ás túasAo sol non se ve máis ca á sombraVai máis a Lugo ca ao( ó) Carballiño(prep. A + artigo O) NON: Vai máis a Lugo có Carballiño

ATENCIÓN: As conxuncións Ca e Que poden usarse tamén para introducir o 2º termo doutras construcións de tipo comparativo. EXS: Igual (ca) ti Igual (ca os/que os) outros Da mesma forma (que/ca/do que) antes

EXERCICIOS

1. Pon a partícula comparativa adecuada ( usando todas as posibilidades que ofrece CA e as súas contracción): É tan fermosa parecía cando a vin Respecto máis a Brais ao seu irmáO neno está moito máis san ti Estou eu máis contigo a túa mullerSempre se pon se lle fosen pegar Gústame menos O Bolo A Limia Está tan elegante eu cría Estou máis a gusto hoxe o outro díaParece menos listo ti me dixeras Xosé sempre fai quen non escoita Vai máis ao Grove A Coruña Traballo moito mellor el 2. Substitúe a oración adxectiva de relativo (en cursiva) por un adxectivo:EX: Ese é un feito que non se pode discutir__________indiscutible ou indiscutíbelProduce un son que non se pode percibir ___________Mercou unha casaca que non deixa pasar a auga_____Contou unha historia que semella que non acaba nunca____Estes mobles están feitos dun material que non pode arder_____Ese planeta ten unha extensión que non se pode medir________O meu can ten un apetito que non se pode saciar____________


4. Explica cunha oración de relativo o significado dos adxectivos en cursiva:EX: Esa viaxe presenta riscos ineludibles (ou ineludíbeis). Esa viaxe presenta riscos que non podemos eludir (ou evitar).O xuíz actuou cun rigor implacable (ou implacábel)_______A amizade ten un valor imponderable (ou imponderábel)___Para o home, a liberdade é un dereito imprescritible______O dereito á vida é inalienábel_____________Esa é unha verdade incontrovertíbel________Ningunha lei feita polo home é inmutábel______A liberdade de pensamento é algo intanxíbel____Breogán era un guerreiro invulnerábel_________Escoitou con rostro impasíbel os insultos que lle lanzaron_______Os seus textos teñen un humor case que inaprensíbel________ 5. Resposta á pregunta explicando o significado do adxectivo en cursiva:Que é unha decisión irrevogábel?Que é unha persoa inconsecuente?Que é unha proba inequívoca?Que é un día infausto?Que é un traballo ímprobo?

Que son designios inescrutábeis?Que é un mozo indolente?Que é un acto infame?Que é unha resposta irreverente?Que é un relato incongruente?

6. Indica o adxectivo que remite ao superlativo culto: EX: Sapientísimo ---à sabioUbérrimo Misérrimo Crudelísimo

Celebérrimo Sacratísimo Acérrimo

Paupérrimo Libérrimo Magnificentísimo

Salubérrimo Nobilísimo Pulquérrimo

7. Sinala con que palabra da lista B se relaciona cada adxectivo da lista A polo significado ou pola etimoloxía:

LISTA A LISTA BBoreal Olor

Anular Raza

Agónico Escudo

Culinario Morte

Étnico Norte

Fáctico Excremento

Fecal Cociña

Fétido Fóra

Foráneo Anel

Heráldico Feito

8. Procura o substantivo correspondente a cada adxectivo:ADXECTIVO SUBSTANT. ADXECTIVO SUBSTANT. ADXECTIVO SUBSTANT.

Legal Lúdico Naútico

Palustre Sideral Purulento

Letal Marcial Hípico


Pecuario Tóxico Onomástico

Toponímico Lacustre Ético

Gótico Pancreático Úrico

Renal Pecuniario Cardiaco

Castrexo Filatélico Castrense

Outonizo Palatal Carolinxio

Neolítico Numismático Paleozoico

Estival Penal Nasal

9. Indicar todas as formas de superlativo que se coñezan:Por exemplo, rico: riquísimo, moi rico, rico abondo, ben rico, superrico, requeterrico, ten cartos como millos, etc.bo parvo verde custoso mao fácil

branco enfermo groso louco negro canso

10. En cada unha das seguintes frases hai algún erro. Cópiaas de novo explicando en que consiste cada erro e corrixíndoas:-Son as tres da tarde. Xa fai media hora que pedimos o almorzo.-Os teus amigos creen que tódalas carreteiras están en bo estado.-Os automóviles ingleses levan o voante á dereita.-Fai uns días, o abó de Helena dixome que falase cun abogado.-O viaxe foi longo, e o teu hirmán dicia que facía moito calor.

11. Pon atención aos ditongos e hiatos que aparecen no exercicio e acentúa correctamente. "A rua da raiña Luisa estendiase unha legua ata o rio; onde se atopaba a ducía de muiños que mais adiante darían nome duciaao barrio de infausta memoria polo moito que ah se sufriu nos anos ruins da posguerra. Hoxe deixou de ser lugar de reunión de odios e enerxias abafadas a raiz da recuperación das liberdades pola cidadania".

12. Repara nos seguintes conxuntos de substantivos e identifica o morfema común. engadindo out-ros exemplos aos dados. Unha vez feito isto, constrúe un cadro con tres columnas: á esquerda a palabra co morfema común subliñado, no centro, a significación do morfema común e á dereita, o elemento diferencial.Por exemplo: Bibliófilo que ama los libros

1. Diámetro, diacronía, diálogo ...2. Portamoedas, portaequipaxe ...3. Telegrama, telepatía...4. Democracia, oligocracia ...5. Toponimia, hidronimia ...6. Endocarpo, endosfera, endoscopio...7. Sinónimo, sincronía...8. Biografía, bioxénese, biotopo...9. Bisavó, biscoito...10. Diglosia, ditongo, dilema...

11. Coedición...12. Cosmogonía, cosmonauta, cosmopolita...13. Crisóstomo, crisantemo, crisocarpo...14. Anemia, leucemia, uremia...15. Omnívoro, ómnibus...16. Arquitrabe, arquiduque ...17. Fonoloxía, gramófono ...18. Amorfo. morfoloxía ...19. Epiderme, dermatite ...20 Bibliófilo, filosofía, zoófilo...


13. Analiza o sufixo -EIRO//-EIRA no seguinte texto e establece valores: a) Formante de substantivos.a. 1. Nomes de árbores.a.2. Nomes de lugar c,u obxecto.a.3. Nornes colectivos (valor abundancial). b) Formante de adxectivos.b. 1. Adxectivos sen cambio notorio de significado con respecto á base. b.2. Adxectivos con valor axente (que + verbo).

" Con emoción, conforme rubían a costa, advertía o traballo cantareiro das augas. Viñan dos chaos en centeeíras ( .. ) Un grande salgueiro isolado, vestido de ouro, sinalaba o final da costa (...). De súpeto as montañas tinxíronse dun apaixoado púrpura, soaron bateladas das eirexas (...). Dende alí as murmuraciós tremaban no morno pazo da neboeira (...). Canturrexaron un anaco de ópera, a que ouviu dende o galiñeiro no Coliseo, botábase pola escaleira cando lle deu un brinco o corazón (...). Víu o campo dos caracochos, as galiñas tomando o sol no cabaceiro, a sombra que rubia dos lameiros invernizos (...). Anos griseiros, ó largo dos que se sumaba un outono a outro outono (...). Tiven unha espranza e un acouga ó se erguer na nosa tristeira familia a túa baril mocedade (...). Perdoa, meu fillo, fuxo do meu propio pensamento. Ás vegadas figúrome que son unha grea de homes, que cada figuración, cada tempo do vivir, resiste unha carne mortal diferente e asina os días todos que vivín, personalizados, veñen comigo, calados, silandeiros, acompañando o enterro das espranzas que a todos eles animaron. As cartas de Edith chegábanme sempre cun consolo como naves viaxeiras tripulados de ensoño ou como brancas nubens pelingrinas que botaban unha sombra fresqueira nos eidos enxoitos do meu sofrimento".

(Otero Pedrayo. Os camiños da vida)

14. O texto anterior é de Otero Pedrayo, que característucas lingüísticas observas nel?

15. Homonimia, polisemia e paronomasiaA gracia destes chistes baséase claramente nos xogos de palabras: identifica en cada caso

se se trata de homonimia, polisemia, paronomasia ...

1. - Sobe o crudo.- A min o que lle me preocupa é o cocido.- Ese despois.

2. - Préstame mil pesetas ... deica mañá.- Deica mañá, se Deus quer (dicindo adeus coa man).

3. - Canta.- ¡Se vas a San Benitiñoooo!- Digo canta gasolina.- Ah, ¿pero sabe cantar tamén? ¡Por ¡so subiu tanto!

4. - ¡A ver! Que ten?- Home, sr. doutor, moito non é, pero para pagarlle chegará, supoño.

5.- (Fala un garda de tráfico)- Vostede non coñece os sinais de tráfico?- Como coñecer, coñézoos, pero aínda así moita confianza neles non lle teño.


Tema 5: O ARTIGO

1- O ARTIGO DETERMINADO: Masculino FemininoSingular o (lo) a (la)Plural os (los) as (las)

Como se ve no cadro anterior, existe tamén unha variante alomórfica (alomorfos: lo, la, los, las), que soamente é de uso obrigatorio:

● Despois da preposición POR (por + o, a, os as = polo, pola, polos, polas). OLLO: sempre sen guión. EX: El vai polo camiño.

● Despois do interrogativo U (u + o, a, os, as = u-lo libro?, u-la casa?, u-los cans, u-las cadelas). Ollo: sempre con guión.

Estes alomorfos tamén se poden representar na escrita nos seguintes casos:

● Despois de infinitivo, das formar verbais conxugadas que rematen en –R ou en –S e tamén dos pronomes enclíticos NOS, VOS e LLES:

EXS: Vou colle-las laranxas Perdíche-los cartos Collémo-lo peixe. Ti e-lo demo. Quitóulle-las ganas de xogar2.

OLLO: Nunca se usa despois de participio plural. EX: NON: Foron collido-los ladróns. SI: Foron collidos os ladróns.

NON: Rematada-las clases, saímos. SI: Rematadas as clases, saímos.

● Despois dos pronomes tónicos NÓS e VÓS cando van seguidos dunha precisión numérica,

sempre con guión.EXS: Nó-los tres iremos. Vó-los catro non iredes.

● Tamén, e sempre sen guión: -Despois de AMBOS/AMBAS, ENTRAMBOS/ENTRAMBAS e TODOS/TODAS: EXS: Ámbalas dúas amigas. Tódolos rapaces. Entrámbolos dous. -Despois da preposición TRAS: EX: Está tralos montes de Marín. -Despois da conxunción copulativa (E) MAIS: EXS: Eu e mailo teu irmán non imos. Eu mailo meu amigo - Tamén existe un arcaísmo de uso protocolario (e xa pouco frecuente): EL, que quedou inmobilizado en secuencias como: EXs: El rei, El señor, etc. Ex: Hoxe veume visitar o meu señor El-rei

2 Como se observa nos exemplos: sempre con guión.


1.1. CONTRACCIÓNS DO ARTIGO DETERMINADO: Artigo

Prep.O A OS AS

A ao/ó á aos/ós ásCON co coa cos coasDE do da dos dasEN no na nos nasPOR polo pola polos polas

OLLO: Na contracción da preposición A co artigo masculino O(S) é mellor usar a contracción AO (AOS) na escrita, pero a pronuncia correcta é Ó. ATENCIÓN :* Estas contraccións realízanse tamén cando o artigo dos topónimos vai precedido dunha destas preposicións: EXS: Veño da Coruña. Entou no Grove. Voa ao Carballiño.* Pero non se realizan cando a preposición non rexe o substantivo determinado polo artigo que a segue: EX: Antes de os galos cantaren = Antes de cantaren os galos.

1.2. USO OBRIGATORIO DO ARTIGO: 1- Debe preceder sempre ao posesivo: EX: As miñas mans. A vosa casa. (Agás en relacións de parentes ou en vocativos. EXS: ¡Meu Deus! Miña nai non veu).2- Emprégase con algúns topónimos: A Coruña. O Carballiño. O Grove. A Pobra do Caramiñal, etc.3- En certas locucións adverbiais: ás escuras; ás agachadas; ás veces, etc.4- Debe usarse (sen guión) despois de AMBOS/AS, ENTRAMBOS/AS, TODO(S). EXS: Todo o mundo sabe iso. Ambos os irmáns entraron na tenda.5-Despois da partícula U: EXS: U-lo gato?6-Despois da preposición POR (sen guión): EXS: Vai polo río

2- O ARTIGO INDETERMINADO: Masculino FemininoSingular Un UnhaPlural Uns Unhas 2.1. CONTRACCIÓNS DO ARTIGO INDETERMINADO: ArtigoPrepos.

UN

UNHA

UNS

UNHAS

CON cun cunha cuns cunhasDE dun dunha duns dunhasEN nun nunha nus nunhas OLLO: se a preposición non forma parte da mesma frase ca o artigo, non se pode facer a contracción.EXS: De un médico estar alí, salvaríalle a vida ao ferido (= De estar alí un médico, salvaríalle a vida ao ferido.


ATENCIÓN: Non confundir estas contraccións das preposicións CON, DE e EN co numeral indefinido UN.

