apuntamentos sobre o desenvolvemento urbano da ...catedral e nas do colexio de santiago alfeo12. 9....

UNIVERSIDADE E CIDADEApuntamentos sobre o desenvolvemento urbano da Universidade

de Santiago de Compostela

Juan M. Monterroso Montero

185

Revista Galega do Ensino - nº 11 - Especial Gallaecia Fulget

A cidade de Santiago de Com-postela desempeña moitísimas tare-fas ou "papeis" dentro do seu marcoxeográfico. Desde o primeiro partici-pou nel como núcleo comercial, arte-sanal, industrial e administrativo.Pero hai dous aspectos que singulari-zaron e determinaron esta cidade: oseu carácter de centro espiritual erelixioso e a definida personalidadeuniversitaria1.

Se a presencia do sartego doApóstolo deu lugar a unha ordenaciónurbana na que a cota máis alta estáocupada por unha Catedral cara á queconverxen as rúas principais, a Uni-versidade foise integrando nesa mes-ma trama urbana a medida que me-draba e ía levantando as diferentesedificacións propias2.

Nese sentido, a evolución urba-na de Santiago e o devir constructivoda institución universitaria avanzanparellos desde as orixes desta última: óprimeiro, ten a sé nos arredores doSanto Sartego: segundo pasa o tempo,vai habendo un progresivo distancia-mento que, quitando o caso do Cole-xio de Pasantes de San Clemente, nontraspón as murallas da cidade3; porúltimo, como consecuencia do proce-

1. R.Rodríguez Martínez-Conde: “La Universidad y su influencia en la ciudad y en la región”, en M.C. Díaz y Díaz (coord.): LaUniversidad de Santiago, Santiago de Compostela, 1980, 202; Mª P. Torres Luna: O espacio. Apuntamento xeográfico sobreunha cidade universal, en Santiago de Compostela, 1 Patrimonio Histórico Galego, 2 Cidades, A Coruña, 1993, 24-25.2. A. Bonet Correa: “La estructura urbana de Santiago de Compostela” en Proyecto y ciudad histórica, Santiago, 1976, 25.3. Máis adiante habemos ver que o colexio de San Clemente de Pasantes está situado fóra do recinto amurallado da cidade, pretoda Porta Faxeira.

Lámina 1: Plano de poboación en 1595. (Arquivo Xeral deSimancas).

186

so de "ensanchamento" urbano deSantiago de Compostela -dunhas no-vas condicións económicas, demográ-ficas e mesmo hixiénico-sanitarias-, aUniversidade disgrégase nos diversoscampus que a compoñen arestora4.

Por causa desta interrelación edo impacto que a localización doscentros universitarios ten sobre o es-pacio urbano, convén analizar -nunhasecuencia cronolóxica semellante áque xa utilizou Folgar de la Calle-estes edificios5.

UN TEMPO PARA OS COLEXIOS

A vocación intelectual e escolarestá presente en Compostela, segundosinala García Ouro, desde mediados doséculo XII6. Deica fins do século XV eseprotagonismo exerceuno a Igrexa. Apartir de 1495, coa fundación por partede Lopo Gómez de Marzoa do Colexiode Estudiantes Pobres, que se instalouno edificio medieval de San Paio deAntealtares, comparten esa iniciativa aclase burguesa e mailo sector eclesiás-tico. Ambos estamentos, trala desapa-

rición do Colexio en 1499 -cando areforma da regra benedictina deixou aSan Paio de único convento femininode Galicia pertencente a esa orde7-,xuntan os seus esforzos a través dasfiguras de Gómez de Marzoa, Diego deMuros II, bispo de Canarias, e Diego deMuros III, deán de Santiago, para fun-dar no ano 1501 o Estudio Xeral Com-postelano, que quedaría confirmadodefinitivamente mediante unha bulade Xulio II8. Este Estudio Vello estivoemprazado nunha das casas da RúaNova, no mesmo terreo que ocupa ago-ra o Pazo de Ramiráns -antes Colexio


4. P. Costa Buján: “O urbanismo compostelán e a Residencia de Estudiantes”, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de historia uni-versitaria, Santiago de Compostela, 1995, 460.5. Mª C. Folgar de la Calle: “Santiago, unha cidade para os estudios universitarios”, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de his-toria universitaria, Santiago de Compostela, 1995, 140-145.6. J. García Oro: “La Schola compostelana y el estudio general”, en Díaz y Díaz, M.C. (coord.): La Universidad de Santiago,Santiago de Compostela, 1980, 15-16; R. Otero Túñez: Rastreando los orígenes de mi Universidad, Santiago, 1985, 14-18; J.García Oro: “Cultura e Universidade na Galicia do Antigo Réxime”, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de historia universitaria,Santiago de Compostela, 1995, 108-117.7. G.M. Colombas: Las señoras de San Payo. Historia de las Monjas Benedictinas de San Payo de Antealtares, Santiago, 1980,34.8. J. García Oro, “La Schola compostelana y...”, op. cit., 20; Mª J. Gutiérrez Tosar,: “Bula de Xulio II”, en Gallaecia Fulget. Cincoséculos de historia universitaria, Santiago de Compostela, 1995, 188, ficha 3.

Lámina 2: Distribucións dos centros de ensino contra 1750.

187Universidade e cidade. Apuntamentos sobre o desenvolvemento urbano da Universidade de Santiago de Compostela

dos Irlandeses9-.Pero estes anos de exis-tencia non deixaron pegada perdurablena trama urbana compostelá, porqueos edificios mencionados substituíro-nos outros máis modernos. A plasma-ción física da Universidade nun edifi-cio que define e modifica a cidade foien 1526, cando o Estudio Compostelán-un simple colexio de gramática- que-dou absorbido polo novo colexio uni-versitario fundado por Alonso III deFonseca, segundo disposición do papaClemente VII10.

Fonseca, cando fundou o coñe-cido como Colexio de Santiago Alfeo,pretendía levantar "en la ciudad deSantiago, y por bien de ella, y gene-ralmente del Reyno de Galicia, por laexperiencia que tovimos de la necesi-dad que en él hay de doctrina, e per-sonas doctas, un Colegio y Univer-sidad donde los moradores e natura-les de dicho Reyno, especialmente dela dicha ciudad y Arzobispado deSantiago, pudiesen estudiar, aprendere ser enseñados en Gramática y otrasfacultades, para ser bien instruidosen los Sacramentos, Oficio divino yotras cosas que convienen y se requi-eren para ser buenos clérigos y sacer-dotes..."11. O prelado dispoñía das con-dicións ideais para pode realiza-lo seuproxecto, aínda que desde 1524 estaba

á fronte da sé primada de Toledo: tiñaunha ampla formación humanística,nas súas mans o poder "de aplica-losbens da Igrexa para a instrucción pú-blica" e, por último, un importantepatrimonio persoal que, a través dotestamento de 1531, foi parar, entreoutros beneficiarios, nas mans dacatedral e nas do colexio de SantiagoAlfeo12.

9. O terreo deste edificio cobre unha parte boa do espacio que hai entre a Rúa Nova e maila Rúa do Vilar, e ten unha horta consaída ó Canellón de Entrerrúas. Este é o mesmo lugar que ocupou o Estudio Vello.10. J. García Oro: La Schola compostelana y..., op. cit., 20; Mª J. Gutiérrez Tosar: “Fundación do Colexio de Santiago Alfeo. Autorizaciónde Clemente VII”, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de historia universitaria, Santiago de Compostela, 1995, 188, ficha 4.11. S Cabeza de León e E. Fernández-Villamil: Historia de la Universidad de Santiago de Compostela. 1, Santiago, 1945, 63.12. O. Rey Castelao: “La Universidad en las épocas clásica y barroca”, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de historia universi-taria, Santiago de Compostela, 1995, 23.

Lámina 3: Planta baixa do Colexio de Santiago Alfeo,segundo Fraguas.

188

O emprazamento que escolle-ron para construí-lo edificio novo foiun terreo na Rúa do Franco que era dasúa familia, e mais algunhas casas dearredor.

As trazas deunas Juan de Álavaen 1532, e os encargados da execuciónforon os aparelladores Xácome Garcíae Alonso de Gontín13. Nese mesmoano, Alonso de Fonseca, cando asinoucon Gontín a escritura de contrato,introduciu unha serie de modifica-cións que demostran a influencia quesobre os gustos do arcebispo exerceraAlonso de Covarrubias, un dos repre-sentantes no foco toledano do afasta-mento dos excesos decorativos plate-rescos, en prol dunha maior nudezornamental, dunha valoración dasmasas e mais da proporción14.

As obras continúan durante esadécada, e entre outros mestres inter-veñen Juan Pérez e Pedro Fernández.O primeiro traballa entre 1533 e 1535no muro leste do edificio -o corres-pondente á capela e á Aula Xeral deTeoloxía, agora Salón Artesoado-15; osegundo intervén na realización dafachada en 1547. Esta quedou remata-da en 1548, cando pintaron as escul-turas que hai nela16.

O edificio está deseñado comoun volume cuadrangular centrado porun patio, e arredor del dispostas asdiferentes dependencias. Destas, tantoa capela coma a Xeral Grande -os dousespacios máis importantes- ocupantodo o longo da fachada e quedan uni-das, independentemente do claustro, através do vestíbulo abovedado queactúa de nó articulador desa ala lestecomunicando o exterior, o claustro emailas dúas estancias mencionadas.

