barbantia · 2015. 10. 10. · dez anos de palestra consecutiva non vos son nada, a non ser unha...

BARBANTIAAnuArio de estudos do BArBAnzA

Ano 2014 - nº 10

dez Anos de pAlestrA consecutivA non

vos son nAdA, A non ser unhA decenA

de AnuArios como un cúmulo humilde

e xigAntesco de dedicAción e Bo fAcer

dos nosos colABorAdores.

A culturA é un meme que se herdA, si,

pero tAmén que se cultivA e trAnsmite

cAdA díA, nese esforzo colectivo cun

único fin: persistirmos con dignidAde no

tempo e sementAr pAlABrAs que recendAn

A convivio compArtido como humAnos:

primitivos tAnto como AlfABetos, tAn

sensistAs como rAcionAis. por AzAr e

esforzo.

etoloxíA como experienciA e creAción,

simBólicA e vivenciAl, nun tempo e espAzo

coutA dos. BArBAntiA hogA no e

AntAno: ideAs e coñecementos, costumes

e comportAmentos. hABitArmos é máis cA

vivir: é convivir, procurAr A excelenciA,

proxectArse Aos demAis.

os BArBAntiáns entendemos culturA

como identidAde compArtidA. os nosos

eidos son As Artes plásticAs, A literAturA,

A músicA, As cienciAs sociAis... pero máis

que humAnidAdes, humAnismo; e o locAl

como xerme cAtAlizAdor do universAl.

porque somos e AspirAmos

CoordinaciónManuel Cartea Xoán Pastor Rodríguez Santamaría

Revisión Lingüística Manuel Cartea

Consello directivoPresidente: Xesús Román Laíño Briones-ArénVicepresidenta: María Isabel Santos DavilaVicepresidente: Manuel Cartea GómezSecretaria: Milagros Torrado CespónTesoureiro: Carlos Mosteiro FragaVogal: Encarna Pego PazVogal: María Dolores Arxóns ÁlvarezVogal: María Xesús Blanco LópezVogal: Adolfo Muíños SánchezVogal: Mª Teresa Villaverde PaisVogal: Xosé Ricardo Losada VicenteVogal: Manuel Mariño del RíoVogal: Francisco Xosé Bugallo OteroVogal: Antón Riveiro Coello

AdministraciónXoán Pastor Rodríguez Santamaría

Deseño e maquetación

EditaA.C. BarbantiaRúa Poeta Manuel María, s/nCentro Social15930 Boiro (A Coruña)Tlfno.: 981 84 26 35 Fax: 981 84 27 25http: www.barbantia.org - www.barbantia.esBlog: www.cafebarbantia.barbantia.org www.cafebarbantia.barbantia.escorreo: [email protected] [email protected]

@barbantia

Asociación Cultural Barbantia

ImprimeGráficas Garabal, S.L.

ISSN1889-0946

Depósito LegalC-2792-05

5 LIMIAR

X. Ricardo Losada

9 DEZ ANOS ENTRE TODOS

Xesús Laíño

13 NOIA: OS ÚLTIMOS VINTE ANOS DE GOBERNO MUNICIPAL

Xerardo Agrafoxo

27 NOVOS EDIFICIOS PÚBLICOS PARA AS VILAS BURGUESAS

DE NOIA E MUROS. EDIFICIOS DO PODER, BENEFICENCIA E

REPRESIÓN

Pedro García Vidal

51 MUROS: OS ANOS DA DESFEITA (1950-2014)

José Antonio Vázquez Vilanova

77 O ESCRITOR DE BOIRO RAMÓN MARTÍNEZ LÓPEZ E A

ETNOGRAFÍA GALEGA

Xoán Pastor Rodríguez Santamaría

85 AS ORIXES DO NADAL

Isolina Lorenzo Fernández

99 O VERME I A ESTRELA Esperanza Mariño Davila

ÍNDICE

AIRES DE FÓRA

109 POEMAS EN PROSA POR PIERRE REVERDY. 1915 Tradución: Eme Cartea Limiar:

PIERRE REVERDY de Román Arén

BARBANTIA. ANO X

153 BARBANTIA. BALANCE ANUAL Pastor Rodríguez

185 PUBLICACIÓNS NO BARBANZA Román Arén e Xoán Pastor Rodríguez Santamaría

235 RElAcIÓN DE SOcIAS/OS

LimiarX. Ricardo Losada

7

X. RicaRdo Losada baRbantia

Tedes na man o anuario número 10 da Asociación Cultural Barbantia,

un número polo que os seres humanos sempre tivemos devoción. Xa Pitágoras o consideraba un número sagrado. Non sei se este anuario tamén o será, pero sei que é un milagre, e non, desde logo, por razóns místicas relacionadas co número 10. Tamén o foron o número 1, o 2, o 3… Máis aínda a partir do 4, en plena crise, xa que a maioría da xente pensa como aque-les asesores de Winston Churchill que, na II Guerra Mundial, lle propuxeron reducir a cero as axudas culturais. E case nin-guén coincide coa resposta que lles deu Churchill: “Entón, para que loitamos?”.

O primeiro anuario está datado en 2005, un ano despois de que aparecese Barbantia. Recordo a primeira vez que me falaron do proxecto. Citoume o amigo Fernando Lavandeira a tomar un café co meu admirado escritor (que non coñecía persoalmente) Antón Riveiro Coello. Antón quería crear unha asociación cultural no Barbanza e puxérase en contacto cos téc-nicos de Cultura para que lle presentasen persoas que puidesen estar interesadas no proxecto. Eu, a pesar de certa ten-dencia individualista para estas cousas, aceptei inmediatamente. Antón non dixo nada orixinal sobre a cultura, nin falta que facía, pero o que dixo, afirmouno cunha convición que me atrapou. Sempre sou-ben que para este tipo de proxectos é máis importante a fe que a razón, o querer que o saber, o apetecer que o deber, e eses requisitos están máis ligados ao ton co que usamos os significantes que ao seu significado. Toda a linguaxe non verbal de Antón sacaba nota neses meus requisitos. Pouco despois tivemos unha reunión no Centro Social de Boiro unhas sesenta per-

soas de seis concellos diferentes e unha das primeiras decisións que tomamos foi a de publicar un anuario. Antón volveume parecer convincente cando puxo como referencia o anuario dunha asociación da súa vila natal, Xinzo de Limia. Danme boa espiña as persoas capaces de voar sen cortar as raíces coa terra.

Non sei por que, pero Antón propúxo-me que eu escribise o Limiar. Nun primeiro momento, tomeino como un afago. Pensei que me escollía porque lle gustaba a miña forma de escribir. Pero axiña cuestionei tan narcisista fantasía. Eu non tiña nada publicado e os artigos que escribía no suplemento de Barbantia estaban escritos cun estilo inmaturo (en busca dunha voz propia), do que eu era moi consciente. A realidade, pensei, é que me ofreceran es-cribir o limiar porque ese tipo de traballos non o quere facer ninguén, e outros certos trazos do meu carácter facíanme un tipo propicio a ser telonero, e estar encantado de selo. Non saín dese dilema (encar-gáranme o limiar por virtudes da miña escrita ou por defectos do meu carácter?) ata que recordei uns versos xeniais de Antonio Machado: “El ojo que ves no es / ojo porque tú lo veas; / es ojo porque te ve”. O ollo que Antón e os que decidiran que eu escribise o limiar vían en min non era ollo porque eles o viran, era ollo porque os vía a eles. E como sabe calquera que pensase un pouco ao respecto, un ve, entre outras cousas, o que quere ver. E eu quería ver que me escolleran polos meus méritos literarios, logo escolléranme polos meus méritos literarios, logo non me que-daba outra que escribir aquel limiar como se escribise o discurso de aceptación do Premio Nobel de Literatura. As outras pa-ranoias tireinas ao baúl dos recordos e alí

8

barbantia Limiar

quedaron, aínda que de vez en cando pu-xen por saír. E alí quedaron porque, como bo discípulo de Churchill, en canto lin os traballos que lle daban contido a aquel anuario, souben que era un honor escribir o limiar. Non sería un honor para os Here-deiros da Crus, pensei, ser teloneros dos Beatles, de ACDC e dos Rolling Stones?

Pode que a comparación anterior sexa un tanto esaxerada, pero non me importa. Correspóndelle a cada lector do anuario definir o grao desa esaxeración. A min o único que me incumbe é buscar todos os anos motivación para escribir un limiar dig-no. E sempre a atopo. Case todos os en-saios dos dez anuarios publicados teñen as calidades que eu distinguín naquelas primeiras entrevistas con Antón. A súa linguaxe non verbal é fiable, e os autores escriben como se voasen sen cortar as raíces coa terra.

Dez anos entre todosXesús Laíño

11

Xesús Laíño barbantia

Celebra a familia Barbantia dez anos de existencia, dez anos facendo cul-

tura, dando voz á investigación, á divulga-ción, á creación. Dez anos xa con froitos importantes grazas a todos: socios, colaboradores, artistas, músicos, insti-tucións. Dez anos dunha iniciativa que dende o seu nacemento a fins de 2004 tivo a pretensión, penso que lograda, de servir de lugar de unión entre os creado-res e os investigadores do Barbanza, de dotalos de órganos de difusión dos seus traballos para achegar a cultura a todos. Os resultados aí están. Con maior éxito moitas veces, con menos outras, con dificultades e traballos, Barbantia segue viva e con andas de futuro. Aválannos o Anuario de Estudos do Barbanza, un anuario que chega agora ao seu déci-mo número, con preto de douscentos traballos; o suplemento cultural A Voz de Barbantia, o noso milagre mensual, que chega ao seu número cen, con mil douscentos artigos, entrevistas, relatos, crítica, opinión. Os encontros e os libros, algún cd, exposicións e música. E novos retos, que xa comezamos a enfrontar coa presenza na rede –o futuro– do foro Café Barbantia dende comezos de 2014, mais tamén coa dixitalización do noso anuario e do suplemento mensual. Novas iniciati-vas como BarbantiaRte, en colaboración co Museo do Gravado de Artes, que amosou a gran riqueza artística da nosa bisbarra. Do local ao universal.

E sempre co espírito de colaborar coas institucións, concellos, deputación, e con outras asociacións culturais. Aber-tos a todos, porque todos somos necesa-rios na cultura galega.

Non podo deixar de lembrar tamén o éxito da Romaría das Letras celebrada no Pazo de Goiáns, en Boiro, convertida xa nun referente en todo o Barbanza, para festexar e para convivir o Día das Letras Galegas. Ao seu carón a consolidación dos Premios Barbantia da Cultura, que homenaxean os nosos valores, as mulle-res e homes que teñen un valor cultural indiscutible, para nós e para toda Galicia.

No décimo aniversario hai que facer-mos memoria, lembrar o labor de quen foi a causa primeira desta iniciativa, Antón Riveiro Coello e o traballo dos nosos co-ordinadores Alberto Piñeiro e Pastor Ro-dríguez. Lembrar asemade os que xa non están fisicamente, pero si na lembranza, na memoria, e que nos acompañaron neste camiño: Carmen Amar, Javier Cortés, Anxo Rei Ballesteros, Manuel Dourado Deira e Pepe Cal. Que a terra lles sexa leve.

Pero o pasado é pasado e agora toca camiñarmos, entre todos, cara ao futuro. En tempos difíciles, de crise, debemos seguir con ilusión a prol da nosa esencia: a cultura. Con novos retos, ampliando a nosa base de socios, abríndonos a novas iniciativas. Entre todos somos capaces.

Xesús Román Laíño Briones-ArénPresidente da A. C. Barbantia

Noia: Os últimos vinte anos de goberno municipal

Xerardo Agrafoxo

15

Xerardo agrafoXo barbantia

Tres acontecementos caracterizan a política noiesa durante estas case

dúas décadas de goberno municipal. En primeiro lugar, por primeira vez saíu elixida unha alcaldesa, Mari Carme Abeixón García. Un segundo aspecto vén determinado porque, despois da “revolta nacionalista”, o BNG nunca chegou a go-bernar o concello e, nos últimos comicios, a punto estivo de convertese na cuarta forza política. Finalmente, o PSOE, malia que nunca gañou uns comicios, grazas aos pactos realizados con outras forzas conseguiu que o seu líder –Rafael García Guerero– presidise a corporación duran-te tres lexislaturas, un feito que ninguén acadara durante a democracia

MARI CARME ABEIXÓN GARCÍA, 1995-1999

Aínda que nunca pertencera ás cor-poracións municipais anteriores e apenas acadara relevancia política, Mari Carme

Abeixón estivo a piques de conseguir a maioría absoluta nos comicios de 1995. Non só era a primeira vez que unha muller gobernaba o concello de Noia, senón que tamén era a primeira en conseguir este relevante posto na comarca.

A chegada dos populares ao goberno sementou a sensación de que comezaba unha nova etapa na recente historia de Noia. Ningún dos concelleiros do PP gardaban vínculos cos representantes que tiveran os conservadores nas etapas anteriores. Semellaba que unha nova fornada de políticos chegaba ao pazo da Alameda para rexeitar os comportamen-tos que converteran a Noia nun concello conflitivo. As expectativas eran grandes dende que estes homes e mulleres amo-saran nas súas primeiras declaracións as súas ansias por traballar e dignificar a vida política. Os mesmos compañeiros de corporación, nacionalistas ou socialistas, loaban os novos aires que se respiraban polos corredores e oficinas do concello.

A alcaldesa de Noia, Mari Carme Abeixón García, con Romay Beccaría, conselleiro de Sanidade, e Ramón García Malvar, fiscal do TSXG. Noia, 1995

16

barbantia noia: os últimos vinte anos de goberno municipal

Ademais, axiña comezaron a desfilar pola vila os dirixentes máis represen-tativos do Partido Popular na Xunta de Galicia e na Deputación Provincial, a necesidade de levar adiante os grandes proxectos que Noia necesitaba para afrontar o seu futuro –saneamento da ría, variante ao casco histórico ou depurado-ra– parecían doados de conseguir polas amables palabras que estes dirixentes pronunciaban ante a opinión pública.

Pero as optimistas expectativas –tra-ballo, compromiso, honestidade e efi-cacia– esmoreceron cando consentiron que se instalase un negocio na Casa da Cultura. A escura sombra da corrupción instalouse no goberno pola obsesión de denunciar as persoas que procuraran evitar aquela afronta. Dende aqueles días e ata que tres anos máis tarde estalase a polémica polo intento de instalar unha empacadora en Sampaio, o Partido Po-pular non deixou de perder credibilidade.

Durante os catro anos de goberno, malia que conseguiron levar adiante interesantes proxectos –como o Paseo Marítimo, a rehabilitación da Alameda, a reforma do concello, a adquisición da Casa de Agra, a aprobación do PEPRI-CH, a inauguración do Coliseo Noela e a creación do Museo das Laudas–, de-terminadas actitudes dos seus dirixentes sementaron a crenza de que actuaban cunha certa prepotencia. Tanto a alcal-desa coma o primeiro tenente de alcalde personalizaron a actividade política de tal xeito que non dubidaban en descualificar calquera crítica que se realizase sobre a súa xestión municipal. Tampouco axudou a mellorar a imaxe do goberno municipal a continua presenza de Ramón García

Malvar a carón da alcaldía. Unha som-bra que viraría nunha realidade noxenta cando se soubo da súa suspensión como fiscal do TSXG.

Tamén actuarían contra os intereses políticos da alcaldesa, no seu intento de revalidar a maioría conseguida nos comicios de 1995, as súas ausencias cando xurdiron os graves enfrontamentos na Confraría de Pescadores, ou cando a Consellería da Presidencia anunciou un Mapa Comarcal alleo á relevancia históri-ca do concello. Inoportunas viaxes que, unidas á condición dunha persoa que non gardaba a discreción que certas capas da sociedade conservadora lle demanda-ban, motivou un deterioro da súa imaxe e unha vitoria tan feble como inservible na seguinte convocatoria electoral.

Mergullada a vida municipal en acontecementos alleos ás expectativas deseñadas dende a súa chegada ao poder –como nomear a unha persoa de perfil reaccionario e comportamentos adustos como “fillo predilecto”–, Mari Carme Abeixón converteríase na cabeza dun partido que non soubo aproveitar os traumáticos cambios experimentados no seo do comité socialista local e a debili-dade dos nacionalistas. O triunfo electoral obtido no ano 1999 seríalle inservible por-que ninguén estaba disposto a gobernar co PP. Nunca unha vitoria electoral fora asumida con tanta crueza. O grolo da amargura levounos a considerar a perda da alcaldía como unha afronta persoal. Cando Mari Carme Abeixón e Primitivo Hermo pasaron á oposición, ninguén imaxinaba que pronto desaparecerían da escena política. Outros homes e mulleres estaban dispostos a coller o temón do PP.

17


RAFAEL GARCÍA GUERRERO, 1999-2003

A maioría conseguida por Rafael Gar-cía Guerrero (PSOE) e Lois López Rico (BNG) nas eleccións municipais significou a volta dos socialistas ao poder. Abríase deste xeito unha nova oportunidade para que a esquerda recobrase a credibilidade esmorecida despois dos seus últimos mandatos. A personalidade do novo re-xedor, un licenciado en Ciencias Físicas que contaba con vinte e cinco anos e nunca participara na política, provocou as primeiras dúbidas unha vez que se coñe-ceron os resultados da consulta electoral. Perdera Mari Carme Abeixón García ou gañara Rafael García Guerrero?

No seu discurso de toma de posesión, o novo alcalde prometeu honradez e tra-ballo. Un compromiso alentador que se viu lixeiramente diluído por determinadas

actuacións vinculadas cun dos asuntos máis sensibles do concello: o urbanis-mo. Unha acción de goberno que se viu superada pola mocidade dun xestor que saíra á luz pública despois de vencer a Xosé Moas Pazos nas primarias do PSOE e liderar unha hábil campaña electoral cando nas inmediacións dos comicios os populares pretenderon instalar unha empacadora en Sampaio.

Rafael García Guerrero conseguiu reducir as débedas, que medraran de maneira desmesurada na época de Pas-tor Alonso Paz, e rematou coa política de fastos que inaugurara Mari Carme Abeixón García durante o mandato ante-rior. Pero os socialistas, que chegaran ao poder non só polo seu programa, senón polos erros cometidos polos anteriores rexedores, non souberon levar adiante os proxectos que prometeran ante o electorado. Non conseguiron realizar nin-

Rafael García Guerrero, durante a entrega do I Premio de Relatos de Aventuras Avilés de Taramancos ao escritor Ramón Carredano. Noia, 2001

18


gunha obra importante, desconcertaron a opinión pública polos continuos bandazos que amosaba o comportamento do alcal-de, tanto nas súas declaracións como na súa estratexia na xestión da lexislatura. Mesmo conseguiron que unha parte da opinión pública, perfectamente dirixida polos homes e mulleres claves do PP, se manifestasen polas rúas de Noia contra algúns dos seus proxectos. Poucas ve-ces na recente historia da democracia municipal xurdiran unhas contestacións tan numerosas. Talvez unha escoura da campaña que promoveron os socialistas cando ergueran ao pobo contra unha empacadora que logo eles, de maneira sorprendente e irresponsable, puxeron en activo.

Se determinadas actuacións do goberno de Mari Carme Abeixón semen-taran un profundo receo de cara á súa honestidade, a aprobación do convenio para construír un centro comercial preto da Barquiña, o intento de construír a Torre de Noia no solar do Pavillón Polideporti-vo ou a promoción dunha residencia de anciáns, foron operacións urbanísticas criticadas por algúns concelleiros con palabras nunca escoitadas no salón de plenos. Acusacións que comprometían os representantes elixidos para gobernaren o concello de Noia durante a sexta lexis-latura da democracia.

A desconfianza por estas operacións tamén provocou reaccións encontradas no seo do PSOE, onde os críticos a Ra-fael García Guerrero espallaron tantas dúbidas que esmoreceron a importante tarefa que o alcalde fixera para reducir as débedas da tesourería. A crise do PSOE acentuouse cando a concelleira Xulia

Lorenzo rompeu a disciplina de voto ou cando o presidente da corporación se encerellou en liortas contra algúns fun-cionarios ou participou nos conflitos das beatas da freguesía de San Martiño. O seu intento para que a decadente Socie-dade Casino se reflotase era un símbolo de que perdera o norte.

Cando chegaron as seguintes elec-cións, o electorado tiña as mesmas dúbidas que catro anos antes. Revalidar o mandato do alcalde actual ou darlle o bastón de mando a un candidato des-coñecido? Aínda que Rafael García Gue-rrero reducira os números vermellos dos mandatos anteriores, outras cuestións posibilitaron que o electorado se inclinase polo candidato do Partido Popular, forma-ción que, despois de catro anos de gober-no socialista, regresaba ao poder coa for-za dunha maioría absoluta. Unha destas cuestións sería a caída do BNG, que non conseguiu que o PSOE aceptase as súas propostas dun goberno de coalición. Ou-tra, a campaña que fixera o PSOE de cara ás eleccións. Non só deixaron de visitar as diferentes parroquias para convencer o electorado das novas promesas, senón que, nun aceno de irresponsabilidade propiciado pola ausencia de asesores nesta delicada cuestión de mellorar a imaxe dun candidato que confundira os seus propios militantes, Rafael García Guerrero presentouse ante o electorado cunha foto a carón dun rival político e ide-olóxico: don Manuel Fraga Iribarne.

Como resumo dos seus catro anos de goberno, parafraseando un dirixente so-cialista local, pódese concluír que Rafael García Guerrero “colaborou” para que

19


Antonio Pérez Insua (PP) obtivese unha inesperada maioría absoluta.

ANTONIO PÉREZ INSUA, 2003-2007

Sendo xenerosos, talvez se poida afirmar que o novo mandatario non tivo a sorte que se necesita para gobernar un concello cunha historia democrática tan convulsa. Dous acontecementos ac-tuaron coma unha sombra impertinente. Por unha parte, Antonio Pérez Insua tivo que enfrontarse coa polémica xurdida polo trazado da variante de Noia: un viaduto sobre a ría que provocou unha forte contestación por parte dos veciños afectados. Ante estas protestas, o alcalde non soubo negociar cando manifestou que a proposta da Consellería de Política Territorial sería de consenso, é dicir, que nunca lle daría as costas aos veciños. Sen dúbida, un asunto que condicionou de maneira negativa a oitava lexislatura.

Por outra banda, o primeiro rexedor viu-se enfrontado coa maior parte dos seus compañeiros de corporación. A división interna no seo do Partido Popular non se debía a cuestións de tipo ideolóxico. O conflito entre Antonio Pérez Insua e os seus concelleiros máis significativos era doutra natureza. A mediados da lexislatura, despois de denuncialo ante os seus dirixentes provinciais como un “alcalde ineficaz”, os cinco edís contes-tatarios tomaron o absentismo como forma de protesta. Unha insólita decisión que semellaba o perfecto retrato duns dirixentes que non se decataban da súa grave decisión. Cando o normal sería que dimitisen ou creasen un grupo alternativo, seguiron á fronte da corporación como se non sucedese nada, pero sementando as dúbidas necesarias para que o seu partido perdese o goberno na seguinte lexislatura. A vitoria da coalición PSOE-BNG nos comicios do ano 2007 semella un claro exemplo desta irresponsabilida-de sen límites.

Antonio Pérez Insua, na homenaxe ao cabo noiés Jorge Laíño, ferido en Afganistán. Noia, 2007

20


A circunstancia de que, por primeira vez na democracia municipal, os debates do salón de plenos fosen reproducidos por unha canle de televisión local, acen-tuou o desconcerto entre o electorado. Malia que o alcalde conseguira o bastón de mando despois dunha dilatada xestión á fronte dunha entidade bancaria, as cámaras delataron as súas dificultades para dirixir o concello. Ás liortas cos seus adversarios engadíuselle a tendencia a monopolizar todas as interpelacións. Nunca o perfil dun equipo de goberno da democracia municipal noiesa fora tan baixo.

Atrás quedaban importantes logros, como a prolongación do Paseo Marítimo, o empedrado do casco histórico, a mellora de equipamento nos centros sociais das parroquias ou o Día das Letras Galegas dedicado á escritora María Mariño. Esta

última, unha cuestión onde se verificou de maneira lamentable a falta de compromi-so dalgúns dos compañeiros de Antonio Pérez Insua. Nun tema de tanta transcen-dencia para a cultura e a proxección de Noia, o concelleiro do ramo deixou que outros decidisen por el. Un asunto que en plena campaña electoral delataba a sensación de profundo malestar no seo do goberno local.

Un desacordo emocional que tería perfecta repercusión nos seguintes co-micios. Cando no mes de maio do ano 2007 se celebraron as oitavas eleccións municipais da democracia, os cidadáns non consideraron oportuno que o Partido Popular renovase o seu mandato. Unha resposta que confirmaba as tendencias das lexislaturas anteriores: o castigo do electorado cando se produce unha crise interna nos partidos, o continuo baile de

Antonio Pérez Insua, na

inauguración do busto dedicado a María Mariño na Alameda. Noia,

2007

21


nomes á fronte da alcaldía e a derrota cando se goberna baixo o paraugas da maioría absoluta.


Os resultados das eleccións celebra-das en maio de 2007 provocaron que o Partido Popular, liderado por Antonio Pérez Insua, perdera a maioría absoluta ao obter 8 concelleiros, mentres que o PSOE con 6 e o BNG con 3 sumaban os 9 escanos necesarios para liderar un novo proxecto político. Así, os socialistas e nacionalistas asinarían o 15 de xuño de 2007 o PACTO PARA A GOBERNACIÓN DO CONCELLO DE NOIA. Un documen-to que contiña como punto fundamental o “principio de unidade de xestión e solidariedade”.

Malia as boas intencións, o pro-blema do saneamento dividiu axiña o goberno local. Mentres a Concellaría de Urbanismo solicitou á empresa PE-TTRA a realización dun Plan Director de Abastecemento e Saneamento, o cal contemplou a separación das augas plu-viais e residuais (Modelo Separativo), o organismo autonómico Augas de Galicia, a través da empresa APPLUS, propúxolle ao concello unha solución conxunta (Mo-delo Unitario).

Cando os socialistas intentaron apro-bar esta última proposta, malia as críticas que recibira de Bieito González e Antonio Pérez Insua, Guerrero non permitiu que se aprazase o debate do proxecto. Tal decisión motivaría a crise interna da co-alición. E, tal como fixera uns anos atrás, logo de acadar a alcaldía co apoio do BNG, García Guerrero deu por concluído

García Guerrero e Pérez Insua durante un pleno celebrado no salón de actos do concello

22


o PACTO PARA A GOBERNACIÓN DO CONCELLO despois de retirarlle as com-petencias de Urbanismo, Vivenda e Solo ao concelleiro do BNG Xosé Bernaldo Castro Campos. Cando uns días despois os tres concelleiros do BNG renunciaron ás competencias delegadas, que osten-taban dende as pasadas eleccións, ante a postura que tomara o alcalde con res-pecto a Castro Campos, a crise municipal estalou na primavera do ano 2009.

Nesta comprometida situación po-lítica, no mes de abril deste mesmo ano comezaron a escoitarse as primeiras voces de descontento contra a xestión que realizaba Antonio Pérez Insua como voceiro do Partido Popular. Marisol Villar, Primitivo Hermo, Manuel Blanco Ons, Rey Sayar, López Oviedo e Mónica González foron as primeiras voces da contestación.

Cun goberno debilitado pola unilate-ral ruptura da coalición de goberno e a dirección do Partido Popular inquieta, os

conservadores disidentes non se que-daron coas súas duras manifestacións, senón que ameazaron con disputarlle a Pérez Insua o seu posto na presidencia do PP. A confrontación interna no seo do Partido Popular solucionouse momen-taneamente coa celebración no Coliseo Noela da votación que enfrontaba a Xosé Pérez con Pérez Insua. Os resultados da elección celebrada o 7 de novembro –a onde acudiron 205 votantes dun total de 495– deron como vencedor a Insua, que obtivo o 57% dos votos emitidos; mentres, os críticos quedaron cun 41,9 %.

No medio desta situación, un novo elemento veu encerellar aínda máis o panorama político local: a coieira. Men-tres o BNG, baseándose no Plan Director que encargara para o saneamento da ría, propoñía que se rematase con esta obra iniciada nos anos sesenta do pasado século, o concello, a partir dun proxecto que manexaba o Ministerio de Medio Ambiente, manifestouse sen reservas a

O nacionalista Bieito González

Domínguez, con outros

compañeiros do BNG, despois da ruptura do pacto co PSOE. Noia,

2009

23


prol de retirala. Un conflito que medrou cando se coñeceu a postura de Portos de Galicia opoñéndose á demolición da coieira e asegurando que o proxecto pre-visto por Costas do Estado “levaría á total desaparición do peirao noiés”.

Durante a segunda metade do ano 2010 os xornais non deixaron de publicar noticias sobre este tema. Un conflito que se agudizou por varios motivos: o intento da Administración central para recuperar un terreo que depende de Portos de Gali-cia, a postura defendida polo BNG e o PP que nos plenos fixeron valer a súa maioría para esixir que non se retirase a coieira, e a construción da ponte sobre a ría. A Xunta, coaccionada pola Administración central –é dicir, o Ministerio de Medio Ambiente–, deixará construír a ponte se antes lle permiten tirar unha parte da coi-eira para rexenerar a ría.

Mentres se discutía a cuestión da coieira, o goberno presentou en abril de 2010 un Novo Plan de Saneamento da Ría, o cal foi criticado sen paliativos pola oposición –malia que o PP, nun principio, mostrara en marzo o seu acordo–. Houbo que esperar varios meses para que se chegase a un acordo definitivo. No mes de novembro deste mesmo ano, a corpo-ración noiesa deu luz verde ao terceiro in-tento do PSOE para solucionar o conflito que provocara el coa ruptura do goberno bipartito.