EXERCICIOS

1. Explica as diferenzas semánticas (de significado da frase) que se dan nestas frases segundo leven ou non leven determinante:1-Acusárono de (do) furto2-Unha noite de (do) inverno3-A rapaza ten (os) oito anos4-Tiraron (as) pedras contra (as) ventás5-Dicídelle a (ao) Antón que non fale tan alto6-(as) Xoias, (as) teas, (as) pratas… nada deixaron alí.7-Non teño (os) cartos para mercar (o) coche.8-O avogado falounos de (dos) problemas laborais.9-O autor retirou (os) cadros da exposición.10-Por fin, a festa faise en (no) sábado.11-Viñeron (os) catro delegados de persoal. 2. .- Encher os ocos co artigo correspondente, facendo as contraccións necesariasO neno ficou sorprendido ao ver que ... leite saía a fío por ... ubre da vaca que estaba muxindo seu tío.Ao chegarmos a aquela curva, tivemos que facer ... viraxe bruscamente para evitarmos ... choque contra ... camión.Levantóuselle ... forte dor de cabeza ao saber que a súa filla quería casar e non tiña ... cartos para lle dar ... dote.Mentres arrolaba ... berce de ... seu neto miraba con desacougo para ... lume que se achegaba ameazadoramente a ... casa desde ... cume de ... monte.... febre fora provocada por ... farinxite que pillara uns días antes cando agatuñara case espido a ... árbore que estaba diante de ... súa casa.... aguia é ... ave que percorre o ceo voando e ... anguía móvese sempre por ... auga.Houbo que lle facer ... análise de sangue porque temiamos que tivese ... infección provocada por ... ferida que fora consecuencia de ... couce daquel burro.En ... ponte do Lérez Sara e Lucía Marsán pararon a mirar ... fume que viña de ... fábricas que se vían en ... horizonte.De onde se saca ... mel? Preguntas. Seica ... abellas producen mel e tamén en ... tendas venden mel de flores. 3. Explica as diferenzas de significado destas palabras atendendo ó xénero: vieiro/vieira cancelo/cancela pozo/poza

cesto/cesta carballo/carballa leiro/leira

4. Corrixe todos os erros que atopes nestas oracións:

- Os cartaxineses recorreron moitos kilómetros co obxecto de combatir contrra os románs.- Esta é unha cuestión a debatir no mes vindeiro, agora cumpre rebatir os argumentos nos que se basan para a defensa da edificación dos amplios espacios urbáns.- Convertiron os monasterios en hoteles de luxo, explotados polos propios monxes. Isto, sen duda, ha revertir no interés económico da orden relixiosa.- Non me dou adormentado polo moito que tuses de noite. ¡Se colleses a receta e foses polo xarope que te recetou o doutor! ¡De seguires así, aínda te has de afogar!- Quenes lle avisaron de que lle apodreceran as plantas, non lle dixeron tamén que a súa irmán se caera polas escaleiras abaixo e se partira unha perna.- Luce un sol espléndido e, mentres a vella sube a costiña traballosamente, ti durmes a perna suelta.


TEMA 6 DEMOSTRATIVOS

1. OS DEMOSTRATIVOS.

prox. núm. masc. fem. neutro

I sing. este esta isto pl. estes estas ---II sing. ese esa iso pl. eses esas ---III sing. aquel aquela aquilo pl. aqueles aquelas ---

OLLO: En galego só existen as formas en “i” (isto, iso, aquilo) e non as formas en “e” (esto, eso, aquelo).Ademais, a forma neutra non ten plural. Polo tanto, non existen en galego: istos/estos; isos/esos; aquilos/aquelos.

1.1. Contraccións dos demostrativos:

● Contraen coas preposicións DE e EN: Demostrat.Preposic. Este,… Ese,… Aquel,…

DE

Deste(s)DistoDesta(s)

Dese(s)DisoDesa(s)

Daquel(s)DaquiloDaquela(s)

EN

Neste(s)NistoNesta(s)

Nese(s)NisoNesa(s)

Naquel(s)NaquiloNaquela(s)

Estas contraccións non teñen lugar cando a preposición non rexe o substantivo modificado polo demostrativo: de estas razóns seren admitidas.

● Contraen co indefinido OUTRO:Persoa Número Masculino Feminino1ª Singular Estoutro estoutra1ª Plural Estoutros estoutras2ª Singular Esoutro esoutra2ª Plural Esoutros esoutras3ª Singular Aqueloutro aqueloutra3ª Plural Aqueloutros aqueloutras


OLLO: Aínda que estas son as formas habituais para o masculino e o feminino, existen tamén as formas plenas, que son as únicas posibles para o neutro: estes outros, aquilo outro.

Os demostrativos xa contraídos con OUTRO, poden tamén contraer de novo coas preposicións DE e EN: EXS: Destoutro/a; desoutro/a; nesoutro/a; daqueloutro/a; daqueloutras, naqueloutro; etc.

2. Rendemento estilístico dos demostrativos:

Os demostrativos sitúan (é dicir, fan referencia deíctica) no tempo e no espazo o substantivo ao que acompañan ou se refiren. ESTE indica o campo do falante; ESE, o campo do oínte; AQUEL, o situado no campo de EL/ELA ou o que está afastado dos dous interlocutores.

Pero os demostrativos poden desempeñar tamén unha función de referencia intratextual, porque poden representar:

1- Un sintagma presente anteriormente no discurso e remitir a el (ANÁFORA) EX: El vende verzas e grelos, estes un pouco máis caros que aquelas. Verzas = aquelas Grelos = estes

2-Ou tamén pode anunciar un sintagma que vai aparecer máis adiante no discurso (CATÁFORA): EX: Para gañar o partido esta será a nosa táctica: xogaremos polas bandas. (Esta = xogaremos polas bandas) 3. Valores especiais dos demostrativos:

● Valor afectivo. EX: “¡Este Paco! ● Valor pexorativo. EX: E ti vas comer iso?; A iso lle chamas ti coche?● Valor despectivo: EX: Ese non sabe o que é bo; Non sei nin como che escoito iso● Valor de palabra clixé ou comodín (só é de uso vulgar), usando AQUEL e AQUELA como

substantivos de significado indeterminado. EXS: Co aquel dunha dor de moas, non veu traballar. (Aquel = escusa); Ten un aquel para o baile que dá gusto velo.

● Tamén se constrúen formas verbais comodín (AQUELAR E AQUELOUTRAR) cun significado indeterminado que depende do contexto (só de uso vulgar). EX: Cando lle mandas facer algo aqueloútrase. Deixouno aquelado o accidente3.

● Valor adverbial temporal: NISO; NESTAS; CON ISTO (= nese intre; entón). EXS: Ían descubrir o asasino e nisto (ou nestas)…estragouse o televisor; Entoaron o himno e con isto deuse por rematado o acto.

● DAQUELA admite dous valores: 1-Adverbial temporal. EX: Daquela non había coches coma os de hoxe. (Daquela = naquela época; naquel tempo) 2-Conxunción: (= en consecuencia; polo tanto; así que). EX: Non é socio do club, daquela non poden deixalo entrar.

● En certas expresións ou frases feitas, o uso fixou unha forma indeterminada do demostrativo que se aparta da súa función básica como demostrativo. EXS: Con esas; Iso si; Iso xa; Isto é; Por esas; Por iso; etc.

3 Hai que evitar o uso na fala e na escrita destas palabras comodín pois só empobrecen a expresión.


TEMA 7OS POSESIVOS

1. Os posesivos.

Unha cousa posuída Varias cousas posuídas

Posuidores Persoa Masculino Feminino Masculino FemininoUn 1ª meu miña meus miñasUn 2ª Teu túa teus túasUn 3ª Seu súa seus súas

Varios 1ª noso nosa nosos nosasVarios 2ª voso vosa vosos vosasVarios 3ª Seu súa seus súas

Na 1ª e 2ª persoas o singular e o plural do posuidor está marcada por un morfema diferente. Pero na 3ª persoa os lexemas son iguais no singular e no plural e iso pode crear confusión: seu (= del, dela, deles, delas, de vostede, de vostedes). Para desfacer a ambigüidade, o posesivo pode ser substituído por esta construción: DE + PRONOME PERSOAL TÓNICO EXS: Veu no seu coche / veu no coche delas Vendeu a súa casa / Vendeu a casa de vostede

Este mesmo papel de realce da idea de posesión cúmprese coa palabra PROPIO. EXS: Dixéronlle que viñese no seu coche (¿del, deles…?); Dixéronlle que viñese no seu propio coche

Existe un posesivo de respecto, MI, TU, SU, que acompaña a MADRE, PADRE, ocasionalmente a TÍO e mesmo a outros substantivos de tratamento como AMO, SEÑOR. EXS: Hoxe vaime deixar saír á festa, mi madre?; Pero non lle pediches permiso a tu amo?

O artigo precede sempre ao posesivo. Só nuns poucos casos especiais pode non facelo: con nomes de parentesco moi próximo (meu pai, miña nai, noso avó, etc) e cos vocativos (¡Meu pai!).

Hai ademais unhas formas de posesivo ligadas a un distributivo, que non presentan variación

de forma en relación coa categoría de persoa. É o resultado da contracción: cada + un + posesivo de 3ª persoa: cadanseu, cadansúa, cadanseus, cadansúas. Ex: déronnos (a) cadanseu libro; foron miña nai e mais ela, e colleron (a) cadansúa peza de pan; compraron (a) cadanseus zapatos.

O distributivo nunca vai ao final da frase. EX: NON: Eles mercaron unha chaqueta cadansúaSI: Eles mercaron cadansúa chaqueta.

O distributivo conxuga en xénero e número co posuído, non co posuidor. EX: Elas teñen *cadansúa xoguete / cadanseu xoguete.

2. Posesivo de propiedade exclusiva ou absoluta.Constrúese co sintagma: DE + posesivo masculino singular, e é invariable en xénero e

número:


Persoa

Singular 1ª De meuSingular 2ª De teuSingular 3ª De seuPlural 1ª De nosoPlural 2ª De vosoPlural 3ª De seu EXS: Eu teño bicicleta de meu (da miña propiedade); Vós tedes casa de voso.

Estas formas poden asumir tamén outros valores diferentes aos posesivos:-Co valor de “Por propia natureza”. EXS: Eses queixos son acedos de seu; Eu son optimista de meu-Co valor de “Por si mesmo”. EXS: Este edificio caeu de seu ou foi derrubado? 3. Valores especiais dos posesivos.

● Valor afectivo: EX: Como está a nosa ría? ● Valor substantivo (= “a miña familia”). EX: Volveu para visitar os seus.● Valor de proceso ou feito habitual. EX: Xa lle deu o seu ataque.● Valor substantivo (= “o que é propio ou natural en…”) EX: A pesca é o seu, o meu é cazar.● Valor substantivo (= “o que acostuma facer ou dicir alguén…”). EX: Armou unha das súas.● Valor substantivo (= “a miña parte; o que me corresponde”). EX: Eu xa traballei o meu, agora fai

ti o teu.● Valor cuantitativo adverbial (= “bastante; en boa cantidade”). EX: Aínda que dicías que non tiñas

sede, bebiches o teu.● Valor vocativo. EX: ¡Escoita, meu! Como dis esa parvada?

O posesivo (en feminino singular), con certas locucións ou adverbios de lugar, pode

substituír o complemento formado polo sintagma: DE + PRONOME PERSOAL EXS: diante de min = diante miña

enriba del = enriba súadetrás de nós = detrás nosa


TEMA 8PRONOMES PERSOAIS:

1. Serie Tónica.Número

Persoa

Suxeito Formas oblícuasLibres LigadasNon reflex. Reflex. Non reflex. Reflex.

Singular

1ª eu min comigo2ª ti contigo3ª el, ela si ………… consigo

Plural 1ª nós, nosoutros/as connosco2ª vós, vosoutros/as convosco3ª eles, elas si ………….. consigo

Formas de cortesía na 2ª persoa: VOSTEDE/ES esixen verbo en primeira ou sexta persoa

respectivamente. 1.1. O pronome tónico EL tamén se usa como neutro nunha serie de usos especiais con valores anafóricos e catafóricos. A forma el tamén se utiliza como neutro en construcións coma: el é certo que chegaron ricos de Australia; el é verdade que fostes andando aos Ancares?

1-Equivalente a ISO sen manter concordancia: El era unha caixa baleira.2-Con estruturas de Predicado impersoais: El haberá un mes que non o vexo 3-Como reforzo interrogativo: El é verdade que fostes andando até O Courel?4-Con valor expletivo como apoio da narración co significado de “a cousa é que”: E el cando

eu rematei de falar, apareceron os invitados.

1.2. Para a 3ª persoa había unha forma neutra: ELO, arcaísmo inusual no galego moderno. Aínda que mal usada hoxe como calco do castelán ELLO, si que é unha forma xenuinamente galega que se constata xa no galego medieval: “Marauillouse moito delo”. “Darme edes rresposta et consello a elo (da Crónica Troiana). Hoxe só aparece en expresións fixas como: Estar a elo. Os seus usos primitivos foron asumidos polo pronome persoal masculino e polos demostrativos neutros.

1.3. Na primeira e segunda persoas de plural utilízanse como formas non marcadas, polo tanto válidas en todos os contextos, nós e vós. Ao lado delas existen tamén nosoutros, nosoutras e vosoutros, vosoutras, aínda que cun significado específico oposto ao das outras, que desde a orixe se mantén aínda en grandes zonas do territorio lingüístico galego. Nosoutros e vosoutros delimitan un grupo, establecido no contexto ou coñecido polo interlocutor, deixando fóra dese plural (“eu e mais estoutros”, “ti e mais esoutros”) a todos os que non pertenzan a el; nós e vós, en troques, non establecen ningunha delimitación con respecto aos demais (imos repartir o traballo: vosoutros tallades o papel e vosoutros preparades o debuxo; nosoutras non pensamos coma el).


Contracción das preposicións EN e DE co pronome persoal de 3ª persoa:

Pronome Preposición

EL

ELA

ELES

ELAS

EN nel nela neles nelas DE del dela deles delas

Estas contraccións non se usan cando a preposición non afecta directamente ao pronome. EX: De eles chegaren a tempo, imos todos xuntos. (De chegaren a tempo eles, imos todos xuntos)

2. Serie átona. non reflexivo persoa e xénero dat. acus reflex.1ª me 2ª che te 3ª masc. lle o, lo, no se fem. a, la, na 4ª nos 5ª vos 6ª masc. lles os, los, nos se fem. as, las, nas

2.1. As formas de C.D. de 3ª persoa lo/la/los/las aparecen:-Despois de forma verbal rematada en –R ou en –S. EXS: Collelos (coller + los). Chamalos

(chamar + los); Sábela (sabes + la). Deixármolos (deixarmos + los)-Tras as formas EIS e U. EXS: E os libros dos que falabas, ulos? (u+los); Eilos (Eis + los)-Tras o pronome persoal átono rematado en –S. EXS: Eu contéillelo (Conteilles + lo); Devéuvolo

permitir (deveuvos + lo) 2.2. As formas de C.D. de 3ª persoa no/na/nos/nas úsanse:

Despois de forma verbal rematada en ditongo decrecente. EXS: El limpouno. Ela colleuno. El foino buscar alá.

