3 ciencias sociais - santillanaprimaria m o c h ila g e r a 898453_lengua_3-1 primeiro trimestre 3...

LIBRO DE RECURSOS

O Libro de recursos de Ciencias Sociais para 3.º curso de Primaria é unha obra colectiva concibida, deseñada e creada no Departamento de Edicións Educativas de Santillana Educación, S. L. / Edicións Obradoiro, S. L., dirixido por Teresa Grence Ruiz e Ana M.ª Guerra Cañizo.

Na súa elaboración participou o seguinte equipo:

TEXTO Esther Echevarría Soriano Diego Fariña Villaverde Mar García González María Rosa López Pérez Aurora Moral Santa-Olalla Raquel Rubalcaba Bermejo Cristina Tapiador Pérez Francisco Javier Zabaleta Estévez

ILUSTRACIÓN Jordi Baeza Albalate Eduardo Fontes Quino Marín Márquez

EDICIÓN Gabriela Martín Bermejo Xoán Manoel López Bendaña

DIRECCIÓN DO PROXECTO Lourdes Etxebarria Orella

DIRECCIÓN E COORDINACIÓN EDITORIAL DE PRIMARIA Maite López-Sáez Rodríguez-Piñero

PRIM

AR

IA

Ciencias Sociais3

Índice

Presentación do proxecto Saber Facer Contigo

Símbolos utilizados no libro do alumnado

Materiais do proxecto

Estrutura da unidade didáctica

Programación das unidades e banco de recursos

Suxestións metodolóxicas e dimensións transversais

Suxestións metodolóxicas

A noción de espazo

O concepto de tempo histórico

O traballo coas fontes

As habilidades sociais e cidadás

A causalidade

A educación emocional

Unidade 1: Necesitamos a auga e o aire

Unidade 2: As paisaxes que nos arrodean

Unidade 3: O lugar onde vivimos

Unidade 4: En que traballan as persoas?

Unidade 5: A Terra, un planeta único

Unidade 6: Somos detectives do pasado

Láminas de pensamento visual

As dimensións transversais do proxecto

Recursos fotocopiables. Avaliación

O sistema de avaliación Santillana

Avaliación de contidos

Avaliación inicial

Probas unidade 1

Probas unidade 2

Avaliación primeiro trimestre

Probas unidade 3

Probas unidade 4

Avaliación segundo trimestre

Probas unidade 5

Probas unidade 6

Avaliación terceiro trimestre

Avaliación final

Avaliación por competencias

Avaliación primeiro trimestre

Avaliación segundo trimestre

Avaliación terceiro trimestre

Estándares de aprendizaxe e solucións

Recursos fotocopiables. Atención á diversidade

Plan de mellora

Programa de ampliación

Solucións

5

Presentación do proxecto

Saber Facer ten catro anos. É un proxecto de éxito, pero como a realidade educativa é cambiante, chegou o momento de actualizalo. Por iso naceu Saber Facer Contigo.

Saber Facer Contigo incorpora importantes innovacións metodolóxicas e pedagóxicas que os docentes nos reclamaron para a súa práctica educativa, de aí o seu nome. O obxectivo primordial é desenvolver no alumnado as capacidades imprescindibles para os futuros cidadáns e cidadás do século XXI:

As habilidades de comunicación

A comunicación é un dos eixes esenciais do proxecto. A través de diferentes programas, presentes en todas as áreas, trabállanse as destrezas comunicativas:

– Tempo para falar. Comunicación oral.

– Tempo para ler. Competencia lectora.

– Tempo para escribir. Comunicación escrita.

As destrezas de pensamento

Aprender a pensar e desenvolver o razoamento lóxico son outros dos eixes de Saber Facer Contigo. Para isto trabállanse as estratexias e rutinas que cómpren para lograr unha aprendizaxe autónoma e eficaz, co obxectivo de que os alumnos e as alumnas adquiran habilidades de pensamento de orde superior:

– Fortalecer a comprensión e sintetizar as ideas máis importantes.

– Reter e lembrar a información.

– Relacionar coñecementos entre si.

A interiorización destas estratexias e rutinas vai facilitar o control do pensamento e unha maior eficacia á hora de aplicar os novos coñecementos. Ao longo das unidades inclúese unha sección destinada ao adestramento do pensamento, que se destaca cun sombreiro de cor azul.

A intelixencia emocional

A educación das emocións é esencial para a educación integral do alumnado. Os obxectivos fundamentais que se establecen en Saber Facer Contigo versan arredor destes aspectos:

– A identificación das emocións propias e alleas.

6

– A autoxestión e a regulación emocional.

– A expresión das emocións.

– As habilidades sociais e a empatía.

Un sombreiro de cor vermella indica as actividades e propostas encamiñadas de forma específica ao desenvolvemento da intelixencia emocional.

A creatividade

A creatividade implica ter unha imaxinación viva, ser quen de adaptarse a diferentes contextos e dar respostas orixinais a situacións ou problemas inesperados. Nos nosos libros trabállanse basicamente estas capacidades:

– A busca de estratexias persoais e innovadoras.

– A utilización de formas creativas de expresión.

As actividades que implican poñer en xogo a creatividade de xeito especial identifícanse cun sombreiro de cor verde.

O traballo cooperativo

Co obxectivo de que os alumnos e as alumnas desenvolvan a súa capacidade

de cooperar e sexan capaces de traballar xuntos para alcanzar un obxectivo común, neste proxecto propóñense actividades que requiren diferentes niveis de agrupación:

– Traballo por parellas.

– Traballo en equipo.

– Traballo en grupo-clase.

Estas actividades identifícanse con distintas iconas.

Ademais, ao acabar cada trimestre inclúese un pequeno proxecto denominado Cooperamos, en que se poñen en xogo diferentes técnicas de aprendizaxe cooperativa.

A autorregulación da aprendizaxe

En Saber Facer Contigo o alumnado ten un papel activo no proceso de ensinanza e promóvese a reflexión persoal sobre a súa propia aprendizaxe, para mellorar o coñecemento de si mesmos e poder detectar fortalezas e debilidades.

Ao longo das unidades inclúense pequenas rúbricas para que os alumnos e as alumnas tomen conciencia do que aprenderon e valoren como o fixeron.

Por último, atendendo aos últimos avances da neurociencia, Saber Facer Contigo incorpora unha proposta de GAMIFICACIÓN para activar a emoción e a curiosidade do alumnado, grandes pancas da aprendizaxe. No proxecto ofrécense dinámicas propias do xogo que axudarán a transformar a aula, creando un ambiente estimulante e motivador.

7

Símbolos utilizados no libro do alumnado

Sombreiros de cores

Esta icona sinala as actividades en que se suxire traballar por parellas.

Esta icona sinala as actividades e tarefas concibidas para traballar en equipo.

É o sombreiro do pensamento. Destaca as actividades en que son necesarias a reflexión ou a análise, así como a obtención de conclusións.

É o sombreiro da creatividade. Destaca as propostas en que se pon en xogo a imaxinación e se piden ideas orixinais por parte do alumnado.

É o sombreiro das emocións. Acompaña actividades e propostas en que se traballa a competencia emocional: expresión e xestión dos propios sentimentos, empatía, resolución pacífica de conflitos…

PENSAMENTO

CREATIVIDADE

EMOCIÓNS

PRIM

AR

IA3

Un espazo naturalPROXECTO INTERDISCIPLINARIO

Ciencias da Natureza

Un espazo naturalPROXECTO


08/01/2020 11:55:04

8

MATERIAIS DO PROXECTO

Para o alumnadoLibros e materiais asociadosCada un dos libros vai acompañado dun elemento de carácter interdisciplinario, que permite establecer unha vinculación entre todas as áreas.

PRIM

AR

IA

3

PRIM

AR

IA

3

Un espacio naturalPROYECTO INTERDISCIPLINAR

Ciencias de

la Naturaleza

Un espacio naturalPROYECTO

Ciencias de

la NaturalezaES0000000083189 898523-Cdno-EVA_CCNN_3_70488

ES0000000083189 898523-Cdno-EVA_CCNN_3_70488.indd 1

15/02/2018 10:18:04

PRIM

AR

IA

3Ponte a prueba

25 tareas para mejorar

la competencia matemática

Matemáticas

PRIM

AR

IA

3

Matemáticas

Ponte a prueba

ES0000000083190 898534-Cdno-EVA_Mates_3_70809

ES0000000083190 898534-Cdno-EVA_Mates_3_70809.indd 1

19/02/2018 8:57:04

Lengua Castellana

PRIM

AR

IA3Ponte a prueba25 tareas para mejorar

la competencia lingüística

PRIM

AR

IA3

Ponte a prueba

Lengua Castellana

898449-Cdno-EVA_Lengua_3

Lingua

PRIM

AR

IA3PRIM

AR

IA3 Ponte a proba30 tarefas para mellorar a competencia lingüística

Ponte a probaLingua

ES0000000118715 121607_Cdno-EVA_Lingua_3_OBR_94357

ES0000000118715 121607_Cdno-EVA_Lingua_3_OBR_94357.indd 1

22/11/2019 12:16:05

Ciencias da Natureza PR

IMA

RIA

33

Cie

nci

as d

a N

atu

reza

PR

IMA

RIA

11/02/2020 14:25:04

Matemáticas PRIM

AR

IA

pri

mer

tri

mes

tre

3

Mat

emát

icas

PR

IMA

RIA

3Matemáticas

primer trimestre

primer trimestre

3 PRIM

AR

IA

MO

CHILA LIG

ERA

Lengua Castellana PR

IMA

RIA

pri

mer

tri

mes

tre

3

Len

gua

Cas

tell

ana

PR

IMA

RIA

3Lengua Castellana

primer trimestre

primer trimestre

3 PRIM

AR

IA

MO

CHILA LIG

ERA

898453_Lengua_3-1

pri

mei

ro t

rim

estr

e

3

primeiro trimestre

primeiro trimestre

MO

CHILA LIXEIRA

Lin

gua

PR

IMA

RIA

Lingua

Lingua PRIM

AR

IA

3 PRIM

AR

IA 3

ES0000000118711 121581_Lingua_3-1_OBR_94355

ES0000000118711 121581_Lingua_3-1_OBR_94355.indd 1 22/11/2019 11:56:03

Ciencias Sociais PRIM

AR

IA

3

Cie

nci

as S

ocia

isSE

RIE

EX

PLO

RA

PR

IMA

RIA

3Ciencias Sociais

3 PRIM

AR

IA

SER

IE E

XP

LOR

A

O meu primeiro Atlas

Ciencias Sociais

PRIM

AR

IA3PRIM

AR

IA3

O meu primeiro AtlasCiencias Sociais

ES0000000118745 121850_Cdno-EVA_CCSS_3_OBR_96833

ES0000000118745 121850_Cdno-EVA_CCSS_3_OBR_96833.indd 1 22/01/2020 11:52:04

9

Cadernos de práctica

3Lengua Castellana PR

IMA

RIA

tercer trimestreCUADERNO

Castellana

06/02/2018 15:04:04


IMA

RIA

segundo trimestreCUADERNO

Lengua Castellanasegundo trimestre

PRIM

AR

IA3

ES0000000083202 898589_Cdno_Lengua_3-2_70399

ES0000000083202 898589_Cdno_Lengua_3-2_70399.indd 1 06/02/2018 15:03:07


IMA

RIA

primer trimestreCUADERNO

Lengua Castellanaprimer trimestre

PRIM

AR

IA3

ES0000000083201 898578_Cdno_Lengua_3-1_70401

ES0000000083201 898578_Cdno_Lengua_3-1_70401.indd 1 06/02/2018 14:59:03

3 Matemáticas PRIM

AR

IA

tercer trimestreCUADERNO

PRIM

AR

IA

tercer trimestre

Matemáticas

3

ES0000000083206 898615_Cdno_Mates_3-3_70447

ES0000000083206 898615_Cdno_Mates_3-3_70447.indd 1 08/02/2018 12:43:03

3 Matemáticas PRIM

AR

IA

segundo trimestreCUADERNO

PRIM

AR

IA

segundo trimestre

Matemáticas

3

ES0000000083205 898604_Cdno_Mates_3-2_70449


Matemáticas PRIM

AR

IA

primer trimestreCUADERNO

PRIM

AR

IA

primer trimestre

Matemáticas

33

ES0000000083204 898593_Cdno_Mates_3-1_70451


Un único caderno para traballar o ano enteiro.

Ofrécense cadernos de práctica para as áreas de Lingua, Lingua Castelá e Matemáticas.

Lingua PRIM

AR

IA

CADERNO

3

ES0000000118716 121618_Cdno_Lingua_3_OBR_94289

ES0000000118716 121618_Cdno_Lingua_3_OBR_94289.indd 1 21/11/2019 11:51:04


IMA

RIA

33


3 PRIM

AR

IA

Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as d

a N

atu

reza

PR

IMA

RIA

Edición anotada para o profesorado

10


Para o profesoradoLibro anotadoEdición do libro do alumnado específica para os docentes. Inclúe as solucións das actividades, así como suxestións e propostas de uso do material da aula e do LibroMedia.

Ciencias Sociais3

3Ciencias Sociais

3 PRIM

AR

IA


Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA

Edición anotada para el profesorado

PRIM

AR

IA1Ciencias de la Naturaleza

956734

PRIM

AR

IA3

CO

MU

NID

AD

DE

MA

DR

ID

Ciencias de la Naturaleza


ES0000000084524 903714_Libro-Anotado_CCNN_3_MADRID_70676

ES0000000084524 903714_Libro-Anotado_CCNN_3_MADRID_70676.indd 1 14/02/2018 10:06:03

PRIM

AR

IA

3

Mat

emát

icas

PR

IMA

RIA

3Matemáticasprimer trimestre

3 PRIM

AR

IA

Matemáticas

Edición anotada para el profesoradoprimer trimestre

MO

CHILA LIG

ERA

pri

mer

tri

mes

tre

903699_Libro-Anotado_Mates_3_1

PRIM

AR

IA

33

Lengua Castellana

3 PRIM

AR

IA Lengua Castellana


Len

gua

Cas

tell

ana

PR

IMA

RIA

primer trimestre

primer trimestre

pri

mer

tri

mes

tre

MO

CHILA LIG

ERA

903655_Libro-Anotado_Lengua_3_1

pri

mei

ro t

rim

estr

e

3

primeiro trimestre

primeiro trimestre

Lingua

Lingua PRIM

AR

IA

3 PRIM

AR

IA 3MO

CHILA LIXEIRA

Edic

ión

anot

ada

Lin

gua

PR

IMA

RIA


ES0000000118717 121629_Libro-Anotado_Lingua_3-1_OBR_94359

ES0000000118717 121629_Libro-Anotado_Lingua_3-1_OBR_94359.indd 1 22/11/2019 12:08:03


AR

IA

33

Ciencias Sociais

3 PRIM

AR

IA


Edic

ión

anot

ada

Cie

nci

as S

ocia

isP

RIM

AR

IA

LIBRO DE RECURSOSInclúe fichas fotocopiables

• Programación das unidades

• Banco de recursos

• Suxestións metodolóxicas

• Programas transversais

• Recursos para a avaliación

• Fichas de reforzo e ampliación


IMA

RIA3

11

Libro de recursosCoa programación das unidades e suxestións metodolóxicas. Inclúe tamén un compendio de recursos para a avaliación e a atención á diversidade.

