xvi eta xvii. mendeak: iparraldea, euskal literatura idatziaren sehaska

EUSKAL LITERATURAEUSKAL LITERATURAIDATZIAREN SORRERAIDATZIAREN SORRERA

XVI eta XVII. mendeak: IPARRALDEA,

EUSKAL LITERATURA IDATZIAREN

SEHASKA

Euskal literatura idatziaren

sorrera

Lehenengotestuak

euskaraz

Pizkundeainprentaren

eskutik

Autoreak:

Etxepareeta

Leizarraga

EranskinakGalde-

erantzunak

Lehenengo testuak Lehenengo testuak euskarazeuskaraz

• Lehen euskal liburua: Etxepareren “ Linguae Vasconum Primitiae” (1545).

• Liburu hau baino lehenagoko testuak:• Akitaniako hilarrietan, Frantziako hegoaldean:

anderexo, nescato, sembe, bihox...• Kukullako Donemiliaga monastegian, Errioxan

(X. mendean):“ Jzioqui dugu” eta “ guec ajutuezdugu” bi esaldi

• “Donemiliagako Errexa” herri katalogoan (1025): Opakua, Mendibil, Betolaza…

• Picaud frantziarraren “ Codex Callixtinus” euskal hiztegitxoa (XII. mendea): “panem ogui, vinum ardum, carnem aragui…”

Pizkundea inprentaren Pizkundea inprentaren eskutikeskutik

• XVI. mendea Pizkunde garaia.– Inprentaren sorrerak egoera aldatu – Europako hizkuntza askotan

literaturaren hasiera– Liburuen zabalkunde errazagoa– Literaturarako giro aproposa

Pizkundea inprentaren Pizkundea inprentaren eskutikeskutik

• Gutemberg-ek inprenta sortu: BIBLIA lehen liburua, 1456an.

• Ordura arte, esku izkribuak: urri eta garestiak, latinez (aberats eta intelektualen esku)

• Inprenta sortzearekin, liburuak ugaldu eta merkatu (herri hizkuntzetara jo)

• Inprenta erabakiorra Erdi Arotik Aro Modernorako urrats haietan

Bernard Etxepare

Bernard EtxepareBernard Etxepare

• Euskal literaturako lehen idazle ezaguna.

• “Linguae Vasconum Primitiae” lehen euskal liburu inprimatua, 1545ean Bordelen.

• Euskal literaturak ere bere lehen kimuak Pizkunde garaian agertu

Liburuaren Liburuaren edukiaedukia• Ekialdeko behe-nafarreraz idatzia• Estiloa:

– 31 lerrotako prosazko sarrera– Beste guztia bertsoz idatzia (15 silabatako

laukoak)• Hiru atal nagusi:

• Erlijio gaiak: Iudizio Jenerala, amorosen gaztiguya

• Gai profanoak: emakumeekiko maitasun gaiak

•Kontrapas eta Sautrela: dantzarako olerki berezi eta alaiak

Joanes Leizarraga

Erreforma Euskal HerrianErreforma Euskal Herrian• Pizkunde garaia Europan

– Luterok Testamendu Berria alemanera itzuli, 1522an (Erreforma).

– Trentoko Kontzilioa, 1545-1563 urte bitartean (Kontrarreforma).

– EHan ere Erreforma eta Kontrarreformaren eraginak: 1599an Joana Albretekoa, Nafarroako erregina, kalbindar bihurtu , erlijio katolikoa arbuiatuz.

Leizarraga, erreformaren bidetik

• Zurrunbiloaren erdi-erdian• Kalbindarren erreforma onartu

(erreginaren esanetara)• Testamendu Berria itzuli: Iesus Christ

Gure Iaunaren Testamentu Berria. • Bi zailtasun:

– Prosaren erritmorako euskara egokitu.– Euskalkien banaketa: lapurtera oinarri,

zuberera eta behe-nafarreraren zenbait forma

LeizarragaLeizarraga

• Hiru liburu, 1571n La Rochellen argitaratuak:

– Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria

– Kalendrera– Abc edo Christinoen instructionea

EranskinakEranskinak

• Linguae Vasconum Primitiae, 1545– Kontrapas– Sautrela

• Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria, 1571

Galderak eta erantzunakGalderak eta erantzunak

• Etxeparek idatzi zuen liburua baino lehenago ere badira euskal testuak. Adieraz ezazu horretaz dakizuna.

