: miguel núñez pradel - proeib andesbvirtual.proeibandes.org/bvirtual/docs/cartilla...
Post on 20-Aug-2020
7 Views
Preview:
TRANSCRIPT
Consejo Educativo del Pueblo YuracaréPresidente: Miguel Núñez PradelChimoré - Cochabamba
FUNPROEIB AndesFundación para la Educacion en Contextos de Multilingüismo y PluriculturalidadCalle Nestor Morales Nº 947, entre Aniceto Arce y Ramon Rivero Edificio Jade 2ºpiso.Telefonos 4530037 y 4530038Email: info@proeibandes.org
Proyecto: Curso taller de lectura y escritura yuracare, primera versión 2011.Coordinador de proyecto: Vidal Arratia Torrez
Autores: Estudiantes del 1º Curso taller de lectura y escritura yurújareDocentes del curso: Raymundo Chavez Orozco - Bertha Noe,
Guillermo Orozco Gutierres - Mercy Noe ChavezGeronimo Ballivian Orosco
Edición: Mercy Noe ChavezDiagramación: Roxana M. Arnez Z.
Dulatu anuta ana tateremtë tadyërërë tuwa tabúybu YuyújareyNuestro trabajo en lectura y escritura YuracaréPrimera edición, octubre de 2011Cantidad: 500 ejemplares
La reproducción total o parcial de este documento esta permitida, siempre que se cite lafuente y se haga conocer a los autores y a la FUNPROEIB Andes.
Deposito Legal: 2-1-2544-11
Impreso en Talleres Gráficos “Kipus” Telfs.: 4731074 - 4582716, CochabambaPrinted in Bolivia
Presentación
Desde la gestión 2009 la Fundación para la Educaciónen Contextos de Multilingüismo y Pluriculturalidad(FUNPROEIB Andes) conjuntamente el Consejo EducativoYurakaré (CEPY) nos hemos propuesto revitalizar la lenguay la cultura Yurakaré, para este cometido hemos realizadovarias actividades conjuntas, entre las que se destacan:Fortalecimiento de la gestión educativa y Estudiosociolingüístico del pueblo Yurakaré. Producto de estostrabajos contamos con el reconocimiento del CEPYintegrante del Consejo Educativo de Pueblos Originarios(CEPOS) y; con el documento sistematizado de estudiosociolingüístico y la producción de materiales educativos. Enla presente gestión continuamos con las actividades derevitalización lingüística y cultural mediante el trabajo encomunidades yurakarés. Investigación de saberes yconocimientos para la construcción del currículodiversificado local en una comunidad representativa.Finalmente, se ha llevado a cabo un curso intensivo enlectura y escritura Yurakaré.
El proyecto de escritura y lectura Yurakaré se desarrollócon jóvenes varones y mujeres, que habitan en eldepartamento del Beni, Cochabamba y Santa Cruz.Producto de este curso se ha editado el presente material.Los contenidos de esta cartilla permiten valorar laimportancia, fortalecimiento, estructura gramatical yaprendizaje de la lengua Yurakaré. Las actividades
5
contenidas tienen la finalidad de motivar a los mismosyurakarés a fortalecer su lengua.
Estamos seguros que este material producido por losmismos originarios será empleado en varios espacioseducativos y sociales. Con este aporte cumplimos con lademanda del pueblo originario Yurakaré, el mandato de laConstitución Política del Estado y la Ley de EducaciónAvelino Siñani y Elizardo Perez (ASEP) para concretizar laoficialización de las lenguas originarias en diferentesespacios. Por este hecho, creemos que es un aporte a lalucha de los pueblos originarios por recuperar y fortalecer sulengua.
Vidal Arratia Torrez
Coordinador del Proyecto
6
Anuta sawatatuja dulatu ana leetebe
latisha teremtëtebe
Lëtta: Tuwa yurujaretu tabuybu yij-yita .................. 9(Importancia de la lengua Yuracare)Maylejbëshëw: Raymundo Chavez Orozco
Pastora Bertha Noe Melgar
Lëshie: Libabantu tabuybu .................................. 17(Fortalezcamos nuestra lengua)Kaylejbëshë: Guillermo Orozco Gutierrez
Liwi: Anuta teremtëtë tabuybu.............................. 29(Estructura gramatical de la lengua)Maylejbëshëw: Geronimo Ballivian Orosco
Mecy Noe Chavez
Lëpsha: Ateremtëntubëla tabuybu ...................... 43(Sigamos escribiendo la lengua)
7
8
9
Dyajuta yurújare
Luu pëpëja apumijtiya ashoja shendyeti, Abashtiwjaashilajtiwya. Achuta dyajujtiya shinama pëpëshamaw(Ever L, Antezana Choa)
Dyaju lëtta irishkila
Titataja malaja lëtëmëchi, latija miija lëtta irishki, kamalatasibëchi, irishkija shutaja dula asibë mul-luy. Ati irishkinñujaujajti tásibë. Taaptaw wiwiwti tasibëy, mamëtajti. Penchitutütüti wëshoja bobo latiji.(Nelsi Chavez Noe)
11
Yurújare Ateremtë
Tarakkaye Seperre madyuju
Ayindye tütü lëttujuta lëtta tarakkaye, latisha amala lëttaseperre, latija ashkutaya ¿amashim tichoo? kutaya. Achoojakuyaja ashkuta yitay tiare, seperreja abëssënintu lubujlulakutaya. Nijta, malama nish mibëjtanti kuta.
Josué Noza Maldonado
Kuybaluwmantu
Mëylechaya tëpshë dyajutilaIdala ideche chama, Ichata yupa, nish ichata otto chajti.¿Tëpshëchi?