2.3. Valores de SE (me,te,se,nos,vos,se).- Reflexivo: é complemento directo. A acción que realiza o suxeito recae sobre el mesmo. O

can lámbese. Pode ser nalgún caso complemento indirecto: preguntouse a razón diso.- Recíproco: con suxeito múltiple. A acción que realiza cada un recae sobre os demais. Antón

e Helena quérense. Irea e Sara mándanse SMS.- Compoñente verbal: en verbos que esixen o pronome, forma parte do verbo. Raquel

queixouse da cabeza.- Na pasiva reflexa, impersoal. Aínda non se recolleu o millo.


2.4. Contraccións dos pronomes de CI cos de CD de 3ª persoa:acus.dat.

o/lo a/la os/los as/las

me mo ma mos masche cho cha chos chaslle llo lla llos llasnos nolo nola nolos nolasvos volo vola volos volaslles llelo llela llelos llelas

EXS: Os rapaces deron caramelos aos amigos os rapaces déronllelosOs rapaces deron caramelos ao amigo os rapaces déronllos

2.5. Pronome ou dativo de solidariedade.Úsase cando o emisor quere influír emocionalmente no oínte amosando afectividade ou

confianza. Vai dirixido ao interlocutor e, polo tanto, só se usa a 2ª persoa (CHE) ou 5· (VOS), e para a cortesía a 3ª persoa (LLE) ou 6· (LLES).

EXS: Non (che) lles dixo nada aos rapaces / Non lles dixo nada aos rapacesSendo así non (lle = cortesía) é tan mala a cousa. / Sendo así non é tan mala cousa

Obsérvese, nos exemplos anteriores, que se o quitamos da oración esta non cambia para nada o seu sentido, só perde confianza e afectividade.

2.6. Pronome ou dativo de interese.É un pronome que indica a persoa que intervén na acción porque dela recibe proveito ou

dano. As súas formas son "me" (P1) e "nos" (P4). Formas: ME/CHE/LLE; NOS/VOS/LLES.É compatible co CI e tamén co Dativo de Solidariedade, e tamén se se elimina da oración

esta non altera o seu significado.

Sen dativo de interese Con dativo de interese

Meu fillo aprobou moitas materias Meu fillo aproboume moitas materias

Meu fillo non aprobou moitas materias Meu fillo non nos aprobou moitas materias

2.7. Dativo posesivo ou simpatético:É o pronome persoal en función de CI que sinala relacións de posesión, pero sen aludilas de

xeito directo: -referidas a obxectos persoais: Perdínlle a carteira (Perdín a súa carteira) -referidas a parentesco: Ese que ves aí, éme fillo (é meu fillo) -referidas a partes do corpo: Tocouche os pés (Tocou os teus pés). 2.8. Formas especiais.

Aínda que o pronome tónico é o que adoita facer a función de suxeito, existen no galego construcións (algo anómalas) do tipo: Aí a vén Aquí o está (nelas o pronome átono subliñado é o suxeito).


2.9. Normas de colocación do pronome átono na frase.Os pronomes átonos, ao careceren de acento propio (de independencia ou significado

propio) buscan o apoio nas palabras tónicas próximas, sobre todo no verbo, do que é complemento directo ou indirecto. Deste apoio é do cal vai depender a posición do pronome átono na frase.

2.9.1. O pronome átono xamais inicia unha frase: EX: NON: Lle dás o bolígrafo. / SI: Dáslle o bolígrafo.

2.9.2. Nas oracións simples, nas coordinadas ou de rango semellante á principal ou simple, e nas principais das compostas, o pronome átono vai enclítico (posposto ao verbo e unido a el sempre sen guión). EXS: Cóntalle o que queiras. Coñéceo ben. EXCEPCIÓNS: Pero en contra deste principio xeral o pronome átono vai proclítico (antes do verbo e non unido a el) nos seguintes casos:

● Se a oración é negativa ou vai introducida por unha conxunción ou un adverbio negativos: EXS: Ninguén o desexaba (NON: Ninguén desexábao) Xamais lle mandou facer iso (NON: Xamais mandoulle facer iso)

● Se a oración vai introducida por un adverbio: EXS: Sempre me falas igual Xa llo dixeron onte Axiña o atoparemos na rúa Mentres cho teñan eles, todo vai ben.

OLLO: Porén, existen algúns adverbios e locucións adverbiais (maiormente de tempo e lugar e tamén algúns de modo) que permiten que o pronome átono vaia enclítico (despois do verbo) ou proclítico (antes do verbo).- De tempo: antonte, antano, onte, hogano, hoxe, antes, agora, daquela, despois, entón,… - De lugar: diante, dentro, atrás, fóra, enriba, debaixo, lonxe, preto, aquí, alí, aí,… - De modo: de golpe, de súpeto, amodo, ao cabo, …

EXS: Mañá cho teño ou mañá téñocho

Alí o buscaron ou alí buscárono.● Nalgúns casos o pronome pode ir diante ou detrás.

Cando o precede unha preposición.

Pronome ben colocado

Para dicirlle iso cómpre valor

Para lle dicir iso cómpre valor

Cos adverbios en –mente pode ir antes ou despois, segundo admitan ou non pausa despois deles:

EXS: Normalmente cóllese polas patasSeguramente lle dean o premioUnicamente as quere coller


Se a oración vai introducida por un interrogativo ou exclamativo: EXS: Onde o colleches? Como o ama a súa nai!

● Se vai despois dalgúns pronomes indefinidos como: Algo, alguén, bastante, calquera, ambos, entrambos, mesmo nada, todo(s).

EXS: Todos o aman. Bastante cho teño dito. Calquera llo di agora.OLLO: Normalmente posponse con algún(s), un(s), varios, outro(s), moitos, os demais, porque se con estes indefinidos poñemos o pronome átono proclítico a frase queda enfatizada e varía a súa significación:

EXS: Outros apréciano máis. Algún comprouno antes. Outro llo comentará, non teñas medo.

Algún che regalaría, se non non irías onde el. ● Se a oración é desiderativa ou ponderativa:

EXS: Mala chispa te coma! Así de fermosa che é! Está claro que isto non sucede se a oración comeza co verbo:

EXS: Lévete o demo! Preguntáchelo ti, non!

2.9.3. Nas proposicións subordinadas o pronome átono vai sempre proclítico (antes do verbo): EXS: Díxenlle que o collese (que o collese) Que entre cando o deixen (cando o deixen) Non me importa se o colle (se o collen) Como o faga non me interesa (como o faga)

OLLO: Se entre a partícula subordinativa e o pronome hai un inciso, unha pausa, unha palabra, etc., pode ir enclítico:

EXS: Xa sei que llo tes atado.Xa sei que, aínda sen querelo, tesllo atado. (Llo vai enclítico).Xa sei que, aínda sen querelo, llo tes atado.

2.9.4. Nas perífrases verbais (agás as de participio) ou cando aparece un verbo conxugado

seguido dun infinitivo ou dun xerundio, o pronome átono pode ir detrás do 1º verbo ou detrás do 2º verbo: EXS: Quéroo mercar. Quero mercalo. Ándao arranxando. Anda arranxándoo. PERO: Ninguén desexa mercalo. Ninguén o desexa mercar. NON: Ninguén deséxao mercar.

● Se a perífrase verbal é de infinitivo e ten tres elementos (é dicir, un relacionante entre os dous verbos), a posición do pronome átono é tripla:

EXS: Tes que collelo. Tes que o coller. Telo que coller. Haino que facer. Hai que facelo. Hai que o facer.

PERO: Tamén, coma no caso anterior das perífrase sen relacionante, se algún elemento altera a colocación, esta só afecta ao elemento máis próximo a el:

EXS: Aínda o temos que coller. Aínda temos que collelo. Aínda temos que o coller. NON: Aínda témolo que coller.


EXERCICIOS

1. Di o valor dos demostrativos nestas frases:Ten un aquel que namora. Co aquel da festa non foi á clase. Esa saída graciosa si que ten aquel. Sempre tratou os libros con moita aquela. Ese filme non ten aquela ningunha. Hai que ver con que aquela trata o mozo. É bo rapaz, mais ten unha aquela que o fai moi feo. Coa aquela do accidente quedaron todos apesarados. O individuo ese non me engana a min. Iso non é un mozo, é un farrapo. Daquela aínda ti eras pequena. Cando veu daquela, estábache mellor conservado. Daquela déixocho na conserxería. E con estas, esfumouse en cuestión de segundos. Nisto deixou de chover e saíu o “Lourenzo” todo esplendoroso. Nestas entra a directora de moi mal xenio. Conta o que che pasou daquela. Daquela imos hoxe ao teatro, ver unha versión de O lapis do carpinteiro. Co aquel do partido do Celta saíron antes da hora. Véxolle pouca aquela a esta programación. Con que aquel me contaba as súas aventuras en África! Non o vas conseguir nin por esas! Esa si que che foi boa, cóntalla a outro! E ti agora vésme con estas, anda, vai rañar a barriga por aí!

2. Indica os valores dos posesivos nestas frases. O certo é que o barco afundiu de seu.Levei unha boa malleira, pero eles tamén levaron o seu.Cadaquén recibirá cadanseu agasallo polo Nadal. Este tipo de viños son acedos de seu.Acolá, nas Cíes, temos ancorado un veleiro de noso. A ver ¡meu!, ensíname esa alfaia que levas ao pescozo.Eu aos meus quérolles como todo o mundo quere aos seus.Velaí vén Carliños cun dos seus tics.O meu é xogar ao fútbol e o deles é xogar ao tenis.Esta nosa paisaxe xa non é a que era.

3. Pronominaliza o CI e mailo CD, facendo as contraccións que cumpra. Coloca o pronome átono no lugar adecuadoSirve o caldo aos teus irmáns.Fai os deberes á súa irmá porque ela non sabe.Di a verdade a estes homes.Tróuxolles un regalo ben bonito.Ensinou ós alumnos todo canto sabía.Darei a ela todo canto me pidas.A vostede non lle quero esas nabizas.Quen dera este pastel a elas!Non fagas ese feo a el.Hei dar a elas todo o meu.


4. Nestas frases substitúe o subliñado por pronomes persoais tónicos:- Pois aquel home ten que ser o representante dos Siniestro Total.- O adestrador pediu tempo morto para que Xoán entrase. - Breixo agora aínda estuda máis que os seus compañeiros.- Tamén os máis mozos temos que axudar na mellora do país. - Aquí deixou Alba os libros para Xaquín e mais a súa moza.- Xoán, Neves e mais Brais tedes que facerlle o traballo a Pedro. 5. Realiza cos seguintes supostos o mesmo que se fai no exemplo: EX: TI + ELES = VÓS Ti + eu = Nós + ti =

Elas + ti = Eu + vós =

(Vós - ti) + (ela +ela) = Ti + (El + el + ela) =

Eles + vostede = (Ti + ela) + (eu + ti) =

Eles + elas = Nós - eu =

Nós – ti = Vostede + eu =

Eles + nós = Eu + ti =

6. Introduce TE ou CHE nas seguintes frases:- Apareceu a alfaia? -Vin no mercado-Chamaron por teléfono.-Vin o teu coche.-Mañá mando un agasallo.-Xa verás como canto unha canción.-Teño que contar a verdade de contado.-Non axudei nin axudarei.-Aquel fulano chamou a atención.-Por que ris de min se non estou facendo rir?

7. Substitúe CD e CI na nova frase:Eu collín o coche aos meu pais

Brais rachou o traxe á súa irmá

Ninguén colleu o libro aos amigos

Seica cantou cancións ao curmán

Non vos atopei ese xoguete

Quero mirar o teu libro novo

Colle o disco de Manolo para min

Non recites poemas aos meus pais

Nunca traias caramelos para min

Disque Iria manchou o traxe de Lúa

8. Substitúe pola forma do posesivo que cumpra en cada caso:Na viaxe vou detrás (de vós) _____ que non coñezo ben a estrada Plantouse diante (del) _____ e non a deixaba marchar


Está xusto detrás (de ti) _____. Non o ves? Podes pasar diante (de min) _____ que eu non levo présa Carme quere ter todos os fillos arredor (del) _____ polo Nadal Detrás (de nós) _____ virán outros peores Que grande está o (de vós) _____ fillo! Podes pasar pola (de min) _____ casa esta noite? Onde aparcaron (de vós) _____ coche? 9. Nas seguintes oracións coloca o pronome átono onde corresponda, tendo en conta a negación, a entoación e se a oración é simple ou composta.Que cousas ……… dixo ………! (lle)Como ………… puxo …………! (se)Non ………… fagas …………iso. (nos)Moito ………… repetín ………, pero nunca …… fixo …… caso. (llo, me)Di ……… a verdade, que eles ……… queren ……… ben. (lles, te)Nunca …… dixo ……… nada que …… molestase ………(lles, os)Mal raio ……… parta ………! Eu non ……… aturo ……. (te, te)Ninguén ……… fará ………… cambiar de opinión. (me)Ningunha compensación …………… resarciría ……… desa perda. (vos)Ningún dos amigos ……… abandonou ……… naquel transo. (a)Eses ovos ……… facían ……… unha boa tortilla. (che)Non ……… me ……… gorentan ……… os doces. (che)Señores, eses ……… son ………… perigosos. (lles)Señora, ………… son ………… ben bos estes grelos. (lle)Todo ………… foi ……… un invento dela. (che)

10. Localiza e analiza todos os pronomes persoais que hai no texto: " Vou morrer meu vello amigo, e máis confío en ti ca en ninguén da miña xente. Xúrame no meu leito de morte que non te afastarás da miña filla e que a coidarás e lle axudarás como pai nesta terra en que os homes só pensan en si. Pensa que, morto eu, os meus veciños, que se cadra me temían algo de vivo, vanse botar coma cans sobre a miña casa para usurpala. Gárdaa ti para a miña filla, e selle pai e non titor cando eu falte, que axiña o ha de ser."

