treinamentu kona-ba igualdade jéneru no prevensaun 14% husi feto sira hetan violasaun...

Post on 08-Mar-2018

231 Views

Category:

Documents

2 Downloads

Preview:

Click to see full reader

TRANSCRIPT

TreinamentuKona-ba

Igualdade Jéneruno Prevensaun

Violénsia

Artehusi TonyAmaral

• Introdusaun• Pre-test• Prevalénsia violénsia iha Timor-Leste• Mitos no lia-loos kona-ba violénsia hasoru feto• Kauza ba violénsia hasoru feto• Violénsia no prevensaun• Fó sala vítima• Tau ne’e iha praktika• Evaluasaun

Ajenda

Persentajen feto hira makesperiénsia violénsia

durante sira nia moris?

Feto na’in-3 entre kada feto na’in-5 (59%), ne’ebé ulukka agora dadaun iha la’en ka namoradu, hetan violénsiafízika ka violénsia seksuál ruma, ka forma violénsia ruane’e hotu, husi parseiru mane durante sira-nia moris.

Violénsia husi parseiru íntimu iha Timor-Leste

Nunka hetan violénsiaHetan ona violénsia

Violénsia husi parseiru íntimu iharegiaun Ázia no Pasifiku

Durantesira-nia moris

Durantefulan 12kotuk bá

• 14% husi feto sira hetan violasaun seksuálhusi mane ida ne'ebé la'ós sira-nia parseirudurante sira-nia moris no 10% hetan violasaunseksuál ne’e durante fulan 12 kotuk bá.

• 3% husi feto sira hetan violasaun seksuál husigrupu mane balun durante sira-nia moris.

Violasaun seksuál husi mane ne’ebé la’ós fetonia parseiru íntimu iha Timor-Leste

• Maibé, iha kazu maioria violasaunseksuál, perpetradór mak feto niaparseiru íntimu (kaben ka seluk).

Violasaun seksuál iha Timor-Leste

Mitos no lia-looskona-ba violénsia hasoru

feto

• Violénsia hasoru feto akontese iha nasaun hotuiha mundu

Violénsia hasoru feto akontese iha ne’ebé?

Feto sira hetan tipu violénsia saida?

Violénsiaseksuál

Violénsiaemosional

Violénsiaekonomika

• Violénsia iha tipuoin-oin, no dalabarak sira akonteseiha relasaun ne’ebéhanesan

Violénsiafízika

Iha Timor-Leste, maioria feto sira ne'ebé hetanviolénsia husi parseiru íntimu hatete katak violénsiane’e akontese dala 3 ka liu.

Violénsia husi parseiru íntimu ihafrekuensia saida?

5%

14%

81%

Dalaidade'itDala2-3Dala3kaliu

Violénsia hasoru feto akontese aas liuiha area urbana ka iha area rural?• Violénsia hasoru feto akontese iha fatin hotu-hotu

maibé akontese barak liu iha area urbana/sidade.

• Feto sira ne’ebé iha rendimentu hetan violénsiabarak liu kompara ho feto ne’ebé la iharendimentu.

• DHS: feto sira ne’ebé iha familia ho situasaunekonómika di’ak liu iha probabilidade boot liu atuhetan violénsia.

Violénsia baibain akontese ba feto sirane’ebé kiak ka lae?

65%51%55%

44%

0%

20%

40%

60%

80%

Durantemoris Fulan12liubá

IharendimentuLaiharendimentu

Vítima nia ropa hatais

• Violasaunseksuál akontesetanba mane desidi halo.

• La ihajustifikasaunba violasaunseksuál kaforma violénsiaseluk.

Bainhira vítima mak labarik feto

• Relasaun seksuál entre labarik(menus hosi tinan 14) no emaboot ida, ne’e sempre violasaun

• Feto no mane la bele kaben se sira sidauk to’o tinan 17 (katinan 16 ho aman inan niaaprovasaun)

• Tanba prosesu desenvolvimentu psikolojiku, labariksira la bele halo dezisaun rasik kona-ba kaben

• Ema boot hotu-hotu iha responsibilidade protejelabarik sira nia direitu

Oinsa ita bele rezolve kazu violasaunseksuál?• Kazu violasaun seksuál sempre

tenki lori ba polísia tanba ne’ekrimi publiku.

• Se familia no komunidadeenkorajen vítima kaben hoperpetrador, ne’e aumenta riskuba vítima.

• Parseiru íntimu mane (kaben ka seluk) siramak autór prinsipál ba violénsia hasoru feto

• Dalabarak feto sira hatene ka koñeseperpetradór sira (aman ka membru familia, kolega, viziñu)

Sé mak autor violénsia hasoru feto?