Olver Morales
12
Yurújare Awinani
R. Ishita
Tappëshamaw mawinani
Shinama tejteshamawja ottojtiwya kani kükktati puyni,ottoya liwsha duchejtiwya ayma latisha maoshewo littayaemmetina ewejtiwya mapalajsa, maoshewo lomlishtachiachaya emmeja suritacha kutaya. Mampëlë eweyamapalajsa enënëya, mankulati machata cheya balijtiwyamajukkulëchi sawatanishtaya.
Cludina Parada H.
Tibisiw Tisibëybëshëw
Nuebettitutu tibisiwtina tasibëy, titataja buyta tisibëy,latisha timemeja yee buyta lacha, latisha tiyee, tipii latishalimeyew tipaanñu.
Titata kankukush sawata emme bëbë chajti. Timemejaanënë, atëptë, ajuyja chajti lacha. Tipaawja mankukkushkubëssëjtiw koma. Sëë tinkukkush abëssëjti lacha. Achatijtitibisiwtina.
Norvil Orosco Noe
Tadula
Malbawja yitajtiw ewetew madulawti, Latiw madulayaewejtiw shinama tappëshamaw masibë, matajtaya machítulabëmëwti, kummë bëbëya mashübüjtajtiw yankala shopshola.
Norma Guzmán Zelada.
13
Yurújare Ateremtë
14
Yurújare Awinani
Madulajtiw ewetew sipew aele atoonñula
Sipew maelew matajtaya malapujtiw mato, latisha bëmëwmapuya manrepujtiw latiji shópshola. Lati manrepuyaewejtiw masibbë, kusuti mapalajsa.
Norma Guzmán Zelada
Anuta dulajtiw laweta
Marral dulajtiw laweta; Liwsha tajtaya lëtta metru marrakatchala, latisha emejmesh amujumuj kürüs sëlëya ëwwëjtiwamuju asúelala. Mansati laweta ati matutujtiw latiji ñowwowyarrutebeniw. Ati yitajti lacha ñowwo küshküwti karinadulishtaya.
Agustin Urbano
Tadula
Shinama tappëshamawja dulajtiw pojore tomochi, marra,shinoroshishi, kuta. Tajtajtiw kummë kattchala latishaasuelala ëwwëjtiw amujumujuy, Mansati lati winanijtiwkuyjatala, yitajti lacha tëptëtebey. Atila ashtajti sëë, nishlitalashetachaya tappéshamaw madula.
Eufronio Orosco Parada
15
Yurújare Ateremtë
TADULA
Dulajtiw tajju kusuti molteru kummë urupisila, kandulajtiwlacha abana, ati matutujtiw shinama arrush, shil-li latishañowwo, palanta kuta machatatebbeni.
Norvil Orosco Noe
16
Yurújare Awinani
17
libabantu tabuybu
Fortalezcamos nuestra lengua Yuracare
19
Yurújare Ateremtë
Teremtëntu Tabuybula tëpshëjtibë:
Teremtëntu amashkuta kuybaliwmatu ana buybula
“querer” “poder” “saber” “éxito”
Anuta teremtëw sewebontaw, seweshojaw buybu
Tijusu.- Liwsha tijusu emejmsh kónsono leey, tindrërërëchaniti tibuybu achaya nish pëlecha. Tijusu lacha tibisiwmayleniti ëshë emejmetíla tabuybu.
Emejmesh kuymalumajbëshëla.- Tijusu emejmesh tëyleteremtëy, leey chaniti tibuybu, achaya mandyujuni lachatibisiw.
Tëj-tëylenaja.- Tishilë tëylénaja eméjmesh amashkutateremtëjtíwtila tibuybu átila kuj-kundyetey, malayamandyujustínaja tibisiw achaya maylecha lacha amashkutateremtëjtiwtila tabuybu. Pënchimash iseweya mandyujushtilacha tinñu, achaya mayle leew, teremtëw chachaw lachasewashkuta.
Litishudyedye timbëjbëshë.- Lij- lishudyeynaja tëyletilatibuybu, lachamatijsha maj-mapëlë lishudyeshti tibisiw maylemandyërërë manbëya manmuy.’
Anajajtiw sewebontow seweshojaw teremtëjbëshëwmamakkata
Eufronio Orosco Parada, Norma Guzmán Zelada,Miguel Ángel Maldonado, Nelsi Chávez Noe, Josué NozaMaldonado, Claudina Parada Herbas, Norvil Orosco Noe,Ever Antezana Chao, Olver Morales, Eliodoro OroscoNoe, Florinda Parada Herbas.
20
Yurújare Awinani
SAMU SHUYASHÁTINA
➠ El tigre y el tatú
Shuyashaja adyindye winaniya bëj-bëmë puynila. Látishasamuja kalawsheja ashkutaya. Tiare ¿ëshë adyindyewinanimchi? kutaya. Nish mëyle mëë eshë adyindye winanítila.
Mímdyujuni, tilëj- tilëdeche tishilë al-la daraj-darandaray.Tëj - benebenesh imbëtemri, kutaya.
Askutaja kuraj- kurata malaja yupaya asibëy shuyasha.
1.- Yokkoshe, Shuyashaja kanshiwaya samu.2.- Kanlele, Samuja kanleleya shuyasha, kanshiwati.
Kaylejbëshë: Guillermo Orozco G.
➠ Bëbëtijti tishilë dujñë kusuti nijta
Tishilë tuwa, nish lëdojo tayle bëbëtijtinaja dujnë,tappëshamawja lëjlështati dyomojtoya bëbënijtiw shínamadujnë matometela, baliya madechaya tolombew, yutuchew,luuw, ushaushaw, maboboya mamalajtiw masibëchi, naanijtajtitila mabobojbëshë shinama, tishilë tuwa mabontotu,nish taylë kayashitijtinaja tometela, tappëshamaw madulala.
Miguel Ángel Maldonado - Comunidad San Pablo
21
Yurújare Ateremtë
Tishilë nish taylenaja shinama tappëshamaw limaylejtiti,lëmmuy mabobojbëjtila (rifle) bobotijtinaja bëshëë dujnë, átilanish litalashetaya ibaa, amumi naa tappëshamawlimayletijbëshë.