11. Subliña os posesivos e demostrativos (diferenciando cada un deles) e indica o seu valor:- Este frigorífico hache custar as súas 80.000 pesetas.- Cando teña casa de seu, daquela non volverá facer das súas.- Haberá os seus sete días que lles dixen ós meus que non falaran con eses, pero responderon con moito aquel que me metese nos meus asuntos.- Xoán xa ten coche de seu. Custoulle as súas 800.000 pesetas.- O meu non é o baile, daquela marcho para a casa.- A cadela aínda que non é de raza, ten o seu aquel.- Daquela aínda non xogaba as súas partidas de cartas.

12. Corrixe os erros das oracións seguintes.Me parece que desta aprendinme a colocación do pronome.Non che vin onte no cine.Non se o prestes, que mérqueo ela.Dime quen che o fixo.Me verás ou non me verás.Vos tedes que ir de contado.Paréceme que estaste metendo de máis.Díxolles que axudaríaos.Se vésme pedir axuda, vaite agora mesmo. Os acabei, os exercicios, por fin!


TEMA 9 CUANTIFICADORES E IDENTIFICADORES:

Os cuantificadores son adxectivos (ou pronomes) que serven para indicar cantidade e tamén identidade. Se a cuantificación que realizan é exacta falaremos de numerais, e se é inexacta falaremos de indefinidos. 1. Os indefinidos: INVARIABÉIS VARIABÉISalguén, algo, cadaquén (= cada persoa, todo o mundo)calquera, quenquera (= calquera persoa; vai seguido dunha oración de relativo: “Quenquera que…”) cada (valor distributivo)ninguén, nada, ren ou res (= nada, referido a algo tanxible. É un arcaísmo)demais, máis,menos,

algún, algunha, algúns, algunhasningún, ningunha, ningúns, ningunhasun, unha, uns, unhasvarios, varias,pouco, pouca, poucos, poucas,bastante, bastantesabondo, abonda, abondos, abondasmoito, moita, moitos, moitas,demasiado(s), demasiada(s),tanto, tanta, tantos, tantas,todo, toda, todos, todascerto, certa, certos, certas,tal, talespropio, propia, propios, propias,mesmo, mesma, mesmos, mesmas,o demais, a demais, os demais, as demais,determinado(s), determinada(s),outro, outra, outros, outras,tanto, tanta, tantos, tantas,ambos, ambas, entrambos, entrambas,os máis, as máis,

1.1. Contraccións dos indefinidos: Na escrita só contraen algunhas formas variables, pero as invariables non contraen. ALGÚN OUTRO UN DE

dalgúndalgunhadalgúnsdalgunhas

doutrodoutradoutrosdoutras

dundunhadunsdunhas

EN

nalgúnnalgunhanalgúnsnalgunhas

noutronoutranoutrosnoutras

nunnunhanunsnunhas


● Con ALGUÉN e ALGO (invariabeis) non se marca a contracción con DE e con EN na escrita. EXS: (MAL): Ese coche debe ser dalguén. Nalgo teremos razón.

● O indefinido UN/UNHA/UNS/UNHAS:

- En función pronominal non contrae coa preposición CON:EX: El colabora con unha que é de Seixo. Cada mañá ía ao traballo con uns, nunca ía cos mesmos

compañeiros.- Cando actúa como adxectivo presenta as mesmas contraccións ca o artigo indeterminado:

EX: Falounos duns asuntos que nós non coñeciamos.- Cando se usa como pronominal xeralmente represéntase a contracción coas preposicións

De e EN.EXS: Están sempre a falar mal dun. A resposta está nun mesmo.

2. Os numerais:O valor semántico dos pronomes/adxectivos numerais é indicar cantidade, a orde nunha

sucesión ou calquera tipo de cuantificación.Poden facer funcións de adxectivo e, en moitos casos, constitúen o Determinante dunha

frase nominal.EXS: Abran o dicionario pola décima páxina. O atleta entrou no undécimo posto.Hai tres solucións para este problema.

Poden substantivarse (asumindo función de núcleo) e así constitúen pronomes numerais.EXS: O primeiro que chegue terá unha recompensa.Só quedaron oito no campo, tres foron expulsados polo árbitro.

2.1. Cardinais:

Desde a normativa do 2003, agora tamén entre vinte e trinta se escriben separados: vinte e un, vinte e seis, etc. (Pero contraen ao pronuncialos).Cento, millón, billón, trillón, aínda que expresan número, funcionan como substantivos, igual que ducia, decena, centena.

Os numerais un, unha, cando son adxectivos, contraen con de, en e con, da mesma maneira ca os artigos indeterminados. Pola contra, cando son pronominais, normalmente contraen coas preposicións en e de, pero non coa preposición con, da mesma maneira ca o indefinido un(s), unha(s): equivocouse nunha ou en dúas respostas; con unha xa me abonda.

2.2. Ordinais:Indican a orde de sucesión nunha serie. Todos admiten morfemas de xénero e número e nas

formas compostas se aplican ao último elemento: Quedamos trixésimo primeiras.OLLO: sétimo e oitavo (NON séptimo e octavo). (Son patrimoniais).

Décimo sétimo e décimo oitavo.PERO: septuaxésimo e octoxésimo. (Son cultismos).

Outras formas cultas:

Undécimo ou décimo primeiro Duodécimo ou décimo segundo.Vixésimo, trixésimo, cuadraxésimo, quincuaxésimo, sesaxésimo, septuaxésimo, octoxésimo, nonaxésimo, centésimo, milésimo, millonésimo.


ÚLTIMO e DERRADEIRO indican a posición final dunha serie, pero non son totalmente equivalentes: derradeiro significa o último dunha serie pechada, que non vai haber máis. EX: Foi o seu derradeiro suspiro. 2.3. Multiplicativos:

Sinalan o produto de repetir un número (o multiplicando) tantas veces como unidades contén outro (o multiplicador). Dobre, duplo, dupla Séptuplo, séptupla (cultismos)

Triplo, tripla Óctuplo, óctupla (cultismos)

Cuádruplo, cuádrupla Nónuplo, nónupla

Quíntuplo, quíntupla Décuplo, décupla

Séxtuplo, séxtupla Céntuplo, céntupla.

Os restantes fórmanse mediante o cardinal correspondente seguido da palabra veces: EX: Gañou esta competición trinta veces. 2.4. Partitivos:

Indican a diminución proporcional dunha cantidade, a súa división en partes. Expresan, pois, unha fracción numérica (1/2; 1/8; 1/99; etc). A partir de 1/11 (agás 1/100, 1/1000, 1/1.000.000) o partitivo constrúese engadindo ao cardinal o sufixo –avo: 1/2 Medio/media, metade 1/11 Onceavo/onceava

1/3 Terzo/terza 1/12 Doceavo/doceava

1/7 Sétimo/sétima (patrimoniais) 1/100 Centésimo/centésima

1/8 Oitavo/oitava (patrimoniais) 1/1000 Milésimo/milésima

1/1.000.000 Millonésimo/millonésima EXS: 1/16 = un dezaseisavo. 2/29 = dous vinte e noveavos 7/345 = sete trescentos corenta e cincoavos.

OLLO: O partitivo metade é un substantivo. Hai partitivos en orixe que hoxe son tamén de uso común como substantivos

EXS: Un décimo de lotería. O peixe mide unha cuarta. Unha oitava. O quiñón. 2.5. Colectivos:

Indican un conxunto con número exactamente determinado de elementos.EXS: par, parella, decena, ducia, quincena, vintena, cento, centena, milleiro, milleiros e millenta (cantidade

elevada e aproximada). Tamén hai moitos substantivos con valor colectivo:

EXS: dúo, trío, cuarteto, quinteto, semana, mes, lustro, século, decenio/década, milenio, corentena, novena, quincena, osteto, octano…


2.6. Relativos, interrogativos e exclamativosPara o relativo e interrogativo ou exclamativo o galego ten catro formas: dúas sen variación

de xénero e número, que e quen; outra que admite morfema de plural, cal (pl. cales); e outra que pode ter morfemas de xénero e número, canto (canta, cantos, cantas). Existe ademais un relativo posesivo cuxo, que presenta flexión de xénero e número (cuxa, cuxos, cuxas).

Aínda que na lingua popular o relativo cuxo non ten uso, a lingua culta moderna recuperouno a partir da forma medieval cujo.

EXERCICIOS:

1. Pon en letra as seguintes cifras:2.486.842 lentellas725.360 liras57ª praza532.217 euros27. 382 pesetas79ª aniversario98ª edición.12/48 = 6/24 = 3/12 = 1/416º lugar37.000.259 dólares28.711.232 cereixas1/7 de pastel 22.765.901 marcos 2. Corrixe estas frases:-Un entrou no séptimo posto da clasificación e o outro no octavo posto.-Quedei na setuaxésima praza da oposición e miña irmá na oitoxésima.-Os afeccionados ateigamos a bancada treceava do pavillón de deportes.-O teu obxectivo só consiste en conseguir a praza vinte na competición.-O día vintetrés celebramos o vintecinco aniversario do Colexio.-No andar vintenoveavo está o restaurante deste rañaceos.-Ese alumno vai de número un no torneo de xadrez da Escola.-Cando subas ao andar catorce do edificio non mires para abaixo.

3. Encher os ocos usando os indefinidos mesmo, propio, tal, demasiado, ambos, algún, ningún, alguén, ninguén, calquera, cadaquén, quenquera, outro, certo................... que te vise, diría que vas espido.Foron as ....................... que da outra vez.Contra ese mal non hai .................... solución.Traballar para ... é máis custoso que ter un traballo ................................................. cho contaría, que ti non o sabías.Viñeron ...............dúas con ........................ amigas.De ......................... persoas non se pode un fiar............................. que fose, ía laiándose coma un can................. ten que apandar coas súas obrigas, ou como din ........................ coa súa cruz. En ....................... sitios chove máis que en ..........................Vén por aquí .............................. persoa que non é do meu agrado.


Non podemos dubidar da inocencia dos dous oficiais, ...................... foron vistos a esa hora.Cando atacou o inimigo, o pánico foi ............................ que ................................ ata perderon os zapatos.Ía ............................. frío para poder espirse na praia........................ parece culpábel, mais ten que ser .................. dese grupo.En ......................... tenda venderancho polo .................. prezo.Vinme negro, alí non había .................................... pistas a xeito para aterrar................................ que fose vai quedar sen castigo.............................. pague o que lle corresponder, que sempre hai ............................. que intenta librar.

4. Completar as seguintes frases usando numerais ou substantivos colectivos16 é o ............... de 89 é o ............................. de 3.Teño un ....................... de zapatos do trinque.Non votou o 58% por cento do censo, logo abstívose case a ............. dos electores.Moitos ............................... de persoas asistiron á manifestación da Praza Vermella.Antes pagaba 5.000 euros, agora paga 25.000, xusto o ....................Os gardas civís e as monxas antes andaban por .......................Tiña un rabaño de varios ................................ de ovellas, preto das 7.000.Teño nove laranxas, se me dás unha terei unha ........................Chámase ............................. a un conxunto de tres persoas, e a un grupo de catro músicos chamámoslle ...........Os ovos soen venderse por ...........................Chámaselle ........................... a un período de 15 días e ... a un período de 5 anos.Un período de 10 anos denomínase ........................ e o de 1.000 .....................Un período de 40 días recibe o nome de ....................................Unha área é a ................................... parte dunha hectárea.

5. Encher os ocos coas formas QUE, QUEN, CAL, ONDE, ULO, CANTOEles non son ....................... de dicirche iso.Os .......................... queiran, que marchen xa.......................... che inventou ese alcume?A ........................... lle vén tanta saña?...................... hai fume, hai lume.Deixaches aí o reloxo, mais .......................?................................. labarada da que me falaches? Eu non vexo nada.As angueiras son as .......................... acaban con ela.Boteille ese resolio na mancadela, o ................... produciu aínda máis proído.............................. era o .......................... estaba axexando?Construíron un xardín ......................... dá xenio velo, o .............................. é bastante raro nesta cidade.Cando teña cartos fareille un tobo ao can, co ............................. xa non andará por aí de buraco en buraco.Non eran eles ......................... andaban roufeñando toda a noite.De .............................. viñas onte a aquelas horas da noite?Vendeu ...................... lle deixaron os pais.................... froita que mercaches?Todos os días leo un bo anaco, o ................. mellora a miña formación.Estou moi nervioso, o ................... non é nada bo..................................... pasaxeiros van nese avión?Baixou á cociña, ........................................... colleu a botella de auga.


TEMA 10 VERBO

1. Estrutura das formas verbais:RAÍZ (R) VOGAL

TEMÁTICA (VT)MORFEMA MODO TEMPO (MMT)

MORFEMA (MNP)NÚMERO PERSOA

*Significado * Indica se o verbo é: Regular Irregular Semirregular

* Conxugación:CICIICIII

* Formas finitas (en forma persoal): Indicativo Subxuntivo Imperativo (Infinitivo persoal) * Formas infinitas: Infinitivo Xerundio Participio *Aspecto: -Perfectivo -Imperfectivo

* Concordancia * Persoas e número: P1 P2 P3 P4 P5 P6

2. Sistema verbal:

MODO INFINITIVO MODO SUBXUNTIVO:

Presente Presente

Pretérito Perfecto (ou pretérito de Indicativo) Imperfecto (ou pretérito)

Imperfecto (ou copretérito) Futuro

Pluscuamperfecto (ou antepretérito)

Futuro Hipotético (ou pospretérito)

Futuro OLLO: (Infinitivo Conxugado)

IMPERATIVO: FORMAS INFINITAS:

Presente Infinitivo

Xerundio

Participio 3. No sistema verbal galego distínguense dous temas:3.1. Tema de perfecto:

(os verbos irregulares é nestes 4 tempos onde soen ter unha raíz irregular, é dicir distinta da que presentan no infinitivo):


Pret. Perfecto (Indicativo) Imperfecto de Subxuntivo

Pluscuamperfecto (Indicativo) Futuro de Subxuntivo 3.2. Tema de presenta: Todos os demais tempos.

