03. A CIDADE

A cidade e o urbano

4. Un mundo de grandes cidades

3. O crecemento urbano ao longo do tempo

2. A morfoloxía urbana

15

5. Estrutura do sistema urbano español

1. Unha aproximación á cidade

6. As cidades de Galicia

Introdución• As cidades son lugares onde se concentra a

poboación e mais as súas actividades. As cidades centralizan unha serie de funcións urbanas e un gran número de servizos.

• A miúdo o lugar onde se sitúa unha cidade condiciona a súa forma e mais as súas características ambientais e culturais.

• Hoxe as cidades adoitan ter uns límites difíciles de establecer xa que os edificios e o trazado das rúas poden chegar a formar extensas áreas urbanizadas.

15

IntroduciónActividades

• Observa os seguintes mapas e realiza as actividades

• 1. Identifica as zonas máis iluminadas de Europa e, con axuda dun atlas, nomea algunha cidade europea

• 2. Considera o caso de América do Norte e de América do Sur e comenta onde hai maior concentración urbana.

• 3. Que continentes están menos iluminados?

15

IntroduciónActividades

• Observa as seguintes fotografías e describe as diferencias que observas en cada unha delas.

15

Unha rúa de Berlín, Alemaña

Unha rúa de Delhi, India

a) Por que a humanidade protagoniza este fenómeno de urbanización?b) Que ofrece a cidade?c) Estou contento por vivir nunha cidade?d) Vantaxes e desvantaxes de vivir nunha cidade:e) Engade ti tres vantaxes e tres desvantaxes da vida na cidade poñéndoas en relación coa vida no campo.f) Fai unha redacción sobre por que prefires/non prefires vivir nunha cidade.

IntroduciónActividades

Hai ruído.Hai cines e lugares de diversión.Os pisos son caros.O tráfico é intenso.Hai moita xente.A vida está cara.Pódese mercar de todo.Non hai zonas verdes para pasear.Hai menos seguridade nas rúas que nas aldeas.Hai posibilidades de atopar traballo.O nivel de contaminación pode ser elevado.Hai problemas sociais (marxinación, chabolismo...).Hai servicios sanitarios, de educación, de banca...Hai máis capacidade de acceso a unha vivenda.

1.1. Poboamento rural e urbano

• Poboamento rural. Inclúe pequenos asentamentos tanto dispersos coma concentrados en vilas e aldeas. A actividade predominante é a agricultura, gandeiría ou pesca. Ata os inicios do século XXI, a maioría da poboación mundial vivía en zonas rurais.

• Poboamento urbano. Fórmano asentamentos de maior tamaño, as cidades. Estas posúen un elevado número de habitantes, que non adoitan dedicarse ao sector primario.

Vivimos nun mundo cada día máis urbanoCase medio mundo vive en cidades

ANOPOBOACIÓN URBANA %

POBOACIÓN RURAL %

España190019201940196019802011

314149577479

695951432621P. Desenvoltos 71 29

P. Subdesenvoltos 44 56

1.2. Concepto de cidade: Que é unha cidade?

• Número de habitantes: España: todo municipio que teña polo menos 10.000 habitantes.

• Actividades económicas: relacionadas co secundario e principalmente co terciario.

• Outros aspectos: densidade, concentración de poboación, formas ou aspectos morfolóxicos, modo de vida. Espazos densamento ocupados

Supón que puideses facer o deseño da túa cidade ideal.

A que factores cres que deberías prestar maior atención? Por que?

• Número de plantas nos edificios• Ancho das rúas• Espacios verdes• Aparcamentos• Equipamentos básicos (escolas, dotacións deportivas,

hospitais)• __________________________________________• __________________________________________• __________________________________________

1.3. A diversidade de funcións urbanas

• Residencial e convivencial• Comercial e financeira• Industrial• Administrativa e de servizos• Cultural• Política

1.4. Cidades cunha función dominadora

• Relixiosa: Roma e a Meca• Cultural: Oxford, Heildelberg ou

Salamanca• Político administrativa:

Washington, Brasilia• Turística: Venecia, Montecarlo

Rúa comercial en Londres

Florencia: función turística

Roma e A MecaFunción relixiosa

Brasilia e WashigtonFunción administrativa

New YorkFunción financeira

2. Tipos de planos2.1. Morfoloxía urbana

• Estudo da cidade tendo en conta a distribución das súas rúas e edificios, isto é, a súa trama urbana.