Uns días despois de tomarse este acordo, os líderes dos descontentos do Partido Popular –Marisol Villar, Primitivo Hermo e Manuel Blanco Ons– logo de ser derrotados nas urnas polos partidarios de Pérez Insua, presentáronse como

nova forza electoral nun acto celebrado no Coliseo Noela en novembro de 2010. Así naceu NO.I.A., un partido froito das divisións xurdidas entre os militantes das formacións históricas.


Nos comicios celebrados o 22 de maio de 2011 o Partido Popular tivo, co 41% dos votos, 7 escanos; o PSOE, co 32%, obtivo 6; o BNG e os independentes de NO.I.A, (Noieses Independentes Agrupados) cun 11% cada un, repartiron a partes iguais os 4 representantes que quedaban. Con estes resultados, Rafael García Guerrero acadou, co respaldo dos nacionalistas e os tránsfugas do PP, a alcaldía de Noia por terceira vez. Mediante un curioso pac-to, cada partido conseguía, en detrimento dos populares, o seu obxectivo. Os socia-listas, malia o baixo perfil político do seu líder, conservaban o goberno catro anos máis; os nacionalistas, profundamente divididos polas liortas que tiveran na lexislatura anterior con García Guerrero, entraban outra vez na corporación. No ACORDO PARA A INCORPORACIÓN DO BNG AO GOBERNO MUNICIPAL DO CONCELLO DE NOIA, o PSOE asinou un COMPROMISO COA LIMPEZA E REXENERACIÓN DA RÍA DE NOIA E O IMPULSO Á INFRAESTRUTURA POR-TUARIA DO PORTO DE COMPOSTELA (9 de xuño de 2011); os independentes, ademais de lograr que Pérez Insua non acadase a alcaldía –aínda que despois obtivo un escano de deputado nacional no Congreso dos Deputados–, conse-guían entrar na nova corporación.

24


Aínda que todos se presentaron cunhas ambiciosas promesas electorais, a piques de rematar a novena lexislatura da democracia municipal, un dos princi-pais retos do concello –“o saneamento da ría”– permanece paralizado polas distintas concepcións que sobre este asunto manteñen o BNG –partidario de manter a “escollera”– e o PSOE –que opta por retirala–, e a necesidade duns investimentos tan importantes que agora semellan imposibles por tres motivos: o saqueo que sufriron as arcas do estado por culpa da corrupción política, o gasto que ocasionou o rescate das caixas de aforros e as continuas mordidas empre-sariais. Por tales motivos –é dicir, a rapina das chamadas “elites extractivas”– tamén quedou paralizado o “desdobramento do corredor” con Santiago para mellorar as conexións coa área central de Galicia, pero inaugurouse a “variante de Noia” coa ponte sobre a ría, unha obra que resolve

o problema dos atascos que sufría a vila durante o verán. Outras promesas –refe-ridas a poñer en valor o casco histórico, lograr un Novo Centro de Saúde, crear un novo Museo do Mar, unha Escola Infantil para nenos e nenas de 0 a 3 anos, crear un plan turístico, conseguir áreas de lecer e deporte, ou construír un aparcamento soterrado na rúa Rosalía de Castro– que-darán para máis adiante.

E o ambicioso proxecto de reformar as fachadas marítimas aínda non se levou a termo polas dificultades que supón para a administración local o entendemento entre os distintos sectores da adminis-tración autonómica e central implicados nesta sensible parcela (Portos, Costas e Xunta). Pero, aínda que a oposición, na súa tarefa de fiscalizar as contas públi-cas, denunciou puntualmente algunhas irregularidades, mellorouse a solvencia da administración local, un feito que

Presentación no Coliseo Noela

da candidatura da Agrupación

Noiesa de Independentes

Agrupados. Noia, 2011

25


salienta a xestión económica de García Guerrero.

Un dos aspectos máis curiosos des-ta época son os investimentos que se fixeron para dotar Noia de espazos onde desenvolver actividades culturais. Así, a adquisición na anterior lexislatura da Fábrica de curtidos da Chaínza –onde se pensa crear un edificio de Servizos Múl-tiples e trasladar alí o Conservatorio– ou a recente compra do Edificio do Casino, son dúas apostas contraditorias cunha realidade cotiá máis prosaica: o deterioro físico que padeceu o Coliseo Noela nos últimos anos –por culpa da neglixencia e desleixo– e o abandono no que vive acotío o monumento máis emblemático de Noia: o Museo das Laudas de Santa María A Nova. Un conxunto histórico que, nalgúns días, é visitado por máis de 500 turistas sen que ninguén se preocupe de xestionar e canalizar esta riqueza. Unha mágoa que revela como os anteriores in-vestimentos non se realizaron pensando na cultura.

Antes de rematar esta pequena análise sobre a última lexislatura, semella interesante salientar que, malia os negros agoiros que se albiscaban no horizonte político, os pactos formalizados entre as tres forzas que integran o tripartito –o PSOE con NO.I.A. e o BNG co PSOE– apenas se alteraron durante estes tres últimos anos. De cara á opinión pública non se apreciaron voces críticas no seo das respectivas formacións, nin abro-llaron rivalidades coñecidas ou enfron-tamentos públicos derivados da xestión municipal, agás algunha discrepancia pola organización dalgúns festexos que programou NO.I.A nesta lexislatura.

Finalmente, todo parece indicar que nin Rafael García Guerrero nin Bieito González Domínguez, os dous líderes do PSOE e do BNG, se presentarán nos próximos comicios. De confirmarse esta circunstancia, os cambios que sufrirá a corporación municipal no Pazo da Alame-da serán importantes.

26


Edificios do poder, beneficencia e represión

Novos edificios públicos para as vilas burguesas de Noia e Muros

Pedro García Vidal

29

Pedro García Vidal barbantia

As novas formas políticas inaugura-das no século XIX deron orixe no te-

rreo arquitectónico á aparición dun novo tipo de edificios que pretendían mostrar o prestixio das distintas formas de poder acabadas de crear ou renovadas. A pre-senza nas vilas e cidades de edificios públicos de nova construción responde a ese desexo.

Dende sempre os edificios públicos van caracterizarse xeralmente polo seu aspecto monumental, ademais de pola súa especialización funcional e repre-sentativa. Coa súa presenza sinalan os centros de poder e, pola súa forza de atracción, son articuladores do espazo urbano. Ata o século XIX todos os edifi-cios públicos estaban asentados en edi-ficios preexistentes, que na maioría dos casos eran moi antigos ou estaban en mal estado. Estes edificios representativos estaban instalados no interior da antiga vila amurallada, que así se convertía no centro oficial do poder, no núcleo admi-nistrativo da vila, na sede de todas as institucións públicas, militares, relixiosas e nobiliarias, un lugar onde a poboación era ben diferente á dos barrios extra mu-ros. En Muros, a diferenciación era aínda máis clara entre a vila cercada –centro administrativo–, e o barrio extra muros da Ribeira, que por iso era considerado como tan só o arrabalde comercial e ma-riñeiro da cidade. Visto deste xeito, Muros cercado, era a vila por excelencia, o único lugar onde a poboación tiña rango de tal e a que daba asento á totalidade dos organismos que facían da vila a capital administrativa e política do seu alfoz.

Baixo o cualificativo de edificios públi-cos, agrúpase un considerable número

de edificacións que dan cumprimento a cometidos moi diversos (administrativos, educativos, culturais, sanitarios, etc.), aínda que gardan relación entre si en canto que son de utilidade pública para o cidadáns. Neste traballo prestaremos atención especial a aqueles edificios administrativos que, pola súa significa-ción e importancia, van converterse en emblema das renovadas vilas de Noia e Muros. A súa poderosa presenza e espe-cialización funcional vai convertelos en notables axentes de articulación do espa-zo urbano, con apreciables repercusións espaciais naqueles lugares onde van es-tar instalados. Igualmente, deterémonos naquelas edificacións que van cumprir funcións asistenciais públicas como os hospitais de beneficencia, ou naquelou-tras cuxa función é puramente represora, coma os cárceres públicos.

O SÍMBOLO DO PODER LIBERAL: A CASA DO CONCELLO

Durante o século XIX o crecemento económico e o aumento da complexidade urbana, unido a un sentimento de orgullo cívico, conduciu as cidades máis dinámi-cas a construír monumentais edificios para os seus Concellos. Algunhas cida-des e vilas, como Noia e Muros, seguiran utilizando para o Concello construcións moi antigas. En xeral tendeuse a manter o antigo edificio por razóns simbólicas. Pero os novos tempos porán de manifes-to os graves inconvenientes destes vellos edificios. Ademais, aparece agora no terreo arquitectónico un novo tipo de edi-ficación que pretende mostrar o prestixio das novas formas de poder; por todo isto, as vilas van apostar claramente por unha

30

barbantia novos edificios públicos para as vilas burguesas de noia e Muros

nova construción ou unha renovación completa das súas Casas Consistoriais.

É a Casa do Concello un dos edificios máis representativos da vila, emblema da mesma ata os nosos días; de aí que neste contedor urbano se concentren un bo número de intervencións e reformas ao longo do período estudado, co obxecto de dignificalo ou de completar os servizos dos que carecía. Veremos de seguida o acontecido coas Casas do Concello de Muros e Noia e decatarémonos da dife-rente solución adoptada por ambas as dúas vilas de cara ao seu emprazamento e solución arquitectónica adoptada.

A CASA DO CONCELLO DE MUROS, A NOVA ICONA REPRE-SENTATIVA DA VILA

Un feito determinante na reforma inte-rior das poboacións que ten lugar a partir do século XIX vai ser a demolición das vellas murallas, así como daqueles edi-ficios públicos máis deteriorados ou que se atopaban en desuso. Nalgúns casos, como sucede co edificio do Concello en Muros, a demolición, ademais de por ra-zóns de deterioro, pode poñerse tamén en relación coa necesaria ampliación dunha antiga praza que precisa adaptarse aos novos tempos e necesidades. A solución que vai levarse a cabo ha converter a fachada da Casa do Concello na icona representativa da nova vila de Muros.

A desaparición da muralla de Muros, o elemento que durante tantos séculos representara a personalidade da urbe, vai proporcionar una nova face á paisaxe vilega. No seu lugar levantarase o novo

símbolo do poder liberal como era a Casa do Concello. O emprazamento elixido, coincidente co que ata ese momento ti-vera a antiga edificación destinada a este fin, atópase no antigo Curro da Praza, logo praza do Concello. Era esta praza, daquela, un lugar importante dentro do tecido urbano, paso obrigado entre as dúas partes da vila (a vila cercada e o burgo extra muros da Ribeira) e centro de transaccións comerciais. Tratábase, xa que logo, dun emprazamento privile-xiado baixo o punto de vista da situación urbana. O Concello propúñase ocupar agora o posto que durante séculos ocu-paran as monumentais torres da porta da vila, polo que, ademais dun reto estético, tiña tamén un reto técnico pois o edificio debía construírse no espazo deixado pola desaparición da vella muralla.

Ao mesmo tempo, a localización do Concello entre o núcleo cercado e o arrabalde da Ribeira é proba da vontade de constituír un goberno para todos. A posición do edificio contribúe á formación dun espazo con funcións centrais. Era esta localización, nunha praza principal, a máis corrente en moitas cidades euro-peas1. Frecuentemente tratábase dunha praza de mercado.

A necesidade que sufría a vila dunha sé ampla e consonte aos seus requiri-mentos debeu de facerse insostible a medida que transcorre a segunda metade do século XVIII. O problema non era só dunha cuestión de espazo, senón tamén o contar cun emprazamento digno dentro do núcleo urbano. E a situación requirida

1 Capel, H. (2005): La morfología de las ciudades. (II) Aedes facere: técnica, cultura y clase social en la construcción de edificios, p. 300.

31


para tal emprazamento non podería ser outra que o Curro da Praza que, coa súa ampliación e remodelación logo da des-trución da muralla, pasaba a converterse no escenario cidadán máis solemne e re-presentativo do esplendor urbanístico ao que chegara a vila de Muros co devir dos tempos. A Casa do Concello será agora a construción senlleira que presida o espa-zo libre do Curro da Praza. O edificio vai ter unha dobre misión: por unha banda, é o edificio representativo do poder civil da vila, que por primeira vez debe mate-rializarse fronte ao omnipresente poder eclesiástico nun edificio que ostente a magnitude e proporcións axeitadas para que este poder se faga manifesto e por tanto debe ter certa monumentalidade. Pero é que, ademais, debe adaptarse igualmente ás funcións múltiples que ten asignadas o Concello para administrar a vila, xunto coas oficinas, arquivo e salas de reunións do consistorio.

Aquela primitiva Casa do Concello, que en 1753 se nos describe no Catastro de Ensenada, formada por “ una casa de un alto; frente doce varas; fondo seis; de-recha D. Alberto Jiance; Izquierda calle. Cuia casa se alla sita en la Plaza de esta Villa y sirve de Consistorio para las cosas tocantes al Ayuntamiento”, debía atopar-se a principios do século XIX nunha situación de notable abandono. Por acta da sesión celebrada en 25 de maio de 1808, coñecemos a opinión maioritaria da Corporación municipal sobre a situación en que se atopa a Casa do Concello, que segundo eles “es muy indecente para zelebrar los Ayuntamientos que obcurran y experimentarse que los abitantes en ella suelen presenciar y acechar quanto dichos señores acuerdan y rebelarlo a

varias personas mayormente a aquellas de quienes se trata evitando estos perjui-cios”. Ante esta lamentable situación, en dita sesión plenaria acórdase a urxente necesidade de trasladarse a un lugar axeitado no que celebrar as sesións men-tres non se edifica a nova Casa Consisto-rial “..acordaron que respecto esta dicha Casa disponer desde oy dia en adelante y hasta que logren hacer la Casa Con-sistorial que tienen solicitado, zelebrar los Ayuntamientos que se ofrezcan en la Casa de Su merced dicho Alcalde sita en la calle principal de esta Villa que está vacante sin habitarla persona alguna, y ver de esta para la del Regidor D. Jo-aquín Beyro el Archibo, y mas muebles subsistentes en ella, y por abitar tambien en esta dos Matrimonios con sus familias del fuero de Marina: Así lo acordaron y firmaron de que yo el Escribano doy fé”. Pola información extraída da sesión de 30 de novembro de 1808, deducimos que a nova sede provisional do concello áchase tamén no Curro da praza: “En la villa de Muros y casa de D. Vicente Francº de Lojo que dice frente a la Plaza de Toros de ella.....”

A formalización definitiva no empra-zamento actual da Casa do Concello non vai ter lugar porén ata anos máis tarde. Haberá que agardar ata a década dos corenta cando se leve a cabo unha actuación urbanística de vital importancia para o futuro deste espazo senlleiro de Muros, como será o derrubo das torres que vixiaban a principal porta de entrada ao recinto cercado. O derrubo das torres supuxo a desaparición do elemento que durante séculos representara a personali-dade da urbe, para dar paso a unha nova face da paisaxe vilega. No espazo agora

32


liberado, e aproveitando moitos dos ele-mentos pétreos das torres, vai levantarse a Casa do Concello, o novo símbolo do poder liberal. Esta será agora a cons-trución senlleira que presida o espazo libre do Curro da Praza. Este singular contedor arquitectónico vai realizarse en dúas fases. Unha primeira tivo lugar nos anos 40 do século XIX e comprendeu a formalización da torre do reloxo e o edifi-cio anexo á esquerda da mesma. Madoz, no seu Diccionario (1845-50) infórmanos das características que por ese tempo presenta a construción na que figura o reloxo da vila “sobre una torre gótica de 42 pies de elevación, y en su cúspide una torrecilla que sostiene a la campana: la reparación y blanqueo desta torre le han hecho perder algún tanto al mérito de su antigüedad”.

Co crecemento das cidades, o au-mento das tarefas administrativas esixiu así mesmo a ampliacións dos concellos. Tamén en Muros, os novos tempos coas novas necesidades van demandar en poucos anos maior espazo para o Con-cello. A nova Casa Consistorial quédase pequena e faise necesario unha amplia-ción da mesma2. Esta lévase a cabo no

2 No ano 1861, na sesión correspondente ao 12 de maio, trátase sobre “la urgente necesidad de adelantar hacia la parte del Levante y en el terreno que ocupa la parte de la muralla antigua de este pueblo, la sala de sesiones de la Casa Consistorial”. Pensa a autoridade municipal que non é posible demorar por máis tempo a ampliación, pois o non facelo conduce a perpetuar moitos dos inconvenientes que nese intre veñen presentándose nas súa reunións: “amenguada su representación en los actos de audiencia pública, espuesto el orden en las Sesiones de quintas y otras de consecuencia indispensable por asuntos del Servicio público, a causa de la poca estensión o escasa capacidad del local en donde actualmente se celebran las Sesiones, pues no tiene de largo mas que veinte cuartas y de ancho veinte y cuatro, de suerte que con la mesa, sillas y banquetas para los respectivos asientos no queda mas local que para poder admitir sentadas cuarenta personas incluidos los Concejales, y de pie apretadas

cincuenta o sesenta; numero insignificante para el que llega a reunirse; así es que la Corporación se ve precisada a celebrar todas las operaciones de quintas en la Calle, cuya circunstancia hace poco honor al municipio que representa mil seiscientos y tantos vecinos”. A proposta da alcaldía foi tomada en consideración por unanimidade “por estar persuadido el Ayuntamiento que esta importante mejora, es muy esencial para el servicio público y para el buen nombre de su Ayuntamiento representante de mil seiscientos noventa vecinos”. En virtude da aprobación acórdase que “el arreglo proyectado se haga en el terreno unido a la Casa Consistorial por la parte del Levante y que es propio del común procediéndose inmediatamente y sin levantar mano a instruír el mencionado espediente, fijando por cabeza del mismo copia certificada de este acuerdo y proposición del Síndico. Que en virtud de lo dispuesto por el artículo veinte y siete del reglamento de diez y siete de Marzo del año último de sesenta quedan nombrados en comisión especial el primer Teniente Alcalde D. Ventura Conde y el mismo regidor Síndico para que reconociendo el terreno citado y con sugección a su estensión formen un presupuesto de lo que puedan costar las tres paredes que hay que levantar, el tejado, luces y madera, valiendose también para mejor acierto del carpintero José Trilla y cantero Manuel Abelleiro, puesto que se carece en este Distrito de Arquitecto y teniendo ademas presente que esta obra es insignificante y no hay mas que construír las tres indicadas paredes por igual orden que las de la Casa Consistorial, procurando igualmente acomodarse a los recursos con que se cuenta sin tener que apelar a emprestito o negociaciones honerosas...”. Transcorrido un tempo, e en cumprimento do encargo que lle conferiu a Corporación, a comisión vai propoñer o plan de obra para levar a cabo a ampliación da Casa Consistorial : “Los Concejales que suscriven cumpliendo el encargo especial que les confirió la Corporación en la sesión ordinaria de doce del que rige, han visto y reconocido detenidamente en union con el carpintero y cantero nombrados por la misma corporación, el terreno unido a la Casa Consistorial por la parte de Levante y hacia el que se proyecta adelantar la Sala de Sesiones de la municipalidad por las razones emitidas en dicha sesión, y resultando que la estensión de aquel terreno es proximamente seis metros y trescientos noventa milésimas de unidad de frente por quince y cuarenta y cuatro milésimas de unidad de largo de los costados y veinte y dos , quinientos sesenta y seis idem de alto. Que vienen a dar un total de cuarenta y cuatro metros. Atendidas por una parte la indicada forma del terreno, las necesidades del servicio a que va a destinarse este adelanto, la categoría e importancia de esta población, y por otra los recursos con que puede contar para la ejecución de esta obra, han meditado con alguna detención acerca del coste de ella, y calculado que debe ser de nueve mil quinientos veinte reales, veinte y ocho centimos en la forma que se espresará. La obra proyectada debe constar de tres paredes de mampostería real, dos alas costados y una al frente de la parte de Levante, cuyas paredes tienen que seguir igual orden, ancho y altura que las de la Casa Consistorial por no ser mas que una continuación de ella, y hacer una Sala de Sesiones mas capaz que la actual. En el costado de la parte del Norte debe tener dos puertas vidrieras; en la del Levante, ó sea frente otras dos, y en el costado del Sur

33


ano 1861. A nova parte engadida ha de adoptar a mesma formalización de facha-da que a xa existente. Para ilo, na parte inferior ábrense unha ventá e unha porta para completar a simetría co xa realizado. Na superior, continúase o balcón corrido na fachada sobre o que se abren varios ocos en igual forma que o existente, producindo todo un efecto perfectamente simétrico e harmónico. Incluso o interior vai ser realizado nos mesmos materiais.

A través do edificio do Concello, a vila expresaba a imaxe que ten de si mesma e que quere dar aos seus habitantes e visitantes. Os edificios do Concello per-miten ter unha idea sobre os ideais dos grupos que controlan o poder municipal nun momento dado3. O estilo dominante na súa formalización arquitectónica é o neoclásico, con fachadas austeras e académicas. Logo foise introducindo en ditos edificios un certo eclecticismo, que se acentuará a finais do oitocentos e comezos do século XX. Estas formas in-clúen ás veces torres centrais ou laterais, estas últimas de raizame herreriana4. No caso de Muros é evidente que o autor da obra quixo converter o edificio municipal nun modelo de ortodoxia clásica en todo

una ventana, siendo cinco luces en todo. El balcón que ya tiene la Casa Consistorial debe continuarse por la parte del Norte Y Levante. En la parte baja debe figurarse una puerta y una ventana para que guarde el orden con las que ya tiene dicha Casa Consistorial. La Comisión y asociados opinan, que teniendo en consideración los pocos recursos con que cuenta el municipio y no queriendo por otra parte gravar al Distrito con nuevos recargos, pueden ser las sus vigas, puntones y tablas para piso, que se necesita ser de pino del país, porque escogiendolo de buena calidad, que lo hay, dura bastante tiempo, y la prueba de ello se tiene en la actual Casa Consistorial pues toda su madera es del espresado pino”. Deste xeito apróbase a proposta de ampliación da sá de sesións do Concello cun presuposto total de 9.520 reais con 28 céntimos.

3 Capel, H. (2005): op. cit., p. 309-310.

4 Ibídem: 307.

acorde coas leis do decoro. Era un edifi-cio oficial, representativo, a imaxe arqui-tectónica da vila, e aínda o seu símbolo por antonomasia; de aí que puxese todo o seu saber en configurar unha arquitectura exemplar que tomase o relevo ao papel que desempeñaran ata entón as antigas torres medievais. O edificio realízase en dúas partes ben diferenciadas tanto na estrutura como nos materiais. A torre do reloxo, levantada en regulares bloques graníticos, desenvólvese en altura, en honra ao seu nome, rematando nun pe-queno campanario. Na súa fronte presen-ta o reloxo característico. O edificio anexo á torre configura un corpo rectangular de dúas plantas: a superior, con balcón corrido ao longo da fachada sobre o que se abren varios ocos; e a inferior, na que figuran porta e ventá, producindo todo un efecto perfectamente simétrico e harmó-nico. Este corpo en cachotería presenta revoco en branco resaltando os marcos de portas e ventás en granito ben labrado.

Será á altura dos anos corenta do século XX cando, ante as carencias e incomodidades dunha edificación anti-cuada, de novo se formule a edificación dunha nova Casa do Concello. Pénsase agora proxectar unha edificación que comprenda “al Ayuntamiento, Juzgado General y de Instrucción, coas vivienda de los jueces y las Escuelas de esta vi-lla, en el nº de 5 a ser posible, o en otro caso debe al menos, para niños y niñas, cuyos haberes u honorarios se le satis-farán en su dia con cargo a los fondos municipales” (A. M., Muros, 9/05/1946). Dous anos despois desígnase o arquitec-to Peregrino Estellés Estellés para que redacte o plano e proxecto de obras da nova casa consistorial, xulgado e grupo

34


escolar (A. M., Muros, 27/07/1948). Porén, haberá que agardar ata o ano 1954, en sesión de 11 de agosto, para a aproba-ción do proxecto5. Finalmente, en sesión de 11 de outubro de 1957, vai producirse a adxudicación definitiva das obras da nova

5 Logo de aceptar a urxencia das mesmas e que saian a poxa de acordo co ditame técnico, acordouse facultar o alcalde para que “ consulte con el arquitecto autor del proyecto asi como con algun contratista para concretar si las obras pueden hacerse por el presupuesto fijado en el proyecto considerando el tiempo transcurrido desde entonces, en caso afirmativo que salgan a subasta y en otro caso se proceda por el arquitecto a ala revisión de precios y presupuestos para evitar que las obras queden desiertas”. Por diferentes motivos, a poxa das obras que agora comprenden unicamente a nova Casa Consistorial e os xulgados, con proxecto modificado dos arquitectos Tenreiro e Estellés, vai realizarse o 16 de marzo de 1957: “Se dio cuenta del acta de la apertura de pliegos presentados optando a la subasta de la nueva Casa Consistorial y Juzgado de esta Villa, en virtud de la cual han sido presentadas cinco proposiciones cuyo resultado es el siguiente: Construcciones Brigantium se compromete a realizar las obras por un total de dos millones seiscientas cincuenta y tres mil doscientas veinte pesetas con quince céntimos (2.653.220,15); Don Antonio Mato se compromete a realizarla por un total de dos millones quinientas cuarenta y ocho mil pesetas (2.548.000); Don José Rivera Rubial se compromete a realizarlas por un total de dos millones ochocientas ochenta mil pesetas con quince céntimos (2.880.000); Don Segundo Rodríguez se compromete a realizarlas por un total de dos millones seiscientas cuarenta y nueve mil pesetas (2.649.000). Dichas proposiciones exceden todas ellas del tipo que se había señalado según el proyecto revisado últimamente por el Sr. Arquitecto de la obra fijado en un millón novecientas ochenta mil quince pesetas con cinco céntimos, si bien al amparo de lo dispuesto en el Decreto Ley de 20 de diciembre de 1956, y 24 de Enero de 1957 se permite admitirse proposiciones por cuantía superior al presupuesto de contrata en atención a que la revisión de precios fue anterior al 30 de octubre último. Por el asesor de la Corporación se informa que el remate, de hacerse a la proposición más ventajosa lo ha de ser con carácter provisional y no definitivo hasta tanto que el Arquitecto-Director de la obra emita el dictamen previo sobre la conveniencia de adjudicación por el precio que resulte de la proposición mas ventajosa o de desestimarlas todas en otro caso, ya que ejecutándose la obra por medio de un empréstito con el Banco de Crédito local puede poner reparos dicho organismo si no se aportan los dictámenes técnicos correspondientes. También es indispensable el revisar el presupuesto de la obra ya que está aprobado por la superioridad únicamente el presupuesto primitivo que resulta a todas luces insuficiente dado el coste actual de la obra. La Corporación acordó adjudicarla provisionalmente al mejor postor que resulta ser D. Antonio Mato Blanco por un total alzado de dos millones quinientas cuarenta y ocho mil pesetas”.

Casa Consistorial, como mellor ofertante na poxa, a D. Antonio Mato Blanco.

O novo edificio da Casa do Conce-llo, que preside a praza do seu mesmo nome, amosará agora unha formaliza-ción diferente ca no pasado. Destaca a súa potente volumetría en tres alturas, marcadas pola abundante presenza en cada unha delas dos ocos das ventás. As grandes proporcións volumétricas do edificio, con respecto á escala do resto de edificacións que configuran a praza, fano aparecer como un tanto desproporcio-

A Casa do Concello de

Muros en tres diferentes momentos

35


nado. A fachada principal, en cachotería revocada en branco, emprega a cantería vista con fin de remarcar un corpo central, que a xeito de torre dstaca por riba da liña de cornixa, e dous laterais simétricos. Un balcón sobre canzorros sobresae no fron-tal deste corpo. Liñas verticais en cantería marcan os diferentes volumes do edificio, así como os recercados das ventás. Na liña do eclecticismo historicista, as refe-rencias ao pasado aparecen na presenza da torre coroada polo clásico reloxo, ou nalgunha das ventás inferiores en arco gótico, ao igual que os arcos de acceso á entrada principal nun corpo lateral do edificio.

O RELOXO MUNICIPAL

No século XIX a presenza dun reloxo público en lugar destacado do espazo urbano semella ser unha necesidade. Incluso, podemos dicir, que agora esa necesidade se fai máis imperiosa e xeral, pois, na medida en que se multiplican as fábricas e talleres, en que medra o co-mercio ou os servizos públicos de calque-ra clase, faise máis indispensable dispor de instrumentos de medición do tempo capaces de sinalarlle o ritmo temporal ao conxunto da vila.

Na vila de Muros, a imaxe da Casa Consistorial estivo dende o seu inicio asociada á presenza destacada na súa fachada do reloxo público. O primeiro reloxo público da vila de Muros, colocado na torre que se alzaba ao lado da Casa Consistorial, fora mercado polo Concello

no ano 18156. Este reloxo é o que segura-mente chama a atención de Madoz, quen no seu Diccionario7 vai indicar que se si-túa “sobre una torre gótica de 42 pies de elevación y en su cúspide una torrecilla que sostine a la campana; la reparación y blanqueo desta torre le han hecho perder algo tanto el mérito de su antigüidade”8.

No ano 1965, en sesión de 7 de de-cembro, a Corporación acorda, por unani-midade, adquirir un reloxo para presidir a torre do novo Concello recentemente inaugurado9.

