adiviñas maias color

8/14/2019 adivias maias color

1/13

1

IntroducinNa'at le ba'ala' paalen.significa Adivia iluminando.Colorn color maias, un xogo inspirado en adivias coas que hoxe en da se

divirten os nenos e familias nativas da pennsula de Yucatn.(territorio onde

vivan os antigos Maias e que xa situamos nun mapa)O chiste de Na'at le ba'ala' paalen que coloreando ilustracins dun pintormaia, acabes adiviando a reposta e aprendendo un pouco de maia.

Fxose un libro que o primeiro dunha serie emprendida por o Centro deInvestigaciones y Estudios en Antropologa Social (CIESAS) co propsito derevitalizar, manter e desenvolver a lingua e cultura indxenas de Mxico, conmateriais para que os nenosde Mxico, e agora os de Galicia, xoguen cos seus

familiares, fortalecendo e promovendo o gran legado etnolingsticomexicano.Nas escolas de Mxico os mestres e mestras usan estes Naat le baala paalen

cos seus alumnos e alumnas nas clases, como facemos ns coas nosasadivias.

AdiviasMaias


2/13

2

COMEZAMOS CON EXEMPLOS DE NAAT LE BAALA PAALEN.Fxate ben na ilustracine no texto da adivia para acertar. Poemos comose lera na lingua dos Maias e a traducin ao galego. Sorte!

1 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:Ken xi'iken si'e' yaan juntul jooykep k'ek'en tu beelili'.Traducin ao galego:A que non adivias neno! Se vas cortar lea, un

cocho moi canso, buscarache no camio.Unha adivia parecida en casteln: Lugar donde viven los insectos de

la adivinanza:Manotazo en el aire

Y un grito agudoZumbido grotescoY un amarillo oscuro

Fxate ben napista que da odebuxo ecomenta o quese representana imaxe.


3/13

3

2 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:U paache' laj tso'ots, u ts'u'e' laj chak.Traducin ao galego: A que non adivias neno! Pelio colgado. Por

dentro colorado. Ao final dixanos un recado.Pista: unha especia de cor vermello-marelo da semente do arbusto domesmo nome. Outros nomes cos que se coece a esta especia son achote,bixina, uruc u onoto.A planta atpase no Caribe e en Sudamrica. As sas sementes sonpequenas, vermellas e triangulares e dun sabor amargo.Nos tempos dos Maias utilizbanse como colorantes e especia, por

exemplo para colorear o corpo en ritos relixiosos, e estaba asociada coa

chuvia. Tamn se usaban estes froitos como se fosen unha moeda.



4/13

4

3 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:Juntul wa'ala'an mak sansamal tu solankil, u paachTraducin ao galego:A que non adivias neno! Sempre de p est. E da

a da a sa pel se vai.Pista:os maias chamaban a esta rbore chakh e tamn o empregabanpara curar a irritacin da pel Existen varias lendas maias sobre a

orixe desta rbore.Unha conta que na antigidade dous guerreiros, un bondadoso chamadoKinch e outro perverso chamado Tizic, loitaron a morte polo amor

dunha rapaza de nome Nicte He os dous acabaron mal, morreron nocombate.

Os deuses concedronlles a graza de volver ao mundo dos vivosconvertidos en rbores para contemplar sa amada: Tizic sera unchechne Kinch un chach.Finalmente a rapaza Nicte-H morrera de pena e os deuses

convertrona nunha flor.En Espaa, no sur, tamn existe esta rbore e coecese co nome deAlmcigoe os seus froitos son os pistachos.



5/13

5

4 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:Juntul mak ya'ab u xikin utia'al u yu'ubik tulakal tsikbal.Traducin ao galego: A que non adivias neno! Un boxito que todo

orellas escoita vinte consellasNota:Boxito/-a unha persoa que naceu na zona de Yucatn. Tmen selle chama yucateco. Polo tanto un xentilicio, coma cando dicimosrianxeiro/-a das persoas que nacen en Rianxo.

Pista: unha rbore tamn tpica de Mxico e ten outros nomes, entreeles o de Orella ou Orelln. moi grande e medra moi rpido e as sasfollas cenlle no outono para volver a encherse delas na primavera.O seu froito semella unha orella e sabe moi doce. Este froito pdese

comer tanto fresco como en marmeladaTamn se lles da aos animais.Desta rbore obtensemadeira e ten unha cor vermella que se usa para

facer mobles e obxectos..



6/13

6

5 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:Bak' u ts'u' che'il u winklil.Traducin ao galego: A que non adivias neno! De carne retacada.