• Nunha mesma cidade pódense atopar distintos tipos de tramas urbanas. As máis frecuentes resúmense en tres tipos de plano: irregular, radiocéntrico e ortogonal.

2. Tipos de planos2.2. Irregular

• É propio de zonas urbanas que medraron de xeito espontáneo. Pódese observar nos barrios medievais das cidades europeas a cidade musulmá (cascos históricos) e nalgunhas cidades dos países en vías de desenvolvemento de Asia, África e América Latina.

• Dificultade para a comuniación e a circulación do tráfico rodado.

ToledoPlano irregular

Rúa tortuosa

canellasen saída

ToledoPlano irregular

2. Tipos de planos2.3. Ortogonal

• Responde a unha planificación realizada en forma de cuadrícula. A circulación é cómoda e para facilitar o tráfico oblicuo ás veces trázanse diagonais. Foi moi utilizado na época romana. Posteriormente, no século XIX, o plano ortogonal aplicouse nos ensanches das cidades industriais europeas e en Estados Unidos.

Rúas rectilíneas

Rúas perpendiculares

Rúas diagonais

Antecedente ós plans de ensanche e extensión da 2ª. m. do XIX: O Barrio da Magdalena de Ferrol (s XVIII)

trama ortogonal

SIGPAC

Barrio da Magdalena

2. Tipos de planos2.4. Radiocéntrico

• Planifícase a partir dun núcleo central (praza) a partir do cal se proxectan rúas como se fosen os raios dunha bicicleta. Isto permite un rápido acceso ao centro. Constrúense avenidas que forman círculos concéntricos ou vías de rolda.

• Cidades como parís, Moscova, Milán ou o centro de Madrid son expemplos deste tipo de plano.

Moscova

Centrohistórico

Rúa radial

Rúaconcéntrica

ParísPlano

radiocéntrico

2. Crecemento urbano actual2.1. O proceso de urbanización

• Actualmente o proceso de urbanización acelérase de xeito progresivo:

• Hai máis poboación urbana que rural no mundo

• Nos vindeiros 25 anos case todo o crecemento de poboación se producirá nas áreas urbanas dos países en vías de desenvolvemento.

• Prevese que no 2050 máis do 70% da poboación viva en cidades.

• Causas: éxodo rural, a cidade centro de atracción.

2. Crecemento urbano actual2.2. As aglomeracións urbanas

• As aglomeracións urbanas son amplas zonas que abranguen unha ou diversas cidades coas súas áreas circundantes. Poden ter diferentes extensións e tamaños:

• Área metropolitana agrupa a unha grande cidade e a zona urbana que a rodea.

• Conurbación a unión de dúas ou máis áreas metropolitanas que forman un continuo urbano.

• Megalópole é a suma de varias conurbacións. Forma unha zona urbana de quilómetros de extensión: Boston-Nova York-Filadelfia-Baltimore-Washington ou Toquio-Nagoya-Osaka

Grandes aglomeracións urbanas 2012 (millóns de habitantes)

Aglomeración País Aglomeración País

Tokio Xapón 38,1 Estambul Turquía 15,3

Nueva York Estados Unidos 30,4 Moscú Rusia 15,0

México DF México 29,1 Lagos Nixeria 14,9

Bombai India 22,9 Buenos Aires Arxentina 14,0

Seúl Corea del Sur 21,5 Teherán Irán 13,8

São Paulo Brasil 20,5 Londres Reino Unido 13,7

Shanghai China 19,9 Beixing China 13,2

Iakarta Indonesia 19,8 Manila Filipinas 12,6

Delhi India 19,5 Río de Janeiro Brasil 12,3

Os Ánxeles Estados Unidos 18,1 París Francia 12,0

Osaka Xapón 17,4 Rin-Ruhr Alemania 11,9

O Cairo Exipto 16,7 Karachi Pakistán 11,1

Calcuta India 16,1 Kinsasa R.D. do Congo 10,9

Daca Bangladesh 15,4 Bangkok Tailandia 10,4

a) En que continentes se concentran a maioría das aglomeracións?

2. Crecemento urbano actual2.3. A xerarquía urbana

• A xerarquía urbana é o nivel de importancia que ten unha cidade. Depende da cantidade de funcións e da extensión da súa área de influencia.