6 Segundo documento recollido por Artaza (1992: 350), na súa compra colaborou tamén o Cabido: “En el año de 16 (1816) ha donado el Cabildo para ayuda del reloj público que ha venido de Londres 320 rs.” Este reloxo, dinos o mesmo Arataza, tiña asignada unha renda de aceite para o seu uso, como así se recoñece en acta municipal de 5 de novembro de 1940: “En la Casa Consistorial de Muros a cinco de Noviembre de mil ochocientos cuarenta, reunidos el Sr. Presidente, Concejales y Procuradores Síndicos que subscriben, se enteraron del acta y acuerdo celebrado en este Ayuntamiento en tres de Abril de ochocientos quince que trata sobre una pensión de seis cuartillos de aceite que anualmente debe satisfacer Pascual Castiñeira de la Virgen del Camino como cargada a la Casa y huerta que habitan en dicha Virgen del Camino destinados para el Reloj de esta Villa. En su virtud acordaron los Sres. Convocar a esta Casa Consistorial al Pascual Castiñeira en este mismo día, quien habiendo realizado y presente confiesa ser cierto satisfacía anualmente los tres cuartillos de aceite de comer, pero que una vez está adeudando esta pensión desde el año de ochocientos quince y fueron varios los precios que aquel ha tenido se le arregle a uno que sea equitativo, y habiendosele señalado a dos y medio reales año, importa el debito desde que dejó de pagar hasta el presente la cantidad de trescientos setenta y cinco reales, en lo que dicho Pascual está conforme y ofrece satisfacerlo inmediatamente”.

7 Madoz, P.: Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España y sus Posesiones de Ultramar (1845-1850), t. XI, p. 768.

8 No presuposto de gastos municipais do ano de 1837, dinos Artaza (1992: 350) “aparecen asignados 200 rs. para el encargado de cuidar el reloj”. A vivenda que estaba unida á torre do citado reloxo era cedida gratuitamente por parte do Concello á persoa encargada do coidado do reloxo, e era coñecida como “Casa del Reloj”.

9 A compra do reloxo levarase a cabo logo de aprobar os pregos de condicións que son como seguen: 1º. Un reloj patrón o regulador marca Brillie, tipo 1.54?

36


NOIA, UNHA CASA DO CONCE-LLO NO NOVO ESPAZO SÍMBOLO DO PODER BURGUÉS

En Noia, o edificio que viña fun-cionando como Concello a carón da igrexa de San Martiño, en pleno centro do casco histórico, axiña vai conside-rarse insuficiente para a nova categoría administrativa da vila. Precísase agora unha edificación máis ampla e moderna, acorde cos novos tempos. Ante a falta de espazo no antigo recinto amurallado, e na ausencia dunha edificación axei-tada, comeza a pensarse para o futuro Concello nun emprazamento extra muros nun edificio de nova planta. Xorde así a proposta do seu emprazamento na parte norte da vila, englobada dentro da ampla operación de reforma do espazo coñe-cido como Campo de San Francisco10.

de entretenimiento a transistores, que emita impulsos de polaridad invertida cada treinta segundos, para el mando de aparatos receptores; 2º . Un reloj de fachada, constituido por una esfera de plexiglás opal de un metro de diámetro, con anotaciones de las horas con elementos de plexiglás negro, lo cual permita una iluminación eficaz por transparencia. Este reloj debe quedar equipado con un mecanismo de precisión, marca Brillie tipo R-120, capaz para accionar las agujas directamente a la atmósfera sin ninguna protección; 3º. Un carillón electrónico completo de horas y cuartos que permita la difusión automática de tres melodías a voluntad, correspondientes a los carillones de Whittington, San Michel y Westminster. En el primer cuarto de hora el carillón debe de producir una fracción de melodía correspondiente, aproximadamente a un cuarto de su duración total, y así sucesivamente hasta la hora completa en que difunda la melodía entera y a continuación las campanadas correspondientes a la hora real. Este carillón estará compuesto por los siguientes elementos: a) un reloj patrón para sincronizar el generador de campanas en función de la hora real; b) un generador de campanas electrónicas con tres melodías; c) un amplificador de 100 W de potencia; d) cuatro difusores exponenciales de largo alcance. La instalación y montaje de todos estos aparatos, serán a cargo de la casa suministradora, y el plazo de entrega será el de seis meses a partir de la adjudicación”.

10 Estas terras do Campo de San Francisco –campos de labranza dos habitantes intra muros da vila durante a Idade Media–- pasaran a poder dos franciscanos logo da instalación desta comunidade neste lugar no ano 1522.

O lugar concreto elixido é unha parcela coñecida como “huerta de los herederos de Loreto Guerra”, entre as rúas do Ri-beiro (actual Ferrador) e Besteiros, onde en principio tiña pensado instalarse unha praza de Abastos11. O emprazamento acordado será determinante dun edificio exento, ben inserido en relación á trama urbana existente e cuxa fachada principal será visible dende o espazo que estaba xa destinado a converterse no futuro centro neurálxico da vila. O edificio será unha das primeiras intervencións nunha zona urbana que naquel intre comezaba a ordenarse e regularizar, mediante cam-bios de aliñacións e novas construcións, a súa anterior fisionomía. A súa presenza inaugura un novo espazo que ha con-verterse no símbolo burgués dun novo tempo. A nova edificación rematarase, tal como figura na base do frontón que coroa a parte central do edificio, no ano 1889, sendo a súa dedicación primeira a Escolas Graduadas12.

A edificación destaca polos seus coi-dados materiais –perpiaño nos zócolos, recercos, esquinas, impostas e corni-xas–, polo seu emprazamento dominante mesmo fronte á nova estrada Santiago-Noia, e polo seu claro esquema composi-tivo e decorativo, moi en liña coa corrente ecléctica tan presente na arquitectura da segunda metade do século XIX. Carac-terízase pola súa potente volumetría hori-

11 Ver “Plano del Campo de San Francisco con sus límites y perímetro de la huerta donde se proyecta construir la plaza de Abastos entre las calles del Riveiro y Vesteiros”, realizado por Manuel Carballido en 1882. Arq. M. de Noia.

12 O edificio dedicouse primeiramente a residencia das Escolas Graduadas. No módulo da esquerda a das nenas, a dos nenos á dereita, e un módulo central no que estaba unha Biblioteca popular. Converteuse máis tarde en Casa Consistorial. En rev. Casa da Gramática, especial cincuentenario, maio 2003, p. 9.

37


zontal en dúas alturas marcadas por dúas finas liñas paralelas de cantaría –as liñas de imposta que articulan e marcan a se-paración entre plantas–, e especialmente a fachada polo aspecto espido e depura-ción lineal dos seus muros en cachotería revocada en branco, nos que a cantaría vista emprégase co fin de remarcar un volume central lixeiramente adiantado e acabado nun triangular frontón e dous laterais simétricos. Liñas verticais en perpiaño para diferenciar os tres volumes presentes na fachada, así como recerca-dos cun sinxelo adorno floral superior para remarcar portas e ventás, outorgan un forte carácter ao edificio13. A salientar a regularización dos ocos da fachada: portas e ventás aliñadas nunha obsesión pola simetría e harmonía arquitectónica. Unha elegante composición horizontal

13 En datas recentes, o repicado da fachada deste edificio supuxo a total desnaturalización do mesmo, perdendo así todo o carácter compositivo que outorgaba a presenza calculada da cantería na súa fachada.

con simétrica repetición de elementos compositivos e sutís diferenzas nos lin-teis dos vans inferiores e superiores dos corpos laterais e combinacións de portas e ventás no corpo central.

A instalación neste lugar da vila da Casa do Concello supuxo o despraza-mento cara a este sector norte do seu centro funcional-administrativo, cunhas importantes repercusións urbanísticas. A

“Plano del Campo de San Francisco con sus límites y perímetro de la huerta donde se proyecta construir la plaza de Abastos entre las calles del Riveiro y Vesteiros”, realizado por Manuel Carballido en 1882. Arq. Mun. de Noia

Noia. Antiga Casa do Concello, na praza da Constitución

38


isto hai que sumar a presenza do Campo da Feira, un lugar nodal de celebracións de feiras con ámbito moi superior ao muni-cipal, así como, a conversión dunha parte importante do Campo de San Francisco nun amplísimo espazo para o paseo bur-gués coa creación da Alameda e Xardíns de Felipe de Castro, centralizando deste xeito neste lugar axardinado verde o pa-seo e o ocio. E todo isto en consonancia coa transcendental reforma viaria levada a cabo na vila, co enlace neste punto das vías perimetrais que circunvalan o centro histórico, así como a súa continuación a través das novas saídas cara a Santiago e Muros, que en conxunto converten esta zona no principal nó de comunicacións intracomarcais. Porén, unha serie de circunstancias van dar lugar a un novo cambio no emprazamento da Casa do Concello.

No ano 1835, en virtude do disposto nas leis desamortizadoras, pasan á man do Estado os bens da comunidade franciscana. O 20 de agosto de 1841, o Ministerio da Gobernación traslada ao de Facenda a exposición que lle dirixira o Concello de Noia solicitando se lle con-cedan as dependencias do ex convento de San Francisco co fin de establecer nelas unha escola e un cárcere. Segundo se desprende do informe da Xunta de Vendas de bens nacionais, emitido o 2 de

decembro de 1841, o expresado inmoble debeu cederse en uso e sen obriga de pagar canon ningún á Corporación solici-tante, segundo o pedira para escola e cár-cere. Ante a falta de atencións, uns anos despois, as instalacións presentaban un aspecto bastante deficiente, pois como pon de manifesto un dos concelleiros de-nunciantes, cometéranse moitos abusos por parte das administracións pasadas ao respecto dos materiais do que fora con-vento dos franciscanos e que nese tempo se dedicaba a cárcere público, pois mani-festa ter o convencemento “de haberse vendido vigas, de haberse empleado piedra de mampostería y sillería en obras municipales” (A. M., Noia, 26/11/1887). Pese a todo, o edificio vai funcionar como cárcere do Partido Xudicial ata o ano 1931 en que foi suprimida. No ano 1935, o Concello, co pretexto de que no edificio viñan impartíndose clases anexas ao Instituto de Segunda Ensinanza, obtivo unha subvención do Estado por valor de 40.000 pesetas que vai empregar en reformar o inmoble. Finalmente, nos anos corenta, a Corporación decide encargar o proxecto de reforma integral do inmo-ble, que ha recaer no arquitecto coruñés Leoncio Bescansa. Desta maneira, terá lugar unha transcendental reforma do edificio. Simultaneamente, con proxecto levado a cabo por parte do aparellador municipal, vai procederse ao derrubo do muro que illaba a edificación da Alameda pública, actuación que tiña por obxecto “la urbanización de este trozo, a fin de que el acceso al edifico en cuestión por su puerta principal, esté dotado de las condiciones de ornato y embellecimiento que las circunstancias del lugar en que está emplazado exigen”. Desta maneira ábrese o lugar, antes tapado pola presen-

Noia. Edificio destinado a nova Casa

do Concello, posteriormente

Instituto de Ensino Medio

39


za dun muro corrido que dende a igrexa de San Francisco continuaba cara ao norte, ao paseo público da Alameda. As reformas do edificio proseguen nos anos cincuenta, e o Concello, ante a falta de diñeiro co que facer fronte ás obras, ve-rase incluso na obriga de aceptar poñer á venda un par de solares a carón do edificio da Terraza, así como, igualmente, este edificio14.

A solución definitiva ao edificio vai producirse no ano 1951. Nesa data, a Corporación toma unha decisión trans-cendental ao acordar o definitivo traslado das dependencias municipais a este novo emprazamento a carón da Alameda, alegando para ilo “la deficiencia en que se encuentran actualmente instaladas los servicios de oficinas, despacho y salón de sesiones, en la actual Casa Consis-torial”. A proposta do Alcalde e “por ser necesidad harto sentida”, finalmente acórdase “arreglar para casa consistorial el cuerpo de la fachada principal, del Edificio de la Alameda; o sea el cuerpo que dá a la Alameda con arreglo al plano, presupuesto y pliego de condiciones facultativas, confeccionado por el arqui-tecto D. Leoncio Bescansa”.

A polémica decisión sería obxecto de reclamación por parte da comunidade franciscana, de novo ocupante da igrexa de San Francisco, pois expresan o seu desacordo “contra toda innovación, mo-dificación o enajenación, que se intente hacer en el edificio conocido por Edificio Alameda, por entender que forma parte

14 O edificio da Terraza era unha concesión por dez anos que o Concello dera ao seu propietario. Esta decisión por parte do Concello supuxo a única privatización levada a cabo no espazo público do antigo Campo de San Francisco.

del antiguo convento de los franciscanos de esta Villa”. A Corporación, por unani-midade, decide denegar tal reclamación, pois considera que o edificio é propieda-de municipal. A disputa chegará ata o ano 1952, pero, mentres tanto, os traballos non se deteñen, e así, no ano 1951, tras-ládase o escudo que aparecía no antigo Hospital de Afora e colócase na fachada do novo edificio. Igualmente, decídese o traslado a dito edificio da artística arcada que formaba a porta do devandito Hospi-tal –nese intre cárcere do Partido– co fin de colocala como porta de acceso ao sa-lón de plenos da nova Casa do Concello, por ser, segundo a Corporación, “la única forma viable de conservarla, y resultar muy a tono para el sitio que se destina”15.

En sesión extraordinaria do 2 de xa-neiro de 1952, a Corporación acorda o traslado das oficinas municipais dende o edificio do Concello ás novas instalacións, aínda non inauguradas oficialmente na-quel intre. A rapidez no traslado tivo que ver co contencioso que os franciscanos seguían mantendo sobre a propiedade do inmoble, así como tamén cunha unha nova disputa que agora se establece coa concesión dun Instituto para Noia, entre os partidarios de que ese estable-cemento educativo se instale no edificio dos franciscanos e non como pretende o alcalde na antiga Casa do Concello16. A présa dos feitos consumados levou o Alcalde ao traslado, aínda cando as obras non estaban rematadas na súa totalidade. A decisión, que supuxo unha

15 Este traslado, porén, non vai ter lugar ata épocas recentes, e producirase cando teña lugar o derrubo do antigo Hospital, no ano 1980.

16 Rev. Casa da Gramática, Especial cincuentenario, maio 2003, pp. 8-9

40


reestruturación funcional dos espazos urbanos afectados, vai ser explicada a través dun bando, asinado polo Alcalde, o 1 de xaneiro de 1952. A nova distribución espacial dos edificios públicos quérese permaneza establecida da seguinte ma-neira: A Casa do Concello, con toda a súa poderosa centralidade administrativa, pasaba e establecerse no novo edificio da Alameda, no que funcionarán “todos los Servicios municipales quedando abierto al uso y disfrute de los vecinos y a su disposición el Salón de Actos para toda clase de actividades culturales o benéfi-cas”. O Antigo Concello, sinálase, “queda a disposición de la Dirección General de Enseñanza Laboral”, coa finalidade de que “en el más breve plazo”, se leven a cabo as necesarias obras de adaptación co fin de dedicalo a albergar o “Instituto de Enseñanza Media y Profesional”17.

17 O proxecto foi realizado polo arquitecto González Cebrián, cun importe de 600.000 pesetas, das cales o

A presenza dun Instituto Laboral, único centro destas características na comarca, exercería unha poderosa influencia no ámbito educativo sobre unha área moi ampla, que vai personificarse durante anos neste edificio, a carón dos xardíns de Felipe de Castro. Por último, o edificio da Praza da Constitución, logo Suárez Oviedo, que albergara as primeiras de-pendencias municipais, “será destinado a Escuelas Graduadas”.

O 12 de marzo de 1952, coa asisten-cia do Gobernador Civil da Provincia, tivo lugar a inauguración oficial da nova Casa do Concello18. Vai rematar así o longo

Concello achegaba 150.000. Bando do Alcalde M. Blanco Ons, 1/01/1952, en Agrafoxo Pérez, X. (2002): Memorias do Franquismo, pp. 498-499.

18 Un mes despois, en virtude do acordo tomado no ano 1950, procédese definitivamente á venda do edificio da Terraza (non así dos solares lindeiros para cuxa venda “habían surgido dificultades”), co obxecto de “hacer frente a los gastos que supone la implantación del Instituto

Noia. Casa do Concello, na

Alameda, con dependencias

sobre o claustro dos franciscanos

41


proceso que converterá en Instituto Labo-ral “Virxe do Mar” o edificio inicialmente destinado a Casa de Concello, mentres que esta función ha de desempeñala a nova edificación historicista da Alameda, obra de Leoncio Bescansa.

A edificación, levantada no lateral da Alameda, a carón da igrexa de San Francisco, e coas dependencias superio-res directamente descansando sobre o propio claustro do convento, encadrarase dentro desa corrente do modernismo de-nominada “eclecticismo historicista” que permite, segundo as diferentes finalida-des da obra arquitectónica, escoller entre os distintos estilos do pasado. Neste caso, o gótico, tan fortemente identificado coa vila de Noia, é o ambiente elixido, e a súa plasmación lógrase mediante a inclusión de varios esveltos arcos oxivais. O efecto refórzase na fachada da edifica-ción na que sobresae o pórtico ameado, sobre arcos de medio punto e apuntados, que refire sen dúbida algunha das monu-mentais portas de entrada á antiga vila amurallada19.

O CÁRCERE PÚBLICO

A partires do último cuarto do século XVIII, coa aceptación das penas priva-tivas de liberdade como alternativa ás penas corporais, a prisión, en canto lugar onde as condenas deben cumprirse,

Laboral en esta Villa y terminación de las obras del Edificio de la Alameda que actualmente ocupa la Consistorial”.

19 Ao igual que sucedera co Instituto Virxe do Mar, o repicado das fachadas laterais deste edificio supuxo unha clara desnaturalización do mesmo, perdendo así parte do carácter compositivo que outorgaba a presenza calculada da cantería na súa fachada.

pasará a ter unha función diferente á que desempeñara ata ese momento, formu-lándose simultaneamente o problema da multiplicación do seu número e o da súa organización interna20. Ao mesmo tempo, esas novas prisións concibidas como lu-gares de cumprimento de penas de priva-ción de liberdade, pasarán a formar parte da infraestrutura urbana de servizos, ao menos en todas aquelas cidades que teñan a condición de capital de provincia ou de cabeza de partido xudicial.

Pola súa parte, a Lei de Prisións de 1849 sinalaba que, cada termo municipal debería contar cun “Depósito Municipal”, para os sentenciados a penas de arresto menor; os cárceres de partido das capi-tais de audiencia destinaríanse á custodia de presos con causa pendente e para cumprir as penas de arresto maior.

Dende o século XV foi corrente a vinculación do cárcere coa casa do Concello. En Muros, concello e cárcere conviviron xuntos ata o século XVIII. Descoñecemos a data exacta do século XIX en que o cárcere público se traslada ás dependencias do antigo castelo de Muros. O que si coñecemos é a pobre impresión que este edificio lle causou a Madoz, quen no seu Diccionario non dubida en cualificalo como “…malísima la cárcel”21. Porén, isto non era unha excepción, máis ben constituía a norma, pois estas prisións municipais, utilizadas en vilas como Muros como cárcere do partido xudicial, eran polo xeral lóbregas,

20 Quirós Linares, F. (2009): Las ciudades españolas en el siglo XIX, p. 303.

21 Madoz, P. (1845-1850): op. cit., p. 190.

42


malsáns, sen ventilación e, ademais, con frecuencia, inseguras.

En Noia, o cárcere atopábase nun principio na derruída torre do Tapal. No século XIX, logo da exclaustración dos franciscanos e como consecuencia das leis desamortizadoras, o Concello de Noia solicita se lle conceda o ex convento de San Francisco co fin de establecer unha escola e mais un cárcere. Desta ma-neira, aceptada a petición con data 2 de decembro de 1841, este lugar vai acoller as dependencias destinadas a cárcere do Partido. Madoz, no seu Diccionario22, deixa constancia do seu emprazamen-to: “la cárcel está situada en el que fue convento de San francisco”. O edificio, nalgún momento en condicións bastante deficientes23, funcionará como cárcere ata o ano 1931 en que foi suprimido, para trasladarse ás dependencias do antigo Hospital de Afora. Coñecido como o cárcere do Hospicio, alí permaneceu nos anos da guerra civil e da posguerra.

Estas prisións municipais, polo xeral simples calabozos, van ser utilizadas como cárcere do Partido xudicial ao pou-co de crearse estes, polo que son poucas as que han de realizarse de nova planta. É frecuente que, como no caso de Muros e Noia, se destine a tal fin algún antigo edificio, superficialmente adaptado e, a ser posible, en lugares separados, aínda que xeralmente próximos á poboación. A

22 Ibídem: t. XII, p. 190.

23 No ano 1887, en sesión do 26 de novembro, un dos concelleiros, referíndose ao edificio en cuestión, sinala que se cometeran moitos abusos polas administracións pasadas cos materiais do que fora convento de San Francisco, pois tiña o convencemento “de haberse vendido vigas, de haberse empleado piedra de mampostería y sillería en obras municipales”.

consideración destas prisións como focos de insalubridade, con edificacións pouco axeitadas para a función penal, tanto pola súa localización tan próxima e falta de seguridade, así como pola dificultade de adaptalos satisfactoriamente ao seu novo uso, fai que pronto se pense na constru-ción de edificios específicos que cumpran esa función24.

Todo este conxunto de deficiencias que acabamos de apuntar confluirán no antigo cárcere de Muros, polo que as autoridades municipais muradás van formularse a realización dun novo cárcere público do Partido nos anos cincuenta do século XIX. En sesión de 8 de setembro de 1850, trátase do tema e pola acta da mesma sabemos da existencia dun plano para o novo cárcere así como o retraso que supón unha pequena modificación do mesmo : “Se acordó igualmente que se recordase al Señor Gobernador Civil de la Provincia la construcción de la nueva Carcel de este Partido según el mismo dispuso en oficio que pasó al Señor Juez de primera instancia vista la nece-sidad de ella, y cuya disposición tubo

24 O 21 de xullo de 1971inaugurase, nun punto moi próxi-mo ao anterior, un novo edifico destinado a Cárcere-Depó-sito do Partido Xudicial de Noia. (Hermida, M. e Agrelo, X. (2008): Efemérides noiesas, p. 123.

Noia. Cárcere público no antigo Hospital de Afora

43


que paralizarse a causa de la pequeña reforma que se hizo en el plano que el Sr. Gobernador remitía aprobado en aquel oficio, y el cual con la referida reforma para su nueva aprobación, se le entregó a el sobre dicho Señor Juez de Primera Instancia”25.

O estado do edificio que viña funcio-nando como cárcere público do partido xudicial de Muros debía ser bastante lamentable á altura do ano 1886, pois nese tempo o alcaide carcereiro dirixe un escrito á alcaldía para poñer no seu coñecemento “que el edificio de la cárcel precisa varias reparaciones de importan-cia tanto por el estado de ruína en que se halla como por la falta de condiciones higiénicas y de seguridad, hasta tal gra-do que no ofrece garantía alguna, estan-do expuesto a que quizás el día menos pensado me sea comprendido en un procedimiento por la fuga de algún reo”. Propón por isto unha serie de reformas imprescindibles no referido edificio. O Concello, facéndose eco das xustas peti-cións do carcereiro solicita un orzamento para as obras e, igualmente, demanda un informe sobre as máis importantes defi-ciencias do edificio. Polo exhaustivo de dito informe, enviado ao Concello o 15 de novembro de 1886, sacamos unha com-pleta información de como era e en que situación se atopaba o referido cárcere.

25 Por información de Sánchez García, J. M. no seu estudo sobre Faustino Domínguez y la arquitectura gallega del siglo XIX, (1997), sabemos que no ano 1853 enviouse á Academia o proxecto de Faustino Domínguez para o cárcere de Muros, que foi aprobado en setembro dese ano. A Academia achou os planos “arreglados y dignos de su aprobación”, pero pídelle que “omita la imposta que interrumpe las ventanas laterales del cuerpo central”. Con todo, o proxecto non chegou a realizarse. Igualmente, o proxecto do cárcere de Noia, de agosto de 1853, tamén o realizou Faustino Domínguez. Dito proxecto foi aprobado pero non chegou a levarse a cabo.

Sabemos que se situaba extra muros “a la orilla del mar, aislada, y separada por una plazuela bastante espaciosa, de las ca-sas que constituyen el barrio denominado del Castillo”. Igualmente se informa que o edificio “está constituído por una antigua fortaleza, que se eleva sobre el nivel del mar.....sobre la plazuela del muelle, con una área de 978 metros cuadrados”, e a continuación realízase unha pormenori-zada descrición do seu interior, anotando que nel hai catro habitacións situadas ao sur do patio, ou plataforma do antigo cas-telo, estendéndose ao longo do lenzo do edificio, que mira á rúa que conduce ao Bombé. Ao lado dereito da porta de en-trada, que se abría ao sur, “se encuentra la primera habitación, que tiene una área de 25 metros cuadrados, y una capaci-dad en metros cúbicos de 100. Antiguo polvorín de la fortaleza, se halla provista de una bóveda de sillería, con paredes de mampostería, sin blanquear, sucias, y sin que reciba más luz ni ventilación que la que puede suministrarle su puerta de entrada que se abre al Poniente, y mira a un pequeño patio que le separa del cuarto del alcaide. En este local existen cinco gergones, sobre una mugrienta tarima, y alberga otros tantos presos del sexo masculino”. Ao lado esquerdo da porta de entrada atopábase o cuarto do alcaide, separado da anterior vivenda por un pequeno patio de 64 metros cadrados. Del dinos o autor do informe, que “se halla medianamente aseado, y no recibe más luz ni ventileo que la que da su puerta de entrada que mira a dicho patio”. A conti-nuación e separada do anterior cuarto por unha parede medianeira, atopábase ou-tra habitación destinada a presos do sexo masculino “contiene 13 gergones colo-cados sobre una tarima, y sus paredes

44


de mampostería, se encuentran sucias, ahumadas y sin blanquear. Recibe luz y ventilación por la puerta de entrada, y una ventana....Dentro de la habitación hacen su comida los presos que la habitan”. A continuación, e separada da anterior ha-bitación por unha parede medianil, había outro pequeno local destinado á reclusión de mulleres, “tiene cuatro camas, cocina, y no recibe mas luz ni ventilación que la que le da su puerta de entrada”.

Unha vez realizada a súa descrición interior, o autor do informe detense en analizar a situación en que malviven os que neste lugar sofren prisión. Se ben se admite que o cárcere, pola súa situación ao lado do mar, illada por completo da poboación e separado convenientemente das casas que constitúen o barrio do Cas-telo, “nada deja que desear bajo el punto de vista higiénico”, porén, prescíndese disto; e, se un se fixa nas circunstancias que concorren nas habitacións desti-nadas “a albergue de los desgraciados seres que tienen que habitarlas”, entón, a perspectiva muda e o informante dinos que “no puedo por menos que censura-rlas en absoluto, calificándolas de inmun-das pocilgas, en donde se encajonan a seres desgraciados, exponiéndolos a las fatales consecuencias que puede aca-rrearle la permanencia continua en medio

de una atmósfera nociva a su salud, res-pirando un aire confinado y cargado de principios nocivos y empobreciendo su constitución, deteriorada y empobrecida ya por el uso cotidiano de una alimenta-ción insuficiente en cantidad y calidad”. A continuación, o autor do informe, fai unha ampla exposición das razóns científicas nas que se apoia para recomendar a rea-lización dunha serie de obras no cárcere, onde a apertura de ventás que faciliten a ventilación ocupa un lugar prominente.

Baixo estas consideracións, o Con-cello vai encargar unha ampliación do presuposto en agosto de 1887, así como unha ampliación do prego de condicións, adxudicando as obras en pública poxa á persoa de Manuel Caamaño Lago, en decembro de 1887, obras que finalizan un ano despois, en outubro de 1888.

En sesión de 11 de decembro de 1887, o alcalde recorda á Corporación que “siendo el día de mañana el señalado para el remate de las obras de repara-ción de la cárcel pública de esta Villa, se está en el caso de que se designen los individuos que han de constituir con el proponente la Comisión que debe presidir dicha acta,…,los cuales vigilarán también la ejecución de las obras a fin de procurar que se construyan por el que resulte rematante con estricta sujeción a las condiciones consignadas en el expediente de su referencia, algunas de las cuales se entenderán aclaradas en la siguiente forma: 3ª =Los huecos de las ventanas será el de cada una el de seis cuartas de alto por cuatro y media de ancho; 4ª = El Departamento para las dos cocinas ocupará un fondo de cuatro me-tros noventa y ocho centímetros huecos

Restos do cárcere de

Muros, na zona do Castelo

45


al ancho, teniendo el largo señalado en la misma condición; 9 = Que las cien do-cenas de tablas de piso, espresadas en esta condición, tendrán el grueso regular de su concepto y una cuarta de ancho cada una puesta en obra, y siempre que para la obra se necesiten menos tablas de dicho número se rebajará su importe a proporción de lo que tasen peritos elegidos por el rematante y la expresada Comisión inspectora; y por último, que en uso de las facultades que al Ayunta-miento confiere la condición diez y siete, el mismo acordó también fijar la garantía definitiva que tiene que constituir el lici-tador a quien se adjudique el remate, en tres mil quinientas pesetas”.

OS ESTABLECEMENTOS DE BENEFICENCIA

No século XIX hai un esforzo redo-brado por crear institucións de servizos e de beneficencia. As institucións de beneficencia, que teñen raizames no pasado, tiveron en moitos casos un papel complementario na atención sanitaria. Consideramos como establecementos de beneficencia, a diferenza dos hospitais que teñen un carácter sanitario, aqueles que cumpren unha función de tutela. Son os hospicios, casas de misericordia ou caridade, refuxios, asilos, etc. A media-dos do século XIX, os hospicios ou casas de misericordia son os establecementos benéficos máis frecuentes nas cidades e vilas. Trátase de lugares que cumprían múltiples funcións, o que con frecuencia daba lugar a edificios diferenciados, aínda que polo común dependesen dun mesmo órgano administrativo e incluso se encontrasen próximos fisicamente. A

función do hospicio era principalmente, a prol de manter a orde social, previr a vagancia e a mendicidade, controlar os marxinados ou os que puidesen chegar a selo, como os nenos expósitos. Todo isto como unha precaución ante un número demasiado elevado de vagabundos e mendigos que, pola súa extrema miseria, puidesen converterse nunha “amenaza incontrolable al orden establecido”26.