Ciencias Sociais

LIBRO DE RECURSOSInclúe fichas







Matemáticas

LIBRO DE RECURSOS

• Programación de las unidades

• Sugerencias metodológicas

• Propuestas de evaluación

• Fichas de refuerzo y ampliación

Incluye fichas fotocopiables

PRIM

AR

IA3

ES0000000084523 903703_Libro-Recursos_Mates_3_71130

ES0000000084523 903703_Libro-Recursos_Mates_3_71130.indd 1 23/02/2018 12:12:04

Lengua Castellana

LIBRO DE RECURSOS

• Programación de las unidades

• Sugerencias metodológicas

• Recursos para la evaluación

• Fichas de refuerzo y ampliación

• Recursos complementarios

Incluye fichas fotocopiables

PRIM

AR

IA3Lingua






• Recursos complementarios

PRIM

AR

IA3

ES0000000118721 121662_Libro-Recursos_Lingua_3_OBR_94600

ES0000000118721 121662_Libro-Recursos_Lingua_3_OBR_94600.indd 1 02/12/2019 10:35:03

Ciencias Sociais








PRIM

AR

IA3

12


Programación didáctica

Para a aula

Láminas de pensamento visual para as áreas de Ciencias da Natureza e Ciencias Sociais.

03/10

ES0000000123036 138849_laminas_CCNN 3_96153.indd 5 06/02/2020 16:19:34

02/08

ES0000000123037 138860_Lamina 02_EL RELIEVE_96161.indd 3 28/01/2020 13:03:15

13

Recursos dixitaisLibroMediaLibro dixital multidispositivo, con actividades e recursos para todas as unidades didácticas.

Ferramenta de avaliaciónAval, a nova ferramenta de avaliación de Santillana, facilítalle ao docente a tarefa de crear exames e cualificar de acordo cos criterios, obxectivos e estándares indicados por cada administración educativa, dunha forma sinxela e amigable.

Con Aval, cada docente pode crear exames a partir do banco de preguntas que inclúe a ferramenta ou ben engadindo as súas propias preguntas.

O módulo de informes permite obter unha imaxe clara e precisa do avance de cada alumno ou alumna, e da clase no seu conxunto.

A través de Evocación

pódese acceder a todos os

recursos do proxecto en

formato dixital.

14

ESTRUTURA DA UNIDADE DIDÁCTICA

O libro de Ciencias Sociais 3 conta con seis unidades, organizadas en tres trimestres, ademais dunha sección inicial denominada Comezamos.

A estrutura de cada unidade didáctica é a seguinte:

Páxina de apertura

Unha gran fotografía dá inicio a cada unidade e invita os nenos e as nenas a poñer en práctica as súas habilidades de observación.

A sección Tempo para falar inclúe preguntas destinadas a un traballo oral de carácter colectivo. Ademais, avánzase a proposta de carácter competencial que se traballa na sección Saber facer.

O lugar onde vivimos

Tempo para falar Que ves na fotografía: unha aldea, unha vila ou unha cidade? Por que o sabes?

Destaca algún monumento? Pensas que é unha localidade antiga ou moderna?

Desde onde cres que se realizou esta fotografía?

Parécese á localidade en que vives? Explica por que.

Gustaríache vivir nun lugar coma este? Por que?

3

SABER FACER

Interpretar un gráfico de poboación

Vista aérea da cidade de Lugo.

55

15

Os contidos curriculares desenvólvense en varias leccións. Cada lección inclúe textos informativos, imaxes e actividades que permiten asimilar os contidos e traballar sobre eles.

As etiquetas Tempo para escribir, Tempo para falar e Valores promoven a expresión escrita, a expresión oral e a reflexión ética, respectivamente, mentres que Consulta o atlas desenvolve a análise cartográfica.

Un resumo ao final do texto informativo sintetiza as ideas fundamentais.

Nestas páxinas tamén se inclúen actividades para desenvolver as habilidades de pensamento, creatividade e emocións, que son destacadas con sombreiros de cores diferentes.

Ademais, nalgunhas leccións suxírense unha ou varias actividades da sección Comprobo o meu progreso susceptibles de realizarse ao fío dos contidos traballados.

Páxinas de contidos

As paisaxes de Galicia

A paisaxe naturalGalicia ten paisaxes naturais moi diversas:

• Paisaxes de costa: hai illas, cabos, acantilados, praias e tamén rías, que son vales inundados polo mar. Destacan a ría de Vigo e a de Arousa.

• Paisaxes de interior: hai moitos vales polos que discorren numerosos ríos. Destaca o val do Miño e do Sil. Tamén hai chairas, como a Terra Chá.

• Paisaxes de montaña: as montañas son redondea-das e de pouca altura. As máis elevadas están no leste e no sur. Destacan a serra dos Ancares e a do Courel. (1)

A vexetaciónA vexetación de Galicia é moi abundante e variada porque recibe chuvias frecuentes.

• Nas montañas hai bosques de faias e rebolos e monte baixo de uces, toxos e xestas.

• Nos vales do interior hai bidueiros, salgueiros, e bosques de carballos e castiñeiros. (2)

• Nas zonas próximas á costa abundan árbores de repoboación, como eucaliptos e piñeiros.

A paisaxe transformadaAs persoas modificaron a paisaxe de Galicia de diversas maneiras:

• Levantaron núcleos de poboación por todo o terri-torio: aldeas, vilas e cidades. (3)

• Construíron vías de comunicación como as es-tradas, as vías férreas e os aeroportos.

• Fixeron portos, fábricas, granxas, campos de cultivo, etc. para desenvolver as súas activi-dades económicas.

1. Serra dos Ancares (Lugo).

2. Bosque de bidueiros.

3. Vila de Porto do Son (A Coruña).

42

2

1 Que tipos de paisaxes naturais ten Galicia? Nomea varias próximas a onde vives.

2 Cales son as transformacións máis comúns nas paisaxes galegas?

3 Sinala as paisaxes protexidas que ves no mapa. Como as identificaches?

ACTIVIDADES


Parque Nacional

Parque Natural

Outros espazosprotexidos

Sitio Natural

A Estaca de Bares

Parque Natural Fragas do Eume

Parque Nacionaldas Illas Atlánticas

Parque NaturalMonte Aloia

Parque Natural Complexo dunar de Corrubedo e lagoas de Carregal e Vixán

Parque Natural Baixa Limia e Serra do Xurés

Parque Natural O Invernadeiro

Parque Natural Serra da Enciñada Lastra

Os Ancares

O Courel

Cabo Vilán

A Coruña

Ferrol

Santiago deCompostela

Ourense

Pontevedra

Vigo

Lugo

Mar Cantábrico

OC

ÉA

NO

A

TL

ÁN

T

IC

O

CASTELAE LEÓN

PRINCIPADODE ASTURIAS

384218U7p93_espacios protegidos

PORTUGAL

5. Illas Cíes. Parque Nacional das Illas Atlánticas (Pontevedra).

4. Mapa dos principais espazos protexidos de Galicia.



SABER MÁIS

Animais protexidos

Moitos animais están protexidos para que non desaparezan. Algúns son o oso pardo, a aguia real, o bufo real, o arroaz, o voitre branco, o mazarico, o arao e a saramaganta.

N

O L

S

COMPROBO O MEU PROGRESO. Actividades 3 e 6

Espazos naturais protexidosEn Galicia hai espazos protexidos para con-servar a paisaxe, as plantas e os animais. (4)

Destaca o Parque Nacional das Illas Atlánticas, unha paisaxe de terra e mar onde medran plantas como a camariña, e animais como o corvo mariño. (5)

No sur están o Parque Natural Baixa Limia e Serra do Xurés e O Invernadeiro. No nor-te, as Fragas do Eume, unha paisaxe de bosque frondoso. No leste está a Serra da Enciña da Lastra, e son espazos protexidos as montañas dos Ancares e do Courel.

Provincia

Capital deprovincia

Capital da comunidadeautónoma

Límite de comunidade

LUGO

Límite de provincia

927256_02_p43_leyenda_politico_color_comunidad_valenciana_matriz

Parque Nacional

Parque Natural


Sitio Natural

A Estaca de Bares








Os Ancares

O Courel

Cabo Vilán

A Coruña

Ferrol


Ourense

Pontevedra

Vigo

Lugo

Mar Cantábrico

OC

ÉA

NO

A

TL

ÁN

T

IC

O

CASTELAE LEÓN



PORTUGAL

43

As paisaxes de Galicia

A paisaxe naturalGalicia ten paisaxes naturais moi diversas:

• Paisaxes de costa: hai illas, cabos, acantilados, praias e tamén rías, que son vales inundados polo mar. Destacan a ría de Vigo e a de Arousa.

• Paisaxes de interior: hai moitos vales polos que discorren numerosos ríos. Destaca o val do Miño e do Sil. Tamén hai chairas, como a Terra Chá.

• Paisaxes de montaña: as montañas son redondea-das e de pouca altura. As máis elevadas están no leste e no sur. Destacan a serra dos Ancares e a do Courel. (1)

A vexetaciónA vexetación de Galicia é moi abundante e variada porque recibe chuvias frecuentes.

• Nas montañas hai bosques de faias e rebolos e monte baixo de uces, toxos e xestas.

• Nos vales do interior hai bidueiros, salgueiros, e bosques de carballos e castiñeiros. (2)

• Nas zonas próximas á costa abundan árbores de repoboación, como eucaliptos e piñeiros.

A paisaxe transformadaAs persoas modificaron a paisaxe de Galicia de diversas maneiras:

• Levantaron núcleos de poboación por todo o terri-torio: aldeas, vilas e cidades. (3)

• Construíron vías de comunicación como as es-tradas, as vías férreas e os aeroportos.

• Fixeron portos, fábricas, granxas, campos de cultivo, etc. para desenvolver as súas activi-dades económicas.




42

2

1 Que tipos de paisaxes naturais ten Galicia? Nomea varias próximas a onde vives.

2 Cales son as transformacións máis comúns nas paisaxes galegas?

3 Sinala as paisaxes protexidas que ves no mapa. Como as identificaches?

ACTIVIDADES


Parque Nacional

Parque Natural


Sitio Natural

A Estaca de Bares








Os Ancares

O Courel

Cabo Vilán

A Coruña

Ferrol


Ourense

Pontevedra

Vigo

Lugo

Mar Cantábrico

OC

ÉA

NO

A

TL

ÁN

T

IC

O

CASTELAE LEÓN



PORTUGAL

5. Illas Cíes. Parque Nacional das Illas Atlánticas (Pontevedra).

4. Mapa dos principais espazos protexidos de Galicia.



SABER MÁIS

Animais protexidos

Moitos animais están protexidos para que non desaparezan. Algúns son o oso pardo, a aguia real, o bufo real, o arroaz, o voitre branco, o mazarico, o arao e a saramaganta.

N

O L

S

COMPROBO O MEU PROGRESO. Actividades 3 e 6

Espazos naturais protexidosEn Galicia hai espazos protexidos para con-servar a paisaxe, as plantas e os animais. (4)

Destaca o Parque Nacional das Illas Atlánticas, unha paisaxe de terra e mar onde medran plantas como a camariña, e animais como o corvo mariño. (5)

No sur están o Parque Natural Baixa Limia e Serra do Xurés e O Invernadeiro. No nor-te, as Fragas do Eume, unha paisaxe de bosque frondoso. No leste está a Serra da Enciña da Lastra, e son espazos protexidos as montañas dos Ancares e do Courel.

Provincia

Capital deprovincia

Capital da comunidadeautónoma

Límite de comunidade

LUGO

Límite de provincia

927256_02_p43_leyenda_politico_color_comunidad_valenciana_matriz

Parque Nacional

Parque Natural


Sitio Natural

A Estaca de Bares








Os Ancares

O Courel

Cabo Vilán

A Coruña

Ferrol


Ourense

Pontevedra

Vigo

Lugo

Mar Cantábrico

OC

ÉA

NO

A

TL

ÁN

T

IC

O

CASTELAE LEÓN



PORTUGAL

43

Ademais de para respirarmos, os seres vi-vos necesitamos o aire para outros usos:

• Permite o voo dalgúns animais e apare-llos, como os paracaídas.

• Os sons viaxan a través do aire ata os nosos oídos.

• O osíxeno é imprescindible para que un material arda.

Como é o aire?O aire non ten cor nin sabor, pero ten outras propiedades:

O aire é necesarioO aire é unha mestura de gases esenciais para vivir. Os máis importantes son:

Estamos rodeados de aire

Pesa

Un balón pesa máis cando está inflado.

Ocupa un lugar

A auga só entra na botella se sae o aire.

Non ten forma

O aire adopta a forma do globo.

OBSERVA E DESCUBRE

• Ten o balón a mesma forma inflado e desinflado? Por que?

• Que formas adoptou o globo?

Osíxeno. Os seres vivos necesitámolo para respirar.

Nitróxeno. É o gas máis abundante no aire.

Outros gases:

• Dióxido de carbono. Prodúceno os seres vivos ao respirar. Tamén está no fume dos coches, nas fábricas, nos incendios…

• Vapor de auga. É a auga en estado gasoso.