Madeira por diante e por detrs.Nota:retacada significa que est moi chea de algo ou que come moito.Pista: Adivia parecida en galego: Lugar onde vive este animal:

Sempre alborota a casaCada vez que ten un a sa plumaxe amarelaE suave como a seda



7/13

7

6 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:Juntul boox jupa'an ichil k'i'ik'. Traducin ao galego: A que non adivias neno! Que froita de cor

sangue? Cun negrio metidio?Pista: un froito dunha rbore moi parecida aoMagnolio. Este froito tenun sabor, unha cor e unha polpa moi parecido ao do albaricoque. Tamnten un oso no centro moi grande e negro. E de sabor moi doce e coa sapolpa fanse zumes. Era considerada a bebida dos reis dos Maias.



8/13

8

7 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:Wi'ij tu jalk'esa'al, na'aj tu jala'al.Traducin ao galego: A que non adivias neno! Famenta a van

levando. Repleta a traen cargandoPista: Adivia en galego:Coa mia dobre erre, rodo e rodo, o meu corpo redondo e a mia sedeinfinita, prefiro as sombras e o tempo no meu ventre o seu oficio

exercita.__ __ rr __ __



9/13

9

8 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:u tane' sak, u paache' boox.Traducin ao galego: A que non adivias neno! A sa fronte branca.

As sas costas son negras.Pista: Adivia en galego:Eu teo calor e fro

e non fro sen calore sen ser nin mar nin ropeixes en min teo visto eu.



10/13

10

8 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:Chak u paach, sak u ts'u'.Traducin ao galego: A que non adivias neno! De pel colorada. Por

dentro branqueada.Pista: Adivias:

Aprendemos mis: Sabes que a pataca chegou a Espaa desde Amrica?Os exploradores e conquistadores espaois trouxeron a Espaa moitasplantas consumidas en Amrica que eles non coecan e que hoxe son unhaparte esencial da nutricin no mundo enteiro. Pero ningn dos novosvexetais tivo tanta importancia para Europa como as papas.Os espaois coeceron este cultivo na primeira metade do sculo XVI desde a

antigidade. Os Incas ( que eran os habitantes do Per) chamaban plantappaen Quechua (a sa lingua). O parecido da papa coa batatafavoreceu queos conquistadores as confundiran e as chamaran a ambas pataca.

En casteln En galegoTengo ojos, pero no veo,soy fecha y arrugada,y a vivir sin ver la luz

estoy muy acostumbrada

Se estamos asadassomos moi pesadasse nos poen fritas

estamos moi ricas.



11/13

11

9 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:U paache' u tan, u tane' u paach. Traducin ao galego:A que non adivias neno! A sa fronte as sas

costas! As sas costas son a sa fronte!Pista: Adivias:

Aprendemos mis: Sabes que a hamaca chegou a Espaa desde Amrica?A orixe da hamaca est nos indios de Amrica central e do sur. Os nativos saban desdeun principio o que tian cando a designaban como o berce dos deuses.As hamacas apareceron hai 1000 aos en Amrica Central feitas polos indios maias.As primeiras hamacas elaborbanse coa cortiza da rbore de Hamack, do nome desarbore sae a palabra hamaca.A cortiza do Hamack suave pero resistente polo que daa forza necesaria para o apoio. Pasaron os anos e comezouse a usar unha plantachamada Sisalque era mellor que la cortiza do Hamack por ser ms fcil de encontrar eera mis flexible cando se teca coas mans.

En casteln En galegoLa ves colgando y se te antoja.Te subes en ella y es encantadora.Cuanto ms te mueves, ms sabrosa.

Teo cadeas sen ser preso, si meempurras vou e veo,nos xardns e parques

a moitos nenos entreteo.



12/13

12

10 Na'at le ba'ala' paalen:En Maia:Jump'el u joolil. Ka'ap'el u jok'olil.Traducin ao galego:A que non adivias neno! Das as sas sadas: S

unha entrada.Pista:

Aprendemos mis: Sabes como vestan os Maias?Os homes maias vestan un calzn especial que chamaban "pat co peito

descuberto. Adornado sempre con cores e bordados dando un toque de alegraas sas prendas.As mulleres maiaslevaban polo xeneral unhas saias longas e unhas camisas

amplas de algodn que cubran con panos de cores para tapar os seus

ombreiros. Moitas destas camisas estaban bordadas con flores e cores alegres.

En casteln - adivinanza En galego - refrnSe oculta entre su hermano mayor

este timorato y pequeo pantaln.Machada de carpinteiro, c__ ____ __ __ de ferreiro e filla detaberneiro non as queiras porningn dieiro.


13/13

13

SOLUCINS:1.- O AVESPOREIRO2.- O ACHIOTE (FROITO TIPO GRANADA)3.- O PALO MULATO (RBORE)4.- O GUANACASTLE (RBORE)5.- O GALIEIRO6.- O MAMEY (FROITO)7.- O CALDEIRO /CUBETA8.- O COMAL (= TIXOLA)9.- A BATATA10.-A HAMACA11.- O CALZN

adiviñas maias color

Documents