O estamento nobiliario tradicional e dos sectores máis conservadores que facían a apoloxía dos pobres, da esmola e do seu socorro pola caridade, rexeita-ban o papel do Estado como responsable da beneficencia e estaban frontalmente en contra do proxecto liberal de redis-tribución pola vía da beneficencia, que esixía recursos e, co tempo, unha reforma fiscal27. De aí que con frecuencia sexan fundacións privadas as que dan lugar a este tipo de institucións de acollida.

A atención á infancia propiciou nu-merosas iniciativas de carácter relixioso, como asilos ou casas de expósito. Igual-mente, a beneficencia de cara ás persoas maiores favoreceu os asilos de anciáns, esencialmente en mans da caridade das ordes relixiosas.

As fundacións benéficas foron nume-rosas e podían ter funcións diferentes. Edificios para a beneficencia construíron-se no século XIX, ás veces en lugares onde xa existían establecementos deste tipo dende o século XV, e outros en novos emprazamentos. En Muros e Noia trátase, na maioría dos casos, do aproveitamento

26 Quirós Linares, F. (2009): op. cit., p. 273.

27 Capel, H. (2005): op. cit., p. 379.

46


de vellos edificios xa existentes, aos que tan só se lles aplica pequenos retoques para que poidan manterse en pé. Algúns nin tan sequera o conseguiron, como é o caso do Hospital de Afora da vila de Noia, que aínda que cumpriu funcións de Hos-picio durante a primeira metade do século XX, o seu completo abandono e deterioro conduciu ao seu derrubo xa nos primeiros anos da democracia.

No caso do Hospitalillo de Muros, estamos ante un establecemento ou casa de caridade e beneficencia con orixe na Idade Media, onde se alberga e sustenta un número de pobres que non poden traballar pola idade ou polas enfermida-des. En varias ocasións encontramos mención non libros de Actas do Concello sobre o seu precario estado de conser-vación, polo que foron precisas diversas

reformas no mesmo para evitar a súa ruína definitiva. Para prestar un servizo asistencial municipal, o Concello da vila subministráballe leña para o inverno. Nas primeiras décadas do século XX vai producirse unha serie de cambios impor-tantes nesta institución que levan incluso a formular a desaparición do vello edificio co fin de construír un novo Hospital de pobres. Así o demandan os testamentei-ros de Dª Angela González, viúva de D. Abelardo Romaní, que no seu testamento formula a creación dunha única fundación dedicada á mesma función que viña re-alizando o Hospitalillo, para a que lega os seus bens. Cara á realización deste proxecto, acórdase “derribar o demoler, si fuera necesario o conveniente, el edificio destinado hoy a Hospitalillo de pobres de este pueblo y construir en el patio del ci-tado Hospitalillo un nuevo edificio de las condiciones que se señalan en los planos

Hospitalillo de Muros, detalle

47


o proyecto que adjuntan y que se esta-blece en el testamento”. Proponse igual-mente “la instrucción de un expediente de expropiación del edificio particular que cierra por el Norte el mencionado patio y que este Ayuntamiento contribuya a la fundación con los auxilios y recursos que estime procedente”.

Ante esta petición, o Concello consi-dera que a demolición do antigo edificio do Hospitalillo de propiedade municipal, suporía unha perda importante “y un perjuicio económico que debe evitarse; que ello originaría un conflicto con el traslado de los asilados por carecer de local donde albergarlos mientras durase la construcción y además a que el local donde pretende emplazarse no es acep-table por su situación y carencia de con-diciones higiénicas”. Por isto, o Concello, por unanimidade, acorda: “no acceder a la demolición del actual edificio, pero si cede a favor de dichos señores albaceas y les autoriza para construir el edificio en el terreno público existente en el Campo de la Feria, términos de esta villa, por en-tender que su situación es desde luego muy aceptable para levantar una funda-ción” (A. M. 16/08/1929).

Anos máis tarde, en sesión de 16 de abril de 1934, trátase da posibilidade de fusión de dúas fundacións, legadas res-pectivamente pola mencionada Doña Án-gela González e Doña Luisa Malvárez, co Hospitalillo de pobres desta vila. A lectura do tratado permite unha boa aproxima-ción sobre a orixe, características e forma de funcionar esta última institución: ““Su origen se remonta al año de 1418, cual lo demuestra un documento en pergamino, antiguo, que obra en el archivo municipal

de esta villa de Muros, año en que fue edificado por Don Diego Rodríguez, Juez de la dicha villa. Sus características y forma de funcionar son las siguientes: Es un edificio compuesto de bajo y piso alto, dividido en catorce celdas, de ellas siete en la planta baja y las restantes en la alta, se albergan hoy ocho pobres, ancianos o impedidos que se hallan al cuidado de una demandadera, la cual mora en una casa próxima a dicho Hospitalillo del cual forma parte integrante en unión de otros terrenos de escasa superficie que contornan dicha casa por su parte sur y oeste y dicho Hospitalillo por su parte Este y Norte. Miden respectivamente am-bos edificios las dimensiones siguientes: Hospitalillo: Largo, metros 35 = Ancho, metros 6´30 = Elevación, metros 6´50. Casa citada, Largo, metros 9´45 = Ancho, metros 7´30 = Elevación, metros 4´85. Es el establecimiento de carácter municipal ya que este Ayuntamiento subviene a sus gastos a medio del oportuno presupues-to, bien que la Exma. Diputación provin-cial viene desde hace años otorgando una subvención para el sostenimiento de dicho Hospitalillo. A cada pobre asilado se le suele tener asignado un (..) diario de una peseta, con la cual la demandadera les suministra y prepara la alimentación. El Ayuntamiento inspecciona el funciona-miento, desde luego susceptible de per-fección, lo que, de manera indudable, se lograría en el caso de prevalecer, como se espera, la propugnada fusión del esta-blecimiento con las fundaciones de Doña Angela González y Doña Luisa Malvárez”.

Finalmente, logo da creación dun Padroado da Fundación que perfila os puntos da fusión, e coa aprobación polo Director Xeral de Beneficencia que sinala

48


os puntos a cumprir, vai ter lugar a pre-tendida fusión28. Con diversas reformas levadas a cabo na segunda metade do século XX, na actualidade, o antigo Hos-pitalillo de pobres, cumpre funcións de Club de Xubilados.

En Noia viña funcionando como Hospicio de pobres o antigo Hospital de Afora ou do Espírito Santo. Madoz no seu Diccionario29, dinos que naquel tempo “Hay en Noya un antiguo edificio, con ermita o capilla, llamado hospital de Sancti Spirito, fundado para dar albergue y asistencia a los peregrinos, mas hoy está destinado bajo la administración del ayuntamiento, al socorro de enfermos, ora sean naturales de la villa, ora foras-teros”. Este establecemento benéfico era sostido polo Concello. Posteriormente, por testamento do Marqués de Monroy, o

28 A. M. 28/05/1935; 10/09/1935.

29 Madoz, P. (1845-1850): op. cit., t. XII, p. 190.

8 de abril de 1891, a casa da súa propie-dade e posesións adxacentes no Campo das Rodas, así como unha cantidade en metálico, destinarase para a fundación dun establecemento benéfico. Esta Fun-dación vai tardar tempo en funcionar e, cando o faga, fusionarase co Hospicio municipal. En 1923 abríronse aos nenos e anciáns pobres as portas do Asilo Munici-pal no Campo das Rodas30.

Igualmente coñecemos por informa-ción de Madoz, a existencia na vila de Noia dunha institución benéfica baixo a dirección de monxas: “En 1846 conce-dió el Gobierno a una persona piadosa la facultad de fundar un colegio para educar niñas pobres o huérfanas bajo la dirección de las monjas mercenarias de Santiago”31. A un primeiro edificio que funcionou como escola de pobres, suce-

30 Hermida, M. e Agrelo, X. (2008): op. cit., p. 228.

31 Madoz, P. (1845-1850): op. cit., t. XII, p. 190.

Noia. Hospicio no antigo

Hospital de Afora

49


deu posteriormente outro atendido polas mesmas monxas trinitarias nun conxunto formado por convento e capela. O novo Colexio e convento de Clausura das monxas trinitarias é inaugurado en 1872, baixo o patrocinio de dona Josefa Armero y Millares32. A edificación relixiosa, obra do mestre Quirino, natural de Alvariza33, consta dunha soa nave e presenta unha fachada en pedra de cantería na que figuran unhas pareadas pilastras dóricas sostendo un frontón clásico sobre o que se alza o campanario. Sobre a portada ten un camarín coa imaxe do titular San Xosé. Trátase, en palabras de Mariño, X. (1988) do edificio máis representativo da arquitectura neoclásica en Noia34.

32 Hermida, M. e Agrelo, X. (2008): op. cit., p. 120.

33 Mariño, X. (1988): Noia: Guía turístico-cultural.

34 Ibídem.

Noia. Convento das Trinitarias na Corredoira de Afora

Muros: os anos da desfeita (1950-2014)José Antonio Vázquez Vilanova

53

José Antonio Vázquez VilAnoVA bArbAntiA

INTRODUCIÓN

Varios anos atrás, dende as páxinas desta mesma publicación, levamos a

cabo un percorrido pola historia de Muros que abranguía o período comprendido entre a segunda metade do século XIX e o primeiro terzo do XX1. Nel concluïamos asegurando que a prosperidade, malia que con trazos certamente irregulares, sería a característica máis acusada du-rante todo o século XIX, continuando nos primeiros anos do novo século. Mais a brusca diminución das capturas de peixe marcará a irrupción, na segunda década, dunha profunda depresión que terá a súa manifestación máis dramática na crise da industria da salgadura e das conservas. A partir de entón, coa quebra sucesiva de boa parte dos establecementos fa-brís, nada volvería ser como antes. Nas décadas seguintes, a industria muradá continuará un lento pero inexorable pro-ceso de esmorecemento, dando como re-sultado un escenario actual caracterizado pola perda da totalidade do seu tecido produtivo.

Certamente, esta foi a grandes trazos a liña seguida polos acontecementos. Pero sen esquecer que a desfeita de Mu-ros foi un proceso longo, de carácter des-continuo, e marcado por distintas fases. Uns breves apuntamentos abondan para ilustrar o que estamos a dicir. Cincuenta ou sesenta anos atrás, o tecido industrial de Muros, ben que moi minguado, aínda subsistía e proporcionaba numerosos postos de traballo á xente da zona; ao mesmo tempo, tanto o concello como a súa capital continuaban a ser lugares

1 Vázquez Vilanova, José Antonio (2012): “Muros: esplen-dor e ocaso”. Barbantia nº 8. Pp. 13-40.

intensamente poboados, o que se tra-ducía nunha demanda favorecedora de servizos e innovacións; en canto á pesca, en determinados anos, cada vez máis espazados, chegaba a ser extraordina-riamente abundante. E cando a pesca escaseaba e as fábricas non abondaban, para os mariñeiros comezaba o recurso, facilitado pola sona da súa pericia, de en-rolarse na mariña mercante internacional. No momento actual, a situación non pode ser máis sombría. A industria desapare-ceu completamente; a única fábrica exis-tente no concello é de nova creación, pois data de mediados dos oitenta. O paro alcanza cotas moi elevadas e, desapa-recido o recurso á mariña mercante pola competencia doutras nacionalidades, a emigración foi particularmente intensa. O descenso demográfico discorre en caída libre, cunha tendencia cada vez máis acusada, mentres que o envellecemento avanza a pasos axigantados. A resigna-ción corre parella coa desidia e a falta de espírito emprendedor. En consecuencia, tampouco se albiscan solucións nin pers-pectivas de futuro.

A magnitude dos cambios producidos e as consecuencias que, dun xeito verti-xinoso, estamos a presenciar nos últimos anos, fan que o último medio século se configure como unha etapa decisiva no decorrer histórico do territorio muradán. Saber o que aconteceu neses anos, a que factores respondeu a súa evolución, ou cales foron os momentos máis críticos e decisivos, será o obxectivo das seguintes liñas.

Tratamos de dar unha visión o máis completa posible, de cara a unha mellor comprensión do acontecido. A tal fin,

54

barbantia Muros: os anos da desfeita (1950-2014)

estruturamos o estudo nunha serie de apartados que abranguen outras tantas dimensións do acontecer histórico. As relacións entre os distintos ámbitos iran-se poñendo de manifesto ao longo do traballo, pero especialmente no apartado dedicado ás conclusións.

A TRAMA URBANA E AS VÍAS DE COMUNICACIÓN

Cunha economía en prolongada decadencia, aínda que conservando un importante continxente de poboación, as transformacións na trama urbana vanse sucedendo gradualmente. A lonxa vella fora construída na década dos corenta; o novo edificio viña a ocupar o solar da primeira lonxa, levantada nos últimos anos do século XIX. Tamén por eses anos (1943) conclúe a edificación dun impoñen-te edificio para albergar o novo cine París, dotándoo dunha sala capaz de acoller un gran número de espectadores. Pero os cambios aceléranse a partir de segunda metade da década dos cincuenta. Será entón cando se concentren as transfor-macións urbanísticas máis significativas, permanecendo para a posteridade como símbolo dun pobo que, rexeitando un presente sombrío, amósase obsesionado por dirixir a ollada cara ao futuro, sen con-siderar en ocasións os lazos que o ligan co pasado nin a importancia da conserva-ción do legado transmitido polas pasadas xeracións.

Abundan os exemplos do que estamos a dicir. O castelo de Muros, inutilizado na súa función defensiva dende o século XIX, fora convertido posteriormente no cárce-re do partido. Máis adiante, sufriu unha

completa transformación na súa parte máis esencial, resultando case destruído para levantar a lonxa municipal, ficando o resto destinado a prisión, perdendo o seu valor histórico e desaparecendo o seu as-pecto de fortaleza. A mediados do século XX aínda quedaba unha pequena parte, dende que a finais do século XIX a cons-trución da lonxa derribara a fronte norte2. Os restos que aínda quedaban desapare-ceron a finais dos cincuenta coa constru-ción dunha nova lonxa. Continuando coa mesma liña argumental, a mediados do século XIX tivera lugar unha importante remodelación da casa consistorial, con-verténdose nun fermoso edificio de dúas plantas. Para levar a cabo a ampliación comprouse unha casa propiedade do gre-mio do mar, contigua á consistorial, para unila coa mesma, sendo engadidos dous balcóns de ferro, un deles mercado e traído expresamente desde Xixón. Á súa vez, o concello estaba flanqueado pola única torre da muralla que permanecía en pé, edificación monumental á que máis adiante se lle engadiu un reloxo e unha espadana. Tanto o antigo concello como a torre foron derribados en 1958 para construír o novo edificio municipal. Nese mesmo ano terminaron as obras do bloque de vivendas de protección oficial e o novo edificio da Caixa de Aforros, estando tamén en marcha dende 1957 as obras para a construción dun novo peirao e da nova lonxa cos seus anexos, que finalmente se ergueu onde se emprazaba a lonxa mais antiga. Todas estas obras son saudadas con entusiasmo dende as páxinas do diario La Noche: “Después de tantos años durante los cuales estuvo

2 “Recuerdos del pasado. El castillo y las baterías de Muros”. Ramón de Artaza Blázquez. Boletín de la Real Academia Gallega nº 297-300 1953 Pp. 422-426.

55


Muros dormido, parece que va desper-tando de su letargo y empieza otra vez a seguir el camino que le es indispensable si no quiere perecer. Porque ya se sabe que, dadas las características de nuestro pueblo, o tiene que seguir adelante por las rutas que marcan las actuales ten-dencias del progreso humano, o verse condenado a morir, sin otro remedio”3.

Igualmente, desde os anos 50 Muros vai medrando polo Norte, cara Serres, e xa entón o barrio da Virxe do Camiño apa-rece incluído na trama urbana de Muros “y también es posible que no tarde mu-cho tiempo en que represente un centro de bastante interés en el orden económi-co de nuestra villa”. Aínda que subsisten na zona graves carencias no tocante á urbanización e saneamento4. En canto a Esteiro, que en 1917 se reducía a unha pequena aldea con varias casas afasta-das da costa, viuse favorecida de tal xeito pola conclusión, en 1915, da estrada de Muros a Noia, que a comezos dos se-senta contaba xa con 3000 habitantes, estendéndose ao longo do trazado da vía.

Á beira da igrexa parroquial había dende antigo unha pequena alameda for-mada por un paseo bordeado de árbores e con asentos; alí, e nos seus arredores, era onde se celebraba a feira o primeiro domingo de cada mes5. No mesmo lugar fora construída en 1847 a nova alameda, paseo de grande extensión formado por

3 La Noche. Año XXXVII. Número 11415. 19 de octubre de 1957.


5 Diccionario geográfico-estadístico de España y Portu-gal, de Sebastián de Miñano y Bedoya. Tomo VI. Madrid 1826. Pp. 198-199.

tres grandes carreiras paralelas, en esca-linata, de vista fermosa e ben acondicio-nada6. Sobre esta obra, en 1957 o alcalde de Muros manifestaba o seu desexo de ampliar a dita alameda, para que os seus habitantes puidesen gozar duns xardíns e dun lugar de recreo do que entón ca-recían7. Nada máis lonxe da realidade á vista do que pasou pouco despois: a construción a finais dos anos 50 das vivendas de protección oficial (as popu-larmente denominadas casas baratas) e a posterior edificación do centro médico supuxeron a desaparición da alameda en toda a súa extensión.

Eran momentos nos que cada avan-ce, cada novidade, se facían en prexuízo da desfeita dun patrimonio histórico e monumental único e irrecuperable. A inconsciencia sobre a súa importancia, e máis concretamente acerca do seu valor potencial de cara a unha posible explo-tación turística, xunto cunha actitude de desprezo cara a un pasado acantoado por unha noción de progreso tan esplendoro-sa como abstracta e imprecisa, explican parte do desastre.

Aínda que mellor conservado que noutros pobos costeiros, as perdas no patrimonio muradán neses anos foron incalculables, moito maiores do que nin-guén a primeira vista puidese sospeitar. Pois poucos poden imaxinar o carácter monumental e grandioso que ata entón ofrecía o aspecto da vila. O escritor Ca-

6 Recuerdos de la muy noble, muy leal y muy humanitaria Villa de Muros (Crónica de la villa de Muros). Ramón de Artaza Malvárez. Imprenta de El Eco de Santiago 1908 (dixitalizada en Galiciana Digital – Biblioteca Digital de Galicia).

7 La Noche. Año XXXVII. Número 11362. 19 de agosto de 1957.

56


rlos García Bayón expresaba este sentir dende as páxinas de La Voz de Galicia: “Con las piedras o sillares de las mura-llas del municipio de Muros, de las que todavía sobreviven lienzos, de sus ele-vados baluartes, del templo románico, la fortaleza arzobispal, el castillo de la villa, la torre del reloj y otras históricas cons-trucciones, se hicieron muchas obras de nuevo cuño, desde empedrados de rúas hasta malecones, lonja de pescado y ma-riscos... Muros crecía, se transformaba, pero el proceso se realizaba a cuenta de las propias construcciones seculares que devoraba. Los que andaban o paseaban calles o plazas pisaban sin preocupa-ciones, compromisos o remordimientos trozos ilustres del pasado”8.

O catálogo das perdas non se limita á desaparición de construcións cun valor histórico indubidable; tamén aquí temos que incluír a degradación producida, tanto nos edificios como no contorno. As antigas casas de pedra do paseo maríti-mo viron como se lles engadía, a modo de ático, un antiestético piso de ladrillo, de pésima construción e destinado ao alugueiro de verán. A nómina dos des-propósitos non acaba aí. Xusto a carón da igrexa de San Pedro, antiga colexiata, ergueuse un sórdido edificio de cinco plantas, que leva xa moitos anos abando-nado e para cuxa construción foi preciso derrubar un dos lenzos da antiga muralla. E o máis lamentable é que os exemplos continúan hoxe en día. A unha vella casa de pedra dun andar, situada a pouca distancia do concello, fóronlle engadidas dúas plantas máis de ladrillo, destruíndo o conxunto e causando ao mesmo tempo

8 La Voz de Galicia. 12 de novembro de 2001.

un impacto visual particularmente negati-vo en toda a zona do seu contorno.

A protección do seu patrimonio, dende o punto de vista oficial, foi non obstante temperá. O primeiro paso tivo lugar cando a vila de Muros acadou a declaración de Conxunto Histórico Artístico, en maio de 1970. Muros foi a terceira localidade da provincia en lograr este recoñecemento, despois de Santiago e da zona antiga da Coruña. Consumada xa a desaparición dalgún dos elementos máis importantes do seu legado, chegaba acaso demasia-do tarde. Aínda así, a declaración posi-bilitou a conservación das edificacións que aínda non foran derribadas, ademais de deter o proceso de degradación do conxunto monumental. Por máis que as normas non sempre se cumprisen. Por fin, en 2008 o concello de Muros apro-baba un Plan Especial de Protección do Conxunto Histórico Artístico, que se viña xerando dende había máis de vinte anos9.

Pero, actualmente, o maior perigo para a supervivencia das construcións históricas non é a acción destrutora dos seus habitantes, senón máis ben a caren-cia destes. O despoboamento provoca o abandono e a ruína dos edificios. No ano 2000, máis de vinte casas en estado rui-noso e con risco de se viren abaixo poñían en perigo o tránsito peonil no casco anti-go10. En 2002 había en Muros 1571 viven-das deshabitadas, o que supoñía o 30 % das construcións existentes no concello; delas, 256 en mal estado ou en ruínas. A situación da vila é se cabe peor: nese mesmo ano, dun total de 707 edificios

9 La Voz de Galicia. 30 de maio de 2008.

10 La Voz de Galicia. 9 de decembro de 2000.

57


existentes, máis de 500 foran edificados antes de 1960, e máis da metade destes presentaban algún tipo de patoloxía ur-banística, poñendo de relevo a gravidade do proceso de degradación das casas e a necesidade dunha intervención por parte dos poderes públicos11. Igualmente, no 2003 a Oficina de Rehabilitación informa-ba da existencia de 199 edificacións que precisaban seren restauradas, así como outras 390 vivendas necesitadas de me-lloras na habitabilidade no casco histórico da vila de Muros12.

Pero non sempre as obras e melloras contaban co beneplácito da poboación, especialmente cando tocaban intereses de sectores influentes da vila, fosen es-tes intereses reais ou imaxinarios. Como exemplo, en 1989 un numeroso grupo de veciños13, liderados pola confraría de pes-cadores, alzáronse contra a construción dunha estación de autobuses na zona portuaria. Pese a que a obra xa fora adxu-dicada e todo estaba listo para o comezo dos traballos, o concello cedeu ante a pre-sión veciñal e a obra non se levou a cabo. Aínda hoxe, a vila segue sen estación. Os opositores defendían que a fachada marítima debía manterse despexada, co fin de destinar unha parte da mesma a áreas de xogo e lecer. Cousa que nunca se fixo. E iso que xa daquela a zona era usada como zona de aparcamento, tanto de coches coma de autobuses14.

11 La Voz de Galicia. 4 de outubro de 2002.

12 La Voz de Galicia. 11 de agosto de 2003.

13 O 11 de abril máis de 3.000 persoas asistiron á segun-da manifestación convocada pola confraría. A marcha par-tiu da fábrica de xeo, dirixíndose ao lugar no que pretendía instalarse a marquesiña.

14 La Voz de Galicia. 16 de abril de 2013.

Polo que respecta ás vías de comu-nicación, Muros contaba á altura de 1950 coa estrada de Noia, concluída en 1915 despois de varias décadas de atraso, varios camiños veciñais cara a Carnota e Boimorto, así como a estrada de Cor-cubión que concluía bruscamente, a falta de ponte, no lugar de Ézaro, á beira do Xallas. A construción dunha ponte, im-prescindible para a comunicación entre Muros e Corcubión, comezara xa en 1917. A dita obra, reclamada con insistencia e considerada como moi urxente xa en 1921, entre suspensións e atrasos, durou 34 años, rematándose en 1951. Ata entón, Muros e Corcubión estiveron incomunica-das, sendo necesario para pasar dunha a outra comarca desviarse 190 quilómetros, pasando por Santiago15.

En 1957 abriuse a estrada da mon-taña, que comunicaba Muros con Maza-ricos e Santa Comba. Foi considerada como factor de importancia vital para o desenvolvemento de Muros, por canto os habitantes dos pobos da montaña xa podían desprazarse con facilidade a Mu-ros a vender os seus produtos ou a mercar nos comercios cantos artigos precisasen. Os martes e venres, días de mercado, a empresa de autobuses Finisterre puxo en marcha un servizo especial, ademais dos autobuses de liña que regularmente saían para A Coruña. Con todo, a non existen-cia de transporte os domingos considéra-se unha importante carencia, por canto a xente se vía na obriga de acudir a outras zonas, o cal prexudicaba os intereses dos muradáns16. Poucos anos atrás Muros era

15 ABC, 9 de Febrero de 1951. Hemeroteca digital de ABC (hemeroteca.abc.es)


58


un pobo case illado; á parte da comuni-cación que tiña por mar, só contaba coa estrada a Santiago. Por non haber unha ponte sobre o río Xallas, quedaba inco-municada por esa parte. Cara Mazaricos tampouco había comunicación ningunha. Pero a ponte rematouse por fin en 1951, ao igual, poucos anos despois, que a es-trada que comunicaba Muros con Santa Comba e A Coruña. Deste xeito, segundo aseguraban os xornais deses anos, a vila deixara de ser un lugar illado e de escaso valor comercial. Por tal razón, as empre-sas de coches de liña apresuráronse a establecer servizos regulares polas tres vías principais que poñían a Muros en contacto co resto de Galicia. Así, come-zaron a saír todos os días cinco coches das empresas Castromil e Finisterre, tres pola mañá directamente a Santiago e á Coruña, e dous pola tarde, a Santiago e Corcubión. Pero xa naquel momento resultaban insuficientes, considerándose necesario un máis que saíse pola tarde ata Noia17.

Unha nova lonxa, financiada en par-te con fondos para o desenvolvemento rexional da Unión Europea, foi edificada nos anos noventa, a carón da lonxa ante-rior, que quedou como almacén. E aínda que con atraso respecto a outras locali-dades, Muros contou tamén cun polígono industrial. Para acadar este obxectivo, en outubro de 2001 o concello de Muros e o Instituto Galego da Vivenda e Solo firma-ban un protocolo para a construción dun polígono industrial na zona de Serres. Estaba previsto que o inicio das obras tivese lugar antes de seis meses18. Pero

17 La Noche. Año XXXVII. Número 11366. 23 de agosto de 1957.

18 La Voz de Galicia. 11 de outubro de 2001.

as obras non comezaron ata 2008, cun in-vestimento total de cinco millóns de euros. A finais de 2009, dun total de 92 parcelas, só se venderan dúas a empresarios par-ticulares; en 2010 o número de parcelas vendidas a empresas ascendía a cinco. Unhas comunicacións insuficientes, es-casos servizos e fráxiles infraestruturas, xunto cunha feble demanda, agravada por unha tendencia demográfica á baixa, dificilmente podían servir como estímulo á instalación de novas empresas. A me-dida anunciada polo goberno municipal, consistente en abaratar os prezos por medio de subvencións, foi considerada con razón como discriminatoria polas empresas xa instaladas no polígono.

No 2010 abríase ao tráfico a autovía de Santiago a Noia, o que permitía acur-tar considerablemente a viaxe dende Santiago a Muros. En 2012 comezaba a funcionar o porto deportivo, cuxa cons-trución estaba prevista se iniciase en 2002. Espérase que poida servir como dinamizador turístico. Mentres, en 2011 abríase unha estrada de 4,7 quilómetros que desviaba o tráfico do núcleo de Serra de Outes e que permitía aforrar dez minu-tos no traxecto entre Noia e Muros, unhas obras que comezaran en 2008.

A ACTIVIDADE PESQUEIRA

Durante séculos Muros viña ocu-pando os primeiros lugares entre os portos pesqueiros de Galicia en canto ao volume de capturas, especialmente no tocante ao número de sardiñas, pero esta riqueza tradicional experimentou un brusco descenso dende os primeiros anos do século XX. Era o resultado da

59


sobreexplotación dos recursos unido a determinadas artes de pesca inadecuadas e lesivas para o medio natural. Pese ás notables oscilacións producidas entre os distintos anos, o auxe do século XIX non volverá recuperarse na primeira metade do século XX.

Pero a pesar do descenso aludido, en 1950 o porto de Muros aínda ocupaba o posto número 57 no conxunto de España en canto a súa importancia cuantitativa, con 1539 toneladas de pesca, represen-tando 0,31 % sobre o total de España. En Galicia representaba o posto número dez, superado polos portos de Vigo, a Coruña, Marín, Vilagarcía, Viveiro, Ortigueira, Ribeira, Noia e Ferrol19. Neses intres, o porto de Muros posuía a lonxa onde máis pescado se cotizaba en toda a provincia, exceptuando A Coruña e Ribeira, unha circunstancia subliñada polos diarios da época: “En prueba de ello hace tres años apareció un banco de “parrocha” –el úni-co de todas las rías gallegas– que atrajo todas las “tarrafas” de Sada, Malpica, Corme, Camariñas, y aún de puertos tan distantes como Vivero. Fué tanta la canti-dad de pesca, que a diario salían medio centenar de camiones en todas direccio-nes”20. Sobre esta abundancia da pesca, Ramón de Artaza afirmaba que as esta-dísticas dos anos 1952-1953 sinalaban Muros, despois da Coruña, como a zona máis produtora “con gran exceso a los

19 Instituto Nacional de Estadística. Fondo Documental. Anuarios Estadísticos. Anuario 1951. Non está de máis lembrar que Muros, nos momentos de máximo esplendor, isto é, finais do século XVIII e principios do XIX, ocupaba o quinto lugar entre todos os portos de Galicia en canto a capturas de sardiña, unicamente superada polos de Ares, Coruña, Combarro e Cangas.