18

1

COMPROBO O MEU PROGRESO. Actividade 8

1 TEMPO PARA ESCRIBIR. Enumera os gases máis importantes do aire. Escribe unha característica de cada un.

2 Que lle ocorre a unha candea acesa se a tapamos cun vaso? Por que?

3 Explica o que é a atmosfera, as partes que ten e por que é importante.

O aire é unha combinación de gases. A atmosfera é a capa de gases que envolve a Terra.

A atmosfera arrodea a TerraA atmosfera é unha capa de gases que arrodea a Terra. Protexe o planeta, porque impide que arrefríe moito durante a noite e que queza en exceso durante o día.

Na atmosfera distínguense varias partes: a troposfera e a estratosfera.

Na parte máis próxima á superficie terrestre, prodúcense os fenómenos atmosféricos.

Nas partes máis altas, apenas hai osíxeno. Aquí encóntrase a capa de ozono, que nos protexe dos raios solares.

Troposfera

Estratosfera

ACTIVIDADES

19

16

ESTRUTURA DA UNIDADE

Tempo para ler é unha sección orientada a reforzar a competencia en comunicación lingüística a través da lectura e a comprensión de textos sinxelos relacionados cos contidos da unidade.

Na sección Saber facer promóvese que os alumnos e as alumnas apliquen o aprendido ao longo da unidade e poñan en práctica as competencias adquiridas.

1

1 Explica o que son a auga doce e a auga potable. Escribe tres usos para os que é imprescindible a auga potable.

2 TEMPO PARA FALAR. Ordena estes pasos e explica como chega a auga ata as nosas casas.

• Acumular a auga.

• Distribuír a auga polas casas.

• Potabilizar a auga.

3 Pensade e escribide varias ideas para aforrar auga no colexio.

4 VALORES. Que lle dirías á persoa que botou lixo neste río?

Como chega a auga ás casas?

Para conseguir que a auga chegue ás nosas casas é necesario construír algunhas instalacións.

A auga que utilizamos procede principalmente dos ríos. Recóllese nos encoros (A) e condúcese por unha rede de tubos ata unhas instalacións (B) onde se prepara para que sexa potable, é dicir, para que a poidamos beber.

Nas plantas potabilizadoras, a auga fíltrase, elimínanse as impurezas e engádeselle cloro en pequena cantidade. Desde alí, distribúese a través de tubaxes ata as casas. (C) Así, cando abrimos a billa, sae limpa.

Unha vez utilizada, a auga chega aos sumidoiros e pasa a unha planta depuradora. (D) Alí fíltrase, límpase e devólvese aos ríos. (E)

B

A

E

D

C

TEMPO PARA LER

28

O traballo coas competencias

Obteño información de fotografías

Observa e compara as dúas fotografías

1 Copia a táboa no caderno e complétaa.Fotografía

do ano 1898Fotografía

do ano 2018

Os edificios Cantos pisos teñen? … …

Os monumentos Cales hai? … …

Os farois Como son? … …

A calzada Como é? … …

Os transportes

Cales hai? … …

Identificas transportes públicos? Como son?

… …

Hai sinais de tráfico? Cales? … …

SABER FACER

Madrid, 1898

120

Entre todos

2 TEMPO PARA FALAR. Consultade as táboas que elaborastes e explicade:

• Que elementos desta praza cambiaron co paso do tempo.

• Que elementos permanecen igual.

3 Descubride como era a vida na época dos vosos avós a través das fotografías que conserva a vosa familia.

• Formade equipos de catro persoas.

• Cada equipo buscará fotografías da época dos seus avós en relación cun destes temas:

Os transportes As vivendas A roupa O ocio O colexio

• Coas fotografías, facede unha exposición na clase. Non esquezades convidar os vosos avós e avoas!

• Aproveitade a ocasión para que vos conten como era a súa vida cando tiñan a vosa idade.

6

Madrid, 2018

121

17

1 ESQUEMA. Copia e completa no caderno.

As fontes da historia

…

…

poden ser

por exemplo

por exemplopor exemplo por exemplo

hai tres tipos

…

…

…

…

…

…

…

2 Observade a liña do tempo deste colexio e respondede.

• Cando se inaugurou o colexio?

• Cantos anos tiña o colexio cando se inaugurou a biblioteca? E cando se produciu a gran tormenta?

• En que ano se renovou o comedor?

• Que feito importante para o colexio credes que sucedeu en 2010?

• Cantos anos da vida do colexio se representaron na liña?

Ano 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

3 Anota no caderno a que idade da historia corresponde cada imaxe.

A B DC E

COMPROBO O MEU PROGRESO 6

123

As actividades de repasoA unidade péchase cunha serie de actividades de repaso para afianzar os conceptos e procedementos aprendidos. Algunhas actividades, introducidas polas etiquetas Palabras clave, Resumo, Esquema ou Táboa, contribúen ao desenvolvemento de técnicas de estudo básicas para lograr a integración dos coñecementos adquiridos.

A sección final Como o fixen? invita o alumnado a valorar, dunha forma sinxela, o seu progreso.Copia en tu cuaderno este esquema y completa lo que falta.

Copia y completa en tu cuaderno.

9 LÍNEA DEL TIEMPO. Copia en tu cuaderno esta línea del tiempo y complétala con las huellas que nos ha dejado cada una de las épocas del pasado. Escribe, al menos, dos huellas de cada época.

Identifica estos objetos y escribe a qué época pertenece cada uno.

Escribe un texto sobre la época de los romanos utilizando en él estas palabras:

calzada • anfiteatro • circo

termas • mosaico • latín

Cambios que se produjeron hace 200 años

En la construcción …

En las comunicaciones …

Las viviendas y otros edificios

Los medios de transporte

Los trabajos

… … …

… … …

… … …

… … …

… … …

… … …

COMPRUEBO MI PROGRESO

E G H

F

D

PREHISTORIA

EDAD MEDIA

EDAD MODERNA

898545_06_p19_linea_tiempo

Hace…• …• …

Hace…• …• …

Primeros seres humanos

Hace más de un millón de años• …• …

¿CÓMO LO HE HECHO?

¿Qué has estudiado en esta unidad?

¿Sabrías explicar cómo cambió la vida de los seres humanos cuando aparecieron la agricultura y la ganadería?

¿Qué palabras nuevas has aprendido? ¿Qué significan?

¿Cuál de la etapas de la Historia te ha gustado más? ¿Qué sabes de ella?

¿Qué te ha resultado más difícil en esta unidad?

4 Calca a liña do tempo no caderno. Escribe cada letra no lugar que corresponda.

A Unha escultura do ano 1132 d. C. C Un templo do ano 1250 a. C.

B Unha cerámica do ano 250 a. C. D Unha película do ano 1995 d. C.

5 Fíxate nos cinco tomos desta enciclopedia. Pensa en cal deles buscarías cada un dos feitos. Copia e completa a táboa no caderno.

Tomo I

Prehistoria

Tomo II

Idade Antiga

Tomo III

Idade Media

Tomo IV

Idade Moderna

Tomo V

Idade Contemporánea

Feitos Tomo

Hai uns 500.000 anos descubriuse o lume. …

Hai máis de 500 anos Colón chegou a América. …

Hai máis de 5.000 anos inventouse a escritura. …

Hai uns 50 anos creouse Internet. …

Hai máis de 1.500 anos desapareceu o Imperio romano. …

2000 a. C. 1500 a. C. 1000 a. C. 500 a. C. 500 d. C. 1000 d. C. 1500 d. C. 2000 d. C.1

6 TÁBOA-RESUMO. Copia e completa no caderno.

Onde vivían? Como se desprazaban?

Os primeiros seres humanos

… …

Os romanos … …

Hai 1.000 anos … …

Hai 500 anos … …

Hai 200 anos … …

COMPROBO O MEU PROGRESO

124

67 ESQUEMA. Copia no caderno este esquema e completa o que falta.

8 Identifica estes obxectos e escribe no caderno a que época pertence cada un.

9 PALABRAS CLAVE. Escribe un texto sobre a época dos romanos utilizando nel estas palabras:

• domus • calzada • anfiteatro • circo

Cambios que se produciron desde hai 200 anos

Nas comunicacións

A C E G H

F

DB

COMO O FIXEN? Responde no caderno.

Que estudaches nesta unidade?

Que palabras novas aprendiches? Que significan?

Que sabías antes sobre a historia? Que sabes agora?

Que che pareceu máis difícil? Que poderías mellorar?

Ponlle unha nota ao teu traballo nesta unidade.

… … …

Na medicina Na construción

125

18

SECCIÓNS TRIMESTRAIS

Este programa trimestral propón unha tarefa de carácter colectivo en que se poñen en xogo diferentes técnicas de traballo cooperativo.

Os alumnos e as alumnas formarán grupos de catro ou cinco membros. Os membros de

cada equipo traballarán de forma conxunta para resolver un problema ou reto proposto nestas páxinas.

Finalmente, na sección Como o fixemos?, realizarán unha valoración conxunta do traballo realizado.

Ao finalizar cada trimestre inclúense as seguintes seccións especiais:

Cooperamos

Formamos grupos de cuatro miembros y observamos estas fotografías.

Proponemos soluciones para cuidar los paisajes

¿CÓMO LO HEMOS HECHO?

¿Qué ideas hemos aportado?

¿Hemos aprovechado bien el tiempo para realizar las tareas?

¿Qué hemos aprendido acerca del cuidado de los paisajes?

¿Qué podemos hacer nosotros para ayudar a conservar los paisajes?

3. Comentamos en pareja la imagen que hemos elegido y argumentamos las razones de nuestra elección.

4. Nos reunimos los cuatro miembros del equipo y decidimos entre todos cuál es el paisaje que más daños ha sufrido.

5. El portavoz de cada grupo explica al resto de la clase por qué hemos seleccionado esa fotografía.

6. Finalmente, elaboramos un mural para concienciar a todos de lo que podemos hacer para cuidar nuestros paisajes.

Cada miembro del grupo escribimos qué paisaje consideramos que está más deteriorado y qué daños ha sufrido. Completamos una ficha como esta.

1-2-4

Actividades o acciones que han deteriorado el paisaje: …

¿Qué consecuencias tiene para los seres vivos que lo habitan? …

Propuestas para evitar que una situación similar se vuelva a producir: …

C

D

ES0000000083195 898545_COOPERAMOS-MINILAB_1_CCSS_3_MADRID_70551.indd 48-49

1. Formamos grupos de catro membros e observamos estas fotografías.

COOPERAMOS

Propoñemos solucións para coidar as paisaxes

PROBLEMA

2. Cada membro do grupo escribe que paisaxe considera que está máis deteriorada e que danos sufriu. Despois, completan unha ficha coma esta.

Técnica 1-2-4

• Actividades ou accións que deterioraron a paisaxe: …

• Que consecuencias ten para os seres vivos que a habitan?: …

• Propostas para evitar que unha situación semellante se volva producir: …

A B

C D

52

COMO O FIXEMOS? Responde no caderno.

Que ideas achegamos?

Aproveitamos ben o tempo para realizar as tarefas?

Que aprendemos acerca do coidado das paisaxes?

Que podemos facer nós para axudar a conservar as paisaxes?

3. Comentamos en parella a imaxe que eliximos e argumentamos as razóns da nosa elección.

4. Reunímonos os catro membros do equipo e decidimos entre todos cal é a paisaxe que máis danos sufriu.

5. O portavoz de cada grupo explícalle ao resto da clase por que seleccionamos esa fotografía.

6. Finalmente, elaboramos un mural para concienciar a todos do que podemos facer para coidar as nosas paisaxes.

Tede en conta que só dispoñedes de dez minutos para

argumentar a vosa elección e tomar unha decisión.

53

19

Cada trimestre finaliza coa sección MiniLab, que incorpora unha proposta de actividades para realizar traballos manipulativos relacionados cos contidos das unidades.

MiniLab

Constrúo unha andavía

Para faceres esta andavía necesitarás: unha cartolina, un rotulador, unha regra, unhas tesoiras, un alfinete, unha chincheta, unha palla e un anaco de goma de borrar.

MINILAB

7 Comproba o seu funcionamento.

• Que tes que facer para que xire a túa andavía?

• Que podes facer para que xire máis rápido?

COMO O TES QUE FACER?

1 Debuxa na cartolina un cadrado de 15 cm de lado e recórtao.

2 Usa a regra para trazar dúas liñas, desde unha esquina á oposta.

3 Fai marcas a 8 cm de cada esquina e corta ata elas.

5 Pasa a chincheta polos catro buratos das puntas da andavía e pola palla.

4 Das oito puntas da andavía, colle unha si e outra non e pícaas co alfinete.

6 Crava o anaco de goma de borrar na chincheta para non te picar.

54

Preparo un sementeiro

Un sementeiro é un recipiente pequeno ou unha caixa con varios ocos onde se cultivan plantas que, cando medran, se transplantan a testos máis grandes ou a hortas.

MINILAB

1 Primeiro, selecciona as sementes que vas plantar e escribe en cada vasiño o nome da planta correspondente.

Debes facer un pequeno burato na parte inferior do vasiño para que, cando regues, a auga sobrante escorra e non podrezan as raíces das plantas.

2 Enche cada vasiño cun pouco de terra. Despois, coloca dentro de cada un as sementes.

4 Para transportar o teu sementeiro, pon os vasiños dentro da caixa. Despois, colócaa nun lugar ben solleiro.

3 Despois de sementar, rega as plantas con axuda do regador. Bota pouca auga!

5 Cando pasen corenta días ou as plantas alcancen unha altura de dez centímetros aproximadamente, sácaas dos vasiños e transplántaas a un recipiente máis grande.


Para facer un sementeiro necesitas:

sementes • terra • vasiños de iogur • unha caixa • unha pa pequena • un rotulador • un regador

tomates

pementos

94

Constrúo un telescopio

COMO SON OS TELESCOPIOS?

Un telescopio é un instrumento óptico con que se poden ver moito máis grandes obxectos que están lonxe.

É unha ferramenta fundamental para os astrónomos e astrónomas, que son as persoas especializadas no estudo do universo.

MINILAB

En 1609, Galileo Galilei, un dos científicos máis importantes da historia, construíu un telescopio con dúas lentes. Grazas

a el, impulsouse enormemente o coñecemento do universo. De feito, chegou a observar con detalle, nada máis

e nada menos, que os aneis de Saturno.

Uns cincuenta anos máis tarde, en 1668, outro dos científicos máis revolucionarios da historia construíu outro tipo de telescopio.