Ever Antezana Chao - Comunidad Soltera
Titataja tindyujujti amashkuta imbëtëjtiwtila shínamatappëshamaw. Lëjlishtati dyomojtaya machewetetinabaijtiwya lëtëmëchi, üj amujchi bëbënijtiwya dujnë.
Mamunta, matomete, tul-lë ayma kabalijtiwya, matometelabobojtiwya wenche, wejshe, shuiye kuta. Nish malabannajtiyatappëshamaw tul-lë, ayma kuta, Bobojtiw lacha samu rinchu,olosoya kamalajtiwya apëlë masibëchi. Latisha yeeja abbawitati kannënëya kundyete kanchayajtiya.
Norvil Orosco Noe - Comunidad Monte Verde
22
Yurújare Awinani
➠ Bëbëtijti tishilë petche shinamashkuta
Shínama tappëshamáwja baliya kudawachi, loskochikusuti adyumachi, limantomóchiw, mawerretëwlamatometewla kayashiw chajtiw shimama petche.
Norma Guzmán Zelada - Comunidad Santa Lucia
Shinama, nijtajtiya idojdolë kuyjata, bëbëjtiw petchemachatatebeni, tishilë tua nish tayle kushitijtinaja petchetométela, lëmmuy kuyjatajtila kajuyjatijtinaja petche, peshetaaptawja boboya bendejtiw tishilë. Bendeya mijtiw matacha.Nish shinamashinaja tishilë.
Claudina Parada Herbas - Comunidad Tres Islas
➠ Shínama tadeleti
Shinama tappëshamawja emejmesh iyepejtiw deletilëtëmëybëshë, mádojo mubintati ensejtiw deletilëtëmëybëshë, mëmëlë ensejtiw punënë madecheti,bayatchi látisha motchopumita yitajti mabawtaw mubintawti,ërëjoja apëlëja yitajti ushurítebey.
Agustin Urbano - San Antonio
Yitajti lacha Kutchipëlë, mannessewti yeew inñumawti,latisha kopaybo ensewtiw masoboto mubintati,lachamatijsha tishilë nish enesetijtinaja deleti lëtëmëybëshë.Lëmmuy karai deleti ensetijtinaja.
Eufronio Orosco P. - Comunidad Monte Verde
Turiñe manyupati madojoy korrela bobojtiw shinama,tappëshamaw, sewenñu weweshiwti malapupujtiw lachalátila.
Florinda Parada H. - Comunidad Tres Islas
Tappëshamaw madeletija lëtëmëybëshëjtijajti shinamaanajajtiw peshew mamakkata, bayatchi, Chimore, kutchipëlëchajapana, mëmëlë, kuta. Amumi ana tütü tisibëla
23
Yurújare Ateremtë
tishilëtijsha. Lachamatijsha nish lëdojo tayle dulatijtinajataladecheti deleti, tuwa.
Josué Noza Maldonado - Comunidad San Benito
➠ Maputijti tishilë shinashkuta kummëw masaaw
Shinama tappëshamawja pajujtiw kummëw masaaw.Baliya mabëbëjtiw lëtëmëchi, madechecheya mamalayamasibëchi machejtiw, Nish matajtajtiw kummëw, lëmmuymaborotow, maydandaw chajtiw mapushtaya masaaw, isiriwchiyoshtow pichintiriw, kuta.
Roselda Maldonado Suarez - Comunidad San Pablo
Ñuñu, mawiwiya masibëchi madyomojcheya maysejtiwyashinama tappëshamaw. Al-la nish maladechejtiya shinama.
Olver Morales V. - Comunidad San Antonio
Shinama tappëshamawja mapujtiw kochenaw, uruppawmasaaw, machatatebeniw. Tishilë nish tayle maputijtinajakummëw masaaw. Apëpëtijsha kummë maydandajtiwshinama masaaw mapushtaya.
Eliodoro Orosco Noe - Comunidad Monte Verde
24
Yurújare Awinani
Anuta dulajtiw deleti sorretebe
Sapaya ulë (Huayabohi) apëlë sijoya mannessejtiwtutumay.Shupëpëwta madechetiWishë apëlë lomlaya, shëshëshëti ensejtiw lëttatutumanñu.Olver Morales V. - Comunidad San Benito
➠ Amashinaja tasibë matata tishilë
Shinama nish amtiw tibisiw tishilë bëjbëmëwnaja, shutashuta malánaja tasibë matata. Tammuy sawatatijti achayashutaya emejmecha, achaya nish talabannacha neynetabëshëë, taya.
Nelsi Chavez Noe - Comunidad Trinidadcito
➠ Tishilë
Shima tappëshamawja lishudyeshtaya madulajtiw yarru,sisëjtiw bombo, iritu, ashilaw chajtiw, mashojaw shendyewtimajulukku chajtiw. Tishilë nish achuta taylénaja. Iritutijshanish tayle lipupatu chitijtinaja. Shinama tasibëja nish idojdolëmatata tishilëshkuta amumi bëshëë katütütunaja tásibëmatatay. Katütütu lacha taele, katütü lacha bëti kubëssëtijtisekoma (pelota). Tasibëja nish sipe aele. Atta béshëëladulatijtinaja tasibë. Karai adulala dulatijtinaja.
➠ Biyísta “Látigo”
Shinama tappëshamawja majulutajtiw mañu tëjñu yijñukuta. Matëjtëy, mabanay achaya nish ayrachaw mutaya.Majulukkujtiwya sisiru atoola,nisk achantaya tëmbi atookankaya. Laweta oshpe dulaya mansati, mabiyisajtiwyamammuy masewew, achaya konsono winanichaw mutaya.Al-la tappëshamaw mabontowja imejmesh tüm winanijtiwyashinama.