O claustro está organizado endúas plantas: a inferior érguese sobrevintecatro piares, de fuste afundido, al-ta base e chapiteis compostos, conarcos rebaixados; a superior constitúe-na arcos carpaneis sobre pilastrastamén afundidas. Un coroamento bala-ustrado que continúa o ritmo verticalda edificación vai de remate.


Lámina 4: Claustro de Colexio de Santiago Alfeo. Ángulonoroeste.

13. P. Pérez Constanti: Diccionario de artistas que florecieron en Galicia durante los siglos XVI y XVII, Santiago, 1930, 8, 234,243; A. Fraguas Fraguas: Historia del Colegio de Fonseca, Santiago de Compostela, 1956, 208 e sgs.14. J.M. Pita Andrade: “Realizaciones artísticas de D. Alonso de Fonseca”. Cuadernos de Estudios Gallegos, XXIII, 69, (1968),37; Mª D. Vila Jato: “Galicia en la época del Renacimiento”, en Galicia. Arte, XII, A Coruña, 1993, 84; Mª D. Vila Jato:“Institutición de ensino ata 1900”, en Santiago de Compostela, 1 Patrimonio Histórico Galego, 2 Cidades, A Coruña, 1993, 436.15. P. Pérez Constanti: Diccionario de artistas que..., op. cit., 433.16. "En la portada de dicho Colegio que está hecho de piedra las doze figuras e ymagenes que allí están puestas y sentadas,doradas de oro fino, los rostros encarnados y pies y manos, y doradas las orillas y ropas y barbas y cabellos, coronas y diade-


Malia a aparente unidade, esteclaustro presenta, así e todo, dúas par-tes ben diferenciadas: o corredor sur,que ten soportes cunha disposición eunha proporción menos elegantes, eos corredores leste, oeste e norte, queos teñen relacionado con Rodrigo Gilde Hontañón por causa das semellan-zas coa ordenación que este utilizanos patios dianteiros do Hospital Realde Santiago17. Esta diferenciación faisetamén evidente no tipo de medallóns,de menor tamaño e de talla máis bastae imprecisa, que adornan ese lado sur.

Completan o claustro un nume-roso repertorio de retratos -un deles é odo mesmo Alonso III de Fonseca, situa-do no lado oeste-e diversos escudos dafamilia. No friso que separa os douspisos vai unha inscrición alusiva aFonseca e ó espírito do seu colexio:"REINANDO O EMPERADOR CAR-LOS Y SU MADRE, EL ILUSTREALONSO DE FONSECA, PRIMEROARZOBISPO DE SANTIAGO Y DES-PUÉS DE TOLEDO, MANDÓ SE EDI-FICASE ESTE GIMNASIO EN LACASA DE SU ABUELO MATERNO,PARA ORNATO DE SU PATRIA YPARA QUE LOS JÓVENES APLICA-

DOS PUDIESEN APRENDER SINGASTOS DE NINGUNA CLASE,SORPRENDIDO EMPERO POR LAMUERTE, DIÓ EN SU CODICILOENCARGO DE CONCLUIRSE ALRECTOR LOPE SÁNCHEZ DEULLOA, ARCEDIANO DE REINA DELA IGLESIA COMPOSTELANA. MU-RIÓ EL 4 DE FEBRERO DEL AÑODEL SEÑOR DE 1534, A LOS SESEN-TA DE EDAD. AHORA BRILLAGALICIA MÁS Y MÁS CON UN HIJOQUE LE DIÓ TANTO HONOR. ELMISMO LOPE SÁNCHEZ, NACIDOEN LA PROPIA ESTIRPE, LLEVÓ ACABO EN BREVE ESTE ENCARGO.DON A TODOS INESTIMABLE, PA-RA QUE SIRVIESE DE GRATO SO-LAZ A LAS MUSAS Y AHUYENTASELAS TINIEBLAS. CON RAZÓNPUES, EL PUEBLO, LOS PRÓCERESY EL UNIVERSAL APLAUSO DANGRACIAS SIN FIN POR TANTOINESTIMABLE FOCO DE LUZ". Porriba do arco no que remata a lenda estáindicado: "1544. CADAVAL HIZO ES-TA INSCRIPCIÓN"18.

Quedou xa indicado que dolado oriental do colexio estaban a aulaxeral de Teoloxía e maila capela. A

mas; y más que a dorar siete medallas questan en la dicha portada y pintadas con los circos al derredor; dorados eso mismo losfruentespicios de las veneras que están por detrás de las figuras y el campo blanco que tiene al derredor, y más dorado dees yseis rótulos y dos bastiones questan arriba en la dicha portada, y más dorado un escudo darmas questan en la dicha portadacon cinco estrellas coloradas de buena tinta fina y los cerafines que ubiere en la dicha portada dorados y encarnados y más dequatro capiteles dorados en las partes donde fuere menester y toda echa la dicha obra y pintada al olio y de muy finas pinturasy oro". A. López Ferreiro: Historia de la Santa A. H. Iglesia de Santiago de Compostela, VIII, Santiago de Compostela, 1905, 81.17. A.A. Rosende Valdés: “El Renacimiento”, en Historia del Arte Gallego, Madrid, 1982, 206; J.C. Valle Pérez,: “ElRenacimiento”, en Gran Enciclopedia Temática de Galicia. Arte, V, Barcelona, 1988, 69.18. A. Fraguas Fraguas,: Historia del Colegio de..., op. cit., 205.

190

primeira destas dependencias presen-ta un notable sentido lonxitudinal,marcado pola súa planta rectangular epola presencia da porta que comunicaco vestíbulo, seguramente destinadapara as celebración solemnes. Perpen-diculares a este eixe, o púlpito, situa-do na parte central do muro leste daaula, e a porta que abre para o claustroonde se le ALFONSUS FONSECAARCHIEPISCOPUS FUNDATOR, in-dican un eixe menor.

A esta aula xeral tamén se llechama o Salón Artesoado. Este nometen a orixe no teitume de madeira,decorado con casetóns, que a cobre. Asúa presencia, e a da bóveda que cerraa escaleira principal, é singular en Ga-licia e indica unha tradición mudéxarexplicable pola presencia de alarifestoledanos mandados polo arcebispo19.

Do lado oposto no vestíbuloestá o acceso á capela. A súa planta desalón, dividida en dous espacios cua-drangulares cerrados por bóvedas decrucería, e a presencia dunha tribunaós pés, situada sobre o vestíbulo, axu-dan a crear, cos dous niveis de xanelasdispostas no seu muro oriental, unespacio limpo, claro e luminoso20.

Esta capela estivo presidida porun retablo que agora só se conservandel algunhas das figuras. Aquel altar,encargado polo claustro en 1603, foipara o sitio dunhas imaxes anterioresdocumentadas como de Juan BautistaCelma21. Os seus autores foron osmesmos escultores que traballabandaquela no coro da Catedral: JuanDávila e Gregorio Español22.


19. Mª D. Vila Jato: “Galicia en la época del Renacimiento”, en Galicia. Arte, XII, A Coruña, 1993, 86; Mª D. Vila Jato,:Institutición de ensino ata 1900, en Santiago de Compostela, 1 Patrimonio Histórico Galego, 2 Cidades, A Coruña, 1993, 441.

Poucas veces un espacio ten recibido un nome que se corresponda dunha maneira tan precisa coas súas características tec-tónicas. É un exemplo bo desas armaduras híbridas, recoñecidas como mourisco-renacentes, segundo as denominou MartínezCaviro. B. Martínez Caviro.: Carpintería de lo blanco, en A. Bonet Correa. (coord.): Historia de las artes aplicadas e industrialesen España, Madrid, 1987, 247-270.20. J.M. García Iglesias: “O Colexio de Fonseca”, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de historia universitaria, Santiago deCompostela, 1995, 32; Mª D. Vila Jato: “A capela do Colexio de Fonseca como referencia espiritual do primeiro pensamentouniversitario”, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de historia universitaria, Santiago de Compostela, 1995, 130-133.21. Mª D. Vila Jato: Institutición de ensino ata..., op. cit., 440-441.22. Mª D. Vila Jato: Escultura Manierista, Santiago de Compostela, 1983, 105-106; A. A.: Rosende Valdés “Retábulo da Capela


A partir da descrición que de-ron Fernández Sánchez e Freire Barre-iro pódese reconstruí-lo seu aspecto,porque eran "de estilo greco-romano yde orden jónico en el primer cuerpo,corintio en el segundo y compuestoen el tercero. En los intercolumnioshay magníficas estatuas de admira-ble expresión y gallardía. Son de ma-dera de castaño, sin pintar, lo mismoque el retablo, lo cual, si bien les damayor elegancia y majestad, ha per-

mitido desgraciadamente a la polillahacer más prontos y terribles estra-gos. Dentro de poco habrán quedadoreducidas a polvo. En el centro delprimer cuerpo está Santiago Alfeo,que es el titular. Las estatuas de loslados representan á San GregorioMagno y á San Jerónimo. En el zócaloléense en caracteres romanos lasfechas de 1544 y 1839, que son las dela fundación y reparación de aquelprecioso monumento. Un nicho pin-tarrajeado, con la imagen de la Vir-gen, groseramente pintada también yde ningún valor artístico, rompe laarmonía de aquel hermoso conjunto.A los lados hay otras dos preciosasestatuas, que representan santosobispos, y en el tercer cuerpo, unCrucifijo con la Virgen y San Juan allado"23. Das imaxes mencionadas con-sérvanse San Xerome e Santo Agos-tiño, talladas por Juan Dávila, e taménaguantaron o paso do tempo SanAmbrosio, San Gregorio Magno e ma-ilo Cristo crucificado que estaba noCalvario, todas realizadas por Grego-rio Español. Deste era tamén a monu-mental figura de Santiago Alfeo, quepasaba dos dous metros de alto24.