?

• ‘Krimi publiku’ signifika katakema hotu-hotubele reporta bapolisia

• ‘Krimi publiku’ bele akontese ihauma, iha eskola, iha fatin serbisu, iha fatin publiku, ka iha kualkeirfatin.

Saida mak signifika ‘krimi publiku’?

Eskola

Konsekuénsia saida maka mane sira hetandepoizde komete violasaun seksuál?

• Maioria mane ne’ebe komete violasaun seksuál la hetan konsekuénsia legál.

Mane hira uza violénsia hasoru feto?

• Iha mane barak la uza violénsia hasoru feto

Prevensaun violénsia hasoru feto

Tempu uluk FuturuAgora

• Violénsia hasoru feto ne’e la’os buat natural –entaun bele muda no bele prevene

• Kauza prinsipál ba violénsia hasoru feto:dezigualdade poder entre mane no feto sira

• Violénsia hasoru feto mak asaun violentu sirane’ebe halo ba feto tanba de’it sira feto

Kauza violénsia hasoru feto

• Feto sira-nia esperiénsiahetan violénsia husimane barak liu dukémane sira-niaesperiénsia hetanviolénsia husi feto.

Power Walk

Saida mak kauza violénsia?

Asaun violénsia

obriga fetohalorelasaunseksuál

lamasfetohomaneiraseksuálbainhira nialakohi

intimida

insultahatún kahamoe

dehan fetolabele baservisu

tebe

foti feto niaosan

rasta

bakududu

basa

kontrolahalorelasaunseksuálbainhirafeto lahatenetuir-antanba lanuka droga

Violénsia fízikaViolénsiaemosionál

Violénsiaekonómiku

Violénsiaseksuál

Asaun violénsia

Fatores ne’ebé belekontribui ba

hamosu violénsia

Kauza

droga

hahalokvítima nian

Fatores ne’ebe belekontribui ba hamosu

violénsia

Fatores ne’ebé belekontribui ba

hamosu violénsia

Fatores ne’ebé belekontribui ba

hamosu violénsia

desigualdade entre mane no feto sira

Kauza

Komunidade niaatitude

Ema seluknia

silensiu

Ambiente Sosial

Komunidade niaatitude

Ema seluknia

silensiu

Ambiente Sosial

Oinsá ita bele komprendedi’ak liu-tan kauza violénsia

hasoru feto?

DESIGUALDADEPODERENTREMANENOFETOSIRA

Forma ekolojika nian atu kompriendeviolénsia

Indivíduu

Familia

Komunidade

Sosiedade/Instituisaun

Forma ekolojika nian atu kompriendeviolénsia

Imajen husi:

Indivíduu:maskulinidade dominante nofemininidade subordinadu

Indivíduu

Familia

Komunidade

Sosiedade/Instituisaun

Imajen husi:

Forma ekolojika nian atu kompriendeviolénsia

Imajen husi:

Interpesoál/Familia:komunikasaun,servisu iha uma kain,resolvekonflitu

Indivíduu

Familia

Komunidade

Sosiedade/Instituisaun

Imajen husi:

Forma ekolojika nian atu kompriendeviolénsia

Imajen husi:

Komunidade:praktika dezigualdade sira,norma sosiál sira

Indivíduu

Familia

Komunidade

Sosiedade/Instituisaun

Imajen husi:

Forma ekolojika nian atu kompriendeviolénsia

Imajen husi: Indivíduu

Familia

Komunidade

Sosiedade/Instituisaun

Imajen husi:

Sosiedade/Instituisaun:leinopolitika diskriminativa sira

Oinsá ita bele komprendedi’ak liu-tan prevensaunviolénsia hasoru feto?

IGUALDADEPODERENTREMANENOFETOSIRA

Forma ekolojika nian atu kompriendeprevensaun violénsia

Indivíduu

Familia

Komunidade

Sosiedade/Instituisaun

Reflesaun:Oinsá ita-boot sira bele

prevene violénsia hasorufeto?

Ita-Boot, hanesan ema indivíduu ida, oinsa beleprevene violénsia hasoru feto no labarik sira?

Indivíduu

Familia

Komunidade

Sosiedade/Instituisaun

Ita-Boot, hanesan membru familia ida, oinsa beleprevene violénsia hasoru feto no labarik sira?

Indivíduu

Familia

Komunidade

Sosiedade/Instituisaun

Ita-Boot, hanesan membru komunidade ida, oinsabele prevene violénsia hasoru feto no labarik sira?