25
Yurújare Ateremtë
1.-Ëshë majulukkujtiw shimana mammuy mañu.- Achayanish ayrachaw mutaya.
2.-Amakkay mabiyisajtiw.- Laweta dulaya, lati mansatimammuy mabiyisajtiwya
Achuta mambëya imejmesh tüm winani mambéjtiwyamañu shinama tappëshamaw.
➠ Amashkuta kuymalumam mëë tappëshamaw
achuta mandyujujtiwtila shinama masewew
Shinama tappëshamawja nish baliwtijsha leetebechiemejmesh mandyujujtiw mañu, mabontow mashojaw kuta.Sewebontow, seweshojaw nish limuyajtiw matatawmammew shinama. Matataw mabachewti, neyneta nishdyajumash lë malaya dulajti yankala bëshëë. Matatawmutütüjtiwya mayaru nish lëtti muysejtiwya shinamasewebontow, nish ënnëtësh mandyërërë chajtiwya lacha.Nish ayraw, dujnë petche bëbëw sawataw, chajtiwyalacha.Bëchuta mandyujujtiw matatawse lachuta dulajtiwshinama sewebontow. Lachuta imbëtëwti, yijñu matatawja,mawjajtiwya maweshini, achaya pënchimash kawinanichatashoja taya. Nish konsono dulawti bëshëë majulukku,mabiyisaw chajtiwya.
Átila kuybaluwmatu tua yij- yitash madyujujtiw shinamatappëshamaw másewew. Tishilë nish achajtinaja, tatatawlimuyumatu ayratu, chatijtinaja tishilë, nish tayle sawatatu,dujnë bëbëtu, petche nish tayle kayashitu chatijtinaja tishlëtuwa.
Anuta kuybaliwmaw mammuy sewebontow seweshojawkuta.
26
Yurújare Awinani
Lëpsha sewebontuw mádyuju
Tütüwya shinama lëpsha sebontow, lëtta puyni matatawmayseshtawti mayaru, lëpshawchaj baliwya lëtëmëchi dujnëbëbënishtawtila, yijnñu matatwja mawjaya ati sewebontowayraw kusuti nish ayraw chamawtila, achaya pënchimashtashojaw muwinanichaw tawtila, kaj baliwja madechewyatolombew. Mankushiwja liwiwja bobowya lëtta lëtta tolombe.Lëjtajtija nish boboya lëttamash. Achamaja wilitaya asibëchi,nish bejtawti setaja kamlaya pitchij tibba. Benebeneshkayashija kansiaja dujuja amalaya yosse asibëchi.Lëtëmëjsha wilitawja kuytewya tëpshë bobotila, latijaashmutaya, wenche kayashi, lachamatijsha nish tintuwimala. Latisha atatawja bëbënintuchi wenche kutawjakabaliwya yosse. Nentaya nachimash malaja tuwilabakutawya. Baliwja dechewya pitchij tibba sulaylewla dujutatütüti. Wilitawja masibëchi biyisawya latiji benebenesh atisewebonto manshiwatila. Shunñewtisha mabiyisajtiwshinama tappëshamaw mabontow.
Kaylejbëshë: Geronimo Ballivian
Atila tuwaja tishilë kuybaliwmatu naa shinamatappëshamawja emejmesh mandyujujtiw mabontawmashojaw, maylejti lacha ama kuynanishtatila mashoja
27
Yurújare Ateremtë
Pënchimash ibontoya tijusu konsono mandyujunitilacha, achaya emejmesh kuybalimaw, emejmeshwinaniw chachaw lacha. Tijusu lacha mandyujunitiamshkuta winaniw mandyuju, chajtiwtila shínamatappëshamaw mañu. Achaya maylecha lacha.
Eufronio Orosco P.
pënchi. Latiwja kambébëjtiw abba. Nish yitajti ashiuwawti.Shojtotutijsha yitajti yokkoshejbëshë dyajuti.
Anuta kuybaliwmatu tammuy.
Eufronio Orosco Parada, Norma Guzmán Zelada,Miguel Ángel Maldonado, Nelsi Chávez Noe, Josué NozaMaldonado, Claudina Parada Herbas, Norvil Orosco Noe,Ever Antezana Chao, Olver Morales, Eliodoro OroscoNoe, Florinda Parada Herbas.
28
Yurújare Awinani
29
Ana teremtëla tajusu pandyujuntuti ñuñujulë achayapaylecha amashkuta teremtetijtitila tabuybu, tateremtëja nishatta buybushi, nish castellanushi, tayleya ibaa lacha amajabatatila liwsha makkataja kusuti betila tamdyerërëse.
Buybu.- Bëmë buybu madechecheya tandyerërëyadulatijti, atta buybu, achuta dulati emejmesh ajayajtitadyerërëta. Lachuta teremtëja emejmesh kürüsh malaya ibalacha.
Atila tuwaja ujantu tishilë buybu
Gramática.- Dyajujti amashkuta teremtëtijtitila tabuybu,bëmë buybula. Dyaju lacha kürüs terentëtijti nkusuti nijta
Anuta teremtëtijti buybu limiye malajbëshëla, atikalimakkataw castellanula prefijo, naa liwsha malajbëshëimakkata sufijo, latisha amashkuta ibatabé teremtëntutiamumi buybu.
Tabuybu kateremtëtijti bëj- bëmë buybula.
Pëmchimash ememjmesh tayleshta amashkuta talibakateremteshtatutila tabuybu Yurujare.
Kaylejbëshë: Mercy Noe Ch.
31
Yurújare Ateremtë
Timeme kayle ajuyjajbëshë
Timemeja emj-emej kayle kalinama ajuyjajti, nishkalapënimash malya kuyjatála mamútajti bëmë petche.Nijtajtitisha petche kajanchejti, kayle kankama chajti sijtakajuyjashtaya. Latija tindyujujti shinama yitajbëshë. Sëëja maj-mapakka tëyle timemele. Ajuyjata kasetaya malajti timemeajuyjanishtaya. Titataja nish kayle ajuyjajti Lémmuy Kalapëniajuyjajti. Nish kacheti petche adyojla kalamakka chajti petche.