Na parede do testeiro da capela,do seu lado dereito, hai unha portiñaque a comunica coa sancristía nova. Asúa planta volve ser rectangular, e o

Lámina 6: Capela do Colexio de Santiago Alfeo.

de Fonseca”, en Galicia no Tempo, Santiago de Compostela, 1991, 272-274, ficha 142; Mª D. Vila Jato: A capela do Colexio deFonseca..., op. cit., 132-133.23. J.M. Fernández Sánchez, e Fr. Freire Barreiro: Guía de Santiago y sus alrededores, Santiago, 1885, 215.24. Mª D. Vila Jato: Institutición de ensino ata..., op. cit., 440-441; Mª D. Vila Jato: A capela do Colexio de Fonseca..., op. cit.,132-133.

192

espacio está compartimentado condúas bóvedas de crucería; o desenvol-vemento en altura é menor có ante-rior; e ó primeiro, antes de quedarintegrada no edificio coa torre do relo-xo, a súa presencia rachaba a regulari-dade do conxunto.

A portada, que Vila Jato cualifi-couna "unha das máis singulares doRenacemento galego e capital paracomprende-la evolución da nosa arqui-tectura cara á desornamentación"25, sa-lienta dentro do espacio urbano na queestá por dúas razóns: primeiro, porque arotundidade e o volume que ten rachancoa uniformidade e a nudez da cercaexterior do colexio; segundo, porqueesta portada xerou arredor de si o espa-

cio adecuado para contemplala, unhapraciña que está xa presente no trazadourbano do plano de 159526.

A portada consta de dous cor-pos articulados por medio de colum-nas levantadas sobre grandes plintosde netos encaixados. O inferior repitea estructura dun arco de triunfo, cunoco só que se corresponde coa porta deacceso, e nas bandas laterais, forma-das nos intercolumnios, diferentesimaxes talladas en pedra. O corpo su-perior, separado por unha cornixa quese activa cun ritmo alternante deentrantes e saíntes orixinado polascolumnas e as retropilastras de ordexónica, repite a mesma estructura,pero a súa parte central está ocupadapor unha xanela rematada por un fron-tón triangular, e hai moitas máis ima-xes. Estas están na base, nas bandaslaterais e nas alas da xanela27.

O vocabulario arquitectónicousado, vendo a harmonía das súas pro-porcións, o desornamentado do desen-volvemento e a semellanza con outrasportadas renacentistas, por exemplo ado Colegio de los Irlandeses de Sala-manca ou a Puerta del Perdón da


25. Mª D. Vila Jato: Institutición de ensino ata..., op. cit., 436.26. A. Bonet Correa: La estructura urbana de Santiago..., op. cit., 32; A. Vigo Trasancos: Ciudad y urbanismo en la Galicia delAntiguo Régimen. Del Renacimiento a la Ilustración, en Galicia no Tempo, 1991, Santiago de Compostela, 1991, 156; Mª C.Folgar de la Calle: Santiago, unha cidade para os estudios..., op. cit., 142.27."Importa anotar además que su luz equivale a la suma de la distancia que separa (de centro a centro) los pares de columnasque la flanquean. Esta exacta correspondencia de las dimensioines, este claro sentido de la proporción dominante en el anchode la portada, se refrenda obeservando el modo que se siguió para proporcionar la altura. El módulo viene dado por la altura delos pedestales equivalentes a un tercio de las columnas. La línea inferior de los salmeres del arco coincide con la mitad de losfustes y precisamente con el lugar en que cambia la forma de las estrías". J.M. Pita Andrade: Realizaciones artísticas de..., op.cit., 35-36; Mª D. Vila Jato: Institutición de ensino ata..., op. cit., 436-438.

Lámina 7: Fachada do Colexio de Santiago Alfeo.


Catedral de Granada28, ten suscitadoserias dúbidas sobre a atribución.Cada vez se pensa menos en Juan deÁlava e vencéllase máis con outrostracistas de orixe salmantina, ou beno mesmo Diego de Siloé -autor da por-tada do Colegio de los Irlandeses-, ouAlonso de Covarrubias, que, conAlonso de Gontín, modificou os pla-nos de Álava por desexo do arcebispoFonseca29.

Pero a importancia desta porta-da transcende a simple análise estilís-tica. Desde un punto de vista icono-gráfico, o seu discurso enlaza, o mes-mo cás súas formas, con esa culturahumanista que representa Alonso deFonseca. Nela preséntase, segundoAguayo Cobo30, un programa unitariocon dúas caras intimamente unidas: aUniversidade como "templo da Sabe-doría" cristiá, que a través dela ohome pode acada-la santidade, e ohomenaxe á familia Fonseca. Para iso,no primeiro corpo poñen as imaxes deSantiago Alfeo, o padroeiro do Cole-xio, e da Virxe dos Praceres, devociónpersoal de Fonseca e Nai da Sabedoría.No segundo corpo, nos extremos,están San Pedro e San Paulo, os padro-eiros xenéricos dos colexios maiores

de España desde o tempo do CardealCisneros; ós lados da xanela SantaCatarina e Santo Ildefonso, padroeirosdo fundador e mais da súa avoa; nozócolo, arredor das armas de Fonseca,insístese no sentido cristián do saber através das figuras de San Sidro, SanLeandro -doutores da Igrexa Española-e os catro Padres da Igrexa -SanGregorio Magno, Santo Ambrosio,Santo Agostiño e San Xerome-. O pro-grama queda completado cunha seriede medallóns difíciles de identificar,porque canda eles había unhas carte-las pintadas en 1548 por Juan Gonzá-lez31. Pódense salienta-lo de Lucrecia -alusión á Virtude-, o de Hércules -referencia á monarquía española- emailo de Santiago Apóstolo -o padro-eiro da cidade na que tamén se con-serva a reliquia doutro Apóstolo,Santiago o Menor ou Santiago Alfeo-32.

A estructura orixinal do colexionon se remodelou substancialmenteandando o tempo. Pero as necesidadescrecentes da institución e mailo afánexpansivo do Claustro universitarioinciden, desde o primeiro, nas sucesi-vas ampliacións, orientadas a ocupa-lo terreo próximo da fachada occiden-

28. J.M. García Iglesias: O Colexio de..., op. cit., 36.29. Mª D. Vila Jato: Institutición de ensino ata..., op. cit., 436.

No ano 1688 Diego de Romay reconstruíu a capela e cerrou a portada coas cinco estrelas das armas de Alonso de Fonsecaque a presiden arestora.30. A.Aguayo Cobo: Simbolismo en las fachadas renacentistas compostelanas, A Coruña, 1983, 99-120.31. P. Pérez Constanti: Diccionario de artistas que..., op. cit., 264-266.32. M.J. Precedo Lafuente: “Santiago Alfeo e as devocións dos prelados de Compostela”, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos dehistoria universitaria, Santiago de Compostela, 1995, 134-136; A. Barral Iglesias: “Reliquia e relicario de Santiago Alfeo”, enGallaecia Fulget. Cinco séculos de historia universitaria, Santiago de Compostela, 1995, 234-237, ficha 42.

194

tal da Catedral.No ano 1551 planifican unha

ampliación e encárgase dela Juan Pérez.Consistía en levantar, a carón do muronorte do Colexio -contra a praza doObradoiro- e comunicado con el, unclaustro de dezanove intercolumnioscoas súas estancias correspondentes.Nas trazas deste proxecto, que se con-servan no Arquivo Histórico Univer-

sitario de Santiago, aparece cun debuxomáis tenue unha edificación de plantacircular que a teñen identificado cunteatro ou algunha arquitectura efémerasemellante. Se cadra este proxecto póde-se relacionar coa visita de Cuesta, reali-zada en 1551, e coa fonda reforma daUniversidade que este propuxo33.

Aínda no século XVI, en 1598,realizan un ampliación efectiva doedificio. Mateo López levanta noángulo noroeste, apoiado na sancristíanova e aliñado coa cerca, un torreónde planta cuadrangular destinado paragarda-la maquinaria do reloxo. O seualzado -moito máis elegante e esveltonas trazas que se conservan no Arqui-vo Universitario34 ca na práctica-sobrancea o conxunto do Colexio. Sontres cubos de aspecto sobrio e macizo.Os inferiores non rachan a austerida-de ornamental do entrepano orientaldo colexio, pero para o superior houbooutra atención: ten menos tamaño, e aestructura queda alixeirada, o seumuro actívase con oito pares de pilas-tras de fuste liso, que deixan espaciointermedio dabondo para abrir unhaxanela en cada unha das súas caras, ecérrao unha balaustrada rematada en


Lámina 8: Plano do Colexio de Santiago Alfeo de 1551.(Arquivo Histórico Universitario).