20 La Noche. Año XXXII. Número 9285. 15 de marzo d 1951.

demás puertos”21. Máis datos confirman esta situación. En 1947 o diario La Noche alertaba da presenza dun enorme banco de sardiñas na ría de Muros, unha masa de pescado tan grande que ocupaba unha grande parte da ría con numerosas rami-ficacións. Durante días, a vila de Muros foi escenario dunha extraordinaria anima-ción, por canto foi centro de comercio da maior parte da pesca obtida: “En su lonja y muelle se concentraron numerosos fabricantes de Vigo, La Coruña, Ferrol, Cangas, Ortigueira, cariño, Villagarcía, Villajuán, Santa Eugenia y otros pueblos del litoral gallego, para comprar grandes cantidades de sardinas, que eran trans-portadas en numerosos camiones a sus respectivas fábricas, asegurando de ese modo la elaboración de conserva y sala-zón para una larga temporada: aparte de una excesiva cantidad adquirida por los vendedores para el consumo de los pue-blos de la costa”22. En 1957, e segundo declaracións do seu alcalde, José María Monteagudo, o de Muros era o cuarto porto máis importante de Galicia despois dos tres grandes de Vigo, Coruña e Fe-rrol23. Un ano antes, en 1956, poxárase pesca en lonxa por valor de vinte millóns de pesetas.

A comezos da década de 1960 a frota pesqueira de Muros estaba composta por 500 lanchas, cunha media de cinco ho-mes de tripulación por cada unha delas, dezaseis barcas a motor, amais de 35 barcos a motor e 45 veleiros. Todo isto

21 La Noche. Año XXXVII. Número 11331. 13 de julio de 1957.

22 La Noche. Año XXVIII. Número 8302. 15 de diciembre de 1947.


60


supoñía un total de 600 embarcacións. E iso sen contar os botes que ían á pesca a cordel24. Pero a situación variará subs-tancialmente nas décadas seguintes. Así, en 1993 o número total de barcos pesqueiros de Muros era de 160; men-tres que no 2002 descendera ata 7925. Posteriormente experimentou un lixeiro incremento, contando en 2004 con 100 embarcacións, en concreto 72 de artes menores e marisqueo, sete de arrastre e 21 de bateas. No 2005 aumentara a 115 buques26. No momento actual, a súa frota pesqueira consta dunhas noventa embarcacións. O descenso das capturas, como consecuencia tanto da pesca de arrastre como das chamadas artes de cordel, pode comprobarse nas cifras para as capturas de pescada a cordel, que en Muros pasou de 500 toneladas en 1955 ás 150 de 1960 en adiante27.

En 1979 os buques pesqueiros de Muros contaban cun total de 566 tripulan-tes28. En 1993 o número de pescadores rexistrados era de 430. En 2000 o número de traballadores do mar era de 356, en 2005 de 335, e no 2010 baixara ata 293. Porén, no 2011 aumentou ata acadar os 408 traballadores29.

24 Comas de Montáñez, María (1962): Geografía general y económica de España y sus regiones. Sócrates.

25 Floisand, Arnt / Saether, Aslaug (2007): “Globaliza-ción, comunidades pesqueras y construcción de género: El caso de Muros (Galicia)”. Boletín de A.G.E. Nº 45, p. 43.

26 Apéndice da Gran Enciclopedia Galega. Tomo XXXIX. Voz “Muros”.

27 Quiroga, Domingo (1961): La pesca de arrastre en Galicia y sus problemas. Galaxia. Santiago P. 103.

28 Gran Enciclopedia Galega. Tomo XXII.

29 Ministerio de Trabajo e Inmigración. Instituto Social de la Marina.

ACTIVIDADES INDUSTRIAIS E SERVIZOS

As industrias derivadas da pesca, polarizadas arredor da salgadura da sardiña, constituían a principal activida-de económica, especialmente a raíz do pulo que experimentara coa chegada dos fomentadores cataláns na primeira metade do século XIX. A época de maior esplendor parece acadarse a mediados de século. Así, Pascual Madoz, no seu dicionario xeográfico30, menciona 30 fábricas de salgado no concello que se sosteñen da pesca “para la cual tienen estos naturales gran porcion de barcas y botes que al mismo tiempo sirven para el transporte y pasage entre los puertos in-mediatos”. Aínda que a principal industria é a pesca e o salgado, tamén menciona teares, muíños de fariña, e vinte fábricas e almacéns de salgado de arenques. Pola súa parte, segundo o mesmo autor, a capital do concello contaba entón cunha poboación de 4792 habitantes.

Nos últimos anos do século XIX aínda funcionaban no concello de Muros 28 fábricas de salgado e conservas, e para abastecelas existían oitocentas embarca-cións dedicadas exclusivamente á pesca da sardiña, cuxas fábricas daban empre-go a varios milleiros de homes e mulleres31 En 1897 Muros tiña unha poboación de 9.729 habitantes, dos cales 3.834 vivían na capital, a cal contaba cunha fábrica de conservas (Timoteo Sel e hijos, fundada un ano antes, en 1896) e doce fábricas de

30 Diccionario geográfico-estadístico-histórico de Es-paña y sus posesiones de Ultramar, de Pascual Madoz. Madrid 1845-1850.

31 Artaza Malvárez, Ramón (1922): Muros. Páginas de su historia. Tipografía el Heraldo de Vigo. P. 58.

61


salgado. Así mesmo, posuía un total de 103 establecementos, entre comercios, industrias e traballadores por conta pro-pia32. Mais esta época de prosperidade “comenzó a sufrir terribles quebrantos, debido, entre otras causas, a la constan-te emigración y a la escasez de pesca en años consecutivos que resintieron gran-demente a las citadas industrias”. Nos comezos dos anos vinte, cando Ramón de Artaza escribe estas liñas tan escla-recedoras, só traballaban seis fábricas de conservas e once de salgados, “surtién-dose por medio de las llamadas traineras y de los vaporcitos de pesca” . Había tamén por aqueles anos, na vila e nos seus arredores, dous muíños de vapor e un grande de marea, unha fábrica de se-rrar madeiras e varios depósitos grandes de pinos que se exportaban a Inglaterra, arribando por esta causa vapores nacio-nais e estranxeiros na procura de dito cargamento. No lugar de Esteiro, existían estaleiros para a construción de buques de pequena tonelaxe. Pola mesma causa que a industria, tamén se reduciu o co-mercio, que tanta importancia acadara noutros tempos e que fora a causa de moitas fortunas, “quedando reducido en la actualidad a un escaso número de veleros con lo que se limitó la navegación al extranjero, quedando reducida a la de cabotaje, reservándose aquella a los vapores que arriban a nuestro puerto en busca de salazones, conservas y made-ras que luego conducen a Francia, Italia e Inglaterra”33.

32 Datos tomados da revista dixital The Muros Times nº 1. Abril de 2013. Aquí non incluímos un notario, cinco avogados e cinco procuradores ao non figurar este tipo de profesións no reconto levado a cabo en 1957.

33 Artaza Malvárez, Ramón (1922): Muros. Páginas de su historia. Tipografía el Heraldo de Vigo. Pp. 58-59.

Avanzando no tempo, vemos que en 1932 posuía Muros 91 establecementos industriais e comerciais, entre eles sete fábricas de conservas, unha de escabe-ches e outra máis de salgado. Contaba cunha liña de viaxeiros por automóbil de Muros a Santiago, pasando por Noia, cuxa concesión pertencía a Fernando Ro-dríguez Fidalgo. Non tiña central telefóni-ca (a máis próxima estaba en Santiago), pero si telégrafo e estafeta de correos. Como centros industriais, ademais dos xa citados, destacamos unha imprenta, unha fábrica de xabón, catro fábricas de gaso-sas, cinco muíños de fariña, unha fábrica de curtidos e outra máis de pólvora e explosivos34.

A crise da industria da pesca vaise deixando sentir por estes anos en todo o concello. En 1933 a fábrica conserveira de Antonio Pérez daba traballo a 149 em-pregados, 24 homes e 125 mulleres. Con estas cifras situábase no terceiro lugar de Galicia, por detrás da fábrica Massó de Bueu (636) e a de A. Díaz na Pobra do Caramiñal (402). Así mesmo, ocupaba o cuarto lugar no conxunto de España35. Pero ao mesmo tempo, as dúas factorías de salgadura que a familia Portals tiña no lugar do Ancoradoiro, erixidas en 1836, pecharon en 1930. A fábrica Goday en Louro xa deixara de traballar en 1936. E en 1940, por medio dun anuncio inserido nas páxinas de El Pueblo Gallego, D. Julio Vieira anunciaba a venda da súa

34 Anuario regional descriptivo, informativo y selecciona-do de la industria, comercio, agricultura, profesiones, arte y turismo del Norte de España. Anuarios Regionales de España. Primera Edición. Madrid 1932. Pp. 50-51.

35 Muñoz Abeledo, Luisa (2002): Los mercados de tra-bajo en las industrias marítimas de Galicia, 1870-1936. Tese Doutoramento. Universidade Autónoma de Barcelo-na. P. 98.

62


fábrica de salgado e escabeches de Louro, xunto coa vivenda anexa, terreos de horta e montes lindeiros36. A fábrica Roura en Laxeiras foi convertida en fábri-ca de gasosas a mediados do século XX. A principios dos 50, a fábrica de Arturo Romaní en Anido converteuse nun esta-blecemento hostaleiro. Pola súa parte, a fábrica de conservas Legarda, en Esteiro, cesou na súa actividade a principios dos anos sesenta. Estas fábricas non foron quen de asumir a chegada das novas téc-nicas conserveiras e a posterior moderni-zación do sector. Pero, ao mesmo tempo, tampouco houbo excesiva vontade de continuar coa actividade por parte dos novos donos, moitos deles herdeiros dos fundadores, que con tantos sacrificios e tesón sacaran adiante as súas empresas. Así pois, bo número destes novos propie-tarios desfixéronse do negocio ante as primeiras dificultades, buscando acubillo no concello e na administración, aprovei-tando sen dúbida o nome e o prestixio que na zona aínda mantiñan as familias ás que pertencían.

A pesar da perda inexorable das súas fontes de riqueza, Muros mantiña a súa importancia como núcleo de poboación e lugar de servizos. Por exemplo, xa tiña delegación da Caixa de Aforros de San-tiago polo menos desde 1945, cando se fixo cargo da mesma D. Manuel Fiúza La-riño37. Por non mencionar a construción dunha central telefónica en 1956. Como proba da importancia que aínda conser-vaba, en 1957 existían na vila de Muros

36 El pueblo gallego: diario de la mañana, al servicio de los intereses de Galicia. Número s.n. 7 de febrero de 1940.


as seguintes industrias e establecemen-tos comerciais:

- 21 establecementos de ultramarinos- 15 de tecidos- 20 bares- 8 ferraxarías- 7 mercerías- 3 fondas (“a todo confort”)- 8 zapaterías- 2 farmacias- 3 carnicerías- 4 talleres mecánicos- 5 panaderías- 2 estudios para fotografías- 5 fábricas de conservas- 4 xastrerías- 2 fábricas de gasosas- 5 perruquerías- 4 bancos- 2 salas de cinema con sesións diarias

En total, sumaban 120 negocios38. Ademais dunha serie de postos na praza de abastos e unha lonxa onde se poxa-ban diariamente de cinco a dez mil quilos de pescado. A isto habería que engadirlle 54 motoras que saían todas as mañás ao mar, catro barcos de carga que navega-ban ata Vigo, un barco de pasaxeiros e mercancías que cada día navegaba ata Noia, e varias empresas de camións de transporte, en comunicación, por terra, coas capitais do interior. O cal alimen-taba as perspectivas máis optimistas, pois “como se ve, ya cuenta Muros con una base firme para ir adelantando más y más por el camino del progreso que debe seguir, hasta alcanzar la meta que le corresponde”. Porque Muros non pode

38 Os datos de 1897 amosaban negocios que agora xa non figuran, como dous construtores de buques, cinco consignatarios de vapores ou oito navieiros.

63


permanecer estancado, “tiene que crecer necesariamente, hasta que llegue a re-presentar un factor de primera importan-cia en la economía española”39. Compro-bamos, pois, un aumento substancial dos negocios respecto á situación a principios da década de 1930. Pero, ao mesmo tempo, un dato de capital importancia en-sombrecía o panorama: as nove fábricas de salgadura e conservas existentes na vila en 1932 quedaron reducidas, 25 anos despois, a cinco establecementos.

Neste contexto, a conciencia do es-morecemento das actividades económi-cas tradicionais provocaba que, se ben dende posturas francamente minoritarias, por no cualificalas de visionarias, se albiscase a importancia que podería acadar o fomento do turismo como nova fonte de ingresos. Como mostra disto, en 1964 o periodista Alejandro Jelusich sina-laba a carencia en Muros de aloxamentos adecuados, indicando a necesidade de instalar na vila un hotel ou un parador turístico, coas comodidades necesarias, “pues en la actualidad y en este aspecto es deplorable lo que la villa puede ofre-cer”, en tanto que Muros “tiene sobrante en belleza y muy pocas industrias. Explo-tense entonces los recursos que posee la hermosa villa coruñesa y estoy seguro de que en un futuro próximo Muros será de las villas gallegas más prósperas y solicitadas por todos los veraneantes”40.

Como acabamos de mencionar, en 1957 existían na vila de Muros cinco fábricas de conservas de pescado. Só

39 La Noche. Año XXXVII. Número 11458. 9 de diciembre de 1957.

40 Hoja oficial del lunes: al servicio de España. Núm. 1460. 22/06/1964.

unha delas, a dos fillos de Antonio de Sel, que naqueles anos dirixía D. Adolfo Sel, producía corenta mil caixas de conser-vas cada ano. Na década de 1960 estes establecementos quedarán reducidos a catro. A importancia dos mesmos radica tanto nas derivacións que deles se des-prendían, como era o caso dos barcos propios para a pesca amais doutros para a compra, como dos xornais que gaña-ban moitas persoas da zona41. Pola súa parte, a fábrica de Somorto, en Esteiro, era a finais dos anos 50 unha das máis importantes fábricas de conservas da ría.

Os anos setenta e os comezos da década de 1980 asistiron ao colapso de-finitivo destas industrias. De xeito tal, que actualmente en todo o concello só existe a fábrica Calvo, que por outra parte non forma parte das antigas fábricas, por can-to a apertura da fábrica en Esteiro data de 1986. O peche de varias conserveiras da ría de Muros propiciou que Calvo optase por instalar a planta en Esteiro, por ser abondosa a man de obra desempregada que podía adaptarse á empresa utilizan-do os mínimos costos de formación42. O seu equipo nos anos noventa oscilaba entre 180 e 300 traballadores. A conser-veira que Liramar S. A. posuía en Muros, creada en 1985, pechou en 1995 xunto coa que tamén tiña en Lira debido ao endebedamento da empresa cos bancos Pastor e Biscaia, cunha contía que rolda-ba os cen millóns de pesetas43. O único establecemento que permanecía na capi-


42 La Voz de Galicia 15 de decembro de 1995.

43 La Voz de Galicia 9 de agosto de 1995.

64


tal, a antiga fábrica de Vieta44, mercada nos anos 70 por Daniel Rodríguez Blanco, situada na saída cara a Louro, pechou en 2007.

Durante algúns anos, unha fonte de riqueza insospeitada veu en parte com-pensar a desfeita fabril. Isto provocou que Muros tivese os seus últimos días de gloria no período que vai de 1960 a 1985. Na primeira parte do mesmo (1960-1975) as pesqueiras internacionais eran ricas, o cultivo do marisqueo crecente e a indus-tria do procesado do peixe aínda seguía a flote. A crise definitiva das pesqueiras apareceu a finais dos setenta, pero debi-do a que as habilidades dos mariños de Muros eran demandadas pola flota da mariña mercante internacional, en parte o fluxo de capital de Muros mantívose alto ata aproximadamente 198545. Ao final, amosouse como unha nova oportunidade perdida, por canto eses cartos, dilapida-dos e non investidos, non serviron ao de-senvolvemento da zona. A crise pesquei-ra de España, Galicia e Muros incluída, vincúlase tanto á dependencia española da pesca en augas internacionais como á crise dos recursos en augas nacio-nais. En concreto, o aumento das zonas económicas nacionais de 12 a 200 millas en 1977 significou que a flota pesqueira española perdese unha grande parte dos seus recursos. Ademais, o descenso de capturas en caladoiros tradicionais da zona económica pesqueira de España ao longo da costa galega reforzou o proble-

44 Fora creada xa como fábrica de conservas, con maquinaria moderna, por D. Joaquín Vieta en 1904. (La correspondencia gallega: diario de Pontevedra. Núm. 4262, 1 de abril de 1904).

45 Floisand, Arnt / Saether, Aslaug (2007): “Globaliza-ción, comunidades pesqueras y construcción de género: El caso de Muros (Galicia)”. Boletín de A.G.E. Nº 45, p. 39.

ma de escaseza de capturas. O resultado en Muros traduciuse no descenso de em-prego no sector pesqueiro. Nos anos 70 e principios dos 80 a solución fora a emi-gración ou o emprego na frota mercante internacional. Desde 1990, coa grave crise do sector pesqueiro, a emigración na procura de traballo continuou. Pero nestes anos, a competencia de tripulación doutras nacionalidades fixo que as posibi-lidades dos mariñeiros de Muros de en-rolarse na mariña mercante se reducisen drasticamente. O principal destino foron entón as illas Canarias e Madrid. A crise do sector pesqueiro provocou ondadas de emigración. Algúns dos emigrantes, sobre todo a partir de 2007, retornaron para reinstalarse ou establecer residen-cias de vacacións en Muros46.

As causas do declive parecen circuns-cribirse basicamente á propia evolución económica, condicionada en momentos puntuais por factores biolóxicos ou por decisións políticas procedentes do exte-rior. Non obstante, tamén temos constan-cia dalgunha actuación da administración que, dun xeito reiterado, supoñía un atranco para os intereses económicos de parte da poboación da zona. Como exemplo, citamos un escrito de Valentín Paz Andrade, elaborado en 1962 e onde denunciaba a desigualdade tributaria que estaba a padecer Muros. O texto comeza cunha breve síntese sobre a situación de Muros a principios dos sesenta. Considerado polo autor un dos portos de maior soleira de Galicia como produtor de pesca, recoñece que non acadou un desenvolvemento industrial espectacular, mentres que a súa frota, aínda que nu-

46 Id. P. 43.

65


merosa, é de curto radio, case artesanal. Pero da pesca, e dos seus derivados, vive a totalidade da poboación, ata o punto de ser esta actividade a única razón de existir da comarca. En consecuencia, o concello ten a súa maior fonte de ingre-sos do pescado fresco poxado na lonxa, e, precisamente por tratarse da riqueza máis importante do concello, este percibe o 4 % do total do seu valor, e por riba “mientras en Cangas este gravamen no pasa del 2 %, en Vigo del 2,50, en Marín del 3 %, la industria de Muros, mucho más débil, soporta el 4 %”. Unha situación agravada dende que un novo imposto, o Arbitrio sobre a Riqueza Provincial, co-mezou a esixirse sobre o produtos do mar descargados na costa de cada provincia. Este último tributo fora establecido como sucedáneo dos arbitrios municipais que se viñan percibindo sobre os mesmos produtos. Por tal motivo, a Lei de Réxime Local ordenaba que, cando coincidisen ambos arbitrios sobre o mesmo produto, a suma de ambos non podería exceder do 3 %. Segundo aseguraba Paz Andrade, a Deputación de Pontevedra cumpría escrupulosamente esta norma. Caso moi distinto do da Coruña, onde a Deputación esixía o 1,5 % sobre a pesca descargada en Muros, a maiores do 4 % esixido pola corporación municipal. Máis aínda cando a escusa esgrimida pola Deputación es-taba baseada nunha distinción puramen-te conceptual; nas súas verbas:

“Esta (a Lei de Réxime Local) dice, en efecto, que para excluir la aplicación del Arbitrio Provincial, el municipal ha de ser tradicional, y de tal vaguedad viene apro-vechándose la Diputación para calificar como tasa y no como arbitrio deducible el

gravamen que cobra desde hace muchí-simos años el Ayuntamiento de Muros”

O autor conclúe preguntándose que razón pode haber para facer co porto de Muros, tan necesitado de alento e pro-tección, unha discriminación tan grave e lesiva para os seus intereses47.

Os efectos do desmantelamento in-dustrial deixáronse sentir con todo rigor na súa poboación. En 1991 a taxa de paro era do 20,8 ascendendo ata o 25,1 en 1996. Pola súa banda, as 465 perso-as desempregadas que constaban en 1999 aumentaron ata chegar ás 729 en xaneiro de 2014. A complicada situación laboral tampouco serve como estímulo á inmigración. En 1990, o saldo migratorio era negativo en 16 persoas; igualmente negativo en 2012, só que neste último ano incrementárase ata alcanzar os 24 individuos.

Desaparecida a industria de outrora, non se perciben alternativas de emprego e riqueza para a zona. Por outra parte, o carácter escasamente emprendedor e pechado en si mesmo dos seus habitan-tes, supón un atranco máis para o desen-volvemento. Un episodio recente pode servir para ilustrar a situación. En 2011, ante o anuncio da instalación de granxas de cría de salmón en catividade na ría, 500 persoas manifestáronse en Muros contra a mesma48; e, uns meses atrás, en marzo, mariñeiros da zona impediran a instalación de varias gaiolas de cría de salmón na ría. Neste último episodio, un

47 O escrito figura na páxina web http://www.valentinpa-zandrade.es/media/upload/1-mar-1962-1.pdf

48 La Voz de Galicia 6 de xuño de 2011.

66


total de 150 barcos pesqueiros acudiron á zona e rodearon as tres embarcacións contratadas pola empresa acuícola para instalar as gaiolas, impedíndolles rea-lizar o seu traballo. Finalmente, as tres embarcacións tiveron que abandonar o lugar, escoltadas polos mariñeiros ata as proximidades de Corrubedo. Men-tres, a consellería do Mar aseguraba que o cultivo do salmón podía convivir sen problemas con outras actividades pesqueiras e marisqueiras, e que as gaio-las experimentais de Muros non supoñían ningún problema49. Sen pretender entrar nos supostos prexuízos ecolóxicos ou nas presuntas repercusións para a pesca, non deixa de resultar significativa unha reacción colectiva tan rápida e radical de rexeitamento. Sobre reaccións parecidas ante outras tentativas semellantes temos noticias a través dos xornais deses anos, o que parece amosar unha actitude de cerrazón total ante novidades e iniciativas empresariais, especialmente cando estas proceden de fóra.

Actualmente, contabilizamos na ca-pital un total de 265 empresas, traballa-dores autónomos incluídos, coa seguinte distribución50:

- 1 academia de debuxo e pintura- 3 acuarios e viveiros- 1 adega de viños- 7 asesorías- 6 arquitectos- 1 autoescola- 2 axencias inmobiliarias- 1 axencia de viaxes

49 La Voz de Galicia 17 de marzo de 2011.

50 Datos extraídos da páxina web http://www.laguia.es/search.php/donde_id-5994/restr-1 (guía de todas as em-presas en Muros – Laguía.es).

- 8 axentes de seguros- 6 avogados- 10 bancos51

- 15 bares e cervexerías- 2 carnicerías- 4 carpinterías- 1 casa de turismo rural e

apartamentos- 1 clínica- 6 clínicas dentais- 4 concesionarios de vehículos- 3 construtoras- 1 empresa de augas- 2 empresas de autobuses- 2 empresas de construcións navais- 1 empresa de electricidade- 1 empresa de instalación de

aspiración de gases e fumes- 1 empresa portuaria- 1 enxeñeiro- 1 estanco- 2 farmacias- 1 ferraxería- 1 fisioterapia- 1 fontanería- 5 hostais e pensións- 4 hoteis- 1 laboratorio- 7 librarías- 2 de mármores e granitos- 2 médicos- 1 mercería- 1 notaría- 1 óptica- 12 panaderías e pastelerías- 9 perruquerías- 8 peixerías- 2 poceiros- 6 procuradores- 1 psicólogo- 13 restaurantes- 3 supermercados

51 Aquí incluímos Caixa Nova e a antiga Caixa Galicia.

http://www.laguia.es/search.php/donde_id-5994/restr-1

http://www.laguia.es/search.php/donde_id-5994/restr-1

67


- 12 talleres de mecánica- 6 taxistas- 12 tendas de alimentación- 1 tenda de artigos funerarios- 3 tendas de artigos de limpeza e de

cociña- 4 tendas de artigos variados- 1 tenda de confección de roupa- 2 tendas de deportes- 1 tenda de electrónica- 6 tendas de flores e plantas- 2 tendas de fotografía e vídeo- 1 tenda de froitas- 1 tendas de lencería- 4 tendas de mobles- 1 tenda de rótulos- 4 tendas de roupa- 3 tendas de tapicerías- 2 tendas de telas- 3 tendas téxtiles- 3 tenda de telefonía, electrónica e

electrodomésticos- 1 tenda de artigos relixiosos- 2 tinturerías- 2 veterinarios- 6 xoierías- 2 vídeo clubs- 5 zapaterías

Son pequenos negocios, a maioría sen empregados. Subliñamos a elevada porcentaxe de traballadores liberais, un total de 45 entre médicos, dentistas, avo-gados, arquitectos, asesores, axentes ou procuradores. No sector da restauración destacan os 28 bares e restaurantes; en cambio, o número de hoteis, catro en total, é máis ben reducido.

A evolución da situación profesional da poboación confirma as tendencias xa indicadas. En 1950, para unha poboación activa de 4231 individuos, existían no con-

cello 865 empresarios ou patróns (o 20,4 % da poboación activa) e 2309 asalariados (o 54,5 %). En 1996 a poboación activa des-cendera ata os 3536 individuos, dos cales 123 eran empresarios (unicamente o 3,5 % da poboación activa), 503 traballadores por conta propia sen empregados e 1995 asalariados (destes últimos, 1001 traballa-dores fixos e 995 eventuais). A culminación do deterioro en termos laborais témola no feito de que nestes intres, en 2014, a po-boación activa caeu ata alcanzar os 2243 individuos. Do mesmo xeito, en 2012, das 470 empresas radicadas no concello de Muros, só dúas superaban os 20 asalaria-dos, e unicamente seis superaban os 20.

Os datos anteriores quedan com-plementados coa análise da estrutura profesional do concello, que en 1950, para unha poboación activa de 4.281 indi-viduos, acadaba os seguintes resultados:

· Agricultura, gandería e pesca - 3.422

· Fábricas - 302· Construción - 62· Comercio - 73· Transportes - 32· Servizos públicos e persoais - 254

A estrutura socio-profesional respon-de en termos xerais á presente no con-xunto de Galicia, cun predominio absoluto do sector primario (o 80 % da poboación activa, a maior parte dedicados á pesca), unha industria aínda cun peso considera-ble e un sector terciario que en conxunto empregaba só o 8,38 % da poboación.

En 1991, onde a poboación activa se viu reducida a 2.935 persoas, esta sería a clasificación profesional:

68


· Agricultura e gandería - 107· Pesca - 386· Industria - 350· Construción - 560· Servizos - 1532

En corenta anos, a situación modi-ficouse radicalmente. O sector primario viuse reducido ao 16,8 % e no sector secundario a construción experimentou un auxe espectacular. Igualmente, a mai-or parte da poboación (o 52,2 %) pasa a engrosar o sector servizos.

Finalmente, estes datos correspon-derían a 2014, cunha poboación activa de 2243 persoas:

· Agricultura, gandería e pesca - 332· Industria - 291· Construción - 213· Servizos - 1407

Confírmanse as tendencias xa in-dicadas no anterior período. Continúa o descenso no sector primario (14,8 %), unha diminución que tamén ten lugar na industria, reflectíndose igualmente a crise e retroceso na construción, mentres que os servizos seguen a medrar, ata ocupar ao 62,7 % da poboación activa.

EVOLUCIÓN DEMOGRÁFICA

Comezamos polas cifras de poboa-ción referentes ao concello de Muros52:

1930 - 10.282 habitantes

52 Instituto Nacional de Estadística. Demografía y Pobla-ción. Cifras de población y Censos demográficos. Estas cifras refírense aos habitantes de feito.

1940 - 10.475 “1950 - 11.155 “1960 - 10.029 “1970 - 10.305 “1981 - 11.060 “1991 - 10.178 “2001 - 10.156 “2011 - 9.445 “2013 - 9.281 “

Como sinalabamos no apartado an-terior, o concello en 1897 contaba cunha poboación de 9.729 habitantes, o cal supón un minúsculo aumento, con clara tendencia ao estancamento, no primeiro terzo do século XX. En cambio, pese aos anos duros da posguerra, o concello ve aumentar a súa poboación no seguinte período; así se desprende da evolución experimentada ao longo deste período, especialmente durante a década de 1940. Pola contra, a partir de mediados de século, o balance é claramente negativo: no intervalo dos 63 anos que van de 1950 a 2013, o concello de Muros perdeu 1874 habitantes; o cal supón en cifras relati-vas unha diminución que alcanza o 16,8 %. Por tramos, destaca a notable perda producida entre 1950 e 1960, seguido dun estancamento durante a década de 1960, e unha lixeira recuperación producida no seguinte decenio. Entre 1981 e 1991 volve ter lugar un novo descenso, seguido dun estancamento nos anos noventa, e, finalmente, unha nova caída, cada vez máis profunda e acelerada, dende 2001.