4. Observacións4.1. Alteracións gráficas

Hai algunhas alteracións gráficas reguladas polas leis de distribución de grafemas: c/qu, g/gu e z/c alternan na representación gráfica da raíz do verbo segundo que a vogal que siga sexa a, o ou e, i respectivamente:(sacar) saco, sacas / saque,(delinquir) delinco, delinca / delinque, delinquía,(segar) sego, segas / segue,(erguer) ergo, erga / ergue, erguía,(cazar) cazo, cazas / cace,(cocer) cozo, coza / coce, cocía.

4.2. Asimilacións● A primeira persoa de plural perde o -s cando leva enclítico o pronome nos: vémonos.● Cando unha forma verbal rematada en -s ou en -r vai seguida polos pronomes lo, la, los, las,

elimínanse, por asimilación total, o -s e o -r: cantar lo > cantalo, cantas la > cántala.● Cando a forma verbal remata en -n, estas variantes convertéronse en no, na, nos, nas, e a

secuencia nn simplificouse: comeron las > coméronnas > coméronas.

4.3. Verbos en -cer e -cirOs verbos en -cer (menos facer e derivados) e en -cir (menos dicir e derivados) son

completamente regulares (a menos que teñan algunha das alternancias vocálicas de que se falará máis adiante.

4.4. Valor dos tempos e modos4.4.1. O MODO: Expresa a actitude do falante con relación á acción verbalIndicativo: feito real, obxectivoSubxuntivo: feito como posible, como desexo ou mandato atenuado; tamén dúbida, emoción,

temor, etc.Imperativo: feito como mandato atenuado ou orde

4.4.2. O TEMPO: o tempo é expresado tamén polos adverbios...Presente de Indicativo. Coincidencia co momento actual

* Presente habitual: acción frecuente* Presente histórico ou narrativo: sucesos do pasado* Presente intemporal: verdades permanentes* Presente prospectivo: certeza no futuro* Presente imperativo: mandado atenuado

Copretérito (pretérito imperfecto) de indicativo. Coincidencia cun momento do pasado (un adverbio ou outro verbo)


* Copretérito narrativo: nos contos, historias...* Copretérito de cortesía* Copretérito con valor de futuro (desde o pasado)

Pretérito (pretérito perfecto). Un feito pasado máis ou menos afastado (non precisa referente)

* Valor imperativo.* Pretérito de futuro: acción futura que se realizará axiña

Antepretérito (pretérito pluscuamperfecto). Un feito pasado con relación a outro tamén pasado -non con respecto ao momento actual-.

Futuro de Indicativo. Feito que aínda non sucedeu no momento actual* Incerteza, posibilidade* Obrigatoriedade* Cortesía

Pospretérito (Condicional / futuro hipotético). Feito futuro con relación a un tempo pasado* Incerteza no pasado.* Cortesía

Presente de Subxuntivo. Coincidencia co momento actual ou co futuro

Pretérito (imperfecto) de subxuntivo. Tempo pasado, presente (feito irreal) ou futuro (referente ao pasado)

5. Paradigma verbo regular.1ª conxugación 2ªconxugación 3ªconxugacióntema suf.flexio. tema suf.flexio. tema suf.flexio.Rad VT SMT SNP Rad VT SMT SNP Rad VT SMT SNPPRESENTE DE INDICATIVOand o tem o part oand a s tem e s part e sand a tem e part eand a mos tem e mos part i mosand a des tem e des part i desand a n tem e n part e nCOPRETÉRITO (pretérito imperfecto) DE INDICATIVOand a ba tem í a part í aand a ba s tem í a s part í a sand a ba tem í a part í aand a ba mos tem i a mos part i a mosand a ba des tem i a des part i a desand a ba n tem í a n part í a nPRETÉRITO (pretérito perfecto) DE INDICATIVOand e i tem í n part í nand a ches tem i ches part i chesand o u tem e u part i uand a mos tem e mos part i mosand a stes tem e stes part i stesand a ron tem e ron part i ron


ANTEPRETÉRITO (pretérito pluscuamperfecto) DE INDICATIVOand a ra tem e ra part i raand a ra s tem e ra s part i ra sand a ra tem e ra part i raand a ra mos tem e ra mos part i ra mosand a ra des tem e ra des part i ra desand a ra n tem e ra n part i ra nFUTURO DE INDICATIVOand a re i tem e re i part i re iand a rá s tem e rá s part i rá sand a rá tem e rá part i ráand a re mos tem e re mos part i re mosand a re des tem e re des part i re desand a rá n tem e rá n part i rá nPOSPRETÉRITO (condicional, futuro hipotético) DE INDICATIVOand a ría tem e ría part i ríaand a ría s tem e ría s part i ría sand a ría tem e ría part i ríaand a ria mos tem e ria mos part i ria mosand a ria des tem e ria des part i ria desand a ría n tem e ría n part i ría nPRESENTE DE SUBXUNTIVOand e tem a part aand e s tem a s part a sand e tem a part aand e mos tem a mos part a mosand e des tem a des part a desand e n tem a n part a nPRETÉRITO (pretérito imperfecto) DE SUBXUNTIVOand a se tem e se part i seand a se s tem e se s part i se sand a se tem e se part i seand á se mos tem é se mos part í se mosand á se des tem é se des part í se desand a se n tem e se n part i se nFUTURO DE SUBXUNTIVO: No verbo regular igual que o infinitivo.IMPERATIVOand a tem e part eand a de tem e de part i deFORMAS NOMINAIS : INFINITIVO, XERUNDIO E PARTICIPIOand a r tem e r part i rand a r es tem e r es part i r esand a r tem e r part i rand a r mos tem e r mos part i r mosand a r des tem e r des part i r desand a r en tem e r en part i r enand a ndo tem e ndo part i ndoand a do tem i do part i do 5.1. Son regulares: os verbos acabados en -cer (menos facer), -cir (menos dicir):

nazo, parezo, aparezo, renazo, conduzo, reduzo, produzo ... (1 ª presente de indicativo)naces, pareces, apareces, renaces, conduces, produces ... (2ª presente de indicativo)naza, pareza, apareza, renaza, conduza, produza ... (1ª presente de subxuntivo)nacín, parecín, reducín, producín, conducín ... (1º pretérito)reduciras, conduciras, produciras ... (2ª antepretérito)


5.2. Algúns verbos con futuro de indicativo e pospretérito regulares son: caber, haber, poder, poñer/pór, querer, saber, saír, ter, valer, vir.

caberei, haberás, poderá , poñeremos/poremos, quereredes, saberán, terei, valerás, (futuro)viría, caberiamos, haberiades, poderían, poñería/poría, querería, saberiamos, sairiades, terían, valerei,

virías ... (pospretérito)

5.3. Son da segunda conxugación, entre outros moitos, os seguintes verbos:bater (combater, debater, rebater ...), correr (concorrer, escorrer, ocorrer, percorrer, transcorrer ...)

derreter, fender, ferver, render, rexer, romper (corromper, interromper, prorromper ...), verter (converter, perverter ...), xemer

Mais: advertir, divertir, tusir... son da 3ª 5.4. . Verbos acabados en aer, oer, aír, oír.

Caer (decaer, recaer), choer, doer (condoer), moer (remoer), proer, roer (corroer), oír (desoír, entreoír), saír (sobresaír), os derivados de traer (atraer, distraer...) etc., son regulares, pero intercalan un i sen valor morfolóxico entre a raíz e a desinencia, cando esta empeza por o ou por a.

PRES. IND. COPRETÉR. PRETÉRITO PRES. SUBX. IMPERATIVO

caiocaescaecaemoscaedescaen

caíacaíascaíacaïamoscaïadescaían

caíncaíchescaeucaemoscaestescaeron

caiacaiascaiacaiamoscaiadescaian

cae caede

6. Verbos semirregulares: Verbos con alternancia vocálica no lexema.6.1. Verbos con e como vogal final do lexema no infinitivo.

Estes verbos (advertir, servir etc.) poden presentar dous tipos de alternancia:a) Hai un grupo que troca o e en i nas formas do presente de indicativo e

imperativo en que a raíz é tónica e, ademais, en todo o presente de subxuntivo:

Conforme ao modelo anterior conxúganse os seguintes verbos: adherir; advertir, divertir; agredir, transgredir; conferir, diferir, inferir, preferir, proferir, referir, transferir; competir, repetir; concernir, discernir; espelir; espir; dixerir, inxerir, suxerir; inserir; medir; pedir e derivados; reflectir; vestir, investir, revestir.

b) Hai outro grupo que presenta unha variación tripla no vocalismo da raíz: en posición átona sempre e [e] (agás no presente de subxuntivo); en posición tónica hai e [ ] nas persoas 2ª, 3ª e 6ª do presente de indicativo e na persoa 1ª do presente de indicativo, na 2ª do imperativo e en todo o presente de subxuntivo.

O mesmo paradigma é o dos verbos ferir, mentir, sentir, seguir e dos seus derivados e compostos: malferir; desmentir; asentir, consentir, resentir, conseguir, perseguir e proseguir (advírtase que conferir, inferir etc. non son derivados de ferir, senón que se remontan á base latina -FERRE).


6.2. Verbos con u como vogal final do lexema no infinitivo.Os verbos que teñen u como vogal final do lexema no infinitivo (discutir, fuxir etc.) poden

presentar dúas posibilidades de conxugación:a) Verbos do tipo discutir:Hai verbos en u...ir (discutir, conducir etc.) que son completamente regulares e seguen o

modelo de partir.Son os seguintes (a maioría deles de procedencia culta): argüír, asumir, atuír, -cluír (concluír, excluír,

incluír, recluír), -cumbir (incumbir, sucumbir...), cumprir ‘completar’, -cutir (discutir, percutir, repercutir...), curtir, derruír, diluír, diminuír, -ducir (aducir, conducir, deducir, inducir, reducir, seducir, traducir...), embutir, escapulir, esculpir, estatuír, gruñir, fluír e derivados (afluír, confluír, influír, refluír...), fulxir (e refulxir), fundir (fundir ‘derreter’, afundir, confundir, difundir, infundir, refundir), imbuír, insurxir, -ludir (aludir, eludir), nutrir, presumir, resumir, rustrir, -stituír (constituír, destituír, instituír, prostituír, reconstituír, restituír, substituír...), -struír (construír, destruír, instruír, obstruír, reconstruír...), suplir, -tribuír (atribuír, contribuír, distribuír, retribuír...), tupir e derivados (entupir, desentupir), unir e derivados (desunir, reunir), unxir, urxir, zurcir.

b) Verbos do tipo fuxirHai outro grupo de verbos en u...ir, menos numeroso, que presenta unha alternancia

tradicional u/o: [ ] nas persoas 2ª e 3ª e 6ª do presente de indicativo, [u] no resto do paradigma.Conforme a este modelo, conxúganse tamén os seguintes verbos: acudir, bulir (e rebulir), cubrir e

derivados (descubrir, encubrir, recubrir), cumprir ‘ser mester’, cuspir, durmir, engulir, fundir ‘render’, fuxir, lucir e derivados (deslucir, entrelucir, relucir, translucir, tremelucir), mulir, muxir, pulir, ruxir, sacudir, subir, sufrir, sumir (e os seus derivados consumir e ensumir), tusir, ulir, urdir, xunguir, xurdir.

b.1.) Cumprir, fundir. Advírtase que estes verbos teñen cada un dúas acepcións ben diferenciadas: cumprir ‘completar’ e ‘ser mester’; fundir ‘derreter’ e ‘render’ Só coas respectivas segundas acepcións teñen alternancia.

PRES. IND. PRES. SUBX. IMPERATIVO

Fuxofoxes [O]foxe [O]fuximosfuxidesfoxen [O]

fuxafuxasfuxafuxamosfuxadesfuxan

fuxe fuxide

6.3. Verbos en -er que teñen -e- ou -o- como últimas vogais do lexema. Na 2ª, 3ª e 6ª do presente de indicativo presentan a vogal semiaberta:

bebo, bebes, bebe, bebemos, bebedes, bebencomo, comes, come, comemos, comedes, comen

7. Verbos irregulares. O tema verbal é a suma da Lexema e a vogal temática. Hai dous temas: o de perfecto

(encóntrase no pretérito de indicativo, antepretérito de indicativo, pretérito de subxuntivo e futuro de subxuntivo) e o de presente (resto de tempos verbais). Os verbos irregulares son aqueles que teñen diferente o tema de presente do tema de perfecto.

VERBO IRREGULAR TEMA TEMPOS VERBAIS

Tema de presente sabe sabemos, saberás,...

Pretérito de indicativo (ou perfecto) soube soubemos


Antepretérito de indicativo (ou pluscuamperfecto) soube souberamos

pretérito de subxuntivo (ou imperfecto de subxuntivo) soube soubésemos

futuro de subxuntivo (ou futuro de subxuntivo) soube soubermos


Tema de presente dici dicimos, diciamos,...

Pretérito de indicativo (ou perfecto) dixe dixemos

Antepretérito de indicativo (ou pluscuamperfecto) dixe dixeramos

pretérito de subxuntivo (ou imperfecto de subxuntivo) dixe dixésemos

futuro de subxuntivo (ou futuro de subxuntivo) dixe dixermos


Tema de presente prace pracemos, pracerás,...