33. J.M. Azcárate de: “Ventura Rodríguez y el Real Colegio de Cirugía de Barcelona”, Boletín de la Universidad de Santiago, 65,(1955), 311-314; J. Sánchez García: La arquitectura teatral en Santiago de Compostela (1768-1946), A Coruña, 1993, 17-20; MªC. Folgar de la Calle: Santiago, unha cidade para os estudios..., op. cit., 142; Mª P. Rodríguez Suárez: “As primeirasConstitucións da Universidade de Santiago”, 1555, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de historia universitaria, Santiago deCompostela, 1995, 192, ficha 6.34. M. X. Justo Martín: Guía do Arquivo Histórico de Santiago, Santiago, s.d., 51; R. Estévez, : Trazas do Colexio de SantiagoAlfeo, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de historia universitaria, Santiago de Compostela, 1995, 216, ficha 28.35. P Pérez Constanti: La torre y el reloj del Colegio de Fonseca, en Notas Viejas Galicianas, III, Vigo, 1926, 323-328. (Xuntade Galicia, 1993, 539-543); A Bonet Correa: La arquitectura en Galicia durante el siglo XVII, Madrid, 1966, 113; A. GOY DIZ:Las manifestaciones artísticas en documentos notariales, en El Notariado, Santiago, 1993, 118-120.


pináculos de bola35.Durante o século XVII, arredor

do ano 1635, volven tentar amplia-loColexio contra o Hospital real. Agoraas trazas para o novo edificio entréga-as Bartolomé Fernández Lechuga, unarquitecto granadino que estaba enSantiago de Compostela óservicio domosteiro de San Martiño Pinario36.

E por último, no ano 1651,xorde a ocasión idónea para realiza-latan arelada ampliación. O Colexio deSan Xerome -Facultade Menor de

Artes, situada na Acibechería no te-rreo do Hospital Vello- cómprano osmonxes bieitos de San Martiño Pina-rio. E por esa razón constrúen o actualcolexio de San Xerome, seguindo astrazas dun arquitecto descoñecido queteñen querido vencellar con José de laPeña de Toro, o que en 1656 deu as

trazas para o claustro37.O edificio, organizado arredor

dun claustro que salienta pola magní-fica estereotomía, ten planta cuadran-gular. No seu alzado, composto pordous pisos, priman a pureza de perfísxeométricos e maila sinxeleza.

A fachada, de marcada tenden-cia horizontal, salienta polo corredorque dá á praza do Hospital. Este é unexemplo bo dese vencellamento doedificio co seu espacio urbano, ereflicte unha sociedade que concibe acidade "coma unha especie de públicocuarto de estar..." para vivir tanto a

Lámina 9: Torre do Reloxo. (Arquivo Histórico Univer-sitario).

Lámina 10: Portada do Colexio de San Xerome.

36. A. Bonet Correa: La arquitectura en Galicia, op. cit., 365.37. P. Pérez Constanti: Diccionario de artistas que..., op. cit., 425; A. Bonet Correa: La arquitectura en Galicia..., op. cit., 305-307; R. Otero Túñez: Rastreando los orígenes de..., op. cit., 21-23; Mª D Vila Jato.: Institutición de ensino ata..., op. cit., 446-447.

196

cotidianeidade coma as grandes festase solemnidades38. Presidindo estafachada está a portada medieval queera do vello Hospital da Acibechería.Datada arredor de 1490-1500, é unhamostra boa do espírito conservador doséculo XVII39.

Desque se constrúe o Colexio otrazado desta praza emblemática paraSantiago queda, polo menos no esen-cial, definida. Anque aínda non crista-lizara a creación da monumental fa-chada que a preside arestora e tampou-co non se cerrara o seu lado oeste, épatente que a súa configuración irregu-lar -o Hospital Real e o Colexio de SanXerome non forman un ángulo rectocoa Catedral- ten a orixe nesta centuriae condiciona tódalas actuacións poste-riores que se han realizar nela40.

No ano 1701, as necesidadesque xeraba un alumnado en crece-mento arreo fan que sexa necesariaunha ampliación do Colexio de San-tiago Alfeo. Domingo A. de Andradedá as trazas para unha hospedería eun cuarto rectoral que, agora, teñenque ir contra o lado sur do edificio,

por culpa do pouco espacio que habíaentre os dous colexios. No deseño,igual ca na obra realizada, primasobre calquera outro aspecto a funcio-nalidade. Este criterio obriga a distri-buír tódolos cuartos, a secretaría e acociña, tanto na primeira planta co-ma na segunda, contra o sur, e reser-va-las zonas intermedias para refecto-rio, patio, escaleiras e cuarto do coci-ñeiro. O cuarto rectoral, precedidopor unha antecámara, quedaba naparte occidental, na segunda planta, emediante un balcón abríase á hortado colexio41.


38. A. Vigo Trasancos: Ciudad y urbanismo en..., op. cit., 161-166.39. Nas xambas da porta esculpiron tres santos de cada lado: Santiago Peregrino, San Xoán e San Francisco, e San Pedro, SanPaulo e Santo Domingo de Guzmán. No tímpano está a Virxe Apocalíptica acompañada por Santa Margarida e Santa Catarina.Na arquivolta do arco de medio punto, cunha disposición radial, Santa Ana Triple, María Salomé e María Cleofás, Santa Lucía eMaría Magdalena, San Xerome e San Gregorio Magno, San Lourenzo e Santo Estevo, Santo Ambrosio e Santo Agostiño. A deco-ración da porta complétana a figura de Deus Pai, situada sobre María, e un grupo de anxos músicos. J.M. Caamaño Martínez:“La portada de San Jerónimo en Compostela”, Cuadernos de Estudios Gallegos, XII, 37, (1957), 167-168; M.A. CastiñeirasGonzález: “Reutilización de piezas romanas y medievales en Galicia”, Brigantium, 6, (1989-1990), 86-89.40. A. Bonet Correa: “El urbanismo barroco y la plaza del Obradoiro de Santiago de Compostela”, Archivo Español de Arte, XXXII,(1958), 215-227.41. Esta habilitárona de xardín botánico no ano 1845, sendo rector Don Juan José Viñas. J.M. Fernández Sánchez e Fr. FreireBarreiro: Guía de Santiago y..., op. cit., 219.

Lámina 11: Planos da hospedería do Colexio de SantiagoAlfeo. (Arquivo Histórico Universitario).


Máis adiante, no ano 1716, des-tinaron o terreo contiguo da torre doreloxo e do colexio de San Xeromepara Librería da Universidade. Deu astrazas Frei Francisco Cousiño, e diri-xiu a realización Pedro García. Afachada está organizada con catropilastras de fuste afundido; nas bandasque forman dispuxeron os vans corres-pondentes, e destaca a proxección caraó exterior dun corredor central sobreménsulas, tamén encaixadas, que indi-ca o novo sentido na relación entre acidade e a arquitectura42. Bonet Correadefiniuno como un edificio "utilitario,... realizado, sin embargo, con grandignidad. Por su aspecto sobrio, ha-bría que relacionarlo con San MartiñoPinario, pese a ser de proporciones yescalas diferentes. Con su realización,Pedro García muestra una vez más supericia técnica y, en el fondo, su inter-vención en obras de carácter y estilotodavía clasicista"43.

O derradeiro dos colexios quecorresponden a este período anterior a1750 é o de San Clemente de Pasan-tes. O nome refírese, primeiro, ó seufundador, o arcebispo Juan de Sancle-mente y Torquemada -que querendoemular a Fonseca deu trinta mil duca-dos para crear un colexio no que "se

instruyesen y formasen mancebosestudiantes que aprovechasen en lavirtud y en las letras"44- e ademais, ásúa condición de admitir de colexiaissó ós tivesen rematada a carreira45.

O seu emprazamento, fóra doperímetro amurallado da cidade epreto da Porta Faxeira, marcou odesenvolvemento urbano desta zona.Se se comparan os planos de 1595 e1750, pódese ver que este acaba sendoo elemento articulador dese espacio,porque era unha área sen organizar. Asúa presencia condiciona o trazadovial e xera a necesidade dun espacioaberto diante da fachada para que sepoda proxectar e disfrutar del -o queacabou sendo a Alameda e mailo

42. J. Couselo Bouzas: Galicia artística en el siglo XVIII y primer tercio del XIX, Santiago de Compostela, 1932, 269; A. FraguasFraguas: Historia del Colegio de..., op. cit., 293; A. Bonet Correa: La arquitectura en Galicia..., op. cit., 507; Mª C. Folgar de laCalle: Simón Rodríguez, A Coruña, 1989, 14; Mª D. Vila Jato: Institutición de ensino ata..., op. cit., 445.43. A. Bonet Correa: La arquitectura en Galicia..., op. cit., 508.44. S. González García-Paz: O Colexio de San Clemente de Pasantes de Compostela, Santiago, 1993, 67-68, 289.45. J. M. Fernández Sánchez e Fr. Freire Barreiro: Guía de Santiago y..., op. cit., 287.46. J. de Hoyo: Memorias del Arzobispo de Santiago, Santiago, 1952, 32.

Lámina 12: Fachada da librería da Universidade.

198

paseo da Ferradura-.É imposible precisa-la data de

cando empezaron as obras: sábese dareferencia de Jerónimo del Hoyo, quena súa visita de 1607 menciona queaínda o estaban facendo46. Tampouconon se pode precisar quen foi o autordas trazas, pero tense especulado condúas opcións: que sexan de XácomeFernández, un arquitecto que, en1609, se declara "mestre de obras deSan Clemente", ou que este estivese atraballar sobre un proxecto elaboradopor Ginés Martínez. Con todo e isto,as semellanzas co Colexio de Fonseca,que o estarían tendo de modelo, e arelación que se establece entre algúnselementos desta construcción e ou-tras atribuídas ó mestre galego dan pé

para vencellalo con el47.É un edificio de planta cuadran-

gular, centrado por un magnífico

claustro que ha servir de modelodurante o Barroco48. A fachada repite oesquema que se empregara no colexiode Fonseca: un enorme entrepanomural, rematado por pináculos debolas e a penas activado polas xanelasque se abren nas súas dúas plantas; oritmo horizontal destas, sobrio e vaga-roso, racha onde aparece a portada queo centra.