Foi Isaac Newton, que substituíu as dúas lentes que utilizara Galileo por dous espellos. Así, as imaxes

obtidas co seu telescopio eran máis nítidas, máis brillantes e máis grandes.

Na actualidade, os grandes telescopios teñen espellos de varios metros de diámetro e, grazas ao desenvolvemento da fotografía e da electrónica, as imaxes do espazo cada vez son máis detalladas.

Ademais, pódense instalar no espazo, como o telescopio Hubble, con que os científicos puideron observar o universo cunha gran claridade, e confirmar a existencia dos buratos negros e de novas galaxias.

128


Para facer un telescopio cómprenche:

1 Fabrica ou corta con coidado os tubos. O exterior pode ter uns 30 cm de longo e o interior, uns 10 ou 15 cm. Debe poder moverse un dentro do outro.

2 Sitúa con cinta adhesiva as lupas nos extremos dos tubos: a lupa pequena no tubo estreito e a grande, no máis largo.

3 Coloca un cilindro dentro do outro, de xeito que as lupas queden enfrontadas.

• dous tubos de cartón de diferente diámetro

• dúas lupas: unha grande e outra pequena

• un pouco de cinta adhesiva

1

2

3

4 Mira pola lupa pequena e apunta cara a un obxecto que estea lonxe.

• Move lentamente un cilindro dentro do outro ata enfocalo ben e conseguir unha visión nítida.

129

Programación das unidades e banco de recursos

22

Suxestión de temporalización

A estrutura do libro en seis unidades corresponde a dúas unidades por trimestre. A duración desta unidade estímase en seis semanas aproximadamente.

CONTIDOS

SABER SABER FACER

O MUNDO EN QUE VIVIMOS

• Os estados da auga e os seus cambios. O ciclo da auga.

• O aire e a atmosfera.

• Os fenómenos atmosféricos. Tempo e clima. Os climas da Terra.

• O coidado da atmosfera.

• Realización de experimentos coa auga.

COMUNICACIÓN • Enumeración dos gases que forman o aire.

• Explicación de como se forman as nubes.

• Redacción de como chega a auga ás nosas casas.

• Análise do tempo nun lugar.

• Enumeración dos danos que causa a contaminación.


• Descrición do ciclo da auga.

TAREFA COMPETENCIAL • Realización de experimentos coa auga.

PENSAMENTO • Análise dunha imaxe sobre contaminación atmosférica.

CREATIVIDADE • Elaboración dun mural sobre os usos da auga.

TRABALLO COOPERATIVO (PARELLA E GRUPO)

• Recoñecemento das medidas necesarias para coidar a auga.

• Escritura de formas de aforrar auga no colexio.

• Propostas para evitar a contaminación na localidade.

• Elaboración dun mural sobre os usos da auga.

• Experimentación co ciclo da auga.

• Experimentación coas características do aire.

• Enumeración dos danos que causa a contaminación.


SABER SER

VALORES

• Recoñecemento das medidas necesarias para coidar a auga e reciclar o lixo.

• Toma de conciencia dos danos producidos pola contaminación.

Unidade 1. Necesitamos a auga e o aire

Programación

2323

Material para o profesorado

• Carpeta de innovación metodolóxica

• Programación didáctica da aula

• Libro anotado

Unidade 1

• Libro de recursos

Recursos para a avaliación

- Avaliación de contidos

- Unidade 1: controis B e A

Atención á diversidade

- Plan de mellora. Unidade 1

- Programa de ampliación. Unidade 1

Recursos dixitais

• LibroMedia

Unidade 1: actividades e recursos

Materiais da aula

• Láminas de pensamento visual

O ciclo da auga

Outros materiais do proxecto

• O meu primeiro atlas do mundo

Banco de recursos

Ciencias Sociais








PRIM

AR

IA3


AR

IA

3

Cie

nci

as S

ocia

isSE

RIE

EX

PLO

RA

PR

IMA

RIA

3Ciencias Sociais

3 PRIM

AR

IA

SER

IE E

XP

LOR

A

Suxestións metodolóxicas e dimensións transversais

29

Suxestións metodolóxicas

A metodoloxía que subxace na formulación deste proxecto parte da premisa de que os alumnos e as alumnas desempeñen un papel activo na súa aprendizaxe, en liña coas tendencias actuais para a ensinanza de Ciencias Sociais: facer que o alumnado observe o que o arrodea, realice os rexistros pertinentes, investigue en diversas fontes, se formule preguntas e sexa quen de obter conclusións. Todo isto para comprender como é o mundo en que vivimos e para lograr unha aprendizaxe profunda e efectiva.

A nosa proposta metodolóxica ten por obxectivo que as nenas e os nenos de Primaria entendan as Ciencias Sociais desde un punto de vista procedemental e experiencial, ademais de conceptual, e que comecen a desenvolver a súa capacidade observadora, analítica, investigadora e crítica. Unha ensinanza baseada na investigación implica observar a realidade para formular problemas, identificar alternativas posibles para a súa resolución, recoller e clasificar información, debater cos compañeiros e compañeiras e elaborar argumentacións. Implica igualmente ser quen de realizar prácticas e actividades manipulativas para fomentar a capacidade de observación e experimentación. Construír unha andavía, preparar un sementeiro ou elaborar un telescopio desenvolven, por exemplo, estas capacidades.

Pretendemos que estas páxinas lle sirvan de orientación ao profesorado nesta difícil tarefa. Por iso, nesta sección realízanse suxestións sobre como abordar a aprendizaxe dos contidos do libro, e propóñense estratexias, técnicas, recursos e actividades que poden resultar adecuadas para traballar as unidades didácticas na aula. Sempre que sexa posible, priorizaranse as actividades que estimulen unha postura proactiva e creativa, que favorezan a participación do alumnado e a súa interacción cos compañeiros e compañeiras.

Os recursos e actividades que se detallan para cada unidade do libro van encamiñados a axudar os profesores e profesoras no seu labor docente, pero non deben ser entendidos como un

guión pechado. Cada docente coñece as características específicas do seu grupo de alumnos e alumnas e é, polo tanto, quen debe adaptar as propostas e suxestións á súa realidade concreta ou ben achegar outras novas. A educación non é un proceso único que poida ser implementado cunha receita pechada, senón un conxunto de factores e ideas que se alimentan e benefician en prol de buscar o mellor método para que os nenos e as nenas poidan medrar, evolucionar, espertar a súa conciencia e aprender.

Varios eixes fundamentais vertebran o estudo de Ciencias Sociais: o espazo e o tempo en que teñen lugar os fenómenos e os feitos, o traballo coas fontes, o desenvolvemento das habilidades sociais e cidadás, a causalidade e a educación emocional.

A noción de espazo

A noción de espazo funciona como un concepto organizador da xeografía. En primeiro lugar, o espazo é o marco en que se desenvolven os alumnos e as alumnas, o seu contexto, de onde derivan unha serie de prácticas fundamentais, como a orientación e a construción de itinerarios en planos e mapas. Orientarse é unha necesidade básica que nos permite localizar elementos no espazo a partir dun punto de referencia. Á idade destes nenos e nenas é unha habilidade difícil, que necesita ser traballada de forma continua, por iso o libro comeza cunha sección específica dedicada aos mapas e á orientación. Ademais dos esquemas de orientación sobre os puntos cardinais incorporados na sección «Comezamos» e nas unidades correspondentes, aplicar os conceptos de esquerda e dereita, por exemplo, na lectura de mapas e planos ou na elaboración de itinerarios axudará os estudantes a adquirir esta capacidade.

O espazo é tamén o lugar en que suceden as actividades, os fenómenos e os feitos humanos, tanto do pasado coma do presente. Por iso, fanse necesarios os exercicios de localización e a iniciación no manexo e consulta do atlas, pois os alumnos e as alumnas deben coñecer os principais accidentes xeográficos e algunhas cidades destacadas como parte da súa formación básica. Para reforzar este traballo, o docente tamén dispón de láminas que traballan con mapas e que poden usarse na clase.

O traballo cartográfico resulta indispensable na didáctica das Ciencias Sociais, e en especial da xeografía. Os mapas son representacións gráficas e simbólicas do espazo real. Os alumnos e as alumnas deben coñecer a súa linguaxe (orientación, escala, simboloxía…) para ser quen de interpretar con acerto o espazo representado. O libro incorpora numerosas actividades destinadas á lectura guiada de diferentes tipos de mapas que parten de modelos cartográficos moi icónicos

30

31

Mar Cantábrico

MESETA

CENTRAL

OC

ÉA

NO

A

TL

ÁN

TI C

O

OCÉANO ATLÁNTICO

Ma

r Me

di t e

r r án

eo

FRANCIA

PO

RT

UG

AL

Ceuta

Torre Cerredo (2.648 m)

Moncaio (2.313 m)

SISTEMA IBÉRIC

O

Almanzor (2.591 m)

Melilla

Illas CanariasTeide

3.715 m

Illas B

aleares

MARROCOS

ANDORRA

CORDILLEIRA CANTÁBRICA

MONTES DE TOLEDO

SERRA MORENA

SISTEMACENTRAL

MONTES

DE LEÓN

N

O L

S

Aneto (3.404 m)

Mulhacén (3.479 m)

DEPRESIÓN DO EBRO

DEPRESIÓN DO

GUADALQUIVIR

CORDILLEIRA

SUBBÉTICA

MACIZO

GALAICO

SISTEMA

COSTEIRO-CATALÁN

SISTEMASBÉTICOS

PENIBÉTICA

CORDILLEIRA

Pireneos

dada a idade dos estudantes. Inclúense tamén propostas para que eles elaboren os seus propios mapas sobre unha base muda, que poden ser moi útiles para a aprendizaxe dos contidos.

Por outra parte, a xeografía descritiva ten un papel fundamental en Ciencias Sociais, pois permite aplicar os coñecementos xerais adquiridos ao espazo concreto en que se desenvolven. Os contidos conceptuais son poucos, sinxelos e concretos, pero concédese grande importancia ao coñecemento de «lugares», como montañas, arquipélagos e ríos. Por iso, o libro de texto inclúe imaxes adaptadas á madureza dos nenos e nenas desta idade, que lles permitirán, por unha parte, comezar a comprender a representación dos espazos xeográficos e por outra, contextualizar os diferentes elementos xeográficos que son obxecto de estudo.

A sección «Observa e descubre» favorece a lectura pautada de todo tipo de imaxes, mapas incluídos, tan necesaria na análise xeográfica.

En último termo, para lograr unha aprendizaxe construtiva é fundamental coñecer o contexto real en que se aplican os coñecementos e procesos, aínda que este poida representarse recreando unha simulación. Por exemplo, resulta pouco efectivo que un alumno ou alumna memorice o concepto de escala se non sabe utilizalo na realidade ao medir o plano dun cuarto ou dunha vivenda, ao elaborar un itinerario nun mapa de estradas ou ao interpretar o plano dunha localidade. Por iso, utilizar

6O tempo antes e despois de CristoNumeramos os anos tomando como referencia o nacemento de Xesucristo, que situamos no ano 1:

• Os feitos sucedidos antes do ano 1 pasaron antes de Cristo. Utilizamos a abreviatura a. C. Por exemplo, o século II a. C.

• Os feitos ocorridos despois do ano 1 pasaron despois de Cristo. Utilizamos a abreviatura d. C. Por exemplo, o ano 1500 d. C.

A liña do tempoOs sucesos do pasado pódense representar de forma ordenada nunha liña do tempo.

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020

Nace.

Vai ao cole.Rompe un brazo.

Empeza Primaria.

Regálanlle unha bici.

Os anos agrúpanse en lustros, décadas, séculos e milenios. Numeramos os anos en función do nacemento de Xesucristo.

• Que período reflicte a liña do tempo desta nena: o pasado, o presente ou o futuro?

• Que unidade de tempo utiliza?

• Enumera dous acontecementos representados. Cando sucedeu cada un? Por que o sabes?

• Por que cres que todos os anos miden o mesmo?

OBSERVA E DESCUBRE

1 Trázase unha liña e divídese en partes iguais.

2 Escríbense os anos, ou as unidades de tempo que corresponda, de esquerda a dereita.

3 Na parte superior, escribimos ou debuxamos os acontecementos no ano en que sucederon.

as destrezas de orientación no propio contorno e coñecer espazos concretos definidos polas súas características físicas son competencias imprescindibles para adquirir a dimensión espacial.

O concepto de tempo histórico

O uso correcto das nocións temporais básicas, o coñecemento da cronoloxía e dalgúns métodos para medir o tempo cronolóxico e o tempo histórico, así como a representación iconográfica deste último, son algunhas capacidades inherentes ao estudo de Ciencias Sociais, e en particular da historia. Son capacidades complexas e abstractas, polo que os alumnos e alumnas desta idade adoitan ter dificultade para aplicalas correctamente. Para facilitar esta tarefa, o libro contén distintas propostas destinadas a traballar as nocións temporais xerais (século, milenio, antes e despois de Cristo…) e as propiamente históricas (as idades establecidas para o estudo da historia e a súa duración). As actividades con propostas para asociar anos e séculos e a práctica da lectura de números romanos para identificar séculos son importantes neste sentido.

Co mesmo obxectivo, o docente dispón de dúas láminas que traballan o tempo, a secuencia cronolóxica e as idades da historia, que poden servirlle para reforzar estes contidos especialmente complicados.

Por outra parte, os alumnos e as alumnas necesitan coñecer as datas dalgúns acontecementos clave como referentes que permiten establecer un marco temporal en que ir situando os feitos e os contidos que estudan. Para un bo manexo do concepto de tempo histórico, resultan útiles as actividades que invitan a ordenar obxectos históricos ou acontecementos nunha sucesión correcta, así como as que propoñen ordenar datas e períodos.

Ademais, debuxar e analizar liñas do tempo axudará os nenos e nenas a aprender a representar graficamente sucesións de feitos no tempo e a superar a dificultade que supón establecer a proporción entre o tempo real e o tempo representado.

32

6

Os historiadores e as historiadoras estudan os feitos do pasado a través da análise das fontes históricas. Estas poden ser escritas e non escritas.