• Metrópoles globais poder decisorio mundial no político e económico. Sedes das bolsas de valores máis influíntes e de organismos internacional (Toquio, Londres ou Nova York)

• Metrópoles mundiais enorme proxección internacional das cidades por albergar importantes bancos, multinacionais ou numerosas actividades culturais: París, Amsterdam ou Los Ángeles

• Metrópoles nacionais corresponden ás capitais do Estado, que concentran funcións e servizos e encabezan a xerarquía urbana do país.

• Centros rexionais e comarcais cidades de tamaño medio (capitais provincias e núcleos pequenos que exercen unha destacada influencia nas vilas do redor.

Sâo Paulo, a maior aglomeración urbana de América do SurCon máis de 20 millóns de habitantes

Cidade primaria

OS ÁNXELES

CHICAGO

NOVA YORK

TOQUIO

LONDRES

PARIS

Cidade primaria

Cidade primaria semiperiférica

OS ÁNXELES

CHICAGO

NOVA YORK

TOQUIO

LONDRES

PARIS

Río de Janeiro

Sao Paulo

Singapur

Cidade primaria

Cidade primaria semiperiférica

Cidade secundaria

OS ÁNXELES

CHICAGO

NOVA YORK

TOQUIO

LONDRES

PARIS

Río de Janeiro

Sao Paulo

Singapur

Sidney

Johannesburgo

Madrid

Viena

Milán

San Francisco

Toronto

Houston

Miami

Cidade primaria

Cidade primaria semiperiférica

Cidade secundaria

Cidade secundaria semiperiférica

OS ÁNXELES

CHICAGO

NOVA YORK

TOQUIO

LONDRES

PARIS

Río de Janeiro

Sao Paulo

Singapur

Sidney

Johannesburgo

Madrid

Viena

Milán

San Francisco

Toronto

Houston

Miami

Bos Aires

Caracas

México

Seúl

Taipei

Hong Kong

Manila

Bangkok

Cidade primaria

Cidade primaria semiperiférica

Cidade secundaria

Cidade secundaria semiperiférica

Enlaces entre cidades primarias

Outros enlaces

OS ÁNXELES

CHICAGO

NOVA YORK

TOQUIO

LONDRES

PARIS

Río de Janeiro

Sao Paulo

Singapur

Sidney

Johannesburgo

Madrid

Viena

Milán

San Francisco

Toronto

Houston

Miami

Bos Aires

Caracas

México

Seúl

Taipei

Hong Kong

Manila

Bangkok

3. Un mundo de grandes cidades 3.1. As grandes cidades contemporáneas

• Teñen as seguintes características comúns:• Enormes aglomeracións urbanas seguen

medrando, atraendo a poboación diversa sobre todo rural.

• Enorme contraste social entre barrios de clases adiñeiradas e persoas con escasos recursos.

• Alto nivel de desenvolvemento concentran as maiores empresas, tecnoloxía e innovación.

• Competitivas entre sí

3. Un mundo de grandes cidades 3.2. As cidades nos países desenvolvidos

• As grandes urbes frearon o seu crecemento porque a maioría da poboación foi vivir ás aforas ou a cidades máis pequenas. Teñen as seguintes zonas urbanas:

• Centro urbano: Europa: zona histórica creadas na Antigüidade ou Idade Media. Plano xeralmente irregular. Países novos desenvolvidos (EEUU, Canadá ou Australia). Edificados a partir do XIX. Plano regular (ortogonal). Centro de negocios CBD (Central Business District)

• Ampla zona densamente edificada rodea o centro urbano. Barrios moi poboados e desiguais con diversos niveis sociais.

• Periferia urbana difusa: con áreas de vivendas unifamiliares, destinadas ás clases medias e altas.

• Necesidades: equipamentos e infraestruturas, ordenamento, boas comunicacións e transporte.

3. Un mundo de grandes cidades 3.3. Cidades dos países en vías de desenvolvemento

• Países en Asía, África ou América Latina experimentaron un extraordinario crecemento desde mediados do XX. Características:

• Enormes aglomeracións urbanas. Inmigración procedente do campo. Urbanización espontánea desordenada e sen planificar. Carencia de infraestruturas e equipamentos.

• Desequilibrios sociais e distribución territorial da cidade é irregular.