Os datos expostos a continuación fan referencia á poboación da vila de Muros53:

53 Instituto Galego de Estatística. Padrón municipal de habitantes. Nomenclátor de Galicia.

69


1920 - 3.333 habitantes54

1965 - 3.464 “55

1974 - 2.999 “1981 - 2.260 “1985 - 2.163 “2000 - 2.858 “2005 - 2.721 “2010 - 2.653 “2013 - 2.523 “

Se recordamos que a poboación en 1987 era de 3.834 habitantes, asistimos a un brusco descenso nas primeiras déca-das do século XX, coincidindo cun estan-camento a nivel municipal. Constatamos os efectos da crise pesqueira que afectou gravemente as industrias vinculadas ao sector, traducíndose no peche dun bo número de fábricas. Así mesmo, a pobo-ación mantense, incluso con tendencia á alza, nas décadas seguintes. Algo similar acontecera no conxunto do concello. Pese a continuar a crise do sector da sal-gadura e seguir pechando as empresas, a poboación mantense, incluso segue a medrar. Pero só para derrubarse pouco despois, a partir de finais dos sesenta. Dende ese momento, e escala relativa, a situación demográfica da capital é aínda máis regresiva que a do concello: nos 48 anos que median entre 1965 e 2013 a vila de Muros perdeu poboación nunha proporción do 27,16 %. Particularmente dramático foi o período comprendido entre mediados da década de 1970 e mediados dos oitenta. Esta última década foi claramente regresiva tanto no concello como na capital. Tras unha recuperación na década de 1990, volve descender

54 Muros. Páginas de su historia. Ramón de Artaza Mal-várez. Tipografía el Heraldo de Vigo. Vigo 1922.

55 Guía de la Archidiócesis de Santiago de Compostela. Año 1965.

dende 2000, moderadamente ao princi-pio e dun xeito máis acelerado conforme van pasando os anos. No forte descenso producido nos últimos catorce anos, cada vez máis intenso, coincide plenamente tanto a evolución da poboación a nivel municipal como no que respecta á súa capital.

Esta evolución demográfica tamén se manifesta nun drástico avellentamento da poboación, como pode comprobarse a través dos seguintes datos:

1950 2013

menores de 15 27,64% 10,71%

maiores de 65 9,9% 27,75%

En consecuencia, a idade media da poboación, que en 1998 era de 41 anos, en 2012 alcanzaba a cifra de 47,8 para só un ano despois, en 2013, chegar ata 48,5.

Os restantes indicadores demográfi-cos non fan senón confirmar as ante-riores conclusións. Os últimos datos de que temos constancia, de 2012, amosan para o concello de Muros unha taxa de natalidade do 0,52 %, mentres que a de mortalidade está no 1,24 %. Nese mesmo ano naceron 49 persoas e faleceron 116. Uns datos que adquiren un maior relevo se sabemos que, tamén en 2012, a taxa de natalidade en Galicia situábase no 0,76 %, e a de mortalidade acadaba era o 1,12 %. E se nos limitamos á propia provincia, as diferenzas aínda son maio-res, pois neste caso temos unhas taxas de natalidade e mortalidade do 0,79 e do 1,05 respectivamente56. Finalizamos esta

56 Instituto Galego de Estatística. Poboación.

70


exposición cos resultados para o conxun-to de España que, por tratarse dun país cunha conxuntura demográfica claramen-te regresiva, presenta non obstante uns datos moito máis positivos. En concreto, a taxa de natalidade é do 0,97 %, e a de mortalidade do 0,85 %57.

AS INTIMIDADES DA POLÍTICA LOCAL

Comezamos repasando a lista dos alcaldes que gobernaron Muros durante este período:

- José María Monteagudo Romaní (tomou posesión en 1954)

- Fernando Rey - Manuel González - Manuel Fernández Lamela (UCD).

197958

- Paulino Lago Chouza (UCD). (1979-1983)

- José María Lago Hermida (PSOE) (1983-1996). En coalición co BNG entre 1995 e 1996

- Celestino Formoso Vidal (PSOE) (1996-2004). Gobernou en coalición co BNG (1996-1998) e co Partido Popular (1999-2003)

- Domingo Dosil Cubelo (BNG) (2007-2011). Gobernou en coalición co Partido Popular

- Caridad González Cerviño (PSOE) (2004-2007 / 2011-2014). En coalición co BNG ata 2006

57 Instituto Nacional de Estadística. Indicadores Demo-gráficos Básicos.

58 Primeiro alcalde democrático de Muros. Tan só un mes despois de acceder á alcaldía presentou a súa dimisión.

A xulgar pola ausencia de ilustres apelidos coma Portals, Romaní, Sel ou Dubert, parece pechado o ciclo no que os antigos fomentadores cataláns e as súas familias monopolizaban os cargos e os postos de goberno municipais, o que nos permitiría falar dunha nova etapa. E o primeiro trazo a destacar no ámbito político muradán deste período é a marcada división de preferencias entre a cidadanía, como amosa o feito de que dende 1983 ningún partido acadase unha maioría absoluta que lle permitise gober-nar en solitario. Así as cousas, os pactos e coalicións son constantes. José María Lago inaugurou os gobernos de coalición entre PSOE e BNG, coalición mantida por Celestino Formoso entre 1996 e 1998, aínda que a falta de entendemento cos concelleiros do Bloque motivou a ruptura do pacto en 1998; se ben en 2003 decide pactar de novo co BNG. Tal vez motivado pola inexistencia de maiorías absolutas, pero tamén pola forza dos vencellos persoais por riba de supostos programas ou ideoloxías, Muros destaca tamén polo establecemento de pactos entre partidos inéditos noutros concellos. Así, podemos cualificar o pacto de goberno entre PSOE e Partido Popular entre 1999 e 2003, con Celestino Formoso na alcaldía. Pero aín-da máis insólita resulta a coalición entre BNG e Partido Popular entre 2007 e 2011, con Domingo Dosil como alcalde e o po-pular José Antonio Siaba como primeiro tenente.

Outra característica que singulariza a política local muradá foron os marcados enfrontamentos, non só entre os distintos partidos, senón sobre todo no seo de cada un deles. Certamente, en todos os con-cellos existen desavinzas e desacordos

71


entre os seus representantes políticos, pero o caso de Muros rompe con todos os parámetros existentes, non só polo número senón sobre todo polas graves repercusións dos mesmos. O primeiro episodio que podemos citar ao respecto foi o da estrondosa ruptura interna pro-ducida no Partido Popular de Muros, que sen dúbida lastrou gravemente as súas posibilidades como forza de goberno. O resultado desta fractura foi a aparición do Centro Democrático Independente, nacido como unha escisión do Partido Popular, cando a dirección dos Populares non avalou unha votación xurdida no seo da agrupación local desta formación, que propoñía a Javier Tajes Sendón como candidato ás eleccións locais de 1999. Desde entón, o CDI sempre obtivo máis apoios que a forza da que proviñan os seus creadores. Os seus membros decla-rábanse herdeiros da desaparecida UCD, como un partido liberal apartado dos radi-calismos. En1999 quedou como segunda forza política, só superada polo PSOE, e nas eleccións de 2003 foi o partido máis votado, se ben o acordo entre PSOE e BNG, xunto coa falta de entendemento co Partido Popular, afastounos do goberno municipal. O PP fíxolles unha oferta para que se incorporasen ao seu grupo, a cal foi rexeitada. Finalmente, o Centro Demo-crático Independente de Muros tomou a decisión de non presentarse ás eleccións municipais de 2007, por determinación do seu líder Xavier Tajes, alegando cues-tións de índole familiar59. Ben é certo que esta decisión foi tomada despois de pro-ducírense diverxencias internas, cando dous dos seus membros fixeron públicas as súas discrepancias coa dirección do

59 La Voz de Galicia. 21 de abril de 2007.

partido. Tampouco concorreron aos co-micios de 2011.

Tampouco as coalicións se libraban de disensións, sobre todo a nivel perso-al, que adoitaban dar como resultado a conclusión das mesmas. Así, en 2006 o primeiro tenente de alcalde, Xosé Ramón Farinós, do Bloque Nacionalista Galego, denunciaba irregularidades no proceso de selección da brigada contra incendios. A alcaldesa Caridad González, do PSOE, negou as acusacións e esixiu unha rectifi-cación pública e inmediata. Ante a negati-va de Farinós, as medidas baralladas pola alcaldesa ían dende a destitución do seu primeiro tenente de alcalde ata a presen-tación dunha querela por difamación60. Non era a a primeira vez que socialistas e nacionalistas exteriorizaban as súas dis-crepancias, pese a compartir o goberno. Pola súa banda, en 2008 uns trescentos veciños manifestábanse contra a xestión de goberno de Domingo Dosil (BNG), protestando contra o desmantelamento dos servizos públicos do concello. A diri-xente socialista, Caridad González, socia de goberno cos nacionalistas só dous anos atrás, dirixiuse aos manifestantes criticando o labor de goberno de Dosil, mentres os congregados coreaban o seu nome61.

Os enfrontamentos internos non afec-taban unicamente os Populares. O propio Domingo Dosil en 2010 perdeu unhas eleccións primarias dentro do Partido e tivo que renunciar a presentarse de novo á alcaldía. Aínda que a decisión de go-bernar en coalición co Partido Popular en

60 La Voz de Galicia 5 de xullo de 2006.

61 La Voz de Galicia 7 de setembro de 2008.

72


2007 fora tomada en asemblea, membros do Partido reprochábanlle ao alcalde que chegase a un acordo cos Populares. Tras unha asemblea moi tensa, repleta de ataques verbais, quedaba evidenciada a profunda división da militancia62.

ACTIVIDADE CULTURAL E RECREATIVA

Respecto ao nivel educativo e cultural dos seus habitantes, os datos seguintes amosan a porcentaxe dos que, no conce-llo de Muros, sabían ler e escribir63:

Muros A Coruña Galicia

Homes Mulleres Total Total Total

Ano 1930 26,85% 29,85% 56,71% 48,65% 50,74%

Ano 1950 36,39% 41,21% 77,61% 72,23% 73,54%

Ano 2001 99,74% 99,04% 98,77% 98,28% 98,26%

O nivel de alfabetización de Muros respecto aos restantes ámbitos territo-riais é notablemente máis elevado tanto en 1930 como a mediados do século XX. O auxe económico xunto cuns servizos educativos máis desenvolvidos, sen dúbida traducíanse nun nivel cultural sen-siblemente maior có das restantes zonas de Galicia. No 2001 segue a ser superior, se ben a distancia é moito máis reducida. Como consecuencia, a evolución produ-cida na segunda metade do século XX, aínda que claramente positiva, presenta

unhas tendencias máis moderadas que as expostas para a provincia e para o conxunto de Galicia. Tamén chama a atención o feito de que a proporción de mulleres que saben ler e escribir é nota-blemente superior, tanto en 1930 como en 1950, á dos homes.

Como complemento do nivel formati-vo da veciñanza, vexamos agora a distri-bución da poboación segundo o nivel de estudos rematados:

Incompletos Primarios Medios Superiores Profesionais

Ano 195064 36,21% 62,03% 1,09% 0,28% 0,18%

Ano 200165 48,87% 32,124% 7,15% 4,60% 6,99%

Chama a atención que a mellora do último medio século, evidente por outra parte, se teña producido nos estudos non obriga-torios: profesionais, universitarios e de bacharelato. En cambio, o maior fracaso escolar tradúcese no segundo intervalo nun incremento dos que non concluíron os estudos básicos, mentres que a maior proporción dos que contaban con es-

tudos primarios en 1950 explícase pola incorporación, como instrución básica,

62 La Voz de Galicia 14 de decembro de 2010.

63 Instituto Nacional de Estadística. Historia. Anuarios y Censos siglos XIX y XX.

64 Tanto en estudos profesionais (21) como en estudos superiores (32), son todos homes.

65 Aquí, baixo o título de estudos incompletos e prima-rios, incluímos tanto a Educación Xeral Básica como a

73


da Educación Secundaria Obrigatoria na década dos noventa.

Sinalabamos como a presenza dun número importante de centros educativos podería influír no nivel formativo máis ele-vado por parte da poboación de Muros. A este respecto, xa antes de mediado o século, existían na vila de Muros dúas escolas públicas, unha de nenos e de ne-nas a outra, para o ensino das primeiras letras, xunto cunha escola privada dirixida por Dª Amalia Louro, amais doutra escola no barrio da Virxe do Camiño. Fóra da capital, había escolas en Abelleira, Torea Esteiro e Serres, ao tempo que en 1927 funcionaban varias escolas pertencentes á Confraría Marítimo Terrestre, en Muros e en Louro, subvencionadas polo Minis-terio de Mariña, sendo nomeado para a de Louro mestre ese mesmo ano D. José María Barreiro Gómez66. En 1956 foron construídas tres novas escolas, dúas en Esteiro e unha na capital, e pouco des-pois outra máis en Louro. En 1983 come-zou a funcionar o Instituto de Bacharelato Fontexería. A súa entrada en servizo fixo posible o acceso de moitos estudantes de Muros ao ensino secundario, pois ata en-tón non existía un centro de bacharelato na zona, e os máis próximos estaban en Noia e Cee67. A principios dos noventa ti-veron lugar numerosas protestas veciñais motivadas polo mal estado das instala-ción e por unhas obras que impediron o comezo do curso escolar. A masificación deses anos, onde as cifras de alumnado

Educación Secundaria Obrigatoria.

66 El Compostelano: diario independiente. Número 2294. 10 de noviembre de 1927.

67 La Voz de Galicia. 16 de febreiro de 2008.

chegaron ao milleiro68, obrigou á cons-trución dun novo centro, o Instituto As In-suas, que comezou a funcionar en 1998.

Pero as tendencias demográficas, agravadas nos últimos anos, vense re-flectidas na poboación escolar. En 2005 había 832 rapaces cursando no concello Ensino Primario e Educación Secundaria Obrigatoria. En 2013 as cifras víronse reducidas a 65769.

As realizacións culturais e recrea-tivas testemuñan fielmente a situación presente no contorno. En 1943 concluía a construción do edificio destinado a albergar o cine París. A súa actividade mantívose ata 1983 cando o seu dono, José Ramón París, optou por clausuralo. Dende entón o edificio permanece aban-donado, e as propostas de rehabilitación polo momento non pasaron de meros pro-xectos. O teatro Mercedes, que databa de 1925, quedou convertido en cafetería. Tamén había unha sala de cine en Es-teiro, igualmente clausurada. Institución sobranceira na vida local era o casino de Muros, fundado en 1850, sendo polo tanto o máis antigo de Galicia, e que tiña como finalidade proporcionar aos socios e familias, recreo, distraccións, así como difundir a cultura por medio de conferen-cias, cursiños e fomentar a lectura, para o cal contaba cunha nutrida biblioteca. Nel prohibíase calquera acto relixioso ou político. En 1952 un incendio esnaquizou a súa sede con todas as súas pertenzas. Posteriormente pasou a denominarse Cír-culo de Recreo Náutico Muradán. As súas

68 En 2008 había 361.

69 Instituto Galego de Estatística. Ensino universitario, non universitario e formación non regrada.

74


actividades foron esmorecendo progresi-vamente, agravándose o seu declive nos últimos anos70. O último capítulo tivo lugar en 2013, cando a directiva do Casino de Muros decidiu a disolución da entidade e a poxa dos seus bens71.

CONCLUSIÓNS

Á vista dos datos, a primeira con-clusión que poderiamos tirar é que en Muros parecen terse conxuntado todos os factores para agravar e reforzar o de-rrube e posterior colapso. Certamente, as primeiras manifestacións do declive, xa visibles na segunda década do pasado século, xurdiron a raíz do esgotamento da pesca, que deixaron sentir os seus efectos inmediatos nas industrias dela dependentes. Con todo, na extinción defi-nitiva das fábricas que aínda perduraban, producida na década de 1970 e nos anos oitenta, figuran outras causas, ademais do brusco descenso no volume das cap-turas. En concreto, non resulta posible desviar a ollada da apatía e da falta de interese dos seus donos por manterse na actividade, desertando dunha loita na que estaba en xogo a supervivencia de centos de familias. A nova conxuntura facía preciso a partes iguais paciencia e investimentos, adaptándose á nova si-tuación e renunciando a obter beneficios a curto prazo. De feito, noutros núcleos, maiormente da provincia de Pontevedra, os seus industriais foron quen de recon-verter as vellas fábricas en modernas

70 Traballo realizado por Francisco Caamaño Cebreiro para a páxina Web do Círculo de Recreo Náutico Muradán (2007). Reproducido en The Muros Times nº 6. Outubro de 2013. Páxs. 28-29.

71 La Voz de Galicia 6 de outubro de 2013.

factorías, diversificando a produción e superando deste xeito a fuxida da materia prima; pero en Muros, a semellanza dou-tros núcleos da Costa da Morte, ante as dificultades, as fábricas simplemente pe-charon, quedando as súas ruínas como monumentos á posteridade e deixando tras de si un escenario sen máis alter-nativas que a emigración ou o afastado desterro nos buques da mariña mercante internacional.

No tocante ás vías de comunicación, elemento esencial para dinamizar eco-nomicamente unha zona atraendo inves-timentos e poboación, aínda que viron algún avance, este foi polo xeral lento e insuficiente. Máis aínda se o comparamos con outros moitos núcleos costeiros que si se viron favorecidos polos investimen-tos. De todos xeitos, a falta de demanda como consecuencia dunha industria arruinada, unha poboación á baixa cun poder adquisitivo en declive ou a falta de proxectos e plans de futuro, non resultaba certamente o máis apropiado para atraer inversións e infraestruturas. Certamente, aquí funciona plenamente a metáfora da pescada que se morde a cola: sen un desenvolvemento industrial previo non hai vías de comunicación, mentres que a carencia destas impide á súa vez a creación dun tecido industrial.

En canto ás dinámicas demográficas, o peche de boa parte das fábricas nas décadas centrais do século non parece ter afectado, polo menos inmediatamente, ás características e volume da poboación. Nestes anos houbo emigración, pero ao mesmo tempo as cifras mantivéronse en valores mais ben baixos; posiblemente, pola presenza da válvula de escape que

75


para moitos supoñía o traballo na ma-riña mercante, unha saída dura pero ao mesmo tempo lucrativa. Mais o descenso demográfico comezará a manifestarse en toda a súa crueza a partir da década de 1970 no caso da vila de Muros, e nos oitenta para o conxunto do concello, co-incidindo co peche das últimas fábricas e a diminución de oferta de traballo nos buques mercantes. Entón, a emigración fíxose masiva, cunha importante perda de poboación, na súa maioría xente nova, o que precipitará o avellentamento da poboación. Esta circunstancia acadará consecuencias dramáticas cando, nos comezos do presente século, se produza unha auténtica catástrofe demográfica cuxas manifestacións, lonxe de atenuar-se, cada día se acentúan máis.

Por outra parte, Muros tampouco foi capaz de consolidarse como foco de atracción turística, cando menos ao mesmo nivel que outras localidades costeiras das Rías Baixas. A ausencia de infraestruturas e, sobre todo, as pésimas comunicacións seguramente sexan algunhas das causas. Pero tamén a carencia de ideas e a falta de iniciativa de cara á promoción e explotación das súas potencialidades. Precisamente, o conformismo reinante, xunto cunha falla evidente de espírito emprendedor ou empresarial, é outro factor a termos en conta, que explica en parte a evolución negativa anterior e, moi especialmente, o actual estado de abandono e prostración. Nos tempos nos que o capital aínda circu-laba con relativa fluidez, malgastouse en necesidades superfluas e en actividades pouco produtivas, e non se pensou en aforrar, e menos en investir. Posiblemen-te, debera terse reparado algo máis no

legado que se estaba a transmitir ás xe-racións futuras, e isto tanto vale respecto da riqueza económica, como no tocante á conservación e coidado do patrimonio natural e cultural.

Dentro do factor humano, tampouco resulta posible ignorar a marcada división da cidadanía que, no plano político, de-rivou en enfrontamentos e discrepancias insalvables, non só entre partidos, senón sobre todo no interior de cada un deles. A falta de entendemento propiciou a im-posibilidade de marchar nunha mesma dirección e formar un bloque común, can-do menos en asuntos de vital importancia para a viabilidade, presente e futura, do concello.

Por último, cabe lembrar que unha concentración importante de poboación non só funciona como demanda potencial de servizos ou como estímulo para a actividade empresarial; tamén esperta a necesidade de proporcionar unha corres-pondente oferta cultural e de ocio. Esco-las, públicas e privadas, cines, teatro, ca-sino, ata periódicos locais, foran o mellor expoñente dunha activa vida cultural nos anos nos que Muros, pese ao colapso im-parable das súas fontes produtivas, aínda conservaba un importante continxente de poboación. Tampouco foi casual que coa desfeita demográfica e a fuxida da xente nova, as empresas recreativas e culturais se viñesen abaixo, feito especialmente visible na capital do concello. A partir de entón, no eido educativo, só permane-cerá en pé unha rede pública de centros educativos cuxa existencia responde a unha rigorosa planificación da adminis-tración; mentres que o ámbito cultural se limita a unha biblioteca pública municipal

76


creada en 1978, e emprazada desde 1993 no Centro Cultural e Xuvenil, onde tamén se celebran actividades relacionadas coa música e o teatro, amais de varios centros socioculturais en Louro e Esteiro.

O escritor de Boiro Ramón Martínez López e a etnografía galega

Xoán Pastor Rodríguez Santamaría

79

Xoán Pastor rodríguez santamaría barbantia

Ramón Martínez López, un home con múltiples intereses culturais, que foi desenvolvendo, tanto na Galicia de pre-guerra como logo no exilio americano, a nosa literatura medieval, onde destacou como editor da General Estoria en 1963. Pero tamén se interesou polos nosos cancioneiros e polo poeta da decadencia medieval Alfonso Álvarez de Villasandino; os estudos hispánicos sobre os que ensi-nou na universidade de Texas1, centrán-dose sobre todo nas figuras de Unamuno, Antonio Machado e Valle-Inclán, sen esquecer un clásico como Tirso de Molina e as súas relacións con Portugal, que foi o motivo do seu primeiro folleto publicado en 1932; así mesmo, autores portugueses como Teixeira de Pascoaes, Cesáreo Verde, Correia de Oliveira, entre outros, aínda que como licenciado en dereito que era tamén fixo estudos xurídicos ademais de estudos bibliográficos e históricos. Na Galicia de preguerra comezou cedo a colaborar na prensa e en prestixiosas revistas como Nós, centrando o seu inte-rese xa dende 1925, cando ten 18 anos, na etnografía en xeral, e na etnografía galega en particular.

A etnografía, chamada ás veces fol-clore, con íntima relación coa antropolo-xía, foi unha ciencia que se desenvolveu sobre todo a partir do século XIX2, aínda que teña antecedentes en Sarmiento,

1 Está por facer un estudo de conxunto sobre o papel dos profesores galegos nas universidades americanas, que foron fundamentais nos estudos hispanísticos. Tras a guerra destacaron Martínez López, Iglesias Parga, González López e Eugenio Fernández Granell, aínda que xa tiñan antecedentes pola presenza de eruditos como César Barja ou Erasmo Buceta.

2 No 150 aniversario de Cantares gallegos, cómpre lembrar que Rosalía glosa cantares populares e que ela mesma foi recolectora destes cantares. Tamén Murguía tivo un papel importante no estudo da literatura popular.

centrada ao principio sobre todo no es-tudo da literatura popular e o que se cha-maba “folclore”, aínda que logo, grazas ao maxisterio científico de Vicente Risco3, a etnografía englobará tanto a cultura espiritual como a cultura material.

Se xa en 1883 houbo unha sociedade na Galicia, chamada El Folk-Lore Galle-go, os precursores foron Alfredo Vicenti4, Pérez Ballesteros5, o gran compilador do Cancioneiro popular galego, que publicou incitado por unha figura fundamental na etnografía da Península Ibérica do século XIX, Demófilo; é dicir, Antonio Machado y Álvarez, o pai do famoso poeta, quen, ademais, nacera en Santiago; Xesús Rodríguez López6, quen se centrará nas supersticións; Nicolás Tenorio7, centrado no estudo da aldea galega; Alfredo Gar-cía Ramos8, interesado polos aspectos da cultura agraria, e Ángel del Castillo, o pioneiro no estudo da casa galega. Pero será con Risco e con Cuevillas, e coa fun-dación do Seminario de Estudos Galegos en 1923, do que Martínez López foi mem-bro fundador (era o número tres), cando estes estudos collan un grande pulo, que se verá reflectido en obras como Terra de Melide (1936) ou Parroquia de Velle

3 Etnografía. Cultura espiritual (1962, 1979, 1994). Para Xogos de nenos, o seu artigo “Sobre la vida de los niños en la aldea gallega” (1957).

4 A orillas del Ulla, 1875-1879. Reeditado en 2006.

5 Cancionero popular gallego, 1885-1886. Reeditado en 1979.

6 Supersticiones de Galicia y preocupaciones vulgares, 1895. Reeditada en 1970.

7 La aldea gallega, 1914. Reeditado en Xerais en 1982.

8 Estilos consuetudiniarios y prácticas económico-familiares y marítimas de Galicia, 1909; Arqueología jurídico-consuetudinaria-económica de la región gallega, 1912. Reeditado en 1989.

80

barbantia O escritOr de bOirO ramón martínez López e a etnOgrafía gaLega

(1936), que tiñan a pretensión de cubrir dúas necesidades:

• Recoller materiais antes de que desaparecesen.

• Construír con eses materiais recollei-tos unha historia cultural específica da Galicia.

Porque a Xeración Nós, que exerceu un maxisterio indubidable sobre a Xera-ción de 1922 á que pertencía Martínez López, tivo dúas pretensións fundamen-tais: o europeísmo e a cultura universal, coas que a Galicia debía dialogar sen mediacións, en igualdade de condicións; e, en segundo lugar, o ser auténtico de Galicia, o enxebre, aquilo que estaba mergullado dende había séculos por unha tona superficial dunha cultura allea. Isto explica o grande interese que terán os intelectuais galeguistas de preguerra por recoller o noso saber popular, a cre-atividade do pobo, aquilo que non fora arrasado polo castelán.

O gran mestre dos estudos etnográfi-cos é, sen dúbida, Vicente Risco, que aínda que publicou a súa obra magna despois da guerra civil, será decisivo polos seus ensaios na revista Nós, entre os que destaca “Ensaio d’un programa pr’o estudo da literatura popular galega” (1928) que terá un grande influxo. Con Risco, Cuevillas, prehistoriador e etnógra-fo, Otero Pedrayo e Cotarelo Valledor9 van ser o exemplo que seguirán os mozos da Xeración do 22, pois Martínez López lembraba en 1970 que a Xeración Nós e o Seminario de Estudos Galegos foron

9 Cancioneiro da Agulla.

“dous feitos paralelos e complementarios na historia contemporánea de Galicia”.

Ramón Martínez López unirase axiña a este interese pola cultura popular, aín-da que non seguirá estes estudos tras a guerra civil polos motivos que todos sabe-mos. Pero destacarán moito nesta ciencia varios dos seus compañeiros de xeración: Bouza Brey, Filgueira Valverde, Antonio Fraguas, Xaquín Lorenzo10 e Xosé Ramón Fernández Oxea (BenChoSei), que con-tinuarán o labor da posguerra en Galicia dende a Real Academia Galega, dende o Instituto Padre Sarmiento, e dende os museos de Ourense e Pontevedra, acompañados por outros importantes estudosos como Taboada Chivite11 e Lois Carré Alvarellos12. Quizais nalgúns momentos a nosa etnografía, ata que chegaron os anos setenta, pecou dun ex-ceso de descritivismo e historicismo, sen relacionar o estudado co seu contexto histórico e cultural, pero non se lle pode negar o inxente labor de recoller e clasi-ficar miles de cántigas, refráns, adiviñas, xogos populares, contos, lendas e todo aquilo que configura a acervo cultural dun pobo. Neste sentido xa en 1927, Martínez López propoñía a necesidade de que se elaborasen cuestionarios para a recollei-ta de material feitos de forma científica, suxerindo que se seguise o modelo do francés Louis Marin en 1925.

Colaborador do xornal El Compos-telano, sostivo nesta publicación unha sección co título xeral de “Lambizos”

10 Etnografía. Cultura material, 1962; Enredos, 1958. Reeditada en 1992; A Terra, 1982; Os oficios, 1983.

11 Etnografía gallega, 1972.

12 Romanceiro popular galego de tradizón oral, 1959; Contos populares da Galiza, 1968.

81


(fiaños que quedan soltos), baixo o pseu-dónimo de Xan do Cotón, sección que pretendía recoller a sabedoría popular. Pero ademais destas colaboracións, co seu nome apareceron dous artigos de índole etnográfica: “As supersticións do día de defuntos en Galicia” (02-11-1925) e “O folk-lore na festa de San Xohán” (26-06-1926); porén, será na revista Nós onde aparecerán a maioría das súas colaboracións de tema etnográfico, sobre todo na sección “Archivo Filolóxico e Etnográfico de Galicia”, páxinas que a partir de moitos informantes pretendían ir recollendo as nosas cántigas, os refráns, as supersticións, os xogos…

Martínez López, como non podía ser menos, recolle as súas achegas en Boiro, pero tamén noutros lugares como Oroso, Ferrol, a Senra... e así publicará contos populares como “O lobo e o raposo” e “O home, a cóbrega e o raposo” –recolleitos en Boiro– o mesmo que “Probe de min e mais do outro” e “O zapateiro dos vela-doiros” (anos 1925 e 1926), a carón de “O trasno” e “Conto”, recolleitos en Oroso.