Esta está organizada en douscorpos articulados por columnasexentas de orde toscana no inferior ecompostas no superior. No primeirorepítese a reducción da estructura óesquema dun arco de triunfo; nosegundo, a xanela vista en Fonsecasubstituíuna un balcón e o frontóntriangular transformouse nun frontónpartido. Os motivos ornamentais re-dúcense a netos afundidos e placas decorte xeométrico. Só as armas do arce-bispo -a áncora e a torre ardendo- ra-chan esa monotonía, recordando ófundador, igual ca no colexio de San-tiago Alfeo.

O EDIFICIO DA UNIVERSIDADE

Os anos que van desde 1750 ataa década de 1770 son claves para enten-de-la historia da Universidade compos-telá. Os cambios que iniciou DiegoJuan de Ulloa e continuou José Joaquín


Lámina 13: Fachada do Colexio de San Clemente dePasantes.

47. Mª D. Vila Jato: Galicia en la época del..., op. cit., 125; Mª D. Vila Jato: Institutición de ensino ata..., op. cit., 450; A. GoyDíz: La arquitectura en Galicia en el paso del Renacimiento al Barroco 1600-1650; Santiago y su área de influencia, Santiago deCompostela, 1995, 894-927. Tese de doutoramento inédita.48. Mª D. Vila Jato: Institutición de ensino ata..., op. cit., 451.49. E. Martínez Rodríguez: La etapa reformista (1748-1845). Ciencia moderna y centralización, en M.C. Díaz y Díaz, (coord.): La


Sánchez Ferragudo trouxeron candaeles non só a modificación dos planosde estudio e a perda de importancia dacasta colexial de Santiago Alfeo, senóntamén a necesidade de máis espacio. AUniversidade, cun alumnado cada vezmáis numeroso, vía que, coas Provi-dencias Reales de 1751, aumentaba aduración das carreiras ó desenvolve-losistema de prelacións49.

Xa que logo, en 1764 solicitarono permiso de Carlos III para construírun edificio novo exclusivamente para

a Universidade, e isto supoñía a sepa-ración física desta e dos colexios50. Anegativa que recibiron non empeceuque aquel proceso concluíse. A expul-sión da Compañía de Xesús no ano1767 deu pé para que, o 19 de Agostodo 1769, Carlos III expedise unha RealCédula que por ela o colexio e novicia-do dos xesuítas pasaba para a institu-ción académica compostelá. Esta que-daba privada duns bos colaboradores,pero beneficiábase moito desde o pun-

to de vista material51.Deste xeito adquiríanse, a

carón da igrexa de San Fiz e da Portade Mazarelos, a igrexa da Compañía, oColexio de Exercitantes e o noviciadoxesuítico; no sitio deste, despois dal-gúns anos, había asenta-lo novo edifi-cio da Universidade.

Lámina 14. Distribución dos edificios universitarios contra1880.

Universidad de Santiago, Santiago de Compostela, 1980, 37-39; J.R. Barreiro Fernández: “La Galicia del Antiguo Régimen.Enseñanza, ilustración y política”, en Galicia. Historia, IV, A Coruña, 1991, 193-202; P. Saavedra: “Traxectoria da Universidadedesde o extrañamento dos xesuítas a fins do século XIX”, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de historia universitaria, Santiagode Compostela, 1995, 268.50. E. Martínez Rodríguez: La etapa reformista (1748-1845)..., op. cit., 43; Mª C. Folgar de la Calle: Santiago, unha cidade paraos estudios..., op. cit., 143.51. E. Rivera Vázquez: “Bens da Compañía. A Peculiar relación dos xesuítas coa Universidade”, en Gallaecia Fulget. Cincoséculos de historia universitaria, Santiago de Compostela, 1995, 274-277; J.M. Díaz Bustamante: “Bens da Compañía. Bensculturais da Compañía”, en Gallaecia Fulget. Cinco séculos de historia universitaria, Santiago de Compostela, 1995, 278-279.

Lámina 15: Plano de Santiago contra 1750. (Instituto PadreSarmiento).

200

A fundación da Igrexa daCompañía débeselle ó arcebispo donFrancisco Blanco, que no ano 1574ocupou a sé compostelá despois de serbispo de Ourense e de Málaga. Esteprelado, que se chegou a contar con elpara suceder a Pío V no solio pontifi-cio, foi un grande benefactor daCompañía -a máis do colexio deSantiago, foi fundador do de Málaga ebenefactor do de Salamanca-52.

Para acomoda-los xesuítas, dis-puxo a compra do mosteiro de SantaMaría A Nova e das casas circundan-tes. Este -daquela, no ano 1576, vivíannel monxas franciscanas que tiveronque ir para Santa Clara- está intramu-ros na cidade, nun que o cardealJerónimo del Hoyo cualificou "sitioapacible y desahogado y en la partemás llana y sana de la ciudad y estájunto a la plaça que llaman deMaçarelas...53. Así que a igrexa quecoñecemos agora está emprazada nositio daquela outra de "traça antigua",ocupando moito máis espacio.

A construcción do edificio élenta, tiran o templo anterior e serve"de canteira" para o novo54. Os prepara-tivos para ese labor empezan en 1646,

cando queren amplia-la cabeceira por-que a igrexa queda pequena para os ofi-cios -aquí hai que se lembrar das pala-bras de Jerónimo del Hoyo sobre apraza: "...se hacen los mercados todoslos juebes del año, a los quales acudemucha gente no solo deste Arçobis-pado, pero del Reyno, especialmentelos juebes de Quaresma, en los quales,aunque la plaça es muy grande y des-pues de la del Hospital Real la mayorde la çiudad, esta tan llena de gente,tiendas y mercadurias que no se puedeandar por ella si no es con mucho tra-bajo"55. Xa en 1648 os Annuas confir-man a ampliación, que abrangue acabeceira cruciforme do templo. Estapresenta un carácter indefinido quedificulta catalogala e moito máis esta-blece-la autoría56. É máis doado identi-fica-lo mestre que traballou no rematedo cruceiro. A este, Bernardo Cabrera,pagáronlle, no ano 1660, 2.850 reaispolo seu labor na cúpula. Por este datoenunciouse a hipótese de que non eraunha obra nova, senón a conclusión,despois de anos de inactividade, da xainiciada: se isto fose así, non sería difí-cil identificalo co mestre que executa-ra toda a cabeceira e mailo cruceiro, erevalorizaríase a súa figura como arqui-tecto en pedra e non só como tracista


52. R. Otero Túñez: El "legado" artístico de la Compañía de Jesús a la Universidad de Santiago, Santiago, 1987, 23-30; E. RiveraVázquez: Galicia y los jesuitas. Los Colegios y enseñanza en los siglos XVI y XVII, A Coruña, 1989, 588-589.53. J. del Hoyo: Memorias del Arzobispo de..., op. cit., 84.54. A raíz da rehabilitación deste edificio descubriron diferentes restos arquitectónicos que utilizaron de recheo dentro dos seusmuros.55. J. del Hoyo: Memorias del Arzobispo de..., op. cit., 84.56. Para este espacio trasladaron o sartego do arcebispo Blanco, que o deseñara Mateo López no ano 1584. A.A. Rosende Valdés:Un marco para a morte: o sepulcro galego no século XVI, en Galicia no Tempo, 1991, Santiago de Compostela, 1991, 237-239.57. J.M. García Iglesias “Bernardo Cabrera, arquitecto-entallador del Barroco gallego”, en Estudios sobre Historia del Arte ofre-cidos al Prof. Dr. D. Ramón Otero Túñez, en su 65 cumpleaños, Santiago de Compostela, 1993, 201-213.


de retablos57.A solución que lle deron á

cúpula é sorprendente, tanto poladiferencia de tratamento entre ela e aspilastras toscanas que teñen contacoma polos efectos cambiantes queese mesmo tratamento produce se-gundo a luz vai incidindo no seu inte-rior. Fronte á austeridade e á excesivarixidez dos seus soportes e das pen-dentes das que sae, a cúpula gallonadapasa a ser unha gran cuncha e os ner-vios desta, converxentes no anel dalanterna, adoptan un perfil redondea-do que anima o intradorso e dálle un"celme expresivo" conscientementeprocurado por Cabrera para salienta-locontraste58.

A última parte do templo, asnaves e maila fachada, constrúenasdesde o ano 1670 ata o 1674. O mestreé outro, e émozo, Diego de Romay.Pode que sexa unha obra da súa etapainicial, na que os principios clasicis-tas do obradoiro de Melchor deVelasco aínda prevalecen sobre unvocabulario máis próximo de Andra-de, que ha se-lo que use na madurez.

No interior, Romay, aínda cocambio estilístico que hai no terceirotercio do XVII, é capaz de mante-launidade de toda a igrexa. Para iso,repite na nave central o mesmo tipode soporte -pilastras toscanas- ca nocruceiro. Estas, en altura, unen os

dous pisos que ten, porque o esquemaseguido polo mestre ésimilar ó doGesù de Roma: tres naves, a centralmáis alta e as laterais, semellantes acapelas, cunha tribuna ou galería porriba delas. A nota predominante volvese-la nudez dos muros; non se percibeningunha alteración en relación coresto, só hai dous feitos nos que se vea man dun artista diferente: os fondossaíntes dos arcos de medio puntoabertos entre a nave central e as cape-las e os triángulos afundidos que vanós lados das xanelas dos lunetos, nabóveda.