Kaylejbëshë: Geronimo Ballivian
Terentëntu bëmë buybu latisha ujantu amashkuta
teremtëtëtila
1.-Timemeja emejmesh ajuykkajti-Mi madre era una buena pescadora
2.-Sëëja maj- mapakkaka tëylë timemela-Yo aprendí mucho de mi madre
3.-Ajuyjata setaya malajti timeme ajuyjanishtaya-Mi madre agarraba su anzuelo e iba a pescar
4.-Latija nish kalápeni ajuykkajti-Ella era muy pacienciosa para la pesca
5.- Titata kalápëni ajuykajti-Mi padre no era paciencioso
32
Yurújare Awinani
Bëjtatu tabuybu, nish atta buybushi, nijtajti peshe buybucastellanula
Ujantuchi ama buybuja malajtitila limiye
Ti – meme tindyuju sëë (mí)
Mi – tanti tandyuju mëë (tu)
A – tata tandyuju ati (su de él)
Pa – sibë tandyju paa (ustedes)
Ma – lewle tandyuju latiw (ellos)
Teremtëntuchi achaya bëjtantu mabëbëntu attimaw buybuw
Timeme kubinta atanti Pa-chata oytoto
Atataja dula sibbë Ti-dyama kudyummë
Pachataja shujushu Ta-pojore dula
Mipii dula norpe A-tomete bëbë
Malewleja pisijta Mi-yoyoto kadandaw
Titataja kajuyjani pasuji Ma-oshewo kamalaw
Kateremëntu bëmë buybu, buybu limiye malajbeshëtina
Timakkata Tamakkata
Mimakkata Pamakkata
Amakkata Mamakkata
Sawatantu
1.- Paa pasibëja wayle wayle
2.- Malewlewja bëj-bëmëw
3.- Paa pappë pojto tuwë
4.- Timémeja isesese lajlaja
5.- Tëtëjbëshëja tankukkutabë dulati
6.- Shinkishinki tipojore atul-u
7.- Atiba luuja rük rük malaja lidele shopshomujuy
8.- Atejteja mala
33
Yurújare Ateremtë
Ujantu amashkuta teremtetabë buybu liwsha
malajbëshëla
Sawatantu
Tapija mabobo bëmë petchew
Achee boboshi
Sibbë –chi Batatu tasibechi numma
Kukkulë –jsha Amala kukkulëjsha
Luu –nñu Tipiija mii luunñu
Chajmu –shi Tipaa bëjta bëshëë chajmushi
Ñowwo –nñu Ñunujuma ñowwonñu
Anuta teremtëtijti buybu
Ánaja katutu lëtta bëtila tandyërërëse, latisha tëpshëdyajututila látila
Imakkata castellanuy (sujeto y predicado)
Abubajtiw Kummëw
34
Yurújare Awinani
Bobo
Cazar
w anaja tandyuju tishilë (marca de plural)
shta anaja tandyuju pënchimash boboshtatila
Shi ana buybula nish taylë bobo kusuti nish bobotila
nta ana buybula dyajutijti kusu boboniti
Petche “ pez”
Sewwe “Niño”
w Bëmëw (Plural)
shi (parece pez)
nñu Ñuñujulë (Marca de diminutivos)
Kukkulë “Chaco” Chi (Marca al lugar donde se va dirigir)
Adyuma “Rio” jsha (marca de lugar de donde se procede)
Ujantu
Buybu makkata kamaljbëshë
Sujeto Predicado
1.- Shúdyulë pojore 1.- Kalapeshe tejte
2.- Shudyulë sibbë 2.- Tëchikka kummë
3.- Titiba chajmu 3.- Sëjsë petche
4.- Matata chajmu 4.- Ñuñujulë sewenñu
5.- Shüjshüshi tálipa 5.- Danda kukkulë
Anaja katütü lëtta buybu bëti dulatijtise (acción)
Dulajbëshë
Timeme mala Tipaaja ajuyja
Dulantu molteru Mala tichoo ajukkulëchi
Madula yaru Titiba chajmuja mache talipaw
Tochoo tiya dulsi Tipaa mala lëtéméchi
Sewweja awewe Aymë tineshu
Anuta munirintu tabisiw
Talëjlë Buen día
Tashunshata Buenas tardes (al medio día)
Taelelëtë Buenas tardes (después de medio día)
Tashëwíshta Buenas tardes (antes de la noche)
Tashëwë Buenas noches (por la noche)
Inyepetantu
Timakkataja Sandra-Mi nombre es Sandra
¿Tëpshë mëë mi makkataw?-¿Cual es tu nombre?
35
Yurújare Ateremtë
¿Tëpshë ati amkkata?-Cual es su nombre de el/de ella
Ati amakkatawja-Su nombre de el/de ella es
¿Amajshabëshëm mëë?-¿De dónde eres tú?
Komunidadshabëshëy sëë-Yo soy de la comunidad
¿Amajsha amalam?-¿De dónde vienes?
Amalay tisibëmatataysha-Vengo de mi comunidad
Amakkay batamse-Cuando te vas
Kuyténtu tábisi tëpshëy sawatátila
¿Tëpshë dulam?-¿Qué haces?
Sawatay-Estoy trabajando
¿Tëpshëj sawata dulam?-¿Qué trabajo hace?
¿Amchi batam wiwi ?-¿Dónde vas hermano?
¿Amchi batam bibi ?-¿Dónde vas hermana?
¿Amma chentu tata?-¿Comeremos papá?
¿Amma chentu meme?-¿Comeremos mamá?