1 En que se parece o traballo dun historiador ou historiadora ao dun detective?

2 Indica o tipo de fonte histórica que é cada un destes documentos do pasado.

• un diario • unha fotografía • unha canción • unha escultura

3 TEMPO PARA FALAR. Pódense utilizar fontes orais para estudar como era a vida

ACTIVIDADES

O paso do tempoCada ano, cando celebramos o noso aniversa-rio, estamos lembrando o día do noso nace-mento. O pasado é o que sucedeu antes do momento actual.

Ao que está sucedendo neste instante chamá-moslle presente.

O futuro é todo o que sucederá máis tarde. Así, as próximas vacacións de verán forman parte do futuro.

A historia persoalAs persoas cambiamos co paso do tempo. Os feitos importantes que nos sucederon hai tem-po, como o día do noso nacemento, o primeiro día de colexio ou o nacemento dun irmán ou dunha irmá, constitúen a nosa historia per-soal. (1)

Os documentos da nosa vida, como as fotogra-fías, as historias que nos contan os nosos fami-liares e amigos ou os obxectos que utilizaba-mos cando eramos máis pequenos, constitúen as fontes históricas da nosa vida.

• Enumera as cousas que cambiaron para este neno co paso do tempo.

OBSERVA E DESCUBRE

1. Co tempo, cambiamos nós e cambian tamén as nosas actividades.

O traballo coas fontes

As cartas, os libros, os mapas, as pinturas, as construcións arquitectónicas, as fotografías, os testemuños orais…, constitúen, entre outros materiais, fontes de información fundamentais no estudo de Ciencias Sociais. Unha forma motivadora de comezar a traballar con elas é facelo a través da investigación da historia persoal, como se propón nas actividades destinadas a relatar os acontecementos fundamentais na vida dos nenos e das nenas da clase.

Dentro da tipoloxía das fontes, as fontes escritas son moi variadas: biografías, cartas, diarios privados, leis, novelas, poemas, prensa… Os nenos e nenas deben aprender a consultar as que están ao seu alcance coa finalidade de obter unha información, verificar unha sinxela hipótese ou responder as preguntas que poidan formularse.

Non debe esquecerse o traballo coas fontes orais, das que a información nos chega a través da voz. Poden practicar con elas a través das vivencias que lles conten os seus familiares, da realización de enquisas ou entrevistas sinxelas, de cancións…

Tamén as fontes iconográficas teñen un gran valor en Ciencias Sociais, xa que cumpren funcións diversas. Non só supoñen unha fonte de información fundamental, senón que ademais colaboran na educación estética e emocional dos alumnos e das alumnas e facilitan a relación entre a área de Ciencias Sociais e outras actividades (películas, viaxes, cómics…). Co obxectivo de que os nenos e as nenas se familiaricen con elas, inclúense ao longo do libro fotografías, debuxos, imaxes de satélite e obras artísticas para aprender a lelas e interpretalas a través, fundamentalmente, da sección «Observa e descubre».

Así son as cidades

Como son as cidades?As cidades son localidades grandes en que viven moitas persoas.

As súas características principais son as seguintes:

• Os edificios adoitan ter máis de cinco pisos de altura. Nas cidades hai moitos edificios e moi variados: vivendas, museos, teatros, comercios, hospitais, etc.

• As rúas son largas e longas. As de maior amplitude chámanse avenidas.

• Hai moitos servizos e a maioría das persoas traballan neles: educativos, sa-nitarios, administrativos, comerciais… Moitos destes servizos abastecen ta-mén as localidades dos arredores.

• Hai zonas industriais. Adoitan estar situadas nas aforas. Estas zonas da cida-

Ensanche

Periferia

Centro histórico

Polígono industrial

Avenida

Catedral

• Como son os edificios do ensanche? E os da periferia?

OBSERVA E DESCUBRE

33

As habilidades sociais e cidadás

Os retos que presenta o mundo actual incrementaron a nosa sensibilidade cara á importancia de fortalecer a reflexión ética nas prácticas educativas. A deterioración do medio, a división da poboación entre unha minoría privilexiada e unha maioría empobrecida, a convivencia de culturas diferentes nun mundo globalizado, o poder dos medios de comunicación, que nos sitúa nun mundo virtual pero en que, á vez, nada nos é alleo por afastado que sexa, non son máis que algúns dos retos ante os que nos situamos na actualidade. Estes retos forman parte das temáticas de Ciencias Sociais como materia escolar e contribúen a sensibilizar os alumnos e as alumnas sobre eles.

A xeografía e a historia son dous piares na formación en valores dos alumnos e das alumnas desde pequenos. En primeiro lugar, porque o ser humano é o centro destas áreas, pero tamén porque son disciplinas abertas aos grandes problemas, á reflexión e á integración do saber na propia vida para iluminar a conduta e o coñecemento. Evidentemente, os problemas éticos non son o eixe da programación destas materias, pero todos os temas son susceptibles de ser enfocados e traballados con esta orientación reflexiva.

Recomendamos facer fincapé nos seguintes aspectos:

• Facer dos dereitos humanos o eixe fundamental. É importante que os estudantes sexan conscientes dos grupos que sufriron situacións de perda de dereitos. Os termos de igualdade- -desigualdade e dereitos-deberes teñen que ser unha constante no estudo de Ciencias Sociais.

A iniciación do alumnado no estudo da historia permite, xa desde unha idade temperá, recoñecer situacións de desigualdade no pasado e valorar os avances logrados a través do tempo. Neste sentido, as actividades que promoven a empatía son unha ferramenta fundamental.

A reflexión sobre as formas de vida no pasado e as formas de vida na actualidade permitiralles aos estudantes ir adquirindo pouco a pouco a súa propia visión do mundo.

• Educar para a democracia. Un dos obxectivos da educación é achegarlles aos alumnos e ás alumnas un saber organizado e crítico que lles permita dispoñer dunhas sinxelas claves da nosa historia e da nosa realidade actual para ser no futuro cidadáns e cidadás informados e reflexivos, capaces de facer fronte aos problemas e retos do mundo.

Os valores fundamentais do sistema democrático, como a liberdade, a igualdade, o pluralismo, a participación,

34

a protección da vida privada…, están presentes nos contidos de Ciencias Sociais. Así, os estudantes deben ser conscientes da falta deses valores noutros momentos da historia ou noutros espazos, por exemplo, a existencia de escravos en tempos do Imperio romano.

É importante relacionar os contidos con problemas e centros de interese que leven á reflexión. Por exemplo, o estudo das formas de vida na Prehistoria posibilita traballar a importancia da cooperación para a nosa supervivencia ou as relacións entre o ser humano e o medio natural.

En Ciencias Sociais trátanse temas que moitas veces poden ser orixe de sinxelos debates na clase. Estas situacións son moi frutíferas para educar o alumnado na participación e na formación dunha opinión a través do diálogo baseado no respecto, na tolerancia e na negociación.

• Educar a conciencia ecolóxica. A materia de Ciencias Sociais fainos conscientes de que habitamos un mesmo planeta, a Terra, e de que nos incumbe o que suceda nela. As simulacións sociais son moi útiles no estudo da xeografía, polo que o noso libro inclúe diversas actividades relacionadas co impacto ambiental que ocasionarían determinadas actitudes individuais ou colectivas. Estas simulacións permiten analizar unha situación concreta, aplicar os coñecementos adquiridos e tomar decisións.

A causalidade

Os alumnos e as alumnas deben comprender o que estudan e iso supón determinar as causas e as consecuencias dun feito, dun proceso ou dun fenómeno. Recoméndase realizar actividades encamiñadas a preguntarse o porqué dos feitos ou procesos para facilitar a comprensión dos contidos. Por exemplo, interrogarse acerca de por que os seres humanos do Neolítico pasaron de ser nómades a ser sedentarios contribúe a comprender a importancia do descubrimento da agricultura e da gandaría, e a entender como e por que as persoas foron cambiando as súas formas de vida ao longo do tempo.

A educación emocional

É importante que, desde pequenos, os alumnos e as alumnas vaian adquirindo tanto a capacidade de identificar as emocións propias como a de recoñecer as emocións nos demais. O libro de texto inclúe propostas que invitan os nenos e as nenas a analizar os seus estados de ánimo en distintas situacións reais ou ficticias. Actividades introducidas por Que pasaría se… ou Póñome no lugar de…, favorecen a educación emocional,

35

ao tempo que promoven a sensibilización con retos actuais, como o coidado ambiental ou o respecto aos dereitos humanos.

A empatía é a capacidade de poñerse no lugar doutras persoas, tanto do pasado coma do presente, para explicar as razóns das súas actuacións e opinións. Esta capacidade permítenos comprender a mentalidade, traballar a motivación e decatarnos de que a valoración que facemos dun fenómeno ou dunha época dependen dos grupos, do momento, do lugar… Todas as actividades encamiñadas a desenvolver a capacidade de poñerse no lugar doutro contribúen a identificar e comprender as emocións dos demais. A empatía é necesaria para tomar conciencia dos problemas que nos arrodean e adoptar unha postura ao respecto.

36

Unidade 1: Necesitamos a auga e o aireOutras formas de comezar

Pode comezar esta unidade propoñéndolles aos estudantes que fagan un seguimento diario do tempo atmosférico durante un período máis ou menos longo, por exemplo, un mes, ou máis tempo se desexa que os alumnos e as alumnas continúen traballando o aprendido nesta unidade tempo despois de acabada. Deberán anotar diariamente as temperaturas máximas e mínimas, así como as precipitacións. Para facelo, necesitarán unha estación meteorolóxica caseira, que son bastante comúns, pero se non dispoñen dela poden facer o seguimento de temperaturas diarias e de precipitacións na súa provincia a través da páxina de Meteogalicia ou Aemet (www.aemet.es) ou de calquera outra web meteorolóxica, introducindo o nome da súa localidade na opción de «buscar». Tamén deben levar un reconto diario doutros fenómenos meteorolóxicos observables a simple vista: neve, días anubrados ou solleiros, ventos fortes, etc.

Todos estes datos poden ilos apuntando nunha táboa e unha vez acabado o período establecido poden comprobar se os datos coinciden co que se podería esperar nesta época do ano co clima da localidade ou se, polo contrario, se deron unhas condicións pouco habituais.

Previsión de dificultades

Esta unidade ten unha especial dificultade pola gran densidade e heteroxeneidade dos seus contidos. Os alumnos e as alumnas van estudar os estados e o ciclo da auga; a atmosfera, a diferenza entre tempo e clima, os fenómenos atmosféricos, e, por último, a contaminación atmosférica e a necesidade de loitar contra ela. A principal complexidade consiste precisamente en comprender que todos estes aspectos están interrelacionados; é importante que os rapaces e rapazas da clase entendan que auga e aire son os compoñentes fundamentais da atmosfera e que deles dependen o clima e os fenómenos meteorolóxicos.

Un aspecto concreto que pode resultar difícil é o ciclo da auga, por iso se comeza a unidade explicando os estados en que encontramos esta substancia na natureza. Convén insistir en que precisamente grazas aos seus diferentes estados é posible que se complete o ciclo da auga. Pódese pedir que pensen en que lugares da natureza encontramos auga nos seus diferentes estados.

Por último, convén remarcar a diferenza entre tempo e clima, porque é moi usual confundir ambos os conceptos e é moi posible que os

37

alumnos e as alumnas se encontren con este erro a miúdo na súa vida cotiá. Dada a dificultade que implica esta diferenciación dedicóuselle unha epígrafe completa.

Para traballar habilidades sociais e cidadás

• Esta primeira unidade do libro trata tres aspectos fundamentais para fomentar a conciencia ecolóxica entre os alumnos e as alumnas: o aforro da auga, a necesidade de non ensuciar as augas e a contaminación atmosférica.

Sobre o coidado das augas tamén se introducen unha serie de accións ás que eles e elas poden contribuír na súa vida cotiá e incluso concienciar as súas familias para que teñan máis coidado neste sentido, por exemplo, non botar aceite polos desaugadoiros ou non botar plásticos, toalliñas húmidas e outros produtos non degradables polo váter, etc.

• Tamén hai moitas medidas cotiás que axudan a reducir a contaminación atmosférica, aínda que lles resultarán máis difíciles de relacionar coa emisión de contaminantes. Por iso, é importante insistirlles en que actitudes como apagar as luces que non son necesarias ou non comprar produtos superfluos axudan a evitar a contaminación do aire, porque para producir electricidade ou para os procesos de fabricación utilízanse gran cantidade de combustibles fósiles altamente contaminantes. Resultaralles máis sinxelo comprender que usar o coche só cando é realmente necesario é unha forma de que as familias colaboren neste sentido.

Aprender xogando

• Un experimento. Unha boa forma de que os alumnos e as alumnas interioricen os estados da auga é que practiquen eles e elas mesmas. Para ampliar o experimento que se lles propón na unidade, poden realizar outra actividade. Pídalles que, con axuda dos seus familiares, enchan medio vaso de auga, o introduzan no conxelador e o deixen alí ata o día seguinte. Unha vez recollido, poden colocar o vaso coa auga conxelada preto da calefacción durante unha hora e ver o que sucedeu; se o deixan alí un día enteiro, a auga evaporarase e así experimentarán cos tres estados da auga.

• Un concurso. Pode propoñerlles un concurso na clase para ver quen é capaz de adiviñar o clima (de montaña, de costa ou de interior) dalgunhas localidades. O profesor ou profesora pode escribir no encerado o nome dunha localidade e, debaixo dela, a súa temperatura media no inverno e no verán, ademais dalgunha característica moi típica, como se neva moito, se chove ou non no verán, etc., daralle un punto ao primeiro alumno ou alumna que acerte o tipo de clima en cada caso.

38

Suxestións web

Páxinas con información. A contaminación urbana. https://elpais.com/elpais/2017/01/03/videos/1483463608_738587.html. Vídeo que mostra en poucos segundos, grazas á técnica da cámara rápida, como a contaminación cobre completamente a cidade chinesa de Beijing ata tal punto que é imposible ver a poucos metros de distancia.

Sabes como se reparte o gasto de auga no noso fogar? Consellos para aforrar auga. https://www.fundacionaquae.org/aquae-television/wikitv/sabes-se-reparte-gasto-agua-hogar/.

Vídeo para concienciar de que coidar a auga é labor de todas e todos. http://www.crtvg.es:8011/informativos/internet-non-se-esgota-a-auga-si-a-nova-campana-de-concienciacion-sobre-o-aforro-da-auga-3605914.