Afora, a fachada demostratamén esa inspiración en modelos daCompañía. Cun depurado clasicismo,organízase a través de catro pilastrassobre zócolo encaixado, igual cós fus-tes. Estas abranguen toda a fachada esosteñen un friso con cornixa en beirile frontón recto partido na banda cen-tral. Caracterízase pola pouca mobili-dade, os soportes fracturan moi pou-quiño o entrepano, e neste arestoracampan o escudo de Carlos III -no cen-tro- e dous fornelos coas figuras de SanPedro e San Paulo nos laterais59. Estenon era o aspecto que presentaba ó pri-meiro: Freire Barreiro e FernándezSánchez narran, non sen algunhaamargura, que "...no han conseguidoquitar el nombre de la perínclitaCompañía los bajaes de la Corte deCarlos III. No fue, sin embargo, por

58. R. Otero Túñez: El "legado" artístico de la Compañía..., op. cit., 35.59. Aínda agora se pode nota-la falta que concordancia que hai entre o hábito xesuíta das imaxes e as súas advocacións.

202

falta de voluntad. Arrancaron el sa-crosanto nombre de Jesús, enseña glo-riosísima de aquellos invenciblescampeones, de retablos y alfares, don-de sin embargo quedaron las huellaspara baldón eterno de los tiranos, yconvirtieron las estatuas de S. Ignaciode Loyola y S. Francisco Javier, queadornan la fachada del templo, en lasimágenes de San Pedro y San Pablo,aunque para disimularlo, las seidasde los Enciclopedistas pintarrajearonde azul las sotanas, y de almagre ocosa así los ceñidores y mantos ypusieron en sus manos las llaves y laespada... ¡A qué extremo de ridículo ygrotesco conduce la impiedad!"60.

Aínda con todas estas desafor-tunadas intervencións, a fachada levadentro un fondo estudio do seu enca-dramento urbano. Primeiro, comoindica Bonet, a súa concepción estádeterminada polo espacio circundante,unha rúa estreita, que impedía realizarunha fronte que non fose plana, doestilo dunha cortina. Segundo, estabaaliñada co seu Colexio, construído porBenito González de Araújo eBartolomé Fernández Lechuga, ondeestá agora a Universidade61. Isto dába-lle máis continuidade e grandeza, e aun tempo, en vez de visión frontalíntegra había dous eixes converxentesque a través deles, sen chegar a captartodo o edificio, podiamos ir descubrin-

do fragmentariamente o seu aspectomultiforme, porque a fachada presentaun carácter máis civil ca relixioso,querendo explica-la relación entre oedificio e a rúa contra a que mira. Esteúltimo apartado comentouno MartínGonzález cando se referiu á perspecti-va que se crea desde a Travesía daUniversidade, subliñada polo campa-


Lámina 16: Fachada da igrexa da Compañía.

60. J.M. Fernández Sánchez e Fr. Freire Barreiro: Guía de Santiago y..., op. cit., 227.61. A. Bonet Correa: La arquitectura en Galicia..., op. cit., páxs. 437 e sgs.62. J.J. Martín González: Perspectivas barrocas de Santiago de Compostela, Goya, 61 (1964-1965), páxs. 28-34.


nario que lle engadiron no ano 171962.No interior consérvase un dos

máis fermosos e interesantes conxun-tos de retablos que hai en Galicia.Presentan todo o abano de posibilida-des que pode te-la arte do retablo deCompostela no século XVIII: desde astrazas supervisadas por Domingo deAndrade63 para os altares do cruceiro,ata as de Manuel Leis, pasando poloimpoñente retablo maior que idearaSimón Rodríguez64.

O Colexio de Exercitantes fun-douno o arcebispo José Yermo ySantibáñez no ano 1734. Ía haber alíunha casa de exercicios para o clerodiocesano e mailas Escolas Menoresque tiña a Compañía de Xesús desde oano 1596. Daquela o arcebispo Juan deSanclemente dera para a comunidadedúas casas preto da muralla65.

A obra realizada por SimónRodríguez -tanto por desexo do arce-bispo coma pola confianza que puxe-ran os xesuítas nel66- supón unhaimportante modificación da estructu-ra urbana compostelá. Se se comparao plano de 1595 co de 1750 pódese verque o edificio novo, de planta cua-drangular centrada por un patio,rompe o perímetro amurallado e man-

tén a súa posición atrasada verbo dafachada da igrexa da Compañía. Que-da creado, ou se cadra é mellor dicirque se conserva, o espacio correspon-dente á plaça de Maçarelas da que

falaba Jerónimo del Hoyo.O edificio perdeu a estructura

orixinal por culpa das remodelaciónsque fixeron para o adaptar ós diferentesfins docentes que desempeñou: institu-

63. Das tumbas que se descubriron ó retira-lo sollado que cubría o piso da igrexa, pódese destaca-la da primeira muller deAndrade: DEPOSITO DE YSABEL ARENAS DE ANDRADE, MURIO EL TRES DE OCTUBRE DE 1699, REQUESCAT IN PACE, AMEN.64. Mª C. Folgar de la Calle: Simón Rodríguez..., op. cit., 114-117.65. Mª C. Folgar de la Calle: Os Conventos, en Santiago de Compostela, 1 Patrimonio Artístico Galego, 2 Cidades. A Coruña,1993, 406-407.66. Mª C. Folgar de la Calle: Os Conventos..., op. cit., 406.67. Aínda se conserva o nome de Praza do Instituto. V. J. R. Barreiro Fernández: “Historia contemporánea. Enseñanza y cultura”,en Galicia. Historia, VI, A Coruña, 1991, 128-138.

Lámina 17: Colexio de Exercitantes.

204

to de segunda ensinanza67, facultade deFiloloxía e, arestora, de CienciasPolíticas e Xornalismo. Rivera Vázquezindica que "el sótano albergaba laescuela de leer; la planta baja, de escri-bir y las aulas de Gramática: el piso pri-meiro, una sala de recreación y unagran capilla para los ejercicios y Escuelade María, planeada por Lucas FerroCaaveiro en Junio de 1749; por último,los pisos segundo y tercero conteníanlas habitaciones para los ejercitantes"68.Fernández Sánchez e Freire Barreiro dinque "... el arzobispo D. José de YermoSantibáñez (1728-1737)... construyóallí diez y ocho aposentos y una capillapara ejercicios de los ordenados. Aúnestaba sin concluir el edificio cuandosorprendieron a los PP. los tiránicosdecretos de Carlos III y del Conde deAranda. Al celo é incansable actividaddel digno director del Instituto D. JoséLópez de Amarante... se debe la casiterminación de aquellas obras impor-tantes, gracias a lo cual tiene hoy elestablecimiento una excelente sala dejuntas y magnífico laboratorio de quí-mica. Los gabinetes de física éhistorianatural cuentan con los elementosnecesarios para la enseñanza de dichasciencias"69.

Os máis singular, desde un

punto de vista artístico, son as dúasportadas: a principal -coroada polosescudos do arcebispo Yermo e daCompañía70, envoltos nun complexomundo de motivos xeométricos e vo-lutas característico de Simón Rodrí-guez-, e a posterior, que, debaixo dasarmas de Juan de Sanclemente, con-serva o grupo escultórico da Epifaníapertencente ó tímpano gótico de San-ta María a Nova71.

O derradeiro edificio desta épo-ca, o máis importante, é a Universida-de Literaria, que a construíron noterreo do colexio xesuítico. No ano1771, Domingo Lois de Monteagudodá as trazas dunha edificación cadradacon patio central; non se ha chegar arealizar, pero influirá decisivamenteno plano realizado máis tarde porMiguel Ferro Caaveiro72.

As obras empezaron no ano1774, e o encargado de executalas eraJosé Pérez Machado. Comezaron pololado norte, engadíndolle ó edificiovello aulas e unha biblioteca. As obrasseguiron sen parar ata 1780 e, en 1783,Miguel Ferro Caaveiro modifica osdeseños de Pérez Machado, en benefi-cio dunha unidade estilística maior coque estaba xa construído. Empezan a


68. E. Rivera Vázquez: Galicia y los jesuítas..., 591.69. J.M. Fernández Sánchez e Fr. Freire Barreiro: Guía de Santiago..., op. cit., 243.70. Este último retallárono e substituírono polo escudo de España.71. J.M. Caamaño Martínez: Seis tímpanos compostelanos de la Adoración de los Reyes, Archivo Español de Arte, XXXI, 124(1958).72. J. García-Alcañiz Yuste: Arquitectura del Neoclásico en Galicia, A Coruña, 1989, 92-96; J.M. López Vázquez: “El proyecto deDomingo Lois de Monteagudo para la Universidad de Santiago”, en Estudios sobre Historia del Arte ofrecidos al Prof. Dr. D.Ramón Otero Túñez, en su 65 cumpleaños, Santiago de Compostela, 1993, 99-103.


fachada en 1798, a partir dos planos dePérez Machado, que se inspirara nosque fixeran antes Ferro Caaveiro eMelchor de Prado e Mariño73.