Unha das súas colaboracións máis interesantes é “O xogo dos pelouros en Boiro”, publicado en 1928 nun eido que aínda non estaba moi desenvolvido en Galicia, aínda que tiña un ilustre precursor en José Casal y Lois13, quen, entre 1909 e 1911, recolleu moitos destes xogos, pero que, desgraciadamente, non foron publicados ata o ano 2008. Este camiño do estudo dos xogos populares seguirano de maneira máis detallada Vicente Risco, Xaquín Lorenzo, Bouza Brey, ou Arturo Romaní, e, xa nos nosos días, este é un

13 Xogos populares de Pontevedra.

dos campos máis explorados por estudo-sos como Brandín Feijoo, Mariño Ferro, Pérez Verdes, Antón Cortizas, P. Veiga e López González.14

Outras recolleitas de Martínez López nesta sección son as tituladas “Notas do folclore de Arbo, Pontevedra” –so-bre prácticas populares–, “De folclore. Veciñanzas de Ferrol. Desiñacións xeo-gráficas en cantigas populares”, ademais de “Cen alcumes populares” e de un romance recolleito en Senra.

Fóra desta sección, pero na mesma revista, apareceron os traballos “A vida na Bretaña”, que ten base bibliográfica, pero que leva aclarada por Martínez López a intención:

“Polo outo intrés que oxe adequiren os

estudos folclóricos en xêral, e encol de

todo pol-o que a Galiza se refire a gran

importanza que o esprito dos pobos cel-

tas ten pra nós…”

Débese a que Bretaña e Irlanda, po-bos celtas, suscitaron sempre na pregue-rra moito interese entre os galeguistas, considerándoos pobos afíns a Galicia.

Outro dos seus traballos apareceu en 1927 co título “A nosa etnografía”, e aínda recolleu “Catro coplas catalanas referen-tes a Sant Iago e a Galicia” dun artigo de Valerio Serra en La Vanguardia o 10 de xullo de 1926.

14 A. Romaní: Xogos infantiles de Galiza, 1983; Brandín Feijoo: Os xogos dos nosos rapaces, 1986; Pérez Verdes e Tabernero Balsa: Xogos populares en Galiza, 1986; A. Cortizas: Chirlimirlos, 2011; P. Veiga: Xogo popular galego, 2001 e Xogos populares galegos, 2001; López González e X. M. García: Os xoguetes esquecidos, 2003 e 2003.

82

barbantia O escritOr de bOirO ramón martínez López e a etnOgrafía gaLega

En A Nosa Terra aparecerán tres colaboracións breves de Martínez López, unha delas centrada no tema etnográfico, co título “Unha obra de colaboración” (nº 151, 1928), no que pide que se estude a etnografía galega, esa ciencia nova do popular, para concluír que: “A disgracia está en que a etnografía galega, que aínda está na infancia, precisa datos de todo o mundo”. Ese todo o mundo, referíase mesmo a aqueles que non tiñan moito aprecio polo galego, pero aos que había que facer colaborar na recolleita de material por todos os currunchos de Galicia. Aquí destaca xa a importancia dos cuestionarios que deben ser escru-pulosos e obxectivos.

Non coñezo outras colaboracións de Martínez López sobre este tema, o que é normal a partir de 1936, pois a guerra civil e o exilio impediron durante moitos anos o seu contacto coa Galicia real. Entre 1928 e 1936, Ramón Martínez López licencia-rá dúas veces, sacará unha cátedra de instituto, desenvolvendo un labor como profesor, mais tamén como colaborador do Partido Galeguista e do Seminario de Estudos Galegos.

Penso que é un dos aspectos que non se divulgara o suficiente sobre Ramón Martínez López, e a miña pretensión foi só dar noticia do interese pola cultura popular deste polígrafo de Boiro, que se caracterizou pola súa defensa da demo-cracia, da lingua e da cultura galegas.

Non foi a única figura do Barbanza interesada polo estudos antropolóxicos ou etnográficos, pois nos nosos días des-tacan Francisco Calo Lourido, estudoso da etnografía marítima, Manuel Caamaño Suárez, autor da monografía máis impor-tante sobre a casa galega, ou A. García Allut, estudoso da pesca tradicional galega. Este camiño non sería posible se os que no século XIX e antes da guerra civil comezaron os estudos sobre estes campos do saber e a preocupación pola cultura popular, sen que esquezamos tamén que Fermín Bouza Brey e Floren-tino López Cuevillas forneceron estudos fundamentais sobre o Barbanza, tanto na prehistoria coma na cultura popular.

83


BIBLIOGRAFÍA

GONZÁLEZ REBOREDO, M.: “Etno-grafía”, Gran Enciclopedia Galega, t. XVI, pp. 51-55.

LIÑARES GIRAULT, X. A.: Ramón Martínez López, 3C3, 2007.

MARIÑO FERRO, X. R. e X. M. GON-ZÁLEZ REBOREDO: Dicionario de etnografía e antropoloxía de Galiza, Vigo, Nigra Trea, 2010.

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “As supersticións do Día de Defun-tos en Galiza”, El Compostelano, 02-11-1925.

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “O lobo e o raposo”, “O home, a cóbrega e o raposo” e “Romance”, Nós, nº 24, (1925).

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “A vida na Bretaña”, Nós, nº 33, (1926).

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “A vida na Bretaña”, “Probe de min e mais do outro” e “O zapateiro dos veladoi-ros”, Nós, nº 33, (1926).

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “O folk-lore na festa de San Xohán”, El Compostelano, 26-06-1926.

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “Notas do folclore de Arbo (Pontevedra)”, Nós, nº 42, (1927).

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “A nosa etnografía”, Nós, nº 45, (15-09-1927).

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “Unha obra de colaboración”, A Nosa Terra, nº 251, 25-07-1928.

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “Catro coplas catalanas referentes a Sant Iago e a Galiza”, Nós, nº 54, (1928).

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “O xo-gos dos pelouros en Boiro”, Nós, nº 54, (1928).

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “De folclore. Veciñanzas de Ferrol. De-siñacións xeográficas en cantigas populares”, Nós, nº 58, (15-10-1928).

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “Cen alcumes populares”, Nós, nº 60, (15-12-1928).

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “O trasno” e “Conto”, Nós, nº 63, (15-03-1929).

MARTÍNEZ LÓPEZ, Ramón: “Ten-se dito de cotío…”, Nós, nº 145, (30-10-1970).

As orixes do NadalIsolina Lorenzo Fernández

87

IsolIna lorenzo Fernández barbantIa

O Nadal (en latín Nativitas: nacemen-to) é unha das festividades máis

importantes do cristianismo, xunto coa Pascua de Resurrección e Pentecoste. Conmemórase nesta data o nacemento de Xesucristo, en Belén, e celébrase o 25 de decembro na igrexa católica, na anglicana, nalgunhas comunidades pro-testantes, e na gran maioría das igrexas ortodoxas.

Non obstante, o 7 de Xaneiro é a data elixida polas igrexas ortodoxas, como a rusa ou a igrexa ortodoxa de Xerusalén, que non aceptaron a reforma feita ao ca-lendario Xuliano para pasar ao calendario coñecido como Gregoriano, feito polo papa Gregorio XIII.

Christmas, en inglés, provén das anti-gas palabras Christes Maesse, que signi-fica misa de Cristo, onde os curas ofrecen o sacrificio de Cristo na cruz durante a co-muñón. En alemán, coñécese polo nome de “Weihnachten”, ou noite de bendición, pola Natividade de Xesús.

A CELEBRACIÓN DO NADAL NAS DISTINTAS IGREXAS DO MUNDO

Estas diferenzas de datas, de calenda-rios e de tradicións levan a que cada igre-xa teña as súas propias tradicións, datas e costumes, tal e como imos ver neste breve repaso.

Na Igrexa Católica

Coa celebración da Natividade nas vésperas do 25 de Decembro, comézase na igrexa católica o tempo de Nadal, que vai dende a celebración da Sagrada Fami-lia á solemnidade de Santa María (domin-go infraoitava de Nadal), nai de Deus (o 1 de Xaneiro, a oitava do Nadal), á solem-nidade da Epifanía do señor (6 Xaneiro) e a festa do bautismo do señor (domingo despois de Epifanía), co que remata o período.Tamén se inclúen neste período outras festividades como a de Santo Estevo protomártir (26 de Decembro), a de San Xoán apóstolo evanxelista (27 de decembro) e os Santos Inocentes (28 de decembro). Celébranse varias misas de Nadal, con contido diferente segundo o horario, como a “Misa do galo” ou a Misa de medianoite, a noite antes de Noiteboa. Noutros lugares celébrase unha “Misa de aurora”, no amencer do 25 de decembro, onde a noiteboa é unha noite de vixilia. Ta-mén se celebra a “Misa de día” na que, na Basílica de San Pedro, o papa predica a mensaxe de Nadal para os fieis do mundo, e dá a bendición “Urbi et orbi”, en latín, á cidade de Roma e ao mundo.

Nas Igrexas Ortodoxas

Ao non aceptar o calendario do papa Gregorio XIII, usan o calendario Xuliano, e celebran o Nadal o 7 de Xaneiro. Aínda que na igrexa apostólica armenia se cele-bra o 6 de xaneiro, xunto á Epifanía. Pero as igrexas de Alexandría, Romanía, Bul-garia, Albania, Finlandia, Grecia e Chipre festexan o Nadal o 25 de decembro. Hai que destacar que, en Belén, cidade do na-cemento de Xesús, segundo os evanxeos

88

barbantia as orixes do nadal

canónicos, o Nadal celebrase dúas veces, pois a basílica da Natividade é adminis-trada conxuntamente pola igrexa católica e a igrexa ortodoxa de Xerusalén. Nesta igrexa hai una caverna subterránea cun altar sobre o lugar no que, segundo a tra-dición, naceu Xesús. O punto exacto está marcado por un burato no medio dunha estrela de prata, de 14 puntas, rodeada de lámpadas de prata.

No Protestantismo

Aínda que no século XIX, algunhas das igrexas protestantes deixaron de celebrar o Nadal para desligarse do cato-licismo, a maioría, comezando por Lutero, continuaron celebrando o Nadal o 25 de decembro. En Estados Unidos, católicos e protestantes comparten o Nadal dende 1607, ano no que se celebrou por primeira vez a festa en Norteamérica.

Durante a Reforma Protestante, a celebración do nacemento de Xesús foi prohibida polas igrexas protestantes, que chamaron “trampa dos papistas”, debido á súa relación co catolicismo e paganismo antigos. Despois da vitoria parlamentaria contra o Rei Carlos I durante a Guerra Civil inglesa no 1647, os gobernantes pu-ritanos ingleses prohibiron a celebración do Nadal. O pobo rebelouse ata o punto de tomar cidades como Canterbury, deco-rando as portas con slogans que falaban da santidade da festa. A Restauración de 1660 puxo fin á prohibición, pero moitos membros do clero reformista, non confor-mes, rexeitaron as celebracións do Nadal, con argumentos puritanos.

Na época colonial dos Estados Unidos, os puritanos de Nova Inglaterra rexeitaron o Nadal, e a súa celebración foi declarada ilegal en Boston, de 1659 a 168. Na década de 1820, as tensións sectarias en Inglaterra foron a menos, e algún escri-tores empezaron a escribir sobre ela antes de que desaparecese. En 1843, o Conto de Nadal, de Charles Dickens, reivindicou o papel do Nadal, ao facer fincapé na familia, na bondade, na compaixón e a celebración familiar.

O Nadal foi declarado día festivo en Estados Unidos en 1870.

No Mormonismo

A igrexa de Xesucristo dos Santos dos Últimos Días ou Mormóns, que se consideran unha igrexa restaurada, que se unen ao mundo para celebrar o Nadal, din que o 6 de Abril é o aniversario de Xesús, tal e como se cita en Doctrina e Convenios 20:1, na que se fixa o cumprimento de mil oitocentos trinta anos dende a chegada do Señor á carne. Creen que Xesús naceu en Belén de Xudea, o 6 de Abril do ano 1 antes de X.C (Fonte: Xesús, o Cristo, de James E.Talmage. Capítulo 9, páxinas 108-109). O Nadal é celebrado pola mai-oría dos cristiáns, aínda que outros, como os Testemuñas de Xehová e algunhas de-nominacións protestantes, consideran que o non indicar a Biblia a data do nacemento de Xesús nin ordenar celebrala, non hai razóns para celebrar ou crear unha festa por ese motivo. Tamén, moitos protestan-tes cren que o Nadal non debe ser motivo de disputas, ao non saber a data exacta do nacemento de Xesús...

89


AS CELEBRACIÓNS PAGÁS ANTERIORES AO NADAL

Pero para explicar como se chegou a conformar esta celebración, antes hai que mencionar diferentes tradicións antigas que se celebraban con anterioridade ao Nadal, cando moitas culturas antigas con-memoraban o cambio das estacións.

No solsticio de inverno (entre o 20 e o 23 de decembro), o nacemento do Sol Invictus ou” Natalis Invicti” –calculado no calendario Xuliano– celebrábase, ao redor do 25 de decembro, o renacemento do sol, no que o día máis curto do ano deixa paso aos días que volven medrar. Esta celebra-ción marcaba a metade da estación, e ce-lebraban o seu paso e intercambiábanse regalos. Hai que sinalar que, a maioría dos deuses renacían a finais de decembro, como Cernunnos, Horus, Mitra, Dionisio, Adonis ou Durnuzi. Ademais, estas datas coincidían coas “Saturnais”, as celebra-cións máis famosas do Imperio Romano entre os agricultores, que chegaban ao seu apoxeo o 25 de Decembro.

No sistema relixioso da Antiga Roma, Saturno era o deus da agricultura, e cada verán, o deus Xúpiter forzaba a sacalo da súa posición dominante no reino celestial, e a luz solar empezaba a acurtarse. En Roma, no templo dedicado a Saturno, os pés da estatua /imaxe eran atados simbolicamente con cadeas ata o solsticio de inverno, cando a luz solar aumentaba. Eran sete días de festa con banquetes, borracheiras, intercambio de regalos, etc. Tamén era costume que nos últimos días se lles regalasen pequenas figuras de terracota —as “sigillia”– aos máis peque-

nos da casa, así como a de adornaren árbores (non dentro da casa) e acender candeas. As saturnais destacaban polos seus excesos, os banquetes, as festas na rúa con disfraces e a libertinaxe, que in-cluía tamén os escravos, que por uns días podían liberarse das súas ocupacións e unirse á plebe nas celebracións. Era una mestura de Nadal e Entroido, onde estaba autorizado todo o prohibido: os escravos exercían de señores e os señores de es-cravos. Curiosamente, unha vez que se instaurou a celebración cristiá do Nadal, estas celebracións pagás máis exaltadas foron desprazándose cara ao día de Ano Novo e, posteriormente, ao Entroido.

Tamén coincidía co nacemento dun dos numeroso reis do sol, coñecido como Frixia, e pertencente a una antiga cultura dos Balcáns.

Para favorecer a conversión dos ro-manos ao cristianismo sen abandonar as súas festas, o Papa Xulio I pediu, no 350, que o nacemento de Cristo fose celebra-do na mesma data. Finalmente, o Papa Liberio no 354, decreta este día como o nacemento de Xesús de Nazaret.

A primeira mención dun banquete de Nadal data do 379 en Constantinopla.

En Antioquía, no 386, Xoán Crisósto-mo impulsou a unión da celebración do nacemento de Cristo o 25 de decembro.

Co todo, os primeiros discípulos de Cristo (chamados posteriormente “cris-

90


tiáns” en Feitos 11:26) non celebraban o Nadal, por diverxencias respecto á data do nacemento. O 25 de decembro cele-brábase en Roma o día do Natalis Solis invicti –o día do nacemento do sol invicto–, a vitoria da luz sobre a noite máis longa do ano. Isto explícase porque se apoia na liturxia do Nadal e os Pais da época esta-blecen un paralelismo entre o nacemento de Xesús e expresións bíblicas como “sol de xustiza” (Ma 4.2) e “luz do mundo” (Xn 1.4 ss). Porén, non hai probas de que isto fose así, e parece difícil imaxinar que os cristiáns de entón quixesen adaptar as festas pagás ao calendario litúrxico, espe-cialmente cando eran perseguidos.

No Concilio de Nicea, no 325, a igrexa alexandrina xa tiña fixado o día como Dies Nativitats et Epifaniae.

A igrexa católica romana non foi capaz de liberarse desta festa, e, a principios do século IV, adoptou esta celebración como mimese do Nadal.

A difusión da celebración litúrxica do Nadal foi rápida, xa que na segunda me-tade do século IV se estende por todo o mundo cristián: polo norte de África (ano 360), por Constantinopla (ano 380), por España (ano 384) ou por Antioquía (ano 386). No século V, o Nadal é una festa case universal.

TEORÍAS SOBRE A DATA DO NACEMENTO DE XESÚS OU NATIVIDADE

Hai varias teorías sobre como se che-gou a fixar o 25 de decembro como a fes-tividade da conmemoración da natividade de Xesús en Belén de Xudea. A formación do Nadal como festa é algo novo, xa que non estaba recollida como festividade, nin nas listas cristiás de Ireneo, nin na lista de Tertuliano.

A igrexa católica celébrao a noite do 24 ao 25 de decembro, e inaugúrase na liturxia o tempo de Nadal. En Occidente empezouse a conmemorar a mediados do século IV (no 379), en Constantinopla.

Nas artes pictóricas denomínase Natividade, a partir da arte paleocristiá e bizantina dos séculos V e VI, que acadou o seu máximo desenvolvemento na arte medieval como parte do ciclo referido á vida de Xesús.

No século II empezan a xurdir as pri-meiras datas para fixar o nacemento de Xesús. Clemente de Alexandría apunta un par de datas que el cree baseadas nas supersticións: o 19 de Abril e o 20 de Maio. Clemente calculou que, en realidade, o na-cemento de Xesús foi o 17 de novembro, e que indica que certos teólogos exipcios asignaban o ano e o día real do nace-mento de Cristo como o 25 pashonscopto (20 de maio) no vixésimo oitavo ano de Augusto. No 221, a obra Chronographia, de Sexto Xulio Africano, popularizou o 25 de decembro como a data do nacemento de Xesús.

http://legacy.biblegateway.com/passage/?search=Hechos11%3A26;&version=RVR1960;

91


Outras propostas da época falaban do 2 de abril ao 28 de marzo. Estes cálculos non se baseaban en ningún dato xa que a Biblia non fixaba ningunha data.

No ano 330, o emperador converso Constantino apadriña a primeira cele-bración oficial do nacemento de Cristo, o 25 de decembro. Nesta mesma época instáurase tamén a data do 6 de xaneiro, a Epifanía, como día do nacemento de Cristo nas igrexas ortodoxas, mesturado con complicadas disputas teolóxicas entre igrexas sobre as dúas naturezas de Cristo (humana e divina).

No libro de Earl and Alice Count, 4000 Years of Christmas (4000 anos de nadais), 1997, p. 37, atopamos outra explicación sobre por que o 25 de decembro chegou a converterse na suposta data do nace-mento de Xesús, posto que ese día era sagrado, non só para os romanos pagáns senón tamén para una relixión de Persia, que neses intres era unha rival do Cris-tianismo: o Mitraísmo, que adoraba o sol e celebraba o seu regreso nese día.

Á parte do nacemento do sol ese día, tamén se celebraba un antigo festival das nación pagás na honra dos días máis lon-gos que seguían o solsticio de inverno que se caracterizaba polo exceso, a libertinaxe e o desenfreo. Este antigo festival era cha-mado de diferentes maneiras, segundo as diversas culturas. En Roma era coñecido como Saturnalia, na honra de Saturno, o deus romano da agricultura. A igrexa incorporouno e deulle o nome de Nadal, para acalmar os novos conversos, xa que non querían abandonar esta celebración,

e aumentaban deste xeito os adeptos ao cristianismo.

Dado que a igrexa non conseguía converter os pagáns, os líderes relixio-sos da época decidíronse a adoptar os costumes pagáns e facelos propios, inda que nos primeiros intres a igrexa optara por abolilos. O que fixo que se difundise (Man, Myth &Magic (Home, mito e maxia), Richard Cavendish, editor, 1983, vol. 2, p. 480: “Christmas” (Nadal).

Con todo, esta tendencia tamén recibiu críticas na época, con escritos coo os de Orixes, que na súa oitava homilía sobre Levítico, repudia como pecado a idea de observar o nacemento de Cristo coma un faraón (The Encyclopaedia Britannica, 11th edition, vol. 6, p. 293, “Christmas”.

O Nadal non foi unha festividade ro-mana ata o ano 534. Son 300 anos para que o nome e os símbolos de Nadal subs-titúan as celebracións pagás.

Alexander Hislop dinos que na Biblia non existe ningunha palabra que indique o día exacto do nacemento de Xesús, ou a época do ano. Sinala, porén, que cando o anxo lles anunciou o nacemento aos pastores de Belén, estaban de pastoreo cos seus rabaños, de noite e ao raso. Algo impensable en Palestina de decembro a Xaneiro, e era raro que os pastores que-dasen a ceo aberto dende fins de outubro.

Por outro lado, tamén destaca que as chuvias do outono en Xudea comezan en setembro ou outubro, o que implica que os

92


feitos que rodean o nacemento de Xesús non poden ter sucedido dende mediados de outubro, e que é probable que Xesús nacese a principios do outono.

Outra evidencia que apoia esta tese de que Xesucristo naceu no outono é que os romanos esixían o pago de impostos en viaxes nos meses cálidos, e non nos invernais. Debido a que a liñaxe de Xosé proviña de Belén, e que tiña que viaxar de Nazaret (en Galilea) ata Belén acompaña-do da súa muller embarazada, tería sido imposible facer a viaxe en inverno. Lucas rexistra que María deu a luz en Belén, durante o tempo do censo e pago de im-postos; o que nunca ocorría en decembro.

Outra teoría sobre a data do nacemen-to de Xesús fala de que o nacemento, a data da reencarnación e a data da súa morte estaban relacionadas. Nun tratado anónimo sobre solsticios e equinoccios afirmábase que “o noso Señor foi con-cibido o 8 das calendas de abril no mes de marzo” (25 de marzo), que é o día da paixón do Señor e da súa concepción, pois sería concibido o mesmo día no que morreu. (B. Botte, Les Origines du Noel et de l’Épiphanie, Louvain 1932, l. 230-33).

Na tradición oriental, e baseán-dose noutro calendario, a paixón e a encarnación do Señor celebrábase o 6 de abril, data que concorda coa celebración do Nadal o 6 de xaneiro.

A relación entre a paixón e a encar-nación é una idea da mentalidade antiga e medieval, que cría que as grandes

intervencións de Deus estaban vinculadas entre si.

Esta mesma concepción tamén se encontra no Xudaísmo, onde a creación e a salvación se relacionaban co mes de Nisán. Así, é posible que os cristiáns vin-culasen a redención obrada por Xesucristo coa súa concepción, e esta determinaba a data do seu nacemento. (J. Ratzinger, O espírito da liturxia, p. 131).

FESTAS NON CRISTIÁS DO 25 DE DECEMBRO

O nacemento de Xesús non estaba rexistrado na Biblia, e por iso non todas as celebracións coinciden na mesma data. As orixes desta celebración encon-trámolas nos pobos da antigüidade que celebraban o solsticio de inverno (dende o 21 de decembro), festas relacionadas co deus ou deuses do sol, como Apolo e Helios (en Roma e Grecia), Mitra (en Per-sia), Huitzilopochtli (en Tenochtitlan), etc. Algunhas culturas pensaban que o deus do sol naceu o 21 de decembro, o día máis curto do ano, e que os días se facían máis longos a medida que o deus se facía máis novo. Noutras culturas crían que o deus do sol morreu ese día para volver empezar o ciclo.

-Os romanos celebraban a festa do “Natalis Solis Invicti” o 25, asociada a Apolo. Outro festival romano era a “Satur-nalia”, na honra de Saturno, e que incluía o solsticio de inverno.

93


-Os xermanos e escandinavos cele-braban o 26 de decembro o nacemento de Frey, deus nórdico do sol nacente, da chuvia e da fertilidade. Nestas datas ador-naban unha árbore perenne que represen-taba a Yggdrasil ou Arbore do Universo, e que acabaría sendo a árbore de Nadal co Cristianismo.

-Os aztecas celebraban no inverno a chegada de Huitzilopochtli, deus do sol e da guerra, no mes de Panquetzaliztli, den-de o 7 ao 26 de decembro. Os primeiros evanxelizadores agostiños aproveitaron esta coincidencia para substituír perso-naxes, e facer desaparecer os deuses prehispánicos.

-Os incas celebraban o renacemento de Inti ou o deus sol, coa festa de Cápac Rayme ou Festa do Sol Poderoso, que por extensión tamén abarcaba e daba nome ao mes, que era o primeiro do calendario inca. Esta festa era a contrapartida do Inti Raymi de Xuño, pois o 23 de decembro é o solsticio de verán austral. No solsticio do verán austral o sol acada o seu maior poder, é vello, e morre, pero volve nacer ao alcanzar a súa madurez, en xuño, e completa así o ciclo da vida do sol. Nesta cerimonia tamén se realizaba a iniciación á vida adulta dos varóns mozos, que era coñecida como Warachikuy.

TRADICIÓNS DO NADAL

O Nadal é a festa cristiá máis popu-lar, aínda que a igrexa considera máis importante a Pascua. A súa celebración implica un conxunto de tradicións, tanto

litúrxicas coma familiares, locais ou nacio-nais, como son:

-A cea de Noiteboa (24 de decembro): é un banquete que abarca dende a véspe-ra do día de Nadal ata a medianoite. Ce-lébrase na honra do nacemento de Xesús que tivo lugar á medianoite, ao comezo do 25 de decembro, e moi parecido ao ban-quete xudeu do Pésaj. Os menús típicos son o pavo, o bacallau, porco, carneiro, etc., dependendo do lugar do mundo onde se celebre. As familias cristiás acostuman facer un rezo á medianoite na honra do nacemento de Xesús e agradecemento a Deus.

-Os beléns, presebes ou nacemen-tos: consisten na representación do nacemento de Xesús con maquetas nas que aparecen a corte, a sagrada familia, os animais, pastores, reis magos, e una estrela cunha estela que tamén se coloca no alto da árbore de Nadal. Segundo a tradición, o seu inventor foi San Francisco de Asis. En Arxentina, México, Colombia, Guatemala, Panamá, Nicaragua, Costa Rica, Paraguai, Venezuela, Perú, Chile e Bolivia a figura do neno non se coloca ata o día de Nadal.

-A coroa de Advento: é una coroa feita a base de pólas de ciprés ou piñeiro, atada cun lazo vermello que leva catro candeas vermellas que simbolizan os catro domin-gos de advento anteriores ao Nadal. As familias reuníanse ao seu redor cada do-mingo acendendo unha candea, rezando e cantando panxoliñas como preparación ao nacemento de Xesús. É típico da igrexa

94


católica, onde a coroa debe ser bendicida na igrexa.

-As panxoliñas: ou cancións alusivas ao nacemento de Cristo ou á Sagrada Fa-milia. Os primeiros himnos específicos de Nadal datan do século IV na Antiga Roma e están escritos en latín. Un exemplo deles é “Veni redemptor Gentium”, composto por Ambrosio, o arcebispo de Milán, na época. Algúns, como “Noite de Paz”, teñen versión a varios idiomas e ritmos.

-A árbore de Nadal: é un elemento decorativo no que se usan coníferas ou árbores artificiais, decorado con adornos. O ser unha árbore de folla perenne sim-boliza o amor de Deus .Ten a súa orixe en Alemaña, onde San Bonifacio instaurou a tradición. Entre o II e o III milenio a. C., os pobos indoeuropeos consideraban as árbores como expresión do poder da fe-cundidade da Nai Natureza e rendíanlles culto. Na antiga concepción nórdica do universo encóntrase o Yggdrasil , o freixo sagrado que integraba as diversas rexións e que na súa copa residían os deuses. Ao comezar o solsticio os celtas adornaban as pólas espidas dun carballo (a súa árbo-re sagrada) para atraer o ausente espírito da natureza.

Máis tarde xorde a lenda que di que San Bonifacio, evanxelizador de Alemaña, cortou cunha machada unha árbore na que os bárbaros estaban a intentar sa-crificar un neno. De alí brotou, de xeito milagreiro, un abeto.

Os católicos protestantes elixen o piñeiro e os católicos romanos elixen o

abeto, pola súa forma triangular que repre-sentaría a Santísima Trindade. Os xudeus teñen a súa árbore da vida, que se debuxa con dez círculos e que representa as dez emanacións espirituais ou Sefirots, polas que Deus deu orixe a todo o existente. En canto á árbore nos fogares, o modelo provén da rexión alemá de Alsacia, onde en 1605 decoraron una árbore para am-bientar o frío do Nadal.

-As vilas do Nadal: son representa-cións de pobos en época de neve.

-As pousadas: son unha serie de festas populares que recordan o traxecto de San Xosé e a Virxe María para chegar a Belén. Celébranse en México e países veciños, do 16 ao 24 de decembro.

-A novena de Aguinaldos: é un costu-me católico no que as familias ou grupos se reúnen a rezar un novenario, cantar, xogar, e consumir pratos típicos, como as rosquillas ou “natillas”, do 16 ao 24 de decembro. Esta obra foi escrita por Frei Fernando de Xesús Larrea no século XVIII.