A dualidade urbana nos Países en vías de Desenvolvemento

CBD de ChicagoCentro urbano nos Países Desenvolvidos

4. A cidade europea 4.1. Proceso de urbanización

• Europa ten un enorme proceso de urbanización, que é paralelo á súa evolución histórica e a un complexo desenvolvemento económico.

• Cidade Preindustrial. Desde a súa orixe ata o século XIX. Núcleos illados no medio de extensos territorios escasamente conectados.

• As cidades eran centro do poder político e relixioso, lugares con mercado e foco de actividades artesanais e comerciais.

• A cidade antiga: Grecia e Roma. Crearon moitas cidades por todo o Mediterráneo

4. A cidade europea 4.2. Preindustrial: Antigüidade. Grecia e Roma

• Grecia. As primeiras cidades non tiñan un trazado regular (rúas estreitas e tortuosas). Máis adiante utilizouse un trazado de rúas que se cortaban perpendiculamente en forma de taboleiro de damas, con espazos e edificios públicos como a ágora.

• Roma. Adoptou a forma regular derivada dos campamentos militares, con dúas rúas principais de orientación N-S (cardo) e E-O (decumano). Dispoñían de canalizacións para a auga, pontes, edificios para espectáculos, calzadas.

Antiga cidade grega de Miletodeseñada por Hipodamo

Deseño da cidade romana

4. A cidade europea 4.2. Preindustrial: Idade Media

• As cidades eran pequenas porque a economía estaba baseada na agricultura, mentres que as actividades urbanas, como a artesanía e o comercio, apenas prosperaban.

• Os núcleos urbanos, debido ao recinto de murallas que os limitaban, medraban amoreados, e a súas rúas estreitas, cun trazado irregular. No centro adoitaba haber unha praza rodeada dos edificios máis importantes como a igrexa.

• Os obradoiros artesanais ocupaban as plantas baixas das casas e os oficios agrupábanse por rúas.

Casco históricomedieval da cidade

de Ávila

Casco históricomedieval da cidade

de Valencia

4. A cidade europea 4.2. Preindustrial: Idade Moderna

• Experimentaron cambios porque as vellas zonas medievais eran insuficientes. Os antigos arrabaldes extramuros incorporáronse ás cidades e construíanse novos barrios máis alá das murallas, sen derrubalas. As cidades incorporaron prazas, xardíns, fontes monumentais, redes de sumidoiros e pavimentación de rúas.

• Renacemento: planificación ordenada e regular. Edifícanse importantes palacios e numerosos espazos públicos.

• Barroco: notable importancia a capital do Estado.

Urbanización preindustrialIdade Moderna: a cidade renancentista: Santa Fe

Urbanización preindustrialIdade Moderna: a cidade Barroca: a praza maior

Madrid

Salamanca

Casco histórico da cidade

de Valencia

4. A cidade europea 4.3. Cidade industrial

• Xorde coa Revolución Industrial. A aparición de fábricas e o ferrocarril fixeron aumentar a man de obra o número de habitantes das cidades medrou enormemente. As cidades necesitaban máis espazo, o que supuxo derrubar as murallas para urbanizar as terras que o rodeaban.

• Configuráronse novas áreas residenciais diferenciadas por clases sociais. Os barrios obreiros estaban situados na periferia, os traballadores vivían en vivendas humildes e en pésimas condicións sanitarias.

• Os barrios destinados á burguesía eran amplos e estaban mellor urbanizados (os ensanches). Ademais os novos medios de transporte da época modificaron o trazado das rúas facilitando a conexión entre os distintos barrios e vilas próximas.

Expansión urbanade Valencia

na R. Industrial

4. A cidade europea 4.4. Cidade Posindustrial

• Dase nos países desenvolvidos.• Caracterízase polo traslado da actividade

industrial cara a periferia. En polígonos industriais.

• A cidade desindustrialízase e convértese nun espazo reservado para actividades do sector servizos e vivendas.