O edificio resultante está mar-cado por dúas circunstancias funda-mentais: a supervisión e censura que aAcademia de San Fernando e VenturaRodríguez realizaban sobre calqueraplano que se fose executar no Reino ea formación e o carácter de MiguelFerro -vencellado ó mundo tardoba-rroco do seu pai e combativo fronte ósexcesos ornamentais do período pre-cedente74-. Xa que logo, o seu claustroaínda presenta un dinamismo que oremite, no ritmo suave de entrantes e

saíntes, á arquitectura da metade doséculo XVIII; por outra banda, o seupatio, cunha ornamentación reducidaó máximo, demostra as aspiraciónsclasicistas do seu autor, porque valoraos elementos arquitectónicos máiscós decorativos. A fachada adopta omesmo esquema palaciano ca noAntigo Seminario de Confesores eConsistorio, ou sexa, unha estructura,organizada en dúas plantas e de mar-cada tendencia horizontal, que seergue sobre un zócolo alto para salva-lo desnivel da rúa. Pódense distinguirnela tres corpos: os extremos, unidosen altura por pilastras xónicas empa-relladas e cerrados por un friso concornixa en beiril, e a central, que alíMiguel Ferro Caaveiro dispón catrocolumnas de orde xónica xigante -semellantes ás que utilizaba CharlesLemaur-para soporta-lo frontón trian-gular que ten de remate. No seu tím-pano estaban as armas reais e de acro-terio, no cume, a Minerva, "armadade punta en blanco, y genios llevandoen sus manos coronas y atributos delas facultades y ciencias que se profe-saban en aquel establecimiento lite-rario"75, que a fixera o escultor José

Lámina 18: Debuxo do século XVIII da fachada daUniversidade Literaria.

73. Mª D. Vila Jato: Institutición de ensino ata..., op. cit., páxs. 448-449.74. J.M. López Vázquez: El Neoclásico y el siglo XIX, en Gran Enciclopedia Temática de Galicia. Arte, V, Barcelona, 1988, 114-115.75. "Universidad, vasto y magnífico edificio de piedra de sillería... elegantes ventanas y balcones rectangulares, que forman unconjunto verdaderamente majestuoso y digno del objeto á que el monumento fué destinado. Precédele una escalinata, que hizonecesaria el desnivel excesivo de la plazuela y del área que el edificio ocupa. A uno y otro lado del vestíbulo ábrense otras dosescalinatas, que se reúnen en el primer piso, delante de la secretaría y del claustro superior...". J.M. Fernández Sánchez e Fr.Freire Barreiro: Guía de Santiago y..., op. cit., 229-230.76. Despois retirárona do seu emprazamento orixinal e trasladárona para o Museo da Real Sociedad Económica de Amigos delPaís, que estaba no edificio de San Clemente. Jenaro de la Fuente, no ano 1930, pensou en recuperala para unha fonte monu-mental na Residencia de Estudiantes. Por último, no ano 1964, segundo deseño do mesmo arquitecto, colocárona na Facultadede Ciencias, tamén na Residencia.

206

Ferreiro no ano 180376.O seu aspecto actual queda

lonxe do proxecto orixinal despois dasreformas emprendidas por iniciativade Eugenio Montero Ríos entre 1894 e1904. De consecuencia destas, déron-lle ó edificio da Universidade un pisomáis, retiraron o frontón coas imaxes,trasladaron a biblioteca para a novaplanta e o paraninfo -inaugurado en1906- pasou ó primeiro piso77. Nafachada, no sitio da Minerva de Ferrei-ro hai un relevo alegórico da Sabedo-ría coroando a mocidade estudiosa, eós lados os medallóns de Diego deMuros e Alonso de Fonseca e as esta-tuas dalgúns dos máis eximios homesde prol da Universidade compostelá -Diego Xoán de Ulloa, o Conde deMonterrei, Álvaro de Cadaval, LopoGómez de Marzoa-. Este conxuntoescultórico, unha obra de RamónNúñez Fernández, corresponde á súaprimeira etapa, dominada por un claronaturalismo historicista, que cos anoshao de ir abandonando78.

Neste caso, anque a interven-ción foi importante -tanto polo tama-ño da edificación como porque é unhaobra de nova planta-, o impacto natrama urbana non supuxo cambios

substanciais. O motivo desta menorinfluencia urbanística está en que oedificio novo quedou dentro do espa-cio correspondente ó colexio dos xe-suítas, respectando a igrexa e mailocolexio de exercitantes. Con todo,diante da fachada acabouse consoli-dando unha praciña de forma irregu-lar, tamén presenta no plano de175079. Xa dixo Bonet Correa que aUniversidade foi "el último gran edifi-cio construído a fines del AntiguoRégimen dentro del casco antiguo...ocupó y dio una nueva dimensión,tanto física como moral, al antiguosolar del Colegio de la Compañía deJesús"80.

A EXPANSIÓN DO SÉCULO XX

O paso do século XIX ó XX na


Lámina 19: Ampliación feita entre 1894 e 1904.

77. B. Castelao Álvarez: “O Paraninfo da Universidade: Espacio, ornamentación e programa iconográfico”, en Gallaecia Fulget.Cinco séculos de historia universitaria, Santiago de Compostela, 1995, 46-51; C. Pereira Marimón e J.M. Monterroso Montero:“O patrimonio pictórico da Universidade ata 1936”, en Patrimonio da Universidade de Santiago de Compostela. (No prelo).78. Mª D. Vila Jato: Aspectos artísticos de la Universidad, en M.C. Díaz y Díaz (coord.): La Universidad de Santiago, Santiagode Compostela, 1980, 207; J.M. López Vázquez: El Neoclásico y el siglo..., op. cit., 126.79. Mª C. Folgar de la Calle: Santiago, unha cidade para os estudios..., op. cit., 144.80. A. Bonet Correa: La estructura urbana de Santiago..., op. cit., 32; Mª C. Folgar de la Calle: Santiago, unha cidade para osestudios..., op. cit., 144.


historia da Universidade está condi-cionado por un contexto atípico dedesenvolvemento económico, social edemográfico en Galicia. Agroma ta-mén "una nueva concepción de laUniversidad en el cuerpo directivo,porque surge una nueva sensibilidadsocial y política en el alumnado, y

porque se impone el trabajo científicocomo meta irrenunciable de la Uni-versidad"81.

O reflexo inmediato desta situ-ación xeral é a construcción de facul-tades novas que, progresivamente,van ir rebordando o recinto amuralla-do da cidade82.

A primeira delas constrúenaentre o ano de 1903 e o de 1913 poriniciativa de Eugenio Montero Ríos: éa Escola de Veterinaria, situada noHórreo. O proxecto, ideado por Anto-nio Bermejo Arteaga no ano 1895, porculpa do atraso para empeza-las obrase da morte deste, asumiuno e modifi-couno no 1903 Arturo Calvo83.

A Escola, que aspiraba a serdesde un punto de vista científicoadiantada no Estado Español, estilisti-camente corresponde á tradición doeclecticismo decimonónico que sa-lienta en tódalas empresas públicasfinanciadas por Montero Ríos84. Ten

Lámina 20: Distribución dos edificios universitarios naactualidade.

81. J.R. Barreiro Fernández: “La Universidad gallega entre 1900 y 1936”, en M.C. Díaz y Díaz (coord.): La Universidad deSantiago, Santiago de Compostela, 1980, 77-80; J.R. Barreiro Fernández: Historia contemporánea. Enseñanza y..., op. cit., 176-191.

Un exemplo bo disto é o artigo que o catedrático Ciriaco Pérez Bustamante escribiu en El Pueblo Gallego no ano 1924:"Tenemos un concepto peregrino de la misión de la Universidad. Hoy es un caserón frío y destartalado, como la mayor parte delos Centros oficiales, a donde acude de mala gana la estudiantina bulliciosa. Periódicamente (junio y septiembre) arroja un hazde licenciados. Ni los estudiantes se preocupan de la vida científica de la Universidad, ni a los catedráticos les importa la vidaescolar extra-universitaria. La cátedra, para unos y para otros, tiene un aspecto oficinesco. Es una obligación molesta y cotidia-na; todos carecemos de fervor". Cítao J.R. Barreiro Fernández: La Universidad gallega entre..., op. cit., páx 84.82. J.M. García Iglesias: “A trama urbana. A súa evolución”, en Santiago de Compostela, 1 Patrimonio Histórico Galego, 2Cidades, A Coruña, 1993, 48.83. No ano 1925, o Ministerio de Instrucción Pública cedeulle este edificio ó Ramo da Guerra, e pasou a ser cuartel do exérci-to. Arestora as súas instalacións ocúpaas o Parlamento de Galicia. P. Costa Buján e J. Morenas Aydillo: 1850, Santiago deCompostela, 1950, Santiago de Compostela, 1989, 146-149.84. J.M. López Vázquez: “Arquitectura civil levantada por outros patrocinadores. O Século XX”, en Santiago de Compostela, 1Patrimonio Histórico Galego, 2 Cidades, A Coruña, 1993, 530.

208

importancia polo papel que debeudesempeñar de núcleo ordenador do"Trazado do Primeiro Ensanche dePoboación" e do "Ensanche da Repú-blica" en relación co Hórreo85.

Podíase dici-lo mesmo da Facul-tade de Medicina, construída entre oano 1905 e o 1928 segundo deseños deFernando Arbós e Tremanti. Está na rúade San Francisco, estreitamente vence-llada co que era o hospital de Santiago."A planta do edificio proxectado adáp-

tase cumpridamente ós condicionan-tes da nova parcela e das novas aliña-cións. Un novo corredor, con luces ópa-tio interior aberto, serve de distribui-dor de tódolos seus servicios, comuni-cando á súa vez co hospital"86.