Pretérito de indicativo (ou perfecto) prougue prouguemos

Antepretérito de indicativo (ou pluscuamperfecto) prougue prougueramos

pretérito de subxuntivo (ou imperfecto de subxuntivo) prougue prouguésemos

futuro de subxuntivo (ou futuro de subxuntivo) prougue prouguermos

7.1. Paradigmas dos verbos irregulares:

● dicir, facer, poñer/pór, querer, traer Pretérito de indicativo Antepretérito de indicativo Pretérito de subxuntivo Futuro de subxuntivo

dicir

dixendixechesdixodixemosdixestesdixeron

dixeradixerasdixeradixeramosdixeradesdixeran

dixesedixesesdixesedixésemosdixésedesdixesen

dixerdixeresdixerdixermosdixerdesdixeren

facer

fixenfixechesfixofixemosfixestesfixeron

fixerafixerasfixerafixeramosfixeradesfixeran

fixesefixesesfixesefixésemosfixésedesfixesen

fixerfixeresfixerfixermosfixerdesfixeren

poñerpór

puxenpuxechespuxopuxemospuxestespuxeron

puxerapuxeraspuxerapuxeramospuxeradespuxeran

puxesepuxesespuxesepuxésemospuxésedespuxesen

puxerpuxerespuxerpuxermospuxerdespuxeren


querer

quixenquixechesquixoquixemosquixestesquixeron

quixeraquixerasquixeraquixeramosquixeradesquixeran

quixesequixesesquixesequixésemosquixésedesquixesen

quixerquixeresquixerquixermosquixerdesquixeren

traer

trouxentrouxechestrouxotrouxemostrouxestestrouxeron

trouxeratrouxerastrouxeratrouxeramostrouxeradestrouxeran

trouxesetrouxesestrouxesetrouxésemostrouxésedestrouxesen

trouxertrouxerestrouxertrouxermostrouxerdestrouxeren

● caber, haber, saber Pretérito de indicativo Antepretérito de indicativo Pretérito de subxuntivo Futuro de subxuntivo

caber

coubencoubechescoubocoubemoscoubestescouberon

couberacouberascouberacouberamoscouberadescouberan

coubesecoubesescoubesecoubésemoscoubésedescoubesen

coubercouberescoubercoubermoscouberdescouberen

haber

houbenhoubecheshoubohoubemoshoubesteshouberon

houberahouberashouberahouberamoshouberadeshouberan

houbesehoubeseshoubesehoubésemoshoubésedeshoubesen

houberhoubereshouberhoubermoshouberdeshouberen

saber

soubensoubechessoubosoubemossoubestessouberon

souberasouberassouberasouberamossouberadessouberan

soubesesoubesessoubesesoubésemossoubésedessoubesen

soubersouberessoubersoubermossouberdessouberen

● estar, ter Pretérito de indicativo Antepretérito de indicativo Pretérito de subxuntivo Futuro de subxuntivo

estar

estivenestivechesestivoestivemosestivestesestiveron

estiveraestiverasestiveraestiveramosestiveradesestiveran

estiveseestivesesestiveseestivésemosestivésedesestivesen

estiverestiveresestiverestivermosestiverdesestiveren

ter

tiventivechestivotivemostivestestiveron

tiverativerastiverativeramostiveradestiveran

tivesetivesestivesetivésemostivésedestivesen

tivertiverestivertivermostiverdestiveren

● ser, ir, dar, poder, ver, vir Pretérito de indicativo Antepretérito de indicativo Pretérito de subxuntivo Futuro de subxuntivo

ser funfuchesfoifomos

foraforasforaforamos

fosefosesfosefósemos

forforesforformos


fostesforon

foradesforan

fósedesfosen

fordesforen

ir

funfuchesfoifomosfostesforon

foraforasforaforamosforadesforan

fosefosesfosefósemosfósedesfosen

forforesforformosfordesforen

dar

deidechesdeudemosdestesderon

deraderasderaderamosderadesderan

desedesesdesedésemosdésedesdesen

derderesderdermosderdesderen

poder

puidenpuidechespuidopuidemospuidestespuideron

puiderapuideraspuiderapuideramospuideradespuideran

puidesepuidesespuidesepuidésesesedespuidesen

puiderpuiderespuiderpuidermospuiderdespuideren

ver

vinvichesviuvimosvistesviron

viravirasviraviramosviradesviran

visevisesvisevísemosvísedesvisen

virviresvirvirmosvirdesviren

vir

vinviñechesveuviñemosviñestesviñeron

viñeraviñerasviñeraviñeramosviñeradesviñeran

viñeseviñesesviñeseviñésemosviñésedesviñesen

viñerviñeresviñerviñermosviñerdesviñeren

● Son irregulares na 1ª do presente de indicativo e en todo o presente de subxuntivo:caber, ouvir, saber, valer

caibocabescabecabemoscabedescaben

ouzoouvesouveouvimosouvidesouven

seisabessabesabemossabedessaben

vallovalesvalevalemosvaledesvalen

caibacaibascaibacaibamoscaibadescaiban

ouzaouzasouzaouzamosouzadesouzan

saibasaibassaibasaibamossaibadessaiban

vallavallasvallavallamosvalladesvallan

caber ouvir saber valer

● dar, dicir, estar, facer, poder, parir, querer doudásdádámosdades

digodisdidicimosdicides

estouestásestáestamosestades

fagofasfaifacemosfacedes

podopodespodepodemospodedes

pairoparespareparimosparides

queroqueresquerequeremosqueredes


dan din están fan poden paren queren

deadeasdeadeamosdeadesdean

digadigasdigadigamosdigadesdigan

esteaesteasesteaesteamosesteadesestean

fagafagasfagafagamosfagadesfagan

poidapoidaspoidapoidamospoidadespoidan

pairapairaspairapairamospairadespairan

queiraqueirasqueiraqueiramosqueiradesqueiran

dar dicir estar facer poder parir querer

● Nos dous presentes: haber, poñer, verheihasha - haihabemos - hemos habedes - hedes han

poñoposponpoñemospoñedespoñen

vexovesvevemosvedesven

haxahaxashaxahaxamoshaxadeshaxan

poñapoñaspoñapoñamospoñadespoñan

vexavexasvexavexamosvexadesvexan

haber poñer ver

● Nos presentes e no copretérito: ir, pór, ser, ter, vir vouvasvaiimos idesvan

poñoposponpomospondespon

sonesésomossodesson

teñotestentemostendes -tedes teñen

veñovésvénvimosvindes - vides veñen

vaiavaiasvaiavaiamosvaiadesvaian

poñapoñaspoñapoñamospoñadespoñan

sexasexassexasexamossexadessexan

teñateñasteñateñamosteñadesteñan

veñaveñasveñaveñamosveñadesveñan

íaíasíaiamosiadesían

puñapuñaspuñapuñamospuñadespuñan

eraeraseraeramoseradeseran

tiñatiñastiñatiñamostiñadestiñan

viñaviñasviñaviñamosviñadesviñan

ir pór ser ter vir

● dicir e facer teñen o futuro de indicativo e o pospretérito irregularesdicir facer

direidirásdirádiremosdiredesdirán

fareifarásfaráfaremosfaredesfarán


diríadiríasdiríadiriamosdiriadesdirían

faríafaríasfaríafariamosfariadesfarían

8. Formas nominais do verbo.8.1. O infinitivo.

É a forma máis neutra e pode desempeñar as mesmas funcións sintácticas ca un verbo ou ca un substantivo. Ademais da forma non conxugada existe o denominado infinitivo conxugado, que posúe morfemas de número e persoa.

8.1.1. O infinitivo conxugado é un acto expresivo, pois explicita o suxeito do mesmo cando sen el podería non estar patente; pero non é económico: ten o seu custo, pois supón engadir n elemento máis á cadea falada ou escrita.

Casos en que adoita empregarse o infinitivo conxugado:● Cando o infinitivo ten un suxeito expreso diferente ao do verbo principal. Ex: Chegardes vós

tan tarde foi o que atrasou a xuntanza.● Cando o suxeito non está expreso e convén marcalo para evitar ambigüidades. Ex: Ordenou

establecermos un horario de traballo máis regular.● Se o infinitivo vai antes ca o verbo principal introducido por preposición ou locución

prepositiva, aínda que o suxeito de ambos coincida. Ex: De facermos o que nos dixeran, non teriamos aqueles problemas.

● Cando, malia teren o mesmo suxeito, o infinitivo vai despois despois do verbo principal e hai entre eles unha distancia no enunciado que poida escurecer o suxeito. Ex: Ignoraban onde estaban as estremas e ese foi o maior obstáculo que se lles presentou: non coñeceren a delimitación exacta dos terreos.

● Para indicar a determinación do suxeito (en 6ª persoa). Ex: De lle concederen vacacións vai ir a Londres.

8.2. O participio é unha das formas infinitas do verbo. Posúe flexión de xénero e número e fórmase, se é regular, mediante a regra lexema + vogal temática + do, da, dos ou das (Obsérvese que a vogal temática da segunda conxugación neste caso é "i"):

• And-a-do, and-a-da, and-a-dos, and-a-das. • Coll-i-do, coll-i-da, coll-i-dos, coll-i-das. • Part-i-do, part-i-da, part-i-dos, part-i-das.

Agora ben, ademais de participios regulares, hai participios irregulares como os do seguinte listado: aberto, absolto, aceso, acolleito, adscrito, arrepeso, avolto, calmo, canso, circunscrito, colleito, comesto, confuso, converso), convicto), corrupto), choco, descalzo, descrito, desenvolto, desenvolveito, desperto, directo), disolto, enceso, encolleito, envolto, envolveito, enxoito, escolleito, escorreito, escrito, esperto, farto, frito, gaño, impreso, inquedo, inquieto, inscrito, limpo, morto, mundo, nado, nubro, pago, preñe, preso, quedo, quente, quieto, recolleito, resolto, revolto, revolveito, rizo, roto, zafo, seco, sobrecolleito, solto, suscrito, suspenso, suxeito, tolleito, torto, volto.

Polo que respecta ó uso do participio regular e irregular, o máis xeral é• o emprego das formas regulares como elemento auxiliado nas perífrases verbais: Non dou

pagado nunca. Sempre me invitades. Teño moído moita fariña nese muíño • o uso das formas irregulares como atributo nas construcións con ser e estar, como

complemento predicativo, e como adxacente dun nome. O café está pago. Xa teño munda a fariña 8.2.1. O participio truncado

Son participios irregulares que se presentan en verbos da 1ª conxugación: cansado/canso,


descalzado/descalzo, espertado/esperto, pagado/pago, fartado/farto, gañado/gaño, preñada/preñe, quedado/quedo, zafado/zafo, soltado/solto, suxeitado/suxeito8.2.2. O participio forte

Son participios irregulares que aparecen en verbos da segunda e da terceira conxugación: colleito/collido, encolleito/encollido, escolleito/escollido, recolleito/recollido, tolleito/tollido, enxoito/enxugado, volto/volvido, revolto/revolvido, escorreito/escorrido, torto/torcido, frito/fritido, roto/rompido, comesto/comido, mundo/moído, aceso/acendido, enceso/encendido, preso/prendido, arrepeso/arrepentido, nado/nacido, envolto,envolveito/envolvido, desenvolto/desenvolvido

8. 3. O xerundio (=adverbio). Modifica adverbialmente o verbo principal expresando unha circunstancia a el referida. A

acción está vista na súa realización. Precedido de en: acción sucedida inmediatamente antes que a do verbo principal.

9. As perífrases verbais.As perífrases son complexos verbais -formados por un verbo en forma finita ou verbo

auxiliar e un verbo en forma infinita (infinitivo, xerundio ou participio) ou verbo auxiliado entre os que pode aparecer un elemento de relación (preposición ou conxunción)- que presentan unha unidade formal e de significación, á cal o verbo auxiliado contribúe co significado léxico, mentres que o auxiliar aporta determinacións xerais de número-persoa e especiais de tempo-modo, aspecto ou voz.

9.1. As perífrases verbais poden ser temporais, modais e aspectuais. No cadro que tes a seguir aparecen agrupadas pola categoría do verbo auxiliar.