Xogos. Esta web do Canal de Isabel II (www.canaleduca.com/) contén gran cantidade de recursos para a aula relacionados coa auga, desde proxectos que se poden desenvolver na clase ata iniciativas de tipo individual sobre o uso responsable da auga. Na sección «Xogos» hai diferentes aplicacións con todo tipo de recursos educativos relacionados co aforro, co coidado e coa importancia dos recursos hídricos, tamén hai modelos para debuxar, crebacabezas, etc.

Web interactiva das Nacións Unidas (www.ozzyozone.org/) adaptada ao nivel de Primaria para que os rapaces e rapazas coñezan a problemática da emisión de gases prexudiciais para a capa de ozono. Ademais, ensínalles como é a atmosfera e por que é esencial para a vida. Inclúe xogos, preguntas, vídeos, ligazóns, etc., ten un alto contido didáctico.

39

44

Lámina 1: O ciclo da augaDescrición

A lámina mostra o ciclo da auga coas súas diferentes fases e os cambios de estado da auga producidos nel.

Explotación didáctica

• O ciclo da auga. A auga de mares, ríos e lagos evapórase por mor da calor do Sol. O vapor de auga ascende e vai arrefriando, e convértese en pequenas gotas de auga que forman as nubes. A auga das nubes cae á terra en forma de chuvia, neve, sarabia… Ao chegar abaixo, unha parte desta auga dá lugar a ríos, lagos; outra parte fíltrase debaixo da terra creando augas subterráneas que adoitan extraerse mediante pozos. A auga dos ríos retorna aos mares e océanos, e o ciclo comeza outra vez.

• Os estados da auga. Fágalles ver que a auga pode encontrarse en estado líquido (mares, ríos…), sólido (neve, sarabia…) ou gasoso (vapor de auga). O paso dun estado a outro prodúcese por cambios na temperatura. Se a temperatura aumenta, a auga en estado líquido pasa a estado gasoso (evaporación) e a auga en estado sólido pasa a estado líquido (fusión). Se a temperatura diminúe, a auga en estado gasoso pasa a estado líquido (condensación) e a auga en estado líquido pasa a estado sólido (solidificación). Sinale estes cambios na lámina.

• A auga na natureza. Pídalles que observen os lugares en que hai auga na natureza, tanto na superficie da Terra: ríos, lagos, mares… coma no subsolo: augas subterráneas.

01/08

ES0000000123037 138860_Lamina 01_EL CICLO DEL AGUA_96157.indd 1 28/01/2020 13:01:26

47

As dimensións transversais do proxecto

O proxecto SABER FACER CONTIGO pon especial atención nas capacidades imprescindibles para os futuros cidadáns e cidadás do século xxi. Ao longo das unidades de todas as áreas curriculares inclúense programas destinados a desenvolver estes aspectos, que consideramos dimensións transversais esenciais.

Unha destas dimensións son as habilidades de comunicación. En SABER FACER CONTIGO trabállanse a fondo todas as destrezas comunicativas do alumnado a través de seccións específicas presentes en todas as unidades:

• A sección Tempo para falar e as actividades destacadas con esta etiqueta promoven a comunicación oral do alumnado. Nelas impúlsase a expresión oral, foméntanse a escoita activa e o respecto ás quendas de palabra e axúdase a tomar conciencia da importancia de respectar as opinións dos demais.

• Na sección Tempo para ler trabállase a competencia lectora, a través da lectura de todo tipo de textos, e a capacidade de análise da información para extraer conclusións persoais.

• Por último, na sección Tempo para escribir e nas actividades destacadas con esta etiqueta trabállanse todas as habilidades necesarias para alcanzar un bo dominio da comunicación escrita.

Outra das novidades importantes que incorpora o proxecto SABER FACER CONTIGO é o traballo específico cos procesos de pensamento, que teñen o obxectivo de ensinar os nenos e as nenas a razoar dunha maneira máis eficaz. Aprender a pensar e desenvolver o razoamento lóxico, enriquecer a intelixencia emocional e fomentar a creatividade son habilidades que se traballan a través dos sombreiros de cores, inspirados en Seis sombreiros para pensar, de Edward de Bono. Este autor utiliza sombreiros de diferentes cores para representar os distintos ángulos, perspectivas ou puntos de vista a partir dos cales se pode abordar unha determinada situación. No noso proxecto destácanse con sombreiros de tres cores as propostas que implican determinados procesos mentais:

48

As actividades que perseguen adestrar o pensamento lóxico acompáñanse dun sombreiro de cor azul. Nelas póñense en xogo as estratexias e rutinas que son necesarias para lograr unha aprendizaxe autónoma e eficaz, co obxectivo de que os alumnos e as alumnas adquiran habilidades de pensamento de orde superior: relacionar coñecementos entre si, fortalecer a comprensión, sintetizar as ideas máis importantes e, por último, reter e lembrar a información.

As propostas orientadas ao desenvolvemento da intelixencia emocional están destacadas cun sombreiro de cor vermella, a cor das emocións. Os seus obxectivos fundamentais son a identificación das emocións, a autoxestión e a regulación emocional, a expresión das emocións e o desenvolvemento das habilidades sociais e interpersoais, prestando especial atención á empatía. Para alcanzalos, propóñense actividades e pequenas dinámicas que promoven o desenvolvemento da competencia emocional en todas as súas vertentes.

Por último, pero non menos importante, convídase o alumnado a facer uso da súa creatividade para xerar novos pensamentos. A creatividade implica ter unha imaxinación viva, capaz de adaptarse a diferentes contextos e de dar respostas enxeñosas a situacións ou problemas inesperados. As propostas que se inclúen no libro, destacadas cun sombreiro de cor verde, implican poñer en xogo a imaxinación, recrear situacións de forma orixinal, realizar propostas innovadoras, analizar posibilidades e propoñer solucións alternativas.

Outra dimensión que adquire unha grande importancia no proxecto SABER FACER CONTIGO é a aprendizaxe cooperativa, que promove que os alumnos e as alumnas desenvolvan a súa capacidade de traballar xuntos para alcanzar un obxectivo común. O traballo cooperativo supón un importante factor de motivación e mellora así mesmo o rendemento e a aprendizaxe do alumnado. Para que o traballo cooperativo sexa eficaz, débense dar estes requisitos:

• Que exista un obxectivo común, compartido por todos os membros do grupo, e un status de igualdade entre eles.

• Que haxa unha relación de dependencia positiva entre os alumnos e as alumnas.

• Que existan actitudes de cooperación e axuda mutua, así como un vínculo afectivo.

Nos materiais do proxecto realízanse numerosas propostas de actividades cooperativas que requiren diferentes niveis de agrupamento: traballo por parellas, traballo en equipo

49

e traballo en grupo-clase. Ademais, ao acabar cada trimestre, inclúese un pequeno proxecto, denominado Cooperamos, en que se pon en xogo unha técnica de aprendizaxe cooperativa concreta.

En SABER FACER CONTIGO tamén se presta atención á revisión e autoavaliación do traballo realizado. O alumnado debe ter un papel activo no proceso de ensinanza e, por tanto, promóvese, desde as idades máis temperás, a reflexión persoal sobre a propia aprendizaxe para mellorar o coñecemento de si mesmos e detectar fortalezas e debilidades. Por isto, en todas as unidades inclúense sinxelas rúbricas encamiñadas a que os alumnos e as alumnas tomen conciencia do que están aprendendo e valoren o traballo que realizaron.

Para finalizar, outra dimensión importante en SABER FACER CONTIGO é a gamificación, unha metodoloxía que busca motivar o alumnado a través da mecánica dos xogos activando a súa concentración, o seu esforzo e a súa curiosidade, grandes pancas da aprendizaxe. Esta metodoloxía facilita a interiorización de coñecementos e simplifica e fai máis amenas as actividades difíciles. Ademais, fomenta o compañeirismo e a comunicación e, en consecuencia, xera experiencias positivas entre os estudantes.

O material que os alumnos e as alumnas necesitan para levar a cabo o xogo que se propón no proxecto proporciónase xunto ao libro de Matemáticas, aínda que a nosa pretensión é que a gamificación alcance o resto de áreas, porque o xogo axudará a transformar a aula, creando un ambiente estimulante e motivador.

51

Recursos fotocopiables. Avaliación

53© 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L. 53

O sistema de avaliación Santillana

O proxecto Saber Facer Contigo ofrece un amplo conxunto de recursos para facilitar o labor do profesorado e responder ás súas necesidades, atendendo a todos os aspectos da avaliación:

• Avaliación de contidos. Probas de control para cada unidade didáctica e probas de avaliación trimestrais e finais para comprobar o nivel de adquisición dos principais conceptos e procedementos.

• Avaliación por competencias. Probas trimestrais integradas que avalían o grao de adquisición das competencias.

• Xerador de probas de avaliación. Ferramenta informática que permite elaborar probas de avaliación personalizadas mediante a selección de actividades a través dun sistema de filtros. Tamén permite editar e modificar as actividades ou que o profesorado inclúa outras de elaboración propia.

• AVAL. Aplicación informática que está conectada a un xestor de programación e que facilita levar un rexistro detallado das cualificacións do alumnado. Incorpora tamén unha ferramenta que permite elaborar informes de avaliación, así como gráficos comparativos a partir dos datos do xestor.

Recursos para a avaliación de contidosA avaliación de contidos permite controlar o proceso de ensinanza e aprendizaxe efectuando unha comprobación permanente do nivel de adquisición dos contidos. Como apoio para facilitar este labor, ofrécense os seguintes recursos:

54 © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.54

1. Avaliación inicial. Proba destinada a realizar unha valoración da situación de partida do alumnado ao iniciar o curso.

2. Avaliación das unidades didácticas. Para cada unidade proporciónanse:

• Probas de control. Ofrécense dúas probas de diferente nivel:

– Control B. Proba de nivel básico en que se avalían os contidos mínimos que o alumnado debe adquirir.

– Control A. Proba de nivel avanzado.

• Estándares de aprendizaxe e solucións. Nunha táboa relaciónanse os estándares de aprendizaxe do currículo e os indicadores de logro de cada unidade didáctica coas actividades das probas propostas. Inclúense, ademais, as solucións de todas as actividades.

3. Avaliacións trimestrais. Para levar a cabo un seguimento dos alumnos e das alumnas ao finalizar cada trimestre, proporciónanse os seguintes recursos:

• Probas de avaliación trimestral. Están destinadas a avaliar os contidos máis importantes que se traballaron durante cada trimestre. Facilítanse tres probas:

– Avaliación trimestral B. Proba de nivel básico.

– Avaliación trimestral A. Proba de nivel avanzado.

– Avaliación trimestral E. Proba destinada a un nivel de excelencia, que supón un maior reto intelectual.

• Estándares de aprendizaxe avaliables e solucións.

4. Avaliación final. Para realizar unha avaliación global da aprendizaxe, inclúense os seguintes elementos:

• Probas de avaliación final. Deseñadas para avaliar o grao de adquisición dos contidos fundamentais do curso. Proporciónanse dúas probas:

– Avaliación final B. Proba de nivel básico.

– Avaliación final A. Proba de nivel avanzado.

• Estándares de aprendizaxe avaliables.

5. Rexistro de cualificacións. Ofrécese un cadro de rexistro para recoller as cualificacións que obtiveron os alumnos e as alumnas nas diferentes probas.

55© 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S. L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L. 55

Recursos para a avaliación por competenciasNo proxecto Saber Facer Contigo proporciónanse probas deseñadas para avaliar o desenvolvemento e a adquisición das competencias educativas por parte dos alumnos e das alumnas.

Estas probas de avaliación por competencias son complementarias ás que se propoñen para a avaliación de contidos. Tanto unhas coma outras avalían os procesos cognitivos e o progreso na aprendizaxe, aínda que as segundas están máis guiadas polo currículo das áreas, e as primeiras, pola contribución desas áreas ao logro das competencias educativas.

Para o terceiro curso de Educación Primaria, o noso proxecto editorial ofrece os seguintes recursos:

1. Probas de avaliación por competencias. Ofrécense probas trimestrais integradas co fin de comprobar o grao de avance do alumnado na adquisición das competencias.

2. Estándares de aprendizaxe. Os estándares de aprendizaxe do perfil da competencia e os seus indicadores de logro relaciónanse coas actividades da proba.

3. Niveis de logro. Para cada proba proporciónanse diferentes niveis de logro, co fin de axudar o profesorado a corrixir e valorar o traballo realizado polos alumnos e polas alumnas.

4. Follas de rexistro. Ofrécese unha folla de rexistro de puntuacións para cada unha das probas, en que se inclúen os criterios para cualificalas.

56 MATERIAL FOTOCOPIABLE © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S.L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

Nome Data

1 Observa os debuxos e completa as oracións con estas palabras.

auga - vapor - xeo

gas - sólido - líquido

1. Xandra pon unhas pedras de nun prato. O xeo é un .

2. Coa calor do Sol, o xeo derrétese e transfórmase en ,

que é un .

3. A auga convértese en , que é un .

2 Escribe se son verdadeiras (V) ou falsas (F) as seguintes afirmacións.

O aire está formado por gases.

O aire ocupa un lugar.

O aire non pesa.

O aire contén osíxeno, que necesitamos para respirar.

O aire adquire a forma do obxecto que o contén.

3 Escribe a que tipo de precipitación corresponde cada imaxe.

1 2 3

Avaliación inicial

Mos

tra

57MATERIAL FOTOCOPIABLE © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S.L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

AVALIACIÓN INICIAL

4 Escribe no debuxo os lugares da natureza en que podemos encontrar auga.

5 Explica a diferenza entre un río e un afluente.

6 Une estes elementos coa paisaxe en que podes encontralos.

praia

montaña

acantilado

chaira

cabo

serra

7 Define estes termos.

• Chaira:

• Cabo:

Paisaxe de costa

Paisaxe de montaña

Paisaxe de chairaMos

tra


Nome Data

MODELO BProba de control1

1 En que estado se encontra a auga nestes casos?

• O mar: • Unha pedra de xeo:

• Unha folerpa: • As augas subterráneas:

2 Que cambio de estado representan os debuxos? Escribe o nome.

3 Escribe onde corresponda no debuxo as fases do ciclo da auga.

4 Onde volve a auga das precipitacións?

5 Enumera tres propiedades que ten o aire.

A B

Mos

tra


MODELO B 1

6 Escribe no debuxo o nome das partes da atmosfera sinaladas.

7 Que fenómenos atmosféricos representa cada imaxe?

8 Define estes conceptos.

• Clima:

• Tempo atmosférico:

9 Colorea o debuxo segundo a lenda.

10 Escribe dúas causas da contaminación do aire e di se son naturais ou artificiais.

Mos

tra

Morado Zona fría

Verde Zona temperada

Vermello Zona cálida


Avaliación do primeiro trimestre MODELO B

Nome Data

1 Completa as oracións.

• O paso da auga en estado sólido ao líquido chámase .