Pero o proxecto con máis alcan-ce e con maior impacto sobre a tramaurbana de Santiago durante a primeirametade da centuria foi a Residencia deEstudiantes. Á imaxe do que fixeraAntonio Flores en Madrid, pretendía-se recupera-lo perdido espírito dosColexios Maiores, aspirando a alcan-zar unha formación integral para osalumnos universitarios87.

O anteproxecto de urbaniza-ción, que o trazou o arquitecto munici-pal Constantino Candeira Pérez no ano1929, incluía os terreos do Campo doMendo, situados contra o Oeste daFerradura, e chegaba ata a estrada deSantiago a Noia. Desde 1930 faisecargo das obras Jenaro de la Fuente yÁlvarez. No ano 1930, gracias á me-diación de Rodríguez Cadarso, come-zan as obras e, no 1935, xa estabansolucionadas tódalas cuestións relati-vas áurbanización dos terreos que cir-cundaban as edificacións proxectadas88.

O proxecto, seguindo un punto


Do ano 1905 ó 1925 constrúen a Escola de Cegos e Xordomudos, un proxecto que patrocinou Montero Ríos e ideou RicardoVelázquez Bosco. Despois de ser instituto de Bacharelato, as súas instalacións ocupounas a Xunta de Galicia en 1984. P. CostaBuján e J. Morenas Aydillo: 1850, Santiago de Compostela..., op. cit., 160-165.85. P. Costa Buján e J. Morenas Aydillo: 1850, Santiago de Compostela..., op. cit., 46-56.86. P. Costa Buján e J. Morenas Aydillo: 1850, Santiago de Compostela..., op. cit., 172-175.87. MªD. Vila Jato: Aspectos artísticos de..., op. cit., 208.88. P. Costa Buján e J. Morenas Aydillo: 1850, Santiago de Compostela..., op. cit., 56-58; P. Costa Buján: O urbanismo com-postelán e..., op. cit., 461.

Lámina 21: Facultade de Medicina.


de vista clásico plenamente simétrico,tiña unha área central, aliñada por uneixe imaxinario coa igrexa de SantaSusana e o Monumento a Rosalía deCastro, situados os dous no paseo daFerradura. Esta tería un núcleo de edi-ficacións para os cinco colexios maio-res que pensaban construír, formandoentre eles unha praza con soportais eco extremo oriental aberto. Arredordela, cunha disposición reticular, íahaber xardíns, instalacións deportivas-por exemplo, o Stadium-, vivendasunifamiliares e nova escalinata quesalvaría o desnivel entre a Ferradura e

a Residencia89.A guerra civil trouxo a paraliza-

ción das obras. No ano 1941 inaugura-ron o primeiro dos pavillóns co nomede Rodríguez Cadarso, e empezou afunciona-lo Observatorio Astronómi-

co de Ramón María Aller Ulloa.Andando o tempo remataron os ou-tros dous pavillóns que hai e urbani-zaron todo o conxunto90.

A Residencia presenta as carac-terísticas desa arquitectura rexionalis-ta que se mantivo viva trala guerracivil. Jenaro de la Fuente valeusedunha linguaxe neo-barroca compos-telá que anque non se correspondecoas tendencias máis avangardistas,pódese aceptar sen reparos91.

Na década dos cincuenta e na

89. P. Costa Buján e J. Morenas Aydillo: 1850, Santiago de Compostela..., op. cit., 56-65; P. Costa Buján: O urbanismo com-postelán e..., op. cit., 462.90. P. Costa Buján e J. Morenas Aydillo: 1850, Santiago de Compostela..., op. cit., 63-64.91. J.M. López Vázquez: El arte contemporáneo, en Gran Enciclopedia Temática de Galicia. Arte, V, Barcelona, 1988, 159; J.M.López Vázquez: Arquitectura civil levantada por..., op. cit., 531.

Lámina 22: Vista xeral da Residencia de Estudiantes.

Lámina 23: Facultade de Química. Campus Sur.

210

dos sesenta esta idea homoxénea eunitaria que xurdira nos anos trintacomeza a cambiar. Primeiro coa cons-trucción do Sanatorio da Nosa Señorada Esperanza no ano de 1955 e, máistarde, no de 1961, coa Facultade deCiencias, "un claro exponente delanacronismo y falsedad que el monu-mentalismo oficial puede llegar aalcanzar cuando se pretende moderni-zar con una pseudoprogresía raciona-lista". Os dous edificios deseñounosJenaro de la Fuente92.

Acabando a década dos cin-cuenta, como unha visión estructura-lista da arquitectura, innovadora eavangardista para o que un estaba afei-to a ver, constrúen o edificio do Con-sello Superior de Investigacións Cien-tíficas, proxectado por Fisac93.

Nos anos seguintes, a Residen-cia adquire o perfil do que xa lle em-pezan a chamar o Campus Sur. Fan aFacultade de Farmacia, a Casa de Ca-tedráticos -exemplos dun desacertadovocabulario racionalista-; Álvaro Lí-bano realiza a Facultade de Dereito;Arturo Zas deseña a piscina climati-zada; J. Zapata remodela o Estadio ePistas Deportivas; Xerardo Estévez ePedro de Llano idean a nova Facultadede Física; Fernando Albalat proxectaas Facultades de Matemáticas e

Bioloxía, tendo en conta a adaptacióndos edificios á costa que fai o terreo-;Baltar, Bartolomé e Almuíña realizano Campo de Deportes, a Facultade dePsicoloxía, Pedagoxía e Filosofía, eremodelan o Auditorio Universitario;etc.94.

Desde o ano 1990 ó 1994, Alon-so Díaz Revilla e José Díaz Sotelo ini-ciaron o Plano Especial de Ordenacióndo Campus Universitario; CelestinoGarcía Braña planificou a Urbaniza-ción Monte da Condesa; ÁlvaroFernández Carballada remodelou aResidencia Universitaria Monte daCondesa, o Comedor UniversitarioMonte da Condesa e a Escola deÓptica; Carlos Ferrater Lambarri, conBet Figueras Pons, Teresa Banet Láezde Rego, Mª Teresa Casasayas Fornelle José Manuel Ortigueira Bobillo, pro-xectou o Xardín Botánico; e ManuelGallego Jorreto planificou o Institutode Investigación95.

Por último, desde a década dossetenta, a Universidade empezou a seestender contra a parte norte da cida-de. Xurdiu, con esta ampliación, oCampus Norte, que ten dous elemen-tos articuladores: a Avenida de XoánXXIII, coa Escola Universitaria deFormación do Profesorado de E.X.B., edebaixo da avenida a Facultade de


92. J.M. López Vázquez: El arte contemporáneo..., op. cit., 159.93. J.M. López Vázquez: Arquitectura civil levantada por..., op. cit., 534; P. Costa Buján: O urbanismo compostelán e..., op. cit.,467.94. P. Costa Buján: O urbanismo compostelán e..., op. cit., 468.95. Arquitecturas Recentes da Universidade de Santiago de Compostela (1990-1994), Santiago de Compostela, 1994, 32-69.


Ciencias Económicas e Empresariaisde Desiderio Pernas96, e mailo Audi-torio de Galicia de Cano Lasso, quetrouxo a urbanización da Nosa Señorada Fonte e do Burgo.

Desde o ano de 1990 ó de 1994,Alberto Noguerol e Pilar Díez realiza-

ron a Facultade de Filoloxía e mailaResidencia Universitaria Burgo dasNacións na súa Fase IV; Felipe PeñaPereda emprendeu as fases I, II e III damesma residencia; e José RamónQuiroga Calviño ampliou e reformoua Facultade de Ciencias Económicas eEmpresariais e maila súa biblioteca97.

Desde que se fundou, a Uni-versidade e maila cidade na que sedesenvolveu e medrou estableceronunha relación simbiótica que volveimposible comprender unha sen aoutra. Poucas veces se pode afirmar,coa mesma seguridade, que a Uni-versidade é Estudio y ayuntamientode maestros y escolares que es fechoen algún lugar; con voluntad e enten-dimiento de aprender los saberes...

96. A primeira é un exemplo claro desa tendencia racionalista, modular, monolítica e impersoal comentada, e a segunda a plas-mación práctica dunha arquitectura que prometía deseño e recubrimentos máis coidados. Pernas volve recorrer óclaustro, agorade dimensións pequenas, para articula-lo espacio do seu edificio. J.M. López Vázquez: Arquitectura civil levantada por ..., op.cit., 535.97. Arquitecturas recentes da Universidade..., op. cit., 12-31.

Tampouco non hai que deixar de lado que a Universidade de Santiago non marchou do centro da cidade, do que agora serecoñece como "campus casco histórico". A fisionomía deste quedou modificada por dous motivos: primeiro, pola incorpora-ción de edificios universitarios novos -a casa da balconada e maila casa da cuncha; despois, polo proceso de peatonalizaciónque emprendeu a administración municipal. X. V. Estévez e P Llano,. de: Santiago, un centro histórico en proceso de peatonali-zación, en Galicia. A destrucción e a integración do patrimonio arquitectónico, Vigo, 1981, 116-127.

Lámina 24: Facultade de Filoloxía. Campus Norte.

apuntamentos sobre o desenvolvemento urbano da ...catedral e nas do colexio de santiago alfeo12. 9....

Documents