INFINITIVO VALOR EXEMPLOIR+INF. temporal de futuridade Vou ir de vacacións a Cuba

HABER (DE) + INF. temporal de futuridade Heivos traer algo de Sarriamodal obrigativa Has (de) facer o que ela che pida modal hipotética (probabilidade) Ha de haber seis meses que a vin

HABER (pretérito) (DE)+INF. temporal de futuridade inmediata Houben caer ao chan HABER (QUE) + INF. modal obrigativa Hai que portarse mellor QUERER + INF. temporal de futuridade inmediata Mira, quere chover TER QUE/DE + INF. modal obrigativa Tes que/de saír cedo

DEBER (DE) + INF. modal obrigativa Debe (de) mellorar para aprobar modal hipotética (probabilidade) Aquí debe virir un gaiteiro

PODER + INF. modal hipotética (probabilidade) Pode mellorar o tempo

ESTAR A + INF. aspectual imperfectiva (durativa) Están a facer o AVE aspectual de futuridade inmediata Aínda non ver, mais está a chegar

ESTAR PARA + INF. aspectual de futuridade inmediata Xa están para rematar os obras ANDAR PARA + INF. aspectual de futuridade inmediata María anda para ter un pícaro ANDAR A +INF. aspectual imperfectiva (durativa) Andan a facer unha ponte SER A + INF. aspectual imperfectiva (durativa) Todos eran a querer saír por alí ESTAR A + INF. aspectual imperfectiva (durativa) Estamos a ter mala sorte LEVAR A + INF. aspectual imperfectiva (durativa) Leva a traballar desde as seis


SEGUIR A + INF. aspectual imperfectiva (durativa) Seguía a orballar IR A + INF. aspectual imperfectiva (durativa) Sempre vai a correr polo xornal

VIR A + INF. aspectual imperfectiva (durativa) Veño a ler un libro diario aspectual terminativa Por fin veu a saberse a verdade

CHEGAR A + INF. aspectual terminativa Chegarás a facer unha boa obra ACABAR POR + INF. aspectual terminativa Acabei por entrar dentro ACABAR DE + INF. aspectual perfectiva Acabo de apagar o móbilDEIXAR DE + INF. aspectual perfectiva Deixa de te queixares VIR DE + INF. aspectual perfectiva Veño de acabar Matemáticas BOTAR(SE) A + INF. aspectual incoativa (ingresiva) Botouse a chover ás doce en punto COMEZAR/EMPEZAR A + INF. aspectual incoativa (ingresiva) Comezou a dicir parvadas e marchamos DAR EN + INF. aspectual incoativa (ingresiva) Deu en ler novelas de Xosé Ramón Pena ROMPER A + INF. aspectual incoativa (ingresiva) O caldeiro do polbo rompeu a ferver SOLTARSE A + INF. aspectual incoativa (ingresiva) Soltouse a falar moi noviña POR/POÑER(SE) A + INF. aspectual incoativa (ingresiva) Púxenme a contar ovellas VOLVER (A) + INF. aspetual reiterativa Se mo volves contar igual, créote XERUNDIO VALOR EXEMPLOESTAR + XER. aspectual imperfectiva (durativa) Estamos sendo os melloresANDAR + XER aspectual imperfectiva (durativa) Andan pintando a garaxeSEGUIR + XER. aspectual imperfectiva (durativa) Segue saraibando LEVAR + XER. aspectual imperfectiva (durativa) Levo conducindo desde a mañá IR + XER. aspectual imperfectiva (durativa) Sempre vou conducindo eu VIR + XER. aspectual imperfectiva (durativa) Veño lendo un libro á semana PARTICIPIO VALOR EXEMPLODAR + PART. aspectual perfectiva Non deu lido o libro para o exame LEVAR + PART. aspectual perfectiva Xa levo lidos tres librosTER + PART. aspectual perfectiva Cando chegue xa teño acabado ben

aspectual reiterativa Eu xa teño estado alí

EXERCICIOS

1. Utiliza, cando sexa posible, o infinitivo conxugado nestas oracións e indica por qué se pode ou non conxugar.- Un pouco antes de entrar seus curmáns, estiveron a punto de chorar.- A pesar de estar moi cansos os rapaces, erguémonos todos cedo para ir visitar as catacumbas.- Nada máis chegar á praia, mandáronnos saír a todos do coche e puxéronse a fochicar no motor.- Os alumnos de terceiro curso seica van facer un convite para festexar a fin de curso. Dixeron que ían convidar ós profesores.- Conseguir agora unha entrada para o concerto vaiche custar caro. - Para fomentar a cultura, tedes que subvencionar as distintas asociacións culturais.- Antes de principiar a rodaxe da película, teremos que montar os decorados.- De non controlar os incendios, acabará por arder todo.


- Déixanvos quedar un anaco máis con tal de non barullar.- Antes de comezar as probas, debedes ler ben as preguntas. 2. Conxugar os verbos que se indican entre parénteses:- Nunca (P6 Pte. Ind. DICIR) ____________a verdade, por iso a nai (P3 Pto.Perf.ANDAR) __________tratando de solucionar os problemas en que se (P6 Pto. Pluscuamperfecto METER)___________________ - Espero que (P3 Pte Subx TRAER)_______________ todos os libros que lle (P3 Pto. Perf. TRADUCIR) ________________o seu irmán.- Dixo que (P3 Pto. Imperfecto IR) ______________buscar a súa amiga á casa. Xa (P3 Pto. Perf. ANDAR) ______________todo o día a buscala e non (3ª pers. Pto. Perf. TER) ____________________sorte. 3. Poñer en presente:- Sempre (acudir) ós torneos a ver se (conseguir) algo.- Non (traer) o que me (pedir) .- (mentir) cando che (dicir) eles o que che (cumprir) .- Esas palabras túas (ferir) , (dicir) las con todo o rancor.- ¿Por que non (fuxir) ti agora que o garda (seguir) despistado? _ Os economistas (dicir) que (diminuír) o I.P.C. _ Ti (ser) un pouco parvo, sempre (cuspir) no chan.

4. En cada unha das seguintes frases hai algún erro. Corríxeo explicando en que consiste:-Son as tres da tarde. Xa fai media hora que pedimos o almorzo.-Os teus amigos creen que tódalas carreteiras están en bo estado.-Os automóviles ingleses levan o voante á dereita.-Fai uns días, o abó de Helena dixome que falase cun abogado.-O viaxe foi longo, e o teu hirmán dicia que facía moito calor.

5. Cambia as frases segundo o modelo:- Falaremos do tema Poida que falemos do tema.- Saberémolo este verán- Estará cansado de esperar.- Valerá para o lume.- Daremos unha festa.

6. Conxuga as seguintes formas verbais:1ª persoa singular presente subxuntivo VALER: 3ª persoa plural presente de indicativo de tusir:1ª persoa singular presente indicativo CABER: 1ª " sing. pretérito perfecto caber.1ª persoa plural presente subxuntivo SABER: 2ª " " presente indicativo ser:2ª persoa singular presente indicativo SUBIR: 2ª " " presente subxuntivo estar: 1ª persoa singular pretérito perfecto de andar: 7. Escribe o pretérito de subxuntivo e o infinitivo conxugado de existir e ter

8. Indicar, nas seguintes formas verbais: persoa, tempo, modo / lexema e morfemas

marchareitemomarchasencantabascantariamos

produzancomerdesconduciufalarencomestes

rexeitarafaladesbebésedesdistribúespediría

ameitemespartíapidopararades

9. Indicar en que casos é aberta e en que casos é pechada a vogal tónica

debe comes tememos deber comede


podomoverontemes

sobenmovenfede

movescomprecomese

bebentemedeben

10. Indicar o valor dos tempos verbais nas seguintes frasesPoderiades emprestarme o chisqueiro?Faredes o que vos digan.Cando tiver tempo, irei a Rio de Janeiro.Nese ano Priciliano é decapitado en Tréveris.Había unha vez unha ra moi fea que...Xa marchaches! Fóra de aquí!Podías deixarme o teu dicionario de galego?Cando me falou, xa o recoñecera eu.Para que asubiase, tiven que darlle medio euro.Terás uns céntimos para min?Que a sorte te acompañe, meu vello!Hoxe vai unha calor que se asan os lagartos.A este paso, cando chegues, xa el marchou.O horizonte é infinito.Serán as dez e cuarto.

11. Poñer estas frases en presenteAs túas declaracións non contribuíron a aclarar o crime.Permanecín todo o ano atento ás evolucións da bolsa.Este ano distribuín eu os regalos entre os cativos.Non coñecín os teus amigos alemáns.Reproducín algúns cadros dese pintor tan nomeado.Moito temestes a miña reacción.Esta semana concluíron as obras do garaxe.Conducín con moito tino por mor da neve.Todas as noites metestes as ovellas na corte.Os paxaros coméronme case todo o millo da veiga.

12. Poñer o verbo que vai entre paréntese no antepretérito de indicativo ou pretérito de subxuntivo, segundo correspondaSe o (SABER)............... antes, xa non viriamos.Non chegaba aínda que se (PÓR)................. de pé.Dixo que (IR)...................... xa alí varias veces.Contáronme que (DICIR).................... cousas moi interesantes.Cando os colleron xa se (INTRODUCIR)................ na fraga.Por moitos cartos que (TER)................... non o poderían pagar.Antes de chegaren xa os outros (DESAPARECER)...................Gustaríame que me (TOCAR)................... a lotería.Aínda non (VIR)....................... cando nos puxemos a comer.Díxome que (FACER)......................... varios recados.É fácil que xa (EXISTIR)...................... eses inventos en 1930.Se mo (DAR).....................a min non se perdería.Quen (PODER)..................... convosco voar!Xa lle (DAR)........................... o premio Blanco Amor no ano 1983.Eles evitaban que se (FALAR)...................... do asunto.

13. Empregar o futuro de subxuntivo sempre que se poidaCando atope o enderezo, chamareite.Teréillelo moi en conta aos que me axuden.


Cando poida, ireite visitar.Cando poidan, vaian vela.Faga como queira.Regálelles algo aos que o axuden.Déixenme estes pratos ben á vista!Se quere vela, pague por adiantado.Cando teña tempo libre, irei a Polonia.Non paga a pena que te poñas así.

14. Encher os ocos coas formas correspondentes do infinitivo persoalPara chegar (nós)... a tempo, cómpre bulir...Despois de saír (vós)..., fechade a porta.Ao pendurar (ti)... o xamón, rompiches a cadeira.Comprou coche para chegar (el)... antes ao traballo.Enfadeime con eles por falar (eles)... mal de min.Tireille unha foto para ter (eu)... unha lembranza del.Non pode haber dificultades para usar (nós)... o galego sempre.Non poñas tantas dificultades para me emprestar (ti)... o libro.Non é tan difícil gañar (eles)... a partida.Sen comprar (vós)... fariña, non poderedes facer o pan.Ao recoller (ela)... os cinceiros, rompeu un.Rebaixáronlles o soldo por faltar (eles)... moito ao traballo.Non se dan posto de acordo para facer (elas)... unha folga polo convenio.Xa vai sendo hora de rematar (vós)... os exercicios.Non paga a pena ir (ti)... andando ata o centro. 15. Indica o significado das seguintes perífrases:Abofé que ha chegar derreado da viaxe Perífrase modal de obrigatoriedadeAcabou por mastigar o po do deserto Aí o vén, estouno vendo Comezaron a apupalo axiña Debes anicarte Debeu de liscar Deixou de metrallar cando cesou o movemento Deron en limpar a bixutería cunha baeta Estaba para chover e choveu Ha chegar derreado da viaxe Hai que recuar Houbeches morrer Leva a facer das súas toda a vida Meu avó vai enganido de vez Non chegaron a convocar a asemblea. Non dou alugado a habitación O cóengo andaba lendo o teu libro Ó final tódolos vultos viñan a estoupar Pode ser que escordase o pulso Puxéronse a preparar a comuñón Rematou de testemuñar daquela Rompimos a aturuxar ó remataren a peza Sinto non a ter cativado Telo que maxinar Tenme avantaxado decote Tódolos tres seguen a bimar Todos tres son a falarme da súa deslealdade Viñan de pescudar todo o ocorrido


Volvín custearlle os estudos outro cuadrimestre Voute upar xa quere abri-lo día Xa levo apisoado tres cascudas

16. Busca as perífrases verbais do texto seguinte, explica o seu significado e clasifícaas segundo a súa significación: Un home viu que unha abella ía picalo na cara, e vai o home e pillou a abella e arrincoulle a barriga. Da barriga tiroulle sete arrobas de mel. O home non sabía onde botar o mel, e púxose a rañar na cabeza e, daquela, tropezou coa casca dun piollo e comprendeu de contado o que había que facer, e foise e verteu na casca do piollo todo o mel que tiña.E púxose a procurar no borrallo o machado que perdera, mais non deu atopado senón o mango, que era de pau de castiñeiro, pois o machado, como era de ferro, derretérase coa calor. E, de ver tal, o home laiábase:- Pobre de min! Ai, pobre de min! Que mala sorte a miña! Cantas perdas levo feito neste día! 17. Encher os ocos coas formas correspondentes do infinitivo persoalPara chegar (nós)... a tempo, cómpre bulir...Despois de saír (vós)..., fechade a porta.Ao pendurar (ti)... o xamón, rompiches a cadeira.Comprou coche para chegar (el)... antes ao traballo.Enfadeime con eles por falar (eles)... mal de min.Tireille unha foto para ter (eu)... unha lembranza del.Non pode haber dificultades para usar (nós)... o galego sempre.Non poñas tantas dificultades para me emprestar (ti)... o libro.Non é tan difícil gañar (eles)... a partida.Sen comprar (vós)... fariña, non poderedes facer o pan. 18. Utilizar o infinitivo persoal sempre que sexa posibleDespois de chegar, puxémonos a conversar un anaco.Por non estudar nada, vas levar un suspenso.Ao morrer nácese outra vez.Para chegar a esa conclusión cumpriría ver novas probas, e que nos puxésemos a traballar en serio.De chegar a algo, non será polos esforzos que ti mesmo fas.Ao decidir o futuro da empresa cometemos graves erros de apreciación comercial; ben nos debiamos decatar de que a realidade era outra, e pór os alicerces dunha sociedade competitiva nas novas tecnoloxías da información.Sen realizar algunhas melloras na explotación nunca tiraredes grande rendibilidade; con facer a estabulación libre e uns silos máis amplos, xa poderiades producir a bo prezo na S.A.T. Os Parentes.Decidimos facer unha longa viaxe aos Estados Unidos para ver o sitio onde caeron as Torres Xemelgas no 2001 e apreciar as belezas da cidade; en caso de acharnos a gusto, prolongariamos a estadía.Entre saír nós e chegar ti non pasou unha hora.Perderon unha boa cantidade de diñeiro ao rexeitar o premio por diferenzas coa Xunta.Gustaríanos moito poder participar nesa competición atlética, facilmente puidésemos chegar á final.Por non estar na casa non che puidemos entregar os telegramas.Xa ía sendo tempo de acabar a obra, aínda que, certamente, se che presentaron moitos problemas.Tras exporlle a cuestión, decidimos actuar, dese o seu consentimento ou non.Sempre vos repito esta frase: estar vós atentos é moi raro.Non vos lembrades que a pouco de entrar comezou a orquestra a tocar e xa vos puxestes a bailar?Con motivo de saír as listas de aprobados demos unha pequena festa.Ao demostrarlles eu e mais ela que a solución non era esa, puxéronse furiosos, mais non tiveron outro remedio que darche a razón.Ao chover, énchense de lama as corredoiras.De encontrar petróleo nas túas terras, converteraste nunha das máis ricas da aldea.