• Expándese a poboación (dado o custo elevado da vivenda no interior da cidade) cara a perifería área metropolitana (cidade difusa)

Expansión urbanaxenera problemasna infraestrutura

de transporte

5. O espazo urbano en España 5.1. O sistema urbano español

• Está constituído por unha xerarquía de cidades e uns eixes de desenvolvemento

• Segundo os habitantes, funcións urbanas e extensión das súas áreas de influencia, as cidades españolas clasifícanse en distintos niveis:

• Metrópoles nacionais: Madrid e Barcelona• Metrópoles rexionais: Valencia, Sevilla, Zaragoza e

Málaga (1.500.000-500.000 habitantes)• Metrópoles subrexionais: A Coruña, Vigo,

Valladolid, Bilbao (500.000-200.000 habitantes)• Centros subrexionais ou cidades medianas:

Santander, Cádiz, Pamplona (200.000-50.000)• Capitais comarcais: Ponferrada (50.000-10.000)

Mapa topográficoÁrea metropolitana de Bilbao

5. O espazo urbano en España 5.2. Eixes de desenvolvemento

• Eixe mediterráneo

• Eixe cantábrico

• Eixe do val do Ebro

• Eixe atlántico

• Eixe andaluz

6. As cidades de Galicia 6.1. O poboamento urbano na CC.AA.

• 1960-1970: transformación económica que impulsou as migracións interiores e favoreceron o desenvolvemento da Galicia urbana e industrial localizada no eixe atlántico (Ferrol-A Coruña-Santiago-Pontevedra-Vigo)

• No interior presenta un desenvolvemento urbano reducido, coa excepción das cidades de Ourense e Lugo que contan con certo nivel de funcións urbanas e cunha variedade de servizos. Destacan tamén algunhas cabezas de comarca como Viveiro, Monforte, Carballiño, Verín…

• A configuración morfolóxica da cidade estrúturase nunha cidade vella, unha zona de ensanche (próxima á anterior) (XIX-XX) e novos barrios desde os anos 50-60, con funcións residenciais, comerciais e polígonos industriais.

6. As cidades de Galicia 6.2. Dinamismo e sistema urbano actual

• A poboación urbana representa o 69% do total.• Concéntranse basicamente no Golfo Ártabro e Rías

Baixas cun nexo na área de Santiago.• Sistema urbano policéntrico• Metrópoles subrexionais: A Coruña e Vigo.

Multifuncionais.• Centros subrexionais Santiago, Lugo, Ourense,

Pontevedra e Ferrol. (entre 50.000 e 100.000 habitantes). Destaca Santiago como capital autonómica, centro universitario, tradición cultural e turística.

• Outros centros urbanos vilas cabeza comarcal, cunha diversificación de funcións administrativas, comerciais e industriais. Industrial: As Pontes, comercial (Carballo, Sarria, Chantada…) Pesqueira (Burela, Ribeira) ou turística (Sada, Sanxenxo, Baiona…)

CONCELLO

Vigo 297.355

Coruña, A 246.146

Ourense 107.597

Lugo 98.457

Santiago de Compostela 95.671

Pontevedra 82.684

Ferrol 71.997

Narón 39.238

Vilagarcía de Arousa 37.621

Oleiros 34.386

Carballo 31.358

Arteixo 30.725

Redondela 30.015

Culleredo 29.416

Ames 29.331

Ribeira 27.778

Cangas 26.087

Marín 25.562

2012 Concellos de Galiciade máis de 25.000 habitantes

(en vermello área metropolitana da Coruña)

1960

EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN NA COMARCA CORUÑESA (1970-2012)

1970 1975 1981 1986 1991 1996 2012

A CORUÑA 189.575 206.776 231.721 240.129 246.953 243.785 246.146

ABEGONDO 7.033 5.895 6.274 6.165 5.466 5.467 5.709

ARTEIXO 12.380 13.090 16.904 16.904 17.931 20.898 30.725

BERGONDO 5.570 5.223 5.293 5.568 5.392 5.732 6.712

CAMBRE 7.608 7.560 9.181 10.685 12.330 14.972 23.879

CARRAL 5.067 5.349 6.001 5.623 5.229 5.184 6.130

CULLEREDO 10.221 11.287 12.614 13.348 14.631 18.513 29.416

OLEIROS 10.704 11.576 12.593 16.280 18.480 23.057 34.386

SADA 7.277 7.277 7.782 8.207 8.935 9.997 14.922

% da Coruña con respecto aos outros concellos comarcais 74,22% 75,46% 75,15% 74,36% 73,64% 70,13% 61,84%

TOTAL COMARCA 255.435 274.033 308.363 322.909 335.347 347.605 398.025

Porcentaxe con respecto a provincia 24,78% 25,86% 28,21% 29,10% 30,57% 31,31% 34,80%

PROVINCIA1.030.74

5 1.059.757 1.093.121 1.109.788 1.096.966 1.110.302 1.143.911