Indivíduu

Familia

Komunidade

Sosiedade/Instituisaun

Ita-Boot, hanesan membru institusaun/nasaun ida, oinsa bele prevene violénsia hasoru feto no labariksira?

Indivíduu

Familia

Komunidade

Sosiedade/Instituisaun

Lia-fuan ita uza tanbasaimportante?

Ezemplu 1: Sika ho Paulino

• “Paulino baku Sika.”

• Sé mak sala?

Ezemplu 1: Sika ho Paulino

• “Sika hetan baku husi Paulino.”

• Sé mak sala?

Ezemplu 1: Sika ho Paulino

• “Sika hetan baku.”

• Sé mak sala?

Ezemplu 1: Sika ho Paulino

• “Sika mak feto ida ne’ebe hetan baku.”

• Sé mak sala?

Ezemplu 1: Sika ho Paulino

Ezemplu 1: Sika ho PaulinoManaSikaprovokaMaun

Paulino atubaku nia

ManaSika

meresehetanbaku

ManaSikalori

problemabarak maiami nia

komunidade

Loron seluknia tenkenonok deit

Sé mak sala?

ManaSikaprovoka MaunPaulino atubaku nia.

Loos.Ha’u niafeen mos sempreprovoka ha’u atuuza violensia.

Feto sira tenkekontrola sira-niaemosaun atu evita

hetan baku.

AMBIENTESOSIALne’ebévítima sira makresponsavel baviolensia,la’osperpetrador

MaunPaulinonia hahalokviolentu,ne’esala bootida.

Loos.Maneloloosnunka uza

violensia hasorufeto.

Maneiharesponsibilidade aturespeita feto nolabarik sira.

AMBIENTESOSIALne’ebéautor violensiamak responsavelba ninia asaun noita hotu makresponsavel baprevensaun

“Jose baku ni-nia feen, Maria, tanbaMaria haruka bebeik Jose fase bikan no

tein iha uma.”

Ezemplu husi kazu Timor-Leste nian

Koalia ho feen ihamanera kalma

Kokoatukomprendefeto niaperspektivu

Uza violénsia

Saihusi uma ba sente kalma liu

Dadaiis

Ajuda feen atufase bikan notein

insulta

baku

desigualdadejéneru

esperiénsiaviolénsia

bainhira sei kiik

Ideasosialkatak manesira presizakontrola feto

Ideasosialkona-ba

manenofetosira-nia papel

iha uma

insulta

baku

desigualdadejéneru

Ema seluknia

silensiu

esperiénsia violénsiabainhira sei kiik

Ideasosial katakmanesira presizakontrola feto

Ideasosial kona-ba manenofetosira-nia papel iha

uma

“Jose baku ni-nia feen, Maria, tanba Maria haruka bebeik Jose fase bikan no tein iha

uma.”

• Sé mak autor violénsia?• Se uza fraze ida ne’e, hatudu sé mak sala? Sé

mak responsavel ba violénsia?• Uza fraze ida ne’e, soporta tipu ambiente sosial

saida?• Se Maria haruka Jose fase bikan no tein, ne

justifikasaun ba Jose atu uza violénsia ka lae?• Iha manera seluk hakerek frase ne’e?

Ezemplu husi kazu Timor-Leste nian

“Maria husu bebeik Jose fase bikan no tein iha uma maibeJose lakohi ajuda ninia feen. Tempu ida ne’e bainhira Maria husu tan nia atu fase bikan, Jose baku nia.”

“Kazu ne’e akontese bainhira Maria husu Jose fase bikan no tein maibe Jose lakohi no komesa baku Maria.”

“Kazu ne’e akontese bainhira Jose baku Maria.”

• Sé mak autor violénsia?• Se uza fraze ida ne’e, hatudu sé mak sala? Sé mak

responsavel ba violénsia?

Opsaun seluk

“Violénsia fisiku ne’e akontese tanbalaen deskonfia fen ho mane seluk

(selingku).”

Manera hakerek relatoriu: Ezemplu 1

“Violénsia fisiku ne’e akontese tanba laendeskonfia feen ho mane seluk (selingku).”

• Sé mak sala?

Manera hakerek relatoriu: Ezemplu 1

LEMBRA:NUNKA IHA RAZAUN DI’AK

BA MANE ATU UZA VIOLENSIA HASORU FETO!

“Laen uza violénsia fisiku hasoru ninia feen.”

• Sé mak sala?