• Akitaniako hilarrietan, Frantziako hegoaldean: anderexo, nescato, sembe, bihox...

• Kukullako Donemiliaga monastegian, Errioxan (X. mendean):“ Jzioqui dugu” eta “ guec ajutuezdugu” bi esaldi

• “Donemiliagako Errexa” herri katalogoan (1025): Opakua, Mendibil, Betolaza…

• Picaud frantziarraren “ Codex Callixtinus” euskal hiztegitxoa (XII. mendea): “panem ogui, vinum ardum, carnem aragui…”

•Zergatik dira hain urriak Pizkunde garai arteko liburuak?

• Inprenta sortu arte:–Liburuak esku izkribuak ziren–Urri eta garestiak–Latinez idatziak–Aberats eta intelektualen esku)

•Nork idatzi zuen “Linguae Vasconum Primitiae” liburua eta noiz eta non argitaratu zen?

•Bernard Etxeparek idatzi zuen eta Bordelen, 1545ean argitaratu zen.

•Zer esan nahi du “Linguae Vasconum Primitiae” izenburuak eta nondik dator izenburu hori?

•Baskoinen hizkuntzaren lehen fruituak esan nahi du.

•Etxeparek ondo daki dela euskaraz lehena.

•Zeintzuk dira lehen euskal liburuaren atalak?

•Hiru atal nagusi ditu:•Erlijio gaiak: Iudizio Jenerala, amorosen gaztiguya

•Gai profanoak: emakumeekiko maitasun gaiak

•Kontrapas eta Sautrela: dantzarako olerki berezi eta alaiak

•Zein euskalkitan dago idatzia Etxepareren Lingua Vasconum Primitiae?

• Hizkuntzari dagokionez, laster ikusten da Etxeparek ez zuela bere euskara apaintzeko eta eredu bateratua erabiltzeko ardurarik. Berak dakien euskalkian, ekiladeko behe-nafarreraz, idazten du.

•Zer gertatzen da Europan Erreforma eta Kontrarreformarekin?

• Pizkunde garaia Europan– Luterok Testamendu Berria alemanera

itzuli, 1522an (Erreforma).– Trentoko Kontzilioa (Kontrarreforma).– EHan ere Erreforma eta

Kontrarreformaren eraginak: 1599an Joana Albretekoa, Nafarroako erregina, kalbindar bihurtu , erlijio katolikoa arbuiatuz.

•Zein hizkuntzatara itzuli zuen Luterok Testamendu Berria?

• Luterok Testamendu Berria alemanera itzulia argitaratzen du 1522an, eta Biblia osoa 1534an, aleman hizkuntzari batasun bidea eta literatura lantzeko gaitasuna emango ziona.

•Noren agindupean eta zergatik hasi zen Joanes Leizarraga Testamendu Berria itzultzen?

• Nafarroako erregina zen Joana Albretekoaren agindupean hasi zen Leizarraga Testamendu Berria itzultzen.

• Kalbindarren erreforma onartu eta erreginaren esanetara jartzen da, irakasbide berria zabaldu asmotan.

•Zein euskalkitan dago idatzia Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria eta zergatik?

• Lapurtera hautatzen du oinarritzat, zuberera eta behe-nafarreraren zenbait formaz osatuz.

• Euskalkien banaketak kezkatzen zuen.

• Erreformak gure herrian arrakastarik izan balu, hark emandako urratsetatik abiatuko zatekeen euskal literatura eta euskara batua.

jakintza

ikastola

Maite Goñi