19. Transformar as frases utilizando o infinitivo persoalPor exemplo, cando saímos, chovía: ao saírmos chovía; se o soubeses, contaríalo: de o saberes, contaríaloDespois de que marchases, púxose a recitar.Así que llelo contamos, desfacíanse en gargalladas.Cando o sacaron do coche en chamas, xa era demasiado tarde.Cómpre que andedes máis lixeiros para que cheguedes con tempo.Nesta piscina fai falta que saibades nadar.Non é necesario que vos mergulledes ata o fondo.Non estaría mal que colleses o primeiro tren para Ourense.Se foses un bo fillo, faríasme moitos presentes.Se os indios fosen sempre os bos, esas películas veríanse menos en USA.Como non vendamos os electrodomésticos, non teremos nin para comer.


tema 11

Adverbios e locucións adverbiais1. De lugará beiraa caróna contramána rente(s)abaixoacáacóacoláadiante

aíaláalénalguresalíalóao lado / ó ladoao pé / ó péao redor /

ó redoraquénaquíarredorarribaatrásavantecercadebaixo

dentroderredorderribadetrásdianteembaixoen fronteencimaenriba

fóralonxeninguresondepretou?velaívelaquíxalundes

2. De tempo.a cada cantoa cada poucoa deshoraa destempoa diarioa miúdoa tempoacotíoagoraaíndaantanoantesantes de antonteantonteao outro díaao pouco ao raro

aos poucos apósarestoraarreoás vecesasemadeatrásaxiñacandocedocercadaquelade alí a poucode aquí a poucode camiñode cando en candode cando en vez

de momentode raro en rarode tempo en tempode vez en candodecontadodecontinodecotedecotíodeica poucodeica un poucodeseguidadeseguidodespoisdetrásdianteen dianteen tempo

endexamaisendoutro díaenseguidaentónentrementreshoganohoxehoxe en díaindalogomañámentresnamentresnoutroranuncao outro antonteonte

outrorapara o outro díapasadomañápor vecespouco a poucopouco e poucopretoprontoseguidosempretardetrasantontexaxacandoxamais

3. De cantidade e precisión.bencantocasecasementedabondode máis

de menosde sobrade tododemasiadologomáis

malamentemediomenosmesmamentemesmomoi

moitonadapor aípoucosósoamente

talmentetantantoxustamentexusto

4. De modo.a correra dereitasa eitoa escapea feitoá finá mantentaá présaa propósito

a treoadredeamodoao cabo / ó caboao chou / ó chouao dereito / ó dereitoao fin / ó finao xeito / ó xeitoás présas

ás toasasemadeasíbencomode baldede facede golpede pronto

de propósitode repentede socatede socatode súpetodevagaren baldeengordegratis

malmellorpaseniñopeorsecasí


Adverbios en -mente. Os adverbios de modo constitúen unha serie aberta. Moitos adxectivos inmobilizados na súa forma masculina poden funcionar ocasionalmente como adverbios de modo (falar alto, correr lixeiro etc.). Tamén se habilitan adverbios de modo a partir de adxectivos na súa forma feminina seguidos da terminación -mente: boamente, docemente, caladiñamente. A mecanización de -mente (nas súas orixes substantivo) é total, de xeito que pode mesmo adherirse a palabras que orixinariamente non eran adxectivos; neste caso resultan máis ben adverbios de cantidade (ou precisión): soamente, talmente, propiamente, mesmamente, outramente, casemente.

5. De afirmación.aboféasí mesmode certo

sitaménxaora

6. De negaciónninnon

non xasequera

tampouco

7. De dúbidaacasoao mellor / ó mellor

disquepoida que

quizabesquizais

se cadrase callar

seicatalvez

Tema 12Preposicións e locucións prepositivas

As preposicións constitúen unha categoría gramatical invariábel que ten como función ligar

un complemento (que usualmente ten como núcleo un substantivo, un pronome ou un infinitivo) con outro elemento da oración.

aá beira dea carón dea causa dea diferenza dea forza dea par deá parte dea pesar dea prol dea rente(s) dea respecto dea son dea través deabaixo deacerca deademais deagásalén deamais de

anteantes deao par deao pé de ao redor deapósaquén dearredor dearriba deataatéatrás debaixobaixo debardantebardante debeira decabocabo decanda

canto acara acascas decerca decima deco gallo deconcon respecto aconformeconsontecontracontra dedede par dedebaixo dedeicadendedentro dederredor de

derriba dedesdesdedespois dedetrás dediante deduranteenen canto aen favor deen fronte deen lugar deen par deen troques deen vez deencima deencol deenriba deentreexcepto

fórafóra defronte alonxe demaliamediantemenosno canto deondaparaperanteporpor antepor causa depor cousa depor culpa depor medio depor mor depreto dequitando


respecto arespecto deriba desacado

sacandosalvantesalvosegundo

sensenónsosobre

sobre detocante atrastras de

verbo dexuntaxunto axunto de

Tema 13conxuncións e locucións conxuntivas

Hai os seguintes tipos de conxuncións:

1. Copulativas: e, mais, e mais, a mais, nin, que.2. Disxuntivas e distributivas: Ou...ou, cal...cal, nin...nin, ora...ora, quer...quer, sexa...ou, ben...ben, (que)...que, cando...cando, xa...xa, volta...volta.3. Adversativas: pero, mais, senón, emporiso, aínda que, inda que, así e todo, así a todo, por iso, e iso que, agora que, porén, ora que, agora ben, ora ben, só que, senón que, fóra de que, sacado que, sacando que, quitado que, quitando que, menos que, a menos que, excepto que, aga que, agás que, bardante que, bardantes que, aínda así, mais tamén.4. Completivas: Que, se.5. Temporais: cando, mentres, entrementres, namentres,(por: en canto, en tanto, entre tanto, mentres tanto, non ben, (a)inda ben non a penas, así que, axiña que, de seguida que, de contado que, logo que, despois que, despois de que, des que, desde que, dende que, antes que, antes de que, deica que, ata que, sempre que, cada vez que, cando queira que, primeiro que, tódalas veces que, no momento en que, ó paso que.6. Locativas: onde, onde queira que.7. Modais: cal, como, segundo, conforme, consoante, tal cal, tal como, tal e como, así como, como queira que, ben como, mal como, sen que, de modo que, de xeito que, de maneira que, de forma que, así tamén, do mesmo xeito que, da mesma sorte que, do mesmo modo que.8. Consecutivas: conque, logo, tal...que, tan...que, tanto...que, así que, tanto máis que, de xeito que, de maneira que, de modo que, de forma que, de sorte que, de tal xeito que, de tal maneira que, de tal modo que, de tal forma que, de tal sorte que, polo tanto, xa que logo.9. Comparativas: como, coma, tan...como /coma, tanto /-a /-os /-as...como ou coma, igual... que /ca, máis /menos... que /ca /do que.10. Condicionais: se, cando, con tal (de: que, conque, caso de que, en caso de que, sempre que, a pouco que, a nada que, catar se, onda non, a non ser que/se, amenos que, quitado que/se, quitando que/se, sacado que/se, sacando que/se, salvo que/se, senón que, a non ser ata, agás que, excepto se, sen que.11. Concesivas: Así, malia, (a)inda que, mesmo que, nin que, pese a que, a pesar de que, por pouco que, a pouco que, máis que, por máis que, por moito que, ben que, mal que.12. Causais: que, pois, logo, conque, entón, daquela, como, porque, consecuentemente, conseguintemente, así que, así pois, polo tanto, xa que logo, tan/tanto que, por conseguinte, de modo que, de xeito que, de maneira que, de forma que, posto que, dado que, visto que, por causa de que, a causa de que, por cousa de que, por culpa de que, debido a que, unha vez que, visto como, por iso que.13. Finais: que, porque, para que, a que, a fin de (que), en favor de que, co fin de (que).

EXERCICIOS

1. Sinalar as preposicións e locucións preposicionaisNon viñeron á discoteca por mor do exame do instituto.Co gallo do Día das Letras Galegas fanse cousas que se deberían facer todo o ano.


Senta aquí, cabo de min ao pé do lume, temos que conversar con tempo.Púxoo sobre o banco, logo colleuno con noxo e tirouno pola xanela.Pono a rentes do chan para que non lles estorbe aos nenos.Traballou moito a prol da xustiza e pagáronllo coa indiferenza e o esquecemento.Agora voume situar decote diante do Miguel e a carón do Daniel.En vez de levalo, déixao dentro do armario.Desde onte anda fóra de si cun xenio de mil demos.Non poñas cara de ferreiro por quedares debaixo de min, xa sabes que xogo con vantaxe pola experiencia. 2. Corrixe as palabras que estean mal escritas:Aplazar Flauta Conducta Secta

Singradura Floxo Adicción Dictame

Blanco Empleo Ricto Estructura

Plaia Flecha Pictórico Delicto

Obligar Iglesia Traductor Doctor

Plaga Pacto Suxeito Sectario

Pleito Blasón Invicto Destructor

Clavo Flaco Deducción Antárctico

Emplear Reclutar Ficción Producto

Acné Técnica Anécdota Pirotécnico

Pauto Plata Succionar Conflicto

Doblar Blancura Victoria Rector 3. Completar as frases coas preposicións adecuadasNon estou contenta ... o coche, estou disposta ... cambialo ... outro, se o podo mercar ... mesmos cartos.O vaqueiro sacou ... pistola e preparouse ... o asalto.Entón non se preocupaba ... nada, só tiña interese ... pasalo ben.Sorprendeuse ... a miña xogada e púxose ... mirar ... o compañeiro .... cara seria.Fixo un estudo ... o subsolo ... a bisbarra e viu que era pobre ... ferro e carbón.Manqueime ... unha perna e non teño ganas ... traballar nin creo que fose beneficioso ... a ferida.Xa están fartos ... loitar .... o racismo, mais teñen .... continuar aínda moito tempo.Os que falaron mal ... el, que se ateñan ... as consecuencias e se deixen ... andar ... a orella agachada.Hai un señor que pregunta ... Pedro, quere falar ... el ... participaren xuntos ... un negocio.Está ansioso ... esquecerse ... o asunto e acabar dunha vez ... os remorsos que lle produce.Anda ... apañar ... os tomates, que é ... o que vive, mais logo virá xa que ten que coidar ... a tía que está ... a cama hai dous anos.Gústalle tanto o baile que soña ... ser un cantante famoso e saír ... a televisión.Lembreime ... ti porque seica tes influencia ... o consello ... administración.Olla o neno, está agarrado ... a mesa roendo ... unha onza de chocolate e xa tirou ... o pan ... o chan.Deixa ... bater ... a porta e tocar a campaíña que vas abouxar os veciños.

4. Utilizar nexos adecuados:... marchas ... bótote eu.Non estaba canso ... un pouco adormentado.Xa volve andar ese martelo dálle ... dálle.Dásllo á nai ... ao fillo, ao que estea na casa.Non quixeron queixo ... manteiga.Non me gustaba ... tiven que o comer.Tes que rematar antes das seis e case as son, ... xa podes comezar a traballar.... pos ese pixama vas ter calor.Iría convosco ...me deixasen.


Preguntoume ... quería ir con el de acampada.... non vires ti, mándamo por correo.Seica coidas ... eu non me decato, ... son parvo. ... o deixes fóra decote, vaiche coller ferruxe.Propuxo ... se levantase a sesión ... non chegarmos a un acordo.... llo contase, non mo crería.Con xanelas dobres, ... haxa ruído, estase tranquilo.Igual non podemos pasar, ... andan coas obras do gas e do cabo. ... escribas ben a máquina, non vas conseguir ese traballo.Abre a porta, ... está aí o repartidor do gas.Exiliouse ... non podía aturar a ditadura do seu país.... falares, pensa ben o que vas dicir.... o monte se queima, algo seu se queima.Manteña limpa a praia ... todos poidamos aproveitarnos dela.Faremos unha auditoría ... coñecermos os males da empresa e aplicarmos as solucións necesarias ... sexa posíbel.... vir a xunto de min, vai lavar a cara, galopín.Vai alá, ... te vexan as túas tías.O Parlamento Galego aprobou menos leis ... tiña previsto o Goberno da Xunta.Tes que colocalo ... non se vexa desde fóra.Estudou ... acabou medio tolo.Hai que dispor as tomadas eléctricas ... o aspirador poida andar por toda a casa. Corría ... non había xeito de dalo seguido.A ver quen fai o testamento ... todos os herdeiros queden contentos.Este ano adiantou moito máis ... pensaba.

5. Sinalar os adverbios e locucións adverbiais e buscar sinónimos de cada unSen dúbida caerá auga a mares e, ao mellor, nin poderemos ir ao traballo.De camiño que limpas os cadros, podes endereitalos, que torcen abondo.Seica te divertiches moito onte, case era día e aínda non querías ir para a cama.Agora vive lonxe e nunca chega cedo á oficina, mais despois, co de présa que se move, recupera o perdido.Como as queres? –Quéroas moi crúas.Vai de vagar, que Melide está preto e, se corres demasiado, quizais non chegues nunca.Antonte contaba o avó como antano nos fiadeiros sempre había un pillabán que mataba a luz do candil para andar ás apalpadelas.Tamén mo dixo a min de contado. Era entre lusco e fusco e eu estaba alí na solaina sentado á sombra.Non teño gato e tampouco uso raticidas. Aquí nesta casa, os ratos píllanse ás carreiras, logo fáiselles un xuízo xusto e cúmprese a sentencia.Fuches antes alí? –Fun, abofé que me lembro ben!Saíndo á esquerda, á beira da parede é onde deixan decote o lixo.O profesor puxo ceros a eito, fíxoo de mantenta e a tergo porque a avaliación xa está aí.U-las cereixas? Están aí fóra, non as deixei dentro porque ía moita calor; xa que acabaches, adiante, vailles tirando o rabo que eu estou canso e teño que marchar axiña.Para onde vas? –Vou para ningures, sabichón!


apuntes gramatica

Education

falase cun

tres da tarde

nomes rematados

vida ao ferido

comparacin

teu hirmn

os rematados

prefixo rematado