Manera hakerek relatoriu: Ezemplu 1

• Se karik Ita rona ka haree ema ruma ne’ebé Itakoñese fó-sala ba vítima violénsia, dehan ba emane’e katak atitude hira hanesan ne’e kontribui basosiedade ne’ebé fó-lisensa ba violénsia hasorufeto.

• Fó hanoin sira katak ema ne’ebé responsavel baasaun violentu mak sala-na’in maibé katak ita, nu’udar membru komunidade, mós iharesponsabilidade atu hamriik kontra violénsia.

Saida tan Ita-Boot bele halo?

Diskusaun iha grupu kiik

Grupu 1: “Internet no media sosial, hanesan Facebook, kauza violénsia hasoru feto.”• Ita-boot sira konkorda ho fraze ida ne’e ka lae? Tanba sa?• Se uza fraze ida ne’e, hatudu saida mak kauza violénsia? Ne’e kauza loloos ka fator ne’ebé

bele kontribui ba hamosu violénsia?• Se Ita-boot sira rona kolega ida ka partisipante ida koalia sai fraze ida ne’e, saida mak Ita-

boot sira bele halo?

Grupu 2: “Feto sira tenke iha pasiensia no la provoka mane sira atu baku sira.”• Ita-boot sira konkorda ho fraze ida ne’e ka lae? Tanba sa?• Se uza fraze ida ne’e, hatudu sé mak sala? Sé mak responsavel ba violénsia?

• Se Ita-boot sira rona kolega ida ka partisipante ida koalia sai fraze ida ne’e, saida mak Ita-boot sira bele halo?

Grupu 3: “Violasaun seksuál akontese tanba feto klosan sira ba disko no ransu livre.”• Ita-boot sira konkorda ho fraze ida ne’e ka lae? Tanba sa?

• Se uza fraze ida ne’e, hatudu sé mak sala? Sé mak responsavel ba violénsia?• Se Ita-boot sira rona kolega ida ka partisipante ida koalia sai fraze ida ne’e, saida mak Ita-

boot sira bele halo?

Diskusaun iha grupu kiik

Grupu 4: “Mane sira labele kontrola sira-nia hahalok. Atu prevene violasaun seksuál, feto sira tenke hataisropa ne’ebé falun tomak sira-nia isin.” • Ita-boot sira konkorda ho fraze ida ne’e ka lae? Tanba sa?• Se uza fraze ida ne’e, hatudu sé mak sala? Sé mak responsavel ba violénsia?• Se Ita-boot sira rona kolega ida ka partisipante ida koalia sai fraze ida ne’e, saida mak Ita-boot

sira bele halo?

Grupu 5: “Se mane ida baku ni-nia feen maibe la iha kanek ho raan, entaun ne’e la’ós krimi no ita lalikareporta ba polísia.”• Ita-boot sira konkorda ho fraze ida ne’e ka lae? Tanba sa?• Uza fraze ida ne’e, soporta tipu ambiente sosial saida? (Ambiente sosial ne’ebé tolera violénsia

hasoru feto, KA ambiente sosial ne’ebé la tolera kualkier tipu violénsia hasoru feto)• Se Ita-boot sira rona kolega ida ka partisipante ida koalia sai fraze ida ne’e, saida mak Ita-boot

sira bele halo?

Grupu 6: “Labarik feto ne’e ho tinan 14 hatete katak nia hakarak halo relasaun seksual ho mane ne’e ho tinan 20, tanba nia hadomi mane ne’e no konkorda atu kaben ho nia, entaun ne’e la’os violensia.”• Ita-boot sira konkorda ho fraze ida ne’e ka lae? Tanba sa?• Se uza fraze ida ne’e, hatudu sé mak sala? Sé mak responsavel ba violénsia?

• Se Ita-boot sira rona kolega ida ka partisipante ida koalia sai fraze ida ne’e, saida mak Ita-boot sira bele halo?

Diskusaun iha grupu kiik

• Iha diferensia entre kauza violénsia no fatoresne’ebé bele kontibui ba hamosu violénsia

• Kauza violénsia hasoru feto sempre makdezigualdade jéneru

• Uza violénsia hasoru feto ne’e desizaun idane’ebé mak mane balu halo

• Lia fuan ne’ebé ita uza importante tebe-tebesno iha impaktu bo’ot

Pontu xave sira

• Tuir ita nia manera komunikasaun belekontribui ba dezigualdade jéneru, no basubordinasaun feto: fatores ne’ebékontribui ba violénsia hasoru feto

• Maibé ita bele muda ita nia manerakomunikasaun ba promove igualdade norespeitu: fatores ne’ebé kontribui baprevensaun violénsia hasoru feto

Pontu xave sira

Obrigadu barak

top related