36
Yurújare Awinani
TANDYËTERENTU
37
Yurújare Ateremtë
Norvil: Miguel Ángel ¿tëpshë dulashtam ana nummay?Miguel Ángel: Winaninishti plasachi ¿Anchi batam mëëNorvil?Norvil: Sëëja bati tasibéchi, ujanishti küttajbëshë ¿Tëpshëdulashtam mëë?.Miguel Ángel: Mubëssështi bannala bëshë (futbolín.)
Agustin: Amakki batapchi pasibëshiOlver: Numajsha batatu tasibëchiAgustin: Amájshija wiwishtapchipasibëchiOlver: Nish tëyle.
Josué: Amajsha amalamchi chee Ever: Amalay tisibë matatajsha Josue: ¿Amchi batamchi?Ever: Ajuyjanishtibë ¿meja?Josué: Tijukkulëchi bati lacha
Tishilë ujantu, ami massëtëya, ashinojomashtatutila.
Ujantuchi
Timemeja, emejmesh ajuyjajti.
Teremtëya buybu kapëjtantu naa ilawla tambëjbeshë (,)
Lanajsha tajusu, tayle ottontuti tabuybu.
Ujama midyamanñu bibi, tëta timeme
Titejteja duche ayma, dyululashtatila pettche
Shëi tibache tipii, achittuchi
Chittama, ati, tomochi, che
Titata mala kuyjatala
1.-Titataja mala, kuyjatala.Mi papá, fue a pescar.
2.-Titata ajuyjanija, müta lëtta pasuji.Mi papá fue a pescar, saco un bentón.
3.-Tibisitina balituja, maputu arrush.Mi hermano y yo, fuimos a cosechar arroz.
4. Batinnajala sëë leetebechi.Estoy listo para ir a la escuela.
38
Yurújare Awinani
Kukkulëbay
1.- Tarrakkayebay ijukkulëjtiw shinama pëpëshamaw. - En tiempo de peta los antiguos hacían chaco.
2.- Tuwa maleletu latikkay ijukkulëtijtínaja lacha.-Nosotros los nietos chaqueamos también en ese tiempo.
3.- Ijukkulëya manñessetijti, arrush, shil-li latisha ñowwo.-Chaqueamos, sembramos arroz, maíz y yuca.
Buybutebe
39
Yurújare Ateremtë
Yurújare Abreviatura Castellano Abreviatura
Adulata D. Verbo V.
Ñuñujulëjbëshë Ñ. Diminutivo D.
Bëtila tandyërërë B.T. Sujeto Suj.
Bëshëë B. Objeto Obj.
Bëtila dyajutase B.D Predicado Pred.
Sewebontow masawata
Sëë tëylenaja
1. Timakkata Norvil
2. Shünnüshi dula titata
3. Chajmunñu lidele oshewoy Suj. D V Obj.
4. Tipaa mala lëtëmëchi “mala” verbo ir “-chi” destinoPr. Pers. V.
1.- Tisibëja ñuñujulënñuSuj. Pred.
Prefijo “Ti”Pron 1ra pers. “nñu” diminutivo
2.- Amalay kukkulëjshaV
Prefijo “-sha” procedencia
3.- Tipiija dula pojorenñu
“dula” verbo hacer
1.- Timemeja pisho ñowwonñuPrn.P. V D
“pisho” verbor pelar (yuca plátano etc.)
2.- Isunaja duya titata
“duya” verbo picar (raya, mosquito etc.)
1.- Tipii ajuyjaniPrn. Suj. V.
2.- Shudulë pojorePred. Suj.
40
Yurújare Awinani
Dulantu tasawata
Talëjlë tata. ¿Amchibatam tishilë? Atataja kuyajaashkuta, tishilë ajuyjanintumëëtina tibonto. Latchi balititimimemeja matutushtaarrush.Latijsha wiwiti, sijtamütati tanñeñechaya chupijsijta. Lati cheya shinojtoyabaliya sawatantu tapalantamujuchi. Latisha tapalnatawmatupuwti, matajtaya kamankayantu karai amalati, latitalicheti puntu tachata bannajbëshë tasibë atebeni. Achayanish talabannacha tachata dyummëbay.
Tamemeja tandulajti onno
Tamemeja tandulajti onno,lëtëmëchi abibëkka baliyatawshiti ilawlaya, tapusawerecheya chetijti taono,abibëkka cheya yossewinanitijti dujnë bëbështaya.Achuta mawinaniya wilitatijtidujnë boboya.
Eufronio Orosco Parada, Norma Guzmán Zelada,Miguel Ángel Maldonado, Nelsi Chávez Noe, Josué NozaMaldonado, Claudina Parada Herbas, Norvil Orosco Noe,Ever Antezana Chao, Olver Morales, Eliodoro OroscoNoe, Florinda Parada Herbas.
41
Yurújare Ateremtë
43
TANIRITA
✏ Sawatantu
- Katerentëchan tabuybula buybu kassëjbësha
Talëjlë:
Tashëwështa:
Tashështa:
Bëjtantu:
Numajsha bëjtantu:
- Teremtëchan tabuybula ana buybu kassëjbëshëla
Talëjlë Tashëwishta
1. 1.
2. 2.
3. 3.
Táshëwë
1.
2.
3.
✏ Tabisiw tasibëybëshëw
- Kateremtëcham tabuybula kassejbëshë- Traduzca de la lengua Yuracaré al castellano
Pëpë: Téjte:
45
Yurújare Ateremtë
Chee: Ñeme:
Wëshi shúnñe: Wëshi shéndye:
Méme: Táta:
- Teremtëcham bëmë buybu tabuybula
Escribe oraciones en la lengua Yuracare con otras palabrasque no existen arriba (relacionados con la familia).