• O paso da auga do estado líquido ao gasoso chámase .

2 Observa o debuxo do ciclo da auga e ordena estas oracións. Escribe 1, 2, 3, 4.

A auga da chuvia chega aos ríos e ao mar ou infíltrase no terreo.

A auga do mar, os ríos e os lagos evapórase.

As nubes aumentan de tamaño e chove.

O vapor de auga condénsase e forma nubes.

3 Marca as propiedades do aire que son verdadeiras.

Non pesa. Non ten cor nin olor.

Ocupa un lugar. Ten unha forma fixa.

4 Enumera catro fenómenos atmosféricos.

5 Define os seguintes conceptos.

• Atmosfera:

• Fenómenos atmosféricos:

• Tempo atmosférico:

Mos

tra


MODELO B

6 Identifica as formas do relevo no debuxo.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7 Di a que forma do relevo se refiren estas definicións.

• Conxunto de montañas aliñadas:

• Grandes porcións de mar que entran na terra:

• Terreos planos situados a bastante altura:

8 Explica o que é unha depresión e cales son as principais depresións de España.

9 Di a que parte do curso do río pertence esta paisaxe e explica por que.

10 Como se forma un delta?

13 2

4

65

Mos

tra


Primeiro trimestre

Nome Data

Ola, Paula:Agora vivo rodeado de montañas e bosques. A aldea está situada ao pé dunha serra por onde discorre un río. No inverno vai frío e, ás veces, a auga do río conxélase. Os días que vai vento saio co papaventos que me regalaches. No verán adoitámonos bañar nun encoro. Onte nevou na cordilleira e o autobús que nos leva á escola non nos puido vir recoller. Estou desexando que me veñas visitar. Creo que che vai gustar moito.

Unha aperta, Lois

1 Lois escribiulle unha carta a Paula, a súa mellor amiga. Lea e fai as actividades.

Un cambio de airesComo a Lois lle custaba ás veces respirar ben na cidade, seus pais decidiron trasladarse a vivir a un lugar onde o aire estivese máis limpo.

Por iso, desde hai uns meses, Lois e a súa familia residen nunha pequena aldea.

• Subliña as formas do relevo que se citan e define cada unha.

• A aldea onde vive Lois está ao pé dunha montaña. Di as partes que se distinguen nela.

Mos

tra



2 Lois envioulle a Paula unha fotografía do lugar onde vive. Cal destas dúas imaxes cres que é? Explica por que.

3 Que tipo de clima terá a vila de Lois? Explícao.

4 Os pais de Lois cambiaron de lugar de residencia en busca dun aire máis limpo que non prexudicase a saúde do fillo.

• Que significa que «o aire está contaminado»?

• Que danos pode provocar a contaminación do aire?

5 Lois vive preto dun río, que se conxela no inverno. De que cambio de estado da auga se trata? A que estado pasará cando se desxee?

A B

Mos

tra


Primeiro trimestre

6 Contesta as preguntas:

• En que parte do curso do río estará a aldea de Lois? Márcao no debuxo.

• Como será o seu caudal? E o seu leito?

• Que se forma na desembocadura?

7 Na carta de Lois menciónanse dous fenómenos atmosféricos. Defíneos.

8 Lois vai no verán bañarse a un encoro. Que é un encoro?

9 Paula respondeulle ao seu amigo. Le a carta e contesta as preguntas.

• En que tipo de paisaxe vive Paula? Sinala as opcións correctas.

paisaxe de costa paisaxe transformada

paisaxe de interior paisaxe natural

Ola, Lois:

Ímoste botar de menos cando vaiamos o próximo verán de excursión co colexio aos acantilados da illa. Seguro que practicaremos windsurf xunto ao cabo, nesa paisaxe que tanto che gusta! Pódesnos vir visitar de vez en cando. Así non te esquecerás de nós.

Unha aperta, PaulaM

ostra



10 Que dous arquipélagos hai en España? Onde se localiza cada un deles?

11 Arrodea no debuxo as formas do relevo que Paula menciona na súa carta.

12 Enumera e define dúas formas do relevo que observes no debuxo da actividade anterior e que non mencione Paula na súa carta.

13 Escribe dous elementos naturais e dous transformados que vexas nesa paisaxe.

Mos

tra

79

Estándares de aprendizaxe e solucións

80 © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S.L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

Avaliación inicial

* Estándares de aprendizaxe do currículo oficial para a etapa de Primaria.

** Concreción dos estándares de aprendizaxe para cada curso e unidade didáctica.

ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE * INDICADORES DE LOGRO** Actividades

B1-2.2 Manexa imaxes, táboas, gráficos, esquemas e resumos para sintetizar a información obtida. 1, 3, 4, 8, 10

B1-3.2 Utiliza o vocabulario apropiado con precisión e rigor. 5, 7, 9, 11

B2-8.1 Cita os fenómenos meteorolóxicos máis destacados e explica as súas características principais. 3

B2-8.2 Coñece e explica os termos aire e atmosfera. 2

B2-12.1Describe os estados e cambios da auga. 1

Identifica a hidrosfera e explica as características de diferentes tipos de masas de auga que hai na Terra. 4, 5

B2-12.4 Define e describe como é un río. 5

B2-14.1Explica as características das principais paisaxes de chaira, montaña e costa, especificando como inflúen na vida das persoas.

6, 7

B3-2.1

Coñece as organizacións políticas que gobernan un municipio, explica quen integra esas organizacións e que funcións teñen.

9

Define o que son os servizos municipais e especifica algúns tipos de servizos públicos de diferentes ámbitos. 9

B3-6.2Explica as diferenzas existentes entre os distintos tipos de poboación especificando os elementos propios de cada un e a forma de vida dos seus habitantes.

8

B3-10.1 Identifica e describe como son as actividades vinculadas cos tres sectores económicos. 11

B3-15.1 Explica que normas de circulación se deben seguir na rúa. 10

B4-2.1

Recoñece e explica o significado de diferentes unidades de medida de tempo (períodos curtos: segundos, minutos e horas; e longos: días, semanas, meses, anos, lustros, séculos, etcétera).

12

B4-2.2 Comprende e explica acontecementos sucesivos. 13

81© 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S.L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

Solucións 1. 1. Xandra pon unhas pedras de xeo

nun prato. O xeo é un sólido. 2. Coa calor do Sol, o xeo derrétese

e transfórmase en auga, que é un líquido.

3. A auga convértese en vapor, que é un gas.

2. V. V. F. V. V. 3. Chuvia. Neve. Sarabia. 4. R. G. (Resposta gráfica). De esquerda

a dereita e de arriba abaixo: neve, nube, lago, río, mar.

5. Un río é unha corrente continua de auga que desemboca no mar, mentres que un afluente é un río que desemboca noutro río.

6. Paisaxe de costa → praia, acantilado, cabo.

Paisaxe de montaña → montaña, serra. Paisaxe de chaira → chaira. 7. • Chaira: é unha grande extensión

de terreo plano. • Cabo: é unha porción de terra

que se adentra no mar. 8. De esquerda a dereita: vila (V)

e cidade (C). As aldeas. Viven poucas persoas;

as vivendas son casas baixas; arredor delas hai hortas e camiños; a xente traballa na natureza.

As cidades: Viven moitas persoas; as vivendas son edificios altos; arredor deles hai rúas largas e longas con moito tráfico e as persoas traballan dando servizos.

9. • Concello. • O alcalde ou alcaldesa

e os concelleiros ou concelleiras. • R. L. (Resposta libre). 10. Marcar o debuxo da dereita. O coche

circula co semáforo en verde; o peón espera a que lle corresponda cruzar; outro peón cruza polo paso de cebra, e o ciclista vai polo carril bici co casco posto.

11. R. M. (Resposta modelo). • Agricultor e gandeiro. • Albanel e obreiro nunha fábrica. • Transportista e comerciante. 12. Calendario → meses, días, anos. Reloxo → horas, minutos, segundos.13. 5. 2. 3. 4. 1.

Avaliación inicial

82 © 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S.L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

Probas de control UNIDADE1

SolucionarioControl B 1. • O mar: líquido.

• Unha pedra de xeo: sólido.• Unha folerpa: sólido.• As augas subterráneas: líquido.

2. As imaxes representan a fusión ou desxeo da auga. O xeo convértese en líquido ao subir a temperatura.

3. R. G. Desde a esquerda, segundo o movemento das agullas do reloxo: evaporación, condensación, precipitación e retorno.

4. Unha parte da auga volve ao mar e a outra forma as augas subterráneas.

5. R. M. O aire non ten cor, nin olor, nin sabor, pero pesa, ocupa un lugar e non ten forma fixa.

6. R. G. De arriba abaixo: estratosfera, troposfera.

7. De esquerda a dereita: neve, relampo (raio), vento (furacán).

8. • Clima: é o tempo atmosférico que predomina nun lugar ao longo dos anos.

• Tempo atmosférico: é o estado da atmosfera nun lugar e un momento determinados.

9. R. G. As zonas frías corresponden ás zonas polares; as temperadas esténdense entre os círculos polares e os trópicos; e a zona cálida, entre os dous trópicos.

10. R. M. Por exemplo: os fumes das fábricas (artificial), os gases dos vehículos (artificial) ou das erupcións volcánicas (natural).

ESTÁNDARES DE

APRENDIZAXE* INDICADORES DE LOGRO**

Actividades

Modelo B Modelo A

B1-2.2 Manexa imaxes, táboas, gráficos, esquemas e resumos para sintetizar a información obtida. 2, 3, 6, 7 2, 4, 7, 9

B1-3.2 Utiliza o vocabulario apropiado con precisión e rigor. 5, 8, 9 1, 5, 6

B2-8.1 Cita os fenómenos meteorolóxicos máis destacados e explica as súas características principais. 7

B2-8.2

Coñece e explica os termos aire e atmosfera. 5, 6 6, 7

Define e distingue as principais capas da atmosfera. 6 5

Mostra interese por coidar o medio e describe as causas, efectos da contaminación atmosférica e posibles accións para evitala.

10 10

B2-9.1 Define e coñece as diferenzas entre tempo atmosférico e clima. 8 8

B2-11.1 Enumera e sitúa as zonas climáticas do planeta. 9 9

B2-10.1 Explica que é o clima e distingue os climas de montaña, de costa e de interior. 8

B2-12.1 Describe os estados e cambios da auga. 1, 2 1, 2

B2-12.2 Comprende e explica as catro fases que forman o ciclo da auga. 3, 4 3, 4

85

Probas de control UNIDADE2

2. Non, é unha paisaxe transformada, porque se poden ver un encoro, un camiño e uns cultivos e pastos con gando.

3. R. M. Paisaxe de montaña: val, serra. Paisaxe de chaira: meseta, depresión.

4. R. G. A. Meseta. B. Serra. C. Golfo. D. Illa. E. Península. F. Istmo.

5. Si ambos son entrantes de mar na terra, pero os golfos son máis grandes ca as baías.

6. As depresións son a do Guadalquivir e a do Ebro.

7. R. M. Nas montañas destacan os bosques de faias e rebolos e monte baixo de uces, toxos e xestas. Nos vales hai bidueiros, salgueiros e bosques de carballos e castiñeiros.

Un eucalipto é unha árbore de repoboación.

8. R. G. Á esquerda e de arriba abaixo: A. curso alto. B. curso medio. C. curso baixo. Á dereita, de arriba abaixo: 2. afluente. 3. meandro. 1. río principal.

9. R. G. Curso alto. Leito pouco profundo e estreito. Caudal escaso e augas rápidas. Curso medio. Leito máis largo e profundo. Caudal máis abundante e augas máis lentas. Curso baixo. Leito moi largo e profundo. Caudal moi abundante.

10. Trátase dun delta. É un tipo de desembocadura que se forma pola acumulación de areas que arrastra a auga do río.

© 2020 SANTILLANA EDUCACIÓN, S.L. / EDICIÓNS OBRADOIRO, S. L.

86

Probas de avaliación 1.o trimestre

ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE INDICADORES DE LOGRO

Actividades

Modelo B Modelo A Modelo E

B1-2.2 Manexa imaxes, táboas, gráficos, esquemas e resumos para sintetizar a información obtida. 2, 6, 9 1, 3, 7, 8, 9 1, 3, 8

B1-3.2 Utiliza o vocabulario apropiado con precisión e rigor. 5, 7, 8, 10 4, 10 6, 9, 10

B2-8.1Cita os fenómenos meteorolóxicos máis destacados e explica as súas características principais.

4, 5 4

B2-8.2

Coñece e explica os termos aire e atmosfera. 3, 5 3 3

Define e distingue as principais capas da atmosfera. 4 4

Mostra interese por coidar o medio e describe as causas, efectos da contaminación atmosférica e posibles accións para evitala.

6 5

B2-9.1 Define e coñece as diferenzas entre tempo atmosférico e clima. 5 5

B2-12.1Describe os estados e cambios da auga. 1 1 1

Explica como se forman as augas subterráneas e como se accede a elas. 9

B2-12.2 Comprende e explica as catro fases que forman o ciclo da auga. 2 2 2

B2-12.4 Identifica e describe as partes e os tramos dun río. 9, 10 10 10

B2-14.1

Define que é unha paisaxe e identifica os elementos das paisaxes naturais e as transformadas.

8

Explica as características das principais paisaxes de chaira, montaña e costa, especificando como inflúen na vida das persoas.

6, 7, 8 7 6, 7

B2-15.1 Localiza nun mapa de España as principais cordilleiras e montañas. 9 8

SolucionarioControl B 1. • Fusión.

• Evaporación 2. 4. 1. 3. 2.

3. Marcar: ocupa un lugar, non ten cor nin olor.

4. R. M. Por exemplo, o vento, as precipitacións, os raios e o arco da vella.

5. • Atmosfera: é a capa de gases que arrodea a Terra.