1.- Tipëpë
2.- Titata
3.- Ticheetina
4.- Titejteja
5.- Tiwëshi shunñeja
6.- Titata timemetina
7.- Timemeja
8.- Tiweshija
9.- Bëjtay tíñeme
10.- Pëpënaja
46
Yurújare Awinani
Sietetti buybu
LAS VOCALES
✏ Analabuybula terentëtijtii bëmë buybu
✏ Teremtëntu Buybu, Buybu Dulajbëshéwla
- Terémtecham búybu, búybu dulajbëshëwla, bëtila kassëseelépchimash a, e, i, o, u, ë, ü
“Aymë” “Anchi”
“Ewe” “Ense”
“Ishita” “Imta”
“Oshpe” “Otto”
“Ulu” “Ujta”
“Ërë” “Ëmmu”
“Üj” “Üye”
47
Yurújare Ateremtë
A
AymaFuego
E
EnñeSábalo
O
OshewoOlla
Ë
ËretoCangrejo
U
“Upishi”Pato
Ü
ÜrriLagarto
I
Ilissi - Pasto
✏ Buybu Yurujarey
Palabras en Yuracare con:
“Abanta” Gajo o rama (de un árbol)“Abula” Su flor (del árbol)“Áshta” Dijo “Assétte” Robó“Atëbbë” Sangrar “Arójo” Roncar“Adójla” Por tierra “Atájta” Hachear“Ámchi” ¿Dónde? “Amti” Cuanto“Aunti” Su nariz “Ashaa” Arriba
- Kateremtëcham tabuybu atta buybula
Traduzca al castellano las oraciones que están escritas acontinuación
Adójla amala tipii=
Ayma duche titejte=
✏ Buybu Yurújarey ana buybu dulajbéshëla
Palabras en Yuracare con:
“Ense” Beber, tomar algún liquido“Eta” Cansarse“Este” Bebida “Eshkere” Lorito“Elechi” Abajo “Ewe” Barrer
-Kateremtëcham Castellanula buybu cassëjbëshë
Traduzca las palabras de la lengua Yuracaré al castellano
Timemeja ense yarru =
Eweja büsüjta achichi =
Elechi mala titjete =
Eta tineshu =
48
Yurújare Awinani
E
Enñe - Sábalo
A
Ayma - Fuego
✏ Buybu Yurújarey ana buybu dulajbéshëla
Palabras en Yuracare con:
“Ëëwta” “Ëlu”“Ënnëylë” “Ër딓Ërëjo” “Ëshë = ¿ ?“Ëshëta” “Ëshshë” “Ërro”
Kateremtëcham Castellanula buybu cassëjbëshë
Traduzca las frases de la lengua Yuracaré al castellano
Ëshshë adojoy mala ërëto = Encima del la piedra paso elcangrejo
Ujama wipi =
Ëshshë mëta ati ërëto =
✏ Buybu Yurújarey
Buybu Yurújarey ana buybu dulajbéshëla
Palabras en Yuracare con:
“Ibáta” Montón “Ijukkata” Mirar“Ibóle” Engrosar “Imi” Hambrear“Ipupu” Recoger “Ietata” Cansador
“Ibísa” Despreciar “Ilawla” Descansar
“Imuju” Hondo “Ishete” Jochi calucha“Inelchi”Adentro “Ídu” Asar en ceniza
Kateremtëcham Castellanula buybu cassëjbëshë
Traduzca las frases de la lengua Yuracaré al castellano
Ibáta tiñowo =
Ilawla tichoo =
Ishita kamala tiyijñu =
49
Yurújare Ateremtë
“Ë”
Ëreto - Cangrejo
I
Ilissi - Pasto
✏ Buybu Yurújarey ana buybu dulajbéshëla
Palabras en Yuracare con:
“Oytoto” Sabroso, lindo
“Osto” Ropa de corocho
“Olosso” Pelar sacar el cuero
“Otche” Hacer salir “Otto” Salió “Otte” Sí
“Oshebo” Desportillar “Óllo” Bagre “Ojlipa” Perdiz
Kateremtëcham Castellanula buybu cassëjbëshë
Traduzca las frases de la lengua Yuracaré al castellano
Oytoto chata bibi =
Osoto kamala titata =
Oloso tolombe titata =
✏ Buybu Yurújarey ana buybu dulajbéshëla
Palabras en Yuracare con:
“Uipi” Miel de abeja
“Ushta” Hace tiempo
“Uja” Cuidar, mirar
“Ululche” Peto “Ushuja” Luciérnaga
“Ulu” Renacuaja “Ushata” Adelante
“Unti” Nariz “Uppu” Cesta de pachiuba
Kateremtëcham Castellanula buybu cassëjbëshë
Traduzca las frases de la lengua Yuracaré al castellano
Ululcheja duya adalay =
Ujama wipi=
Ushta mala Carmen=
50
Yurújare Awinani
U
Upishi - Pato
O
Oshewo - Olla
Palabras en Yuracare con:
“Üj” Allá
“Üye” Maúri
“Ürri” Lagarto
Kateremtëcham Castellanula buybu cassëjbëshë
Traduzca las frases de la lengua Yuracaré al castellano
Üj machi mala luu =
Üyeja ishushta shopshomujuy =
✏ Anajajtiw bëmëw buybuw, anawla teremtëtijti
bëmë buybu tabuybu Yurujarey
- Alfabeto de la Lengua Yuracare
Aa Bb CHch Dd DYdy Ee Ëë I
a bi chi di dyi e ë i
Jj k k Ll Mm Nn Ññ Oo Pp
ji Kk li mi ni ñi o pi
Rr Ss SHsh Tt Uu Üü Ww Yy
ri si shi ti u ü wi yi
- Alfabeto de la lengua castellana
A B C CH D E F G
H I J K L LL M N
Ñ O P Q R S T U
V W X Y Z
51
Yurújare Ateremtë
Ü
Ürri - Lagarto
Ejercicios con el alfabeto
Kateremtëcham tabuybula buybu kassëjbëshëla
Forme palabras en la lengua Yuracare con las palabrassiguientes:
a b ch
d dy e
ë i j
k l m
n ñ o
p r s
sh t u
ü w y
SILABAS: Conjuncion de silabas
52
Yurújare Awinani
a e ë i o u übe be bë bi bo bu bücha che ché chi cho chu chüda de di do du düdya dye dyë dyi dyo dyu dyüja je jë ji jo ju jüka ki ko ku küla le lë li lo lu lüma me më mi mo mu müna ne në ni no nu nüña ñe ñë ñi ño ñu ñüpa pe pé pi po pu püra re rë ri ro ru rüsa se së si so su süsha she shë shi sho shu shüta te të ti to tu tüwa we wë wi wo wu wüya ye yë yi yo yu yü
Ejercicio con las silabas
✏ Katerentëcham tabuybula buybu kasëjbëshëla
- Escribe palabras en la lengua Yuracaré con las siguientespalabras
Silabas en Yuracaré
Dya Dye Dyë Dyi Dyo Dyu Dyü
Wa We Wë Wi Wo Wu Wü
Sha She Shë Shi Sho Shu Shü
Dya Wa Sha
Dye We She
Dyë Wë Shë
Dyi Wi Shi
Dyo Wo Sho
Dyu Wu Shu
Dyü Wü Shü
Dya Wa Sha
Dye We She
Dyë Wë Shë
Dyi Wi Shi
Dyo Wo Sho
Dyu Wu Shu
Dyü Wü Shü
53
Yurújare Ateremtë
✏ Teremtëcham buybu, ana tabuybu kateremtëtetila
ajani
Forme palabras en la lengua Yuracare con las silabas queestán escritas más abajo
Dya Dye Dyë Dyi Dyo Dyu Dyü
Dyalála = Piraña
Teremtëcham buybu ana buybúwla, látisha Küshkücham
lëtta dyalála
Escribamos frases con estas silabas y luego dibuja unapiraña
Tidyámaja müta lëtta dyalála dyummëtisha
Tidyamaja adyindye shëi
Teremtëcham buybu ana buybula
Dya Dye
Dyi Dyo Dyu
Kateremtëcham tabuybula ana buybu kassejbëshëla
Escribe Oraciones en la lengua Yuracaré con las siguientespalabras
Dyi
Dye
54
Yurújare Awinani
Dibujemos una piaraña
Wa We Wë Wi Wo Wü
Wátili = Bufeo
Majüshkücham lëshïe Watiliw
Watiliwja tütüw lana tadyumay
Los bufeos viven en nuestro rio
Kukta amaljtiw wil-lëjsha
De lejos se ven cuando vienen
✏ Kateremtëcham tabuybula buybu látisha
katermtëcha lacha Castellanula
Escribe palabras en nuestra lengua y traduzca al castellano
“Wátili” Bufeo “Wenche” Anta “Wësho” Agula
“Wita” Llegó “Woro” Garsa “Wuw” Colgado
Kateremtëcham kastellanula tabuybu buybu kassëjbëshëla
Watíla bëjtatu amalati =
Wenche bobo tidyama shëi =
Wësho apushija shüjshü bol-loshi chajti =
Wisu apëlëja milëjlëtajti =
Woro lissë sammay =
Wuw daja pojore =
55
Yurújare Ateremtë
Dibujemos dos bufeos
ya ye yë yi yo yu yü
Yawiwi abuba= Flor de patujú
Yawiwi abubaja liwilëy imujta tabanderashkutaLa flor de patujú tiene tres colores como nuestra bandera
✏ Katerentëcham liwi amujtajchaj yawiwi abuba
tabuybula
Escribe en nustra lengua los tres colores de la flor del patujú
1.-
2.-
3.-
-Amtilëy imujta yawiwi abuba?
Cuantos colores tiene la flor del patujú
1.-
2.-
3.-
✏ Katermtëcham buybu tabuybula naa buybu
kassëjbëshëla
Escribe palabras en nuestra lengua con las siguientes palabras
Ya Yu Yi
Ye Yë Yo
56
Yurújare Awinani
al - el - ël - il - ol - ul
Ululche= Petos
Ululche dula asibë el-lelaEl peto hizo su tapa de barroIldaja bobo ululche asibëIlda destruyo la tapa del peto
✏ Kateremtëcham buybu tabuybula latisha
kastellanula kuta
Escribe palabras en nuestra lengua y tradúselo al castellano
1.-
2.-
3.-
4.-
5.-
6.-
7.-
8.-
9.-
10.-
✏ Kateremtëcham buybu tabuybula kastellanula
kuta
Escribe palabras en nuestra lengua y traduselo al castellano
ël ol
u al
57
Yurújare Ateremtë
Dibujemos un peto
✏ Kateremtëcham buybu tabuybula buybu
kassëjbëshëla
Escribe oraciones en nuestra lengua con las palabrasescritas mas abajo
Aluli
Elepchi
Ëlu
Ilissiw
Olosso
Ulu
Ululche
at – et – ët – it – ot - ut
✏ Karteremtëcham tabuybula buybu kassëjbëshëla
Escribe oraciones en nuetra lengua palabras con lassiguientes palabras
Atchi
Eta
Ëta
Otche
Utushi
Itete
Itulë
58
Yurújare Awinani
✏ Sawatantu achaya tabuybuja ijumatacha,
libabantu naa tappëshamaw dulajtiwti shinama
Trabajemos para que la lengua se fortalezca y recuperemoslos saberes y de los antepasados
- Shuj-shudyulëla tabuybu Yurujare
- Es muy muy hermoso nustra lengua yuracaré
59
Yurújare Ateremtë
La presente edición se terminóde imprimir el mes de noviembre de 2011
en Talleres Gráficos “KIPUS”c. Hamiraya 127 • Telf./Fax.: 591- 4 - 4582716 / 4237448
top related