• Fenómenos atmosféricos: son os sucesos naturais que ocorren na atmosfera.

• Tempo atmosférico: é o estado da atmosfera nun lugar e nun momento determinados.


87

Probas de avaliación 1.o trimestre

6. R. G. 1. Serra. 2. Chaira. 3. Meseta. 4. Golfo. 5. Cabo. 6. Illa.

7. • Serra.• Golfos.• Mesetas. 8. Unha depresión é unha chaira afundida

e rodeada de terreos máis elevados. As principais depresións de España son a do Ebro e a do Guadalquivir.

9. Esta paisaxe pertence ao seu curso medio. Porque atravesa unha chaira e a auga circula máis lenta.

10. Os deltas se forman na desembocadura dos ríos, cando acumulan areas que a auga arrastra.

Control A 1. R. G. Fusión. Evaporación.

Condensación. Solidificación. 2. Evaporación, condensación,

precipitación e retorno. 3. Mostra que o aire non ten forma

e adopta a do obxecto que o contén. 4. R. M. A troposfera é a capa máis

próxima á superficie da Terra. Na estratosfera está a capa de ozono, que nos protexe de raios prexudiciais.

5. Falamos de tempo. Porque o tempo é o estado da atmosfera nun lugar e momento determinados, e o clima é o tempo atmosférico que predomina nun lugar ao longo dos anos.

6. O aire contamínase por causas naturais, como os gases da erupción dun volcán, e por causas artificiais, como os fumes das fábricas. Pode provocar enfermidades e a desaparición de bosques.

7. R. G. 1. Montaña. 2. Chaira. 3. Meseta. 4. Baía. 5. Cabo. 6. Illa.

8. É unha paisaxe transformada porque aparecen unha estrada, unha ponte…

9. A. Serra Morena. B. Cordilleira Cantábrica. C. Sistema Central. D. Pireneos.

10. O caudal é a cantidade de auga que leva un río e o leito é o terreo afundido polo que discorre a auga do río.

Control E 1. R. G. 2. A auga non se esgota porque está

en continuo movemento. 3. Coa propiedade que indica que o aire

ocupa un lugar. 4. Os fenómenos atmósfericos

prodúcense na troposfera. Vento, chuvia, raios e arco da vella.

5. Non. A erupción volcánica contamina porque, aínda que é un fenómeno natural, produce gases que contaminan a atmosfera.

6. Marcarán serra, meseta, illa.Serra: conxunto de montañas aliñadas.Meseta: chaira situada a bastante altura.Illa: terreo rodeado de auga por todas as partes.

7. Nunha zona de montaña poderíase construír un hotel e un encoro e non se podería construír un aeroporto. O hotel poderíase construír nas zonas de ladeira; un encoro, porque nas montañas nacen os ríos e alí pódese acumular moita auga. En cambio, o aeroporto necesitaría un terreo moi grande e chan para que aterrizasen os avións.

8. A. Serra Morena. B. Cordilleira Cantábrica. C. Sistema Central. D. Pireneos.

9. Fórmasen cando a auga da chuvia e a neve se filtra polo terreo.

10. O caudal é a cantidade de auga que leva un río, o leito é o terreo afundido polo que discorre a auga do río e o curso é o percorrido dun río.


88

Avaliación por competenciasProba avaliación 1.o trimestre. Un cambio de aires

COMPETENCIAS QUE SE AVALÍAN

ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE

INDICADORES DE LOGRO ACTIVIDADES

COMUNICACIÓN LINGÜÍSTICA

B1-3.2. Utiliza con rigor e precisión o vocabulario adquirido para elaborar traballos coa terminoloxía adecuada aos temas tratados.

Utiliza o vocabulario apropiado con precisión e rigor.

1, 4, 7, 8

COMPETENCIA SOCIAL E CÍVICA

B2-8.1. Identifica e nomea fenómenos atmosféricos e describe as causas que producen a formación das nubes e as precipitacións.

Cita os fenómenos meteorolóxicos máis destacados e explica as súas características principais.

7

B2-8.2. Explica a importancia de coidar a atmosfera e as consecuencias de non facelo.

Mostra interese por coidar o medio e describe as causas e efectos da contaminación atmosférica e posibles accións para evitala.

4

B2-10.1. Define clima, nomea os seus elementos e identifica os factores que o determinan.

Explica que é o clima e distingue os climas de montaña, de costa e de interior.

3

B2-12.1. Define hidrosfera e identifica e nomea masas e cursos de auga explicando como se forman as augas subterráneas, como afloran e como se accede a elas.

Describe os estados e os cambios da auga. 5

Explica como desembocan os ríos. 8

B2-12.4. Identifica e nomea os tramos dun río e as características de cada un deles.

Identifica e describe as partes e os tramos dun río. 6

B2-14.1. Define paisaxe, identifica os seus elementos e explica as características das principais paisaxes de España e Galicia, valorando a súa diversidade.

Define que é unha paisaxe e identifica os elementos das paisaxes naturais e as transformadas.

13

Explica as características das principais paisaxes de chaira, montaña e costa, especificando como inflúen na vida das persoas.

1, 2, 9, 10, 11, 12

APRENDER A APRENDER

B1-2.2. Analiza informacións relacionadas coa área e manexa imaxes, táboas, gráficos, esquemas, resumos e as tecnoloxías da información e a comunicación.

Manexa imaxes, táboas, gráficos, esquemas e resumos para sintetizar a información obtida. 2, 6, 11


89

Proba avaliación 1.o trimestre. Un cambio de aires


Actividades Solucións Niveis

1

• Debe subliñar: montaña, serra e cordilleira. Unha montaña é unha grande elevación do terreo. Unha serra é un grupo de montañas aliñadas. Unha cordilleira é un conxunto de serras.

• Pé, ladera e cima.

A. Non o intenta.B. Non encontra as formas do relevo e non sabe

as partes dunha montaña.C. Clasifica as formas do relevo, pero non escribe

correctamente as partes dunha montaña.D. Responde correctamente toda a actividade.

2

A imaxe A, porque reproduce unha paisaxe de montaña e Lois menciona montañas, serras e un río.

A. Non o intenta.B. Non selecciona correctamente a imaxe.C. Selecciona ben a imaxe, pero a súa

argumentación é incorrecta.D. Selecciona e argumenta correctamente

a imaxe.

3

Trátase dun clima de montaña, onde as temperaturas son baixas, e as precipitacións, frecuentes e, no inverno, en forma de neve.

A. Non o intenta.B. Non clasifica ben o clima, pero explícao ben.C. Clasifica o clima, pero non o explica.D. Responde correctamente toda a actividade.

4

• Significa que o aire pode ter fume, cinsas ou gases prexudiciais para a nosa saúde.

• A contaminación do aire pode provocar enfermidades, danar as plantas, deteriorar os monumentos, provocar o cambio do clima e aumentar a temperatura da Terra.

A. Non o intenta.B. Responde incorrectamente a maioría

das cuestións.C. Comete algún erro nas respostas. D. Responde correctamente toda a actividade.

5

De líquido a sólido: solidificación; de sólido a líquido: fusión.

A. Non o intenta.B. Confunde os estados da auga.C. Confunde algún dos estados da auga.D. Clasifícaos correctamente.

6

• No curso medio. R. G.• O seu caudal será abundante,

e o seu leito, largo e profundo.• Un delta.

A. Non o intenta.B. Confunde as características dos ríos.C. Confunde algunha característica dos ríos.D. Contesta correctamente as preguntas.

7

Menciónanse o vento e a neve. O vento é o aire en movemento; pode ser brisa, vendaval ou furacán. A neve é un tipo de precipitación, que se pode definir como a auga que cae das nubes á Terra en forma de folerpas; outros tipos de precipitación son a chuvia e a sarabia.

A. Non o intenta.B. Comete erros na clasificación e definición

dos fenómenos atmosféricos.C. Clasifica os fenómenos atmosféricos, pero non

os define correctamente.D. Clasifica e define correctamente os fenómenos

atmosféricos.



Proba avaliación 1.o trimestre. Un cambio de aires


Valoración

Puntuación total superior a 56 puntos. Excelente.

Puntuación total entre 55 e 30 puntos. Satisfactorio.

Puntuación total inferior a 29 puntos. Insuficiente.

Alumnos / AlumnasActividades da proba

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 TOTAL VALORACIÓN

9393

Recursos fotocopiables. Atención á diversidade

94

A auga

PLAN DE MELLORA 1

Nome Data

REPASA ESTA INFORMACIÓN.

A auga pode estar na Terra en tres estados distintos: sólido, líquido e gasoso. A auga na natureza encóntrase en constante movemento, e o percorrido que realiza denomínase ciclo da auga.

1 Escribe o cambio de estado que representa.

2 Observa o debuxo e escribe no lugar correspondente as seguintes fases do ciclo da auga.

precipitación – evaporación – condensación – retorno

Mos

tra

97

PLAN DE MELLORA

A auga na natureza2

Nome Data

REPASA ESTA INFORMACIÓN.

Un río é unha corrente continua de auga de auga que discorre pola superficie da Terra.

1 Completa as oracións coa palabra correspondente.

• O é o terreo afundido polo que discorre a auga do río.

• A cantidade de auga que leva un río chámase .

• O percorrido que fai o río desde o seu nacemento ata a súa desembocadura

chámase .

2 Observa o debuxo e complétao coas palabras do recadro.

alto – medio – baixo – afluente – desembocadura – meandro

Curso

Curso

Curso

Mos

tra

98

Nome Data

PROGRAMA DE AMPLIACIÓN

Unidade 1

Que é o efecto invernadoiro?

Xa sabes que a atmosfera é a capa de gases que envolve a Terra. Na atmosfera, ademais do osíxeno que necesitamos para respirar, hai outros gases, como o dióxido de carbono ou o vapor de auga. Grazas a estes gases, a calor do Sol non escapa cara ao espazo e a Terra mantense a unha temperatura adecuada para a vida. Isto é o que se chama efecto invernadoiro.

Non obstante, na actualidade, a cantidade de gases de efecto invernadoiro que contén a atmosfera aumentou moito. Isto débese principalmente á acción do ser humano. Por exemplo, os gases que emiten os vehículos e as fábricas, ou os que expulsan os aerosois á atmosfera cada día, producen o efecto invernadoiro.

A principal consecuencia do incremento destes gases é a suba da temperatura da superficie terrestre e, polo tanto, o desxeo dos polos. En xeral, estase producindo un quecemento global do planeta. Isto é moi perigoso, xa que se segue aumentando pode ser moi negativo para a vida.

1 Le o texto e contesta.

• Que gases forman a atmosfera?

• A que lle chamamos efecto invernadoiro? Marca a resposta correcta.

Algúns gases da atmosfera manteñen a Terra a unha temperatura adecuada.

Algúns gases da atmosfera fan que a Terra arrefríe.

• Que está ocorrendo na actualidade na atmosfera? A que se debe?

Mos

tra

99

PROGRAMA DE AMPLIACIÓN 1

2 Estas son algunhas consecuencias do quecemento global. Escríbeas no lugar que corresponde no debuxo.

• Desfaise o xeo dos polos.

• O nivel do mar aumenta e algúns lugares cubriranse de auga.

• Aumentan as secas.

• Esténdense os desertos.

3 Investiga e escribe algunhas medidas que podemos adoptar as persoas para frear o quecemento global do planeta.

Mos

tra

102

Solucionario. Plan de mellora

Unidade 1

Ficha 1

1. • Fusión.

• Evaporación.

2. Desde a esquerda e no sentido das agullas do reloxo: evaporación; arriba: condensación; na cartela dereita: precipitación; e abaixo: retorno.

Ficha 2

1. Primeira cartela da esquerda: atmosfera. De arriba abaixo: estratosfera, troposfera.

2. O vento é o aire en movemento.

As precipitacións son a auga que cae das nubes.

Os raios son descargas eléctricas.

3. Clima de montaña. Temperaturas: baixas; precipitacións: frecuentes.

Clima de costa. Temperaturas: suaves todo o ano.

Clima de interior. Temperaturas: altas no verán e baixas no inverno; precipitacións: escasas.

Unidade 2

Ficha 1

1. R. G. (Resposta gráfica).

2. • A Meseta Central ocupa o centro da Península Ibérica.

• Hai montañas que están lonxe da Meseta, outras arrodéana e outras atravésana.

• Hai dúas depresións, a do Ebro e a do Guadalquivir.

• Os arquipélagos de España son o de Canarias e o de Baleares.

Ficha 2

1. • O leito é o terreo afundido polo que discorre a auga do río.

• A cantidade de auga que leva un río chámase caudal.

• O percorrido que fai o río desde o seu nacemento ata a súa desembocadura chámase curso.

2. Desde arriba e no sentido das agullas do reloxo, curso alto, afluente, meandro, desembocadura, curso baixo e curso medio.

103

Solucionario. Programa de ampliación

Unidade 11. • Principalmente, nitróxeno, osíxeno, dióxido

de carbono e vapor de auga.• Resposta correcta: Algúns gases

da atmosfera manteñen a Terra a unha temperatura adecuada.

• Un quecemento global do planeta por un aumento de gases de efecto invernadoiro.

2. R. G. De arriba abaixo, no sentido das agullas do reloxo: esténdense os desertos; desfaise o xeo dos polos; o nivel do mar aumenta e algúns lugares cubriranse de auga; aumentan as secas.

3. R. M. (Resposta modelo). Para frear o quecemento global podemos utilizar máis o transporte público, reducir o consumo de envases dun só uso, mercar produtos de proximidade e empregar electrodomésticos e lámpadas de baixo consumo.

Unidade 21. • É unha carreira en piragua de 20 quilómetros

que se celebra no río Sella, desde Arriondas a Ribadesella.

• Celébrase o primeiro sábado de agosto.• A orixe foi unha excursión en piragua que

uns amigos realizaron en 1929.• Son abundantes.• É abundante e regular.

2. Caudal: cantidade de auga que leva un río. Curso: percorrido que fai o río desde o nacemento ata a súa desembocadura. Desembocadura: lugar en que o río chega ao mar.

3. R. G.

4. • Ao curso medio.

• Porque o leito é largo e leva un abundante caudal, que discorre por un terreo chan.

3 ciencias sociais - santillanaprimaria m o c h ila g e r a 898453_lengua_3-1 primeiro trimestre 3...

Documents