-As piñatas: consisten nunha ola de barro adornada con picos e papel picado ou figuras de cartón de adorno, recheas de doces, froita, e ás veces xoguetes e confeti, que se rompen en cada un dos días das pousadas. Segundo a tradición, a piñata debe levar 7 picos, que representan os 7 pecados capitais.

-As chocolatadas: son celebracións para nenos con bailes, xogos, espectácu-los, etc., durante as semanas previas ao

95


24 de decembro en Perú. Entréganse regalos e comen chocolate quente e pa-netone (pan doce de froitas confeitadas).

-Globos de papel de seda: son artefac-tos voadores que en países como Colom-bia se soltan durante o Nadal, con fogo no seu interior.

-Alumeados de Nadal: as rúas, prazas, parques e pobos son engalanados con luces para celebrar o Nadal. Na maioría das cidades de Occidente, e boa parte de Oriente, colocan alumeados rechamantes e coloridos nas rúas máis concorridas. Con árbores de Nadal, beléns, etc, a xente tamén coloca luces en balcóns e ventás. Destacan os alumeados de cida-des, como Alemaña, Estados Unidos, e algunhas cidades da Europa Oriental e Hispanoamérica.

PERSOAXES MÍTICOS DO NADAL

É normal que nalgunhas rexións ou países, algún personaxe ou personaxes, visiten os nenos para deixarlles regalos baixo a árbore de Nadal. Os máis coñe-cidos son:

-Carbonilla: é o encargado de dar carbón en vez de regalos aos nenos que se portaron mal. Para uns sería un acom-pañante dos Reis Magos e, para outros, Santa Claus.

-Trasgos do Nadal: que terían poderes máxicos para deixar algún regalo á xente necesitada.

-Befana: una bruxa que deixa regalos en partes de Italia.

-Olentzero: un personaxe do País Vasco.

-Esteru: en Cantabria.

-Apalpador: en Galicia, que iría pal-pando as barrigas dos nenos que comeron e os que non.

-Os Reis Magos: en España, Portugal e gran parte de Latinoamérica son os que deixan os regalos o 6 de Xaneiro, en repre-sentación dos regalos levados a Xesús no seu nacemento (Festa da Epifanía).

-Santa Claus ou Papa Noel: en EE.UU, Norte de Europa, é Santa Claus o perso-naxe central do Nadal, desprazando as tradicións antigas. Nun principio, tratábase do Avó Inverno. Os viquingos agasa-llábano para que fose benévolo e dese paso a una nova vida. Co cristianismo, e seguindo a tradición viquinga, os bretóns chamárono Vello Pai do Nadal, onde un se disfrazaba da personaxe e ofrecía de comer e beber. Co tempo, o Pai Inverno ou Papá Noel foi confundido con San Nicolás, un home rico nacido na actual Turquía, e famoso pola súa xenerosidade cos máis pobres, especialmente cos nenos.

“Santa Claus” é unha mala adapta-ción estadounidense do nome holandés “Sinterklaas”, que é a versión curta de Sint Nikolaas, un personaxe levado a Nortea-mérica polos primeiros colonos holande-ses. Este nome provén á súa vez de Saint

96


Nicholas (San Nicolás), bispo da cidade de Myra, situada no sur de Asia Menor, un santo católico honrado polos gregos e romanos cada 6 de decembro.

San Nicolás foi bispo de Myra na época do emperador Diocleciano. Foi perseguido e torturado por profesar a fe católica, e foi encarcerado ata a chegada de Constantino ao poder, cuxo reinado foi o máis tolerante (The Encyclopaedia Britannica, 11th edition, Vol. 19, p. 649, “Nicholas, St.”).

Habería una conexión co Nadal e San Nicolás, xa que se comezou a dar regalos a noite de San Nicolás, e que posterior-mente se transferiu ao Nadal.

Ante isto, debemos pensar en como un bispo da costa mediterránea de Turquía se asocia con Santa Klaus que vive no Polo Norte e vai nunha zorra tirada por renos voadores. A resposta é sinxela xa que Papá Noel, ou Santa Klaus, non é máis ca unha figura reciclada das antigas crenzas pagás.

O seu traxe afelpado, a zorra e os renos revelan que a súa orixe provén de climas fríos do Norte. Algunhas fontes identifícano con antigos deuses da Europa do Norte: Odín, ou Woden, e Thor.

Dise que Odín, representado cunha longa barba branca, atravesaba o ceo montado sobre o seu cabalo de oito patas chamado Sleipnir.

Outros autores, non obstante, rastre-xan a Santa Claus no deus romano Satur-no e no deus grego Silenus, compañeiro e

gardián do deus do viño Dionisio (William Walsh, The Story of Santa Klaus, [A histo-ria de Santa Claus], pp. 70-71).

-A zorra tirada por renos: os lapóns constatan que cada vez que estaba por chegar o Pai Inverno, os renos empezaban a baixar en mandas dende as montañas ata os vales debido aos ventos xélidos. O poeta Clement Moore incorporou os renos no seu famoso poema “Unha visita de San Nicolás” no 1824, e dende entón os renos preceden a carruaxe de Papá Noel.

-Tío de Nadal, en Cataluña e Cacha-fuóc, en Occitania.

-O neno Xesús ou Neno Deus: en Co-lombia, Costa Rica, Ecuador, Honduras, O Salvador, Nicaragua, Perú, Panamá, Porto Rico, Venezuela, Bolivia e México.

-O Neno Xesús tamén se celebra na República Checa (Ježíšek), Eslova-quia (Ježiško), Alemaña, Austria e Suíza (Christkind o Kristkindl).

-En Arxentina, o máis famoso é Santa Claus, pero tamén o Neno Deus.

-En Chile é coñecido como “Viejito Pasculero”, pero coas mesmas caracterís-ticas que Santa Claus.

Podemos sinalar que o Nadal, na actualidade, é celebrado tanto por cris-tiáns, coma por non cristiáns ou ateos. A conmemoración do nacemento de Xesús é, xunto coa celebración da súa Paixón,

97


Morte e Resurrección, un dos principais acontecementos do ano litúrxico cristián. Ademais, foi un tema que sempre inte-resou aos artistas de todos os tempos, independentemente do marco xeográfico e cronolóxico no que desenvolveron a súa actividade.

Moitas historias ficticias do Nadal recréanse en temas de esperanza ou relatos milagreiros. Algúns forman par-te da tradición local do Nadal, coma o ballet de Tchaikovsky , “Escachanoces”, a novela de Charles Dickens Conto de Nadal (en inglés, A Cristmas Carol), que foron levados ao cine ou á televisión. Nas artes, as representacións do nacemento de Cristo varían desde imaxes de Nadal ata representacións do nacemento, coa adoración dos pastores e Reis Magos. Destacan Fra Filippo Lippi, Fra Angelico, Sandro Botticelli , O Greco, etc.

Para rematar, podemos dicir que o Nadal é una das festividades máis esten-didas e celebradas do mundo enteiro, e que naceu, basicamente, para acabar ou sacralizar as festas pagás que se celebra-ban na antigüidade ao redor do solsticio de inverno, e o 25 de decembro o día elixido para celébralo. Deste xeito, substituíuse un rito por outro dun xeito natural e sen que afectase moito os costumes da poboación. Non foi o azar o que fixou o nacemento de Xesucristo o 25 de decembro, o mes-mo que tampouco fixou o nacemento de Xoán Bautista no solsticio de verán, o 24 de Xuño. A astronomía segue ditando os nosos costumes, do mesmo xeito que o facía cos nosos devanceiros; aínda que se cambien as formas e festas os días seguen sendo os mesmos.

BIBLIOGRAFÍA

(Man, Myth & Magic [Home, mito & maxia], Richard Cavendish, editor, 1983, vol. 2.

4000 Years of Christmas (Earl and Alice Count, 1997, p.37.

C (Fonte: Xesús o Cristo, por James E.Talmage. Capítulo 9, páxinas 108-109.

(The Encyclopaedia Britannica, 11th edition, vol. 6, p. 293, “Christmas”, [Enciclopedia Británica, XI edición, vol. 6, páxina 293, “Navidad”]).

(William Walsh, The Story of Santa Klaus, [La historia de Santa Claus], pp. 70-71).

(B. Botte, Les Origines du Noël et de l’Épiphanie, Louvain 1932, l. 230-33).

(J. Ratzinger, O espírito da liturxia, 131).

98


O verme i a estrelaEsperanza Mariño Davila

101

EspEranza Mariño Davila barbantia

ESTA SEDE infinita de purezaausoluta, esta sede de xustizaque nos queima, esta sede de beleza...baixo as alas de pedra da priguizai a paga do pecado en cada esquinai a herbiña sobre a foia i a ruína...Esta sede de lus, méntrelo ventoda morte zúa darredor das cousasque están no noso corazón, cincentosopro que arrinca os días, queima as chousasmáis íntimas, e várreas coma a ágoa...!A lus do mundo é a que arde nunha bágoa.

Cunha sensibilidade inmensa, si, pero tamén cunha rotundidade desacou-

gante que afaste calquera esperanza, é como se resume desde o mesmo comezo a atormentada condición humana. Difícil atopar título máis acaído, posto que a an-títese manifesta a brutal oposición entre a vulgar realidade e o desexo do elevado ou, realmente, do inalcanzable. O humilde verme rastreiro, que simboliza o efémero e sobre todo, o insignificante fronte ao milenario e grandioso astro –nada me-nos que a mesmísima esencia da luz-, conforman os membros opostos dunha inimaxinable e, por iso, sorprendente e magnífica, asociación.

O breve e intenso poema, de tan só doce versos pero dunha profundidade inusual, insiste desde o primeiro na pe-sada eiva da condición mortal, que non é outra que esa imposible aspiración á perfección, desenvolvida a través dunha metafórica e reiterada “sede” derramada ao longo de tres abstraccións representa-

tivas da bondade, equidade e fermosura, isto é, do mellor do mundo.

ESTA SEDE infinita de purezaausoluta, esta sede de xustizaque nos queima, esta sede de beleza...

Nunha procura de poesía espida, sen aditamentos superfluos, só aparecen ca-tro adxectivos en total, espallados entre a primeira e segunda estrofas, que contras-tan agudamente entre si. Os adxectivos iniciais “infinita, ausoluta” fan referencia a unha abstracción imposible logo concre-tada como a “lus” dun xeito simple, polo menos na aparencia formal, mentres os derradeiros se centran na cotiá realidade da morte e dos tamén caducos afectos.

Esta sede de lus, méntrelo ventoda morte zúa darredor das cousasque están no noso corazón, cincentosopro que arrinca os días, queima as chousas máis íntimas, (...)

Fronte a tan precisa e escasa adxec-tivación, a profusión de substantivos é significativa pois existen vinte e catro que, sumados ás repeticións, conformarían un total de vinte e oito. Tales nomes pódense agrupar en dous campos semánticos, segundo posúan un compoñente espiri-tual ou material. Ao primeiro, moito máis abundante, pertencen: sede, pureza, xustiza, beleza, alas, pedra, priguiza, paga, pecado, esquina, lus, vento, morte, cousas, corazón, sopro, días, chousas, mundo, bágoa.

E ao segundo, groseiramente vital, pertencen herbiña, foia, ruína, ágoa. Pro-bablemente por iso estea irmandada co

102

barbantia O verme i a estrela

ser humano a caduca natureza que teima en sobrevivir, non en van o diminutivo her-biña expresa un matiz afectivo e solidario perante a común fraxilidade, á vez que o singular incide na profunda soidade. Pese a todo, a senlleira e vulnerable herbiña agroma entre a foia e a ruína (onde a palabra foia semella indicar neste caso a sepultura).

A diferenza dos abundantes subs-tantivos, os verbos son minoritarios. Pro-dúcese de novo outra contraposición nas estrofas; na primeira tan só figura o signi-ficativo “queima”, que insiste no tormento derivado dunha forte ansia castigada pola dura realidade; na segunda estrofa, os verbos son seis (un deles, repetido): zúa, están, arrinca, queima, várreas, arde. Re-sulta evidente que a maioría deles aporta un significado de violencia e destrución, como a vida mesma remata consumin-do fatalmente aqueles que pretendían posuíla...

Secasí, e mediante a absurda inten-ción de acadar a felicidade, ponse de relevo o heroísmo: o mundo sofre, porén velaí a redención. A pesar do ostensible pesimismo transmitido polo autor, convén non quedar na superficie, posto que a conclusión pondera a grandeza do ser humano pola coraxe de vivir diante do sufrimento que o envolve, mais que sabe encarar alcanzando, por fin, a pureza.

A lus do mundo é a que arde nunha bágoa.

A teor da brevidade do texto, así como da aparente sinxeleza formal, non sería previsible o esmero estilístico; porén, os recursos son abundantes. Todo o poema

se estrutura a través dunha inmensa an-títese entre a realidade e o desexo; alén do título, na primeira estrofa a procura da “pureza ausoluta” vese refreada pola sólida consistencia da preguiza e mais do frecuente erro ou “pecado”, en paralelo á vida que reverdece sobre a nada. Na segunda estrofa, a procura do superior choca desta volta coa irreversibilidade da morte: “Esta sede de lus, méntrelo vento / da morte zúa darredor das cousas”.

Non hai ningún símil, pero si moitas metáforas: “sede infinita de pureza”, “sede de xustiza”, “sede de beleza”, “sede de lus”, “a lus do mundo”, “alas de pedra da priguiza”, “vento da morte”, “cincento sopro”, “chousas máis íntimas”.

A exclamación enfatiza o xorne senti-mental: “cincento / sopro que arrinca os días, queima as chousas / máis íntimas, e várreas coma a ágoa...!

Repeticións de palabras e estrutura paralelística son recursos moi frecuentes:

“esta sede infinita de pureza”,“esta sede de xustiza”,“esta sede de beleza”,“Esta sede de lus”,“A lus do mundo”,“que nos queima”,“queima as chousas”,“i a paga do pecado en cada esquina /i a herbiña sobre a foia i a ruína...”

Igualmente, cómpre destacar a pode-rosa urda do poema, posta de relevo ta-mén mediante a rima consoante de todos os versos de arte maior, hendecasílabos de orixe culta, nos que as estrofas man-teñen idéntica estrutura: o primeiro verso

103


rima co terceiro (-eza; -ento), o segundo co cuarto (-iza; -ousas) e o quinto co sexto (-ina; ágoa):

1º pureza 7º vento2º xustiza 8º cousas3º beleza 9º cincento4º preguiza 10º chousas5º esquina 11º ágoa6º ruína 12º bágoa

O verme i a estrela pertence a unha das sete partes en que se divide o poe-mario Nimbos (1961), a intitulada Noite, composta por cinco poemas e simbolica-mente unha das máis duras polo contido. As partes titúlanse, por esta orde, Pórtico, Noite, Lus, Espranza, Milagre, Soño, Fe-rida e suman trinta e dous poemas. Cóm-pre enfatizar a profunda unidade, tanto temática como formal, presente en todo o libro; deste xeito, cada poema non é máis que unha orixinal variación do ofrecido ao longo de todas as páxinas.

Un trazo característico constitúeo a profunda relixiosidade que impregna esta obra de Xosé Mª Díaz Castro (1914-1990), non en van o estudo no Seminario de Mondoñedo deixa unha forte pegada. Por exemplo, nas comentadas metáforas “sede infinita de pureza”, “sede de xusti-za”, “sede de beleza”, “sede de lus”, que veñen sendo antiquísimas porque foron tomadas das propias Escrituras. Así, en boca de Cristo figuran as mesmas ou semellantes palabras para se referir ás carencias dos seus discípulos, na procu-ra do afastamento do mal ou “as tebras”. Tebras tamén moi presentes no poema-rio, así como a importancia do “ollar” e mais dos “ollos” (simbolicamente “cegos”

ou non1). Son frecuentes as mencións a Deus, Cristo, a Virxe –sempre consola-doras, baixo un prisma rexamente católi-co- e mesmo algunha hai a personaxes evanxélicos, así como á Cruz e ao Pan e tamén abundan as citas bíblicas, literais ou semellantes:

Saben os ollos que hai tralo valado un Reinoe que do anxo hastra o grilo brinca o gozo de Deus. (...)Vese a Deus relocindo nos ollos dos que esperan (...)

Eu penso no teu Reino que no é destemundo, i entón párcenme as miñas horasalas, Xesús, i escuma sobre a mar.

Quezais nunha batalla sin nome oieu a Virxevoz que Ela conocera.

Tamén xudas i epulós medraron á túa sombra, e no

Libro da Vida

1 A metafísica luz, oposta á escuridade, salpica toda a Biblia de principio a fin. Por exemplo, xa no primeiro libro: “Viu Deus que a luz era cousa boa e arredouna das tebras” (Xénese 1, 4). Nos Salmos reitérase este motivo: “Moitos din: ´Quen nos mostrará a felicidade, se fuxiu de nós, Señor, a luz da túa presencia?´” (4, 7); “O Señor é a miña luz e salvación, ¿a quen hei de temer?” (27, 1).

Da mesma maneira, no Novo Testamento dise que “Vós sóde-la luz do mundo” (Mateo 5, 14); “Nela estaba a vida, e a vida era a luz dos homes; a luz aluma na tebra, e a tebra non a deu apagado.” (Xoán 1, 4); “Xesús faloulles outra vez: -Eu son a luz do mundo: quen me segue, non andará ás escuras, senón que terá a luz de vida.” (Xoán 8, 12); “Esta é a mensaxe que lle temos oído a El e que agora vos anunciamos a vós: que Deus é Luz e que nel non hai escuridade ningunha.” (1 Xoán 1, 5).

Igualmente, o motivo da “sede” é común: “ Ditosos os famentos e sedentos de xustiza, porque eles ficarán fartos.” ( Mateo 5, 6).

Todas as citas están tomadas da Biblia publicada pola Sociedade de Estudos, Publicacións e Traballos, (SEPT) e impresa por Artes Gráficas Galicia en Vigo (1989).

104

barbantia O verme i a estrela

Alfa i Omega2

Vigilate et orate –dixoXesús, na Noite do Olivar3.

Relacionada con esta intensa relixio-sidade atópase a reiteración da “sede que non morre” ou “sede inmortal” en varios poemas e non só n´O verme i a estrela. Igualmente, a humilde “herbiña” deste vai recibir un tratamento especial nun poema específico pertencente á parte Lus e titu-lado Esmeralda, prefigurándoa así como unha especie de pedra preciosa, a pesar da aparente insignificancia. Baixo o pano de fondo da creación, todo debe ocupar no mundo o seu lugar baixo o sol, por estritamente necesario.

HERBA pequerrechiñaque con medo surrísó sol que vai nacendoe morrendo sin ti,por que de ser pequenate me avergonzas ti?O Universo seríamáis pequeno sin ti!(Op. cit. 2006: 43)

Nesta cosmovisión católica é de salientar a enorme importancia da luz (tamén da emitida polas estrelas), de forte reminiscencia bíblica e que aparece

2 A historia de Xudas, o discípulo traidor, é sobradamente coñecida. Non así a parábola antitética do rico epulón e do pobre Lázaro, presente no Evanxeo (Lucas 16, 19-31). O Lázaro chagado –e por isto santo dos leprosos- ansiaba as migallas da mesa do rico; no alén, o rico vai ser castigado co inferno, mentres que o pobre vai ao ceo.

Por outra banda, alfa e omega son a primeira e derradeira letras do alfabeto grego e cobran especial relevo no Apocalipse (21, 6 e 22, 13). Simbolizan o comezo e o fin, ou sexa o Deus cristián, en tanto que existe desde o principio do tempo e vai existir por sempre.

3 Para a análise de Nimbos sigo a edición da viguesa editorial Galaxia (2006). Os textos van citados por orde; trátase das páxinas 35, 59, 47, 65, 23, 27.

citada explicitamente nun total de vinte e nove ocasións –case tantas coma os trinta e dous poemas que hai-; trátase da palabra máis repetida sen ningunha dúbida. Un exemplo significativo atópase no poema Monumento á ausencia:

LUS,ceio rachado, lus!Inda vexo a lus.(2006: 85)

Tamén destaca a presenza de antí-teses e do lume “aceso” ou que destrúe queimando –tomado da fonte bíblica-, así como das cinzas posteriores, seguindo a liña do xa establecido n´O verme i a estrela:

que pra sempre se foi e non se vai! (2006: 85)

Lumen ad revelationem! Vila acesa no monte (...). (2006: 63)

Outro dos tópicos é a procura da beleza, que non por casualidade pecha o libro.

TÓDOLOS ríos pasan pola miñaalma, cheos de Deus, música e lapas.Tódalas pombas fan o meu amor.A beleza fireume para sempre.(2006: 89)

Non se debería esquecer tampouco a defensa galeguista, tanto na preocu-pación pola menosprezada condición da propia terra -emigración, pobreza, resig-nación histórica- como polo emprego dun idioma culto na literatura. Destaca entre todos o arquicoñecido poema Penélope.

105


Galiza en min, meu Deus, pan que me deron,leite e centeo e soño e lus de aurora!(2006: 17)

UN PASO adiante i outro atrás, Galiza,i a tea dos teus soños non se move.A espranza nos teus ollos se esperguiza.Aran os bois e chove.(2006: 45)

Finalmente, ese “nimbo de lus” que é o poema, dificilmente podería ser un eco máis fiel do pensamento solidamente trabado do autor. De aí que a parte inicial do poemario, non por casualidade titulado Pórtico e baixo o primeiro poema, Coma ventos fuxidos, sirva como útil colofón agora nunha insólita declaración absoluta de principios.

ESTES non son poemas, nin cimentosde poemas siquera. Son fragmentosde min mesmo perdidos,coma ventos fuxidos,por antigos camiños esquencidos:Díaz Castro perdido no traxeitodun recordo moi longo, recolleitopor un anxo e salvadonalgún intre de amor desesperado!(2006: 13)

Entre o que o efémero mundo me-nospreza e o que lle provoca admiración, entre o vulgar e o sublime, entre o verme e a estrela, Xosé Mª Díaz Castro deixou entregado un poderoso testemuño de amor cara a unha terra asoballada, nimbo de luz capaz de vencer as tebras.

Beizón!

AIRES DE FÓRA

Poemas en prosa por Pierre Reverdy

1915Tradución: Eme Cartea

111

Tradución: EmE carTEa barbanTia

LIMIAR

Pierre Reverdy

Román Arén

I

Non deixa de causar sorpresa a es-casa presenza de Pierre Reverdy,

nome capital da poesía francesa nas vangardas, entre os estudosos galegos, e moito máis tendo en conta a importancia do cubismo na poesía de Manuel Antonio, aínda que aquí o denominemos creacio-nismo, e quizais pensando en Vicente Huidobro. Trátase do mesmo movemento literario, aínda que se poidan atopar mati-ces diferenciais. Non é o único problema conceptual que presenta a definición da poesía cubista, xa que é moi frecuente pretender asimilar ou amalgamar este movemento co futurismo, sobre todo co futurismo italiano, e é moi frecuente falar de cubofuturismo ou de futurismo cubis-ta, como ben ten anotado Jaume Vallcor-ba. Este problema nace do abraio ante os comezos da vangarda, nun magma que aínda está vencellado ao século XIX polo possimbolismo e o expresionismo, difícil de individualizar e clasificar, ao que se engade a consideración do cubismo como movemento sobre todo pictórico, coas raíces en Cézanne. Hai un dese-xo común ás vangardas de novidade, pero conceptos radicais aplicables ao dadaísmo ou ao surrealismo non valen para o cubismo. Como consecuencia, o cubismo, e Reverdy con el, fica en terra de ninguén, co perigo de lle aplicar con-sideracións literarias que non se adaptan ao obxecto. A realidade cubista non é a realidade naturalista, mais tampouco

rachan co respecto ao oficio literario nin unha visión “obxectualista” das cousas. É certo que o cubismo é o primeiro mo-vemento que nos afasta da visión clásica do obxecto coñecido, pero o obxecto está aí, inda que estea que diseccionado, mul-tiplicado. O cubismo rexeita a imitación, non a realidade; e, prescindindo de se

Pierre Reverdy. Retratado por Modigliani

112

barbantia Poemas en Prosa Por Pierre reverdy. 1915

é Picasso quen inaugura o verdadeiro cubismo, as bases teóricas están moi claras en Gleizes e Metzinger e no seu libro teórico Du cubisme (1912). Pero, a imitación rexeitada, a lei e o oficio per-manecen. É unha arte “idealista”, unha arte –a cubista–, da estrutura, da per-manencia alén da conxuntura ilusoria do obxecto. É ir do naturalismo ao intelecto, da natureza á arte, pero non interpoñendo o “eu” do autor, como dalgún xeito fai o surrealismo. O cubismo nin é subxectivo

nin é emocional. Non é abstracción, nin sentimentalidade, senón ESENCIALIA-DE, busca da realidade derradeira: alén dela non hai máis nada. O esencial para a crítica é a AUSENCIA da emotividade. É a construción, que a intelixencia percibe, o esencial. Ardor frío. Clasicismo nun senso de busca da orde, comprensión intelectual, orde e medida.

Os dous grandes poetas do cubis-mo serán Reverdy e Max Jacob, aínda recoñecendo méritos a Birot ou a Der-mée. O termo cubismo literario foi unha invención de Lefèvre en 1917, pero non gustou a Reverdy, se ben a protesta non levou consigo unha alternativa, e nesa denominación seguimos. Só queda, para contemporizar, falar de escrita cubista ou poesía cubista. Pero o problema da relación, pintura cubista con escrita cubista segue a ser discutible e comple-xo. O esencial, pois, do cubismo, son a fuxida da imitación, a imaxe múltiple, o

Pierre Reverdy: Le Chant des

Morts. Litografías de Pablo Picasso

L’Image. Texto de Pierre Reverdy

Pierre Reverdy. Retrato

113


intelectualismo fronte á emoción. Estru-tura, arquitectura intelectual e plástica. A emoción e só intelectual, non sentimental. Unir isto á ruptura futurista, movemento e espontaneidade, foi un erro inducido por Apollinaire debido ás semellanzas técnicas en pintura e a coincidencia entre cubistas e futuristas no París de 1912. E iso é o que deu lugar a unha unión eféme-ra: o Numismo de Pierre-Albert Birot e a súa revista Sic, onde futuristas e cubistas conviviron. O réquiem desa falsa unión remata en 1917.

II

Pero Pierre Reverdy é tamén un nome fundamental na evolución do poema en prosa, ese xénero nacido no século XIX con Bertrand, Rabbe, Baudelaire ou Rim-baud, e que con Max Jacob significa un paso máis na consolidación do xénero, lonxe xa de calquera narratividade ou sentimentalidade. Agora o poema en prosa será un obxecto autónomo, con vontade construtiva e unidade orgáni-ca. Nada queda case dunha intención transcendente na escrita, agora quérese lograr unha poesía obxectual, concreta, con vida propia. É a creación, e, de aí, o

outro nome de creacionismo, de imaxes –a chave fundamental de Reverdy–, pero imaxes autónomas, outra realidade, mais non unha realidade simbólica nin esotéri-ca, nin onírica; unha realidade autónoma creada a partir do real, pero buscando unha nova orde, unha estrutura esencial. Reverdy é un lóxico, e os seus textos nin son miméticos nin soñados, simplemente reordenan o real e danlle nova estrutura, fóra de toda narratividade. Predomina o nominal, o conceptual, unha arte autó-noma. Xustaposición, fragmentarismo, descritivismo non naturalista, e un certo estatismo sobrio, definen o seu estilo. Non o simultaneísmo e a velocidade futuristas.

O seu camiño como poeta en prosa comeza xa en 1915 con Poèmes en pro-se e chega a Liberté des mers en 1960.

Juan Gris. Retrato de Pierre Reverdy

Pierre Reverdy: Les Ardoises du toit

114


Cohesión, construtivismo, organicismo, obra de arte pechada e unitaria, definen o seu camiño. Síntese fronte a análise. Só a importancia dunha palabra “chave”, a imaxe principal, vencella aínda a Reverdy coa tradición simbolista de Rimbaud.

III

Ofrécenos agora Manuel Cartea a tradución íntegra en lingua galega de Poèmes en prose, primeiro libro de Reverdy, tras pór na nosa lingua un dos iniciadores do xénero, Aloysius Bertrand, amais de Rimbaud e Mallarmé. Só Ma-nuel Antonio dedicou esforzos á poesía de Reverdy, que nos foron coñecidos

tarde. Era hora, pois, de enfrontar a lingua galega a unha das figuras máis importan-tes da vangarda europea que deixou a súa pegada nunha obra tan importante da nosa poesía como De catro a catro (1928), aínda que sexa sinalando a dife-renza: humanizar o cubismo; pois iso fixo o poeta rianxeiro.

N. B.: Quen queira facerse unha idea clara do papel de Reverdy na evolución do poema en prosa, debe consultar o es-tudo de María Victoria Utrera Torremocha: Teoría del poema en prosa, editado en 1999 pola universidade de Sevilla. Para comprender as relacións de cubismo e futurismo, o traballo de Jaume Vallcorba: “Las vanguardias europeas: cubismo, futurismo y numismo”, incluído nas Lec-ciones de literatura universal, editadas por Cátedra. Hai edición de Du cubisme en 1980 na editorial Présence.

La Liberté des mers.

Ilustracións de G. Braque

Pierre Reverdy: Les Jockeys

camouflés. Ilustración de Henri Matisse

116


PIERRE REVERDYPOÈMES EN PROSE. 1915

FÉTICHE

Petite poupée, marionnette porte-bonheur, elle se débat à ma fenêtre, au gré du vent. La pluie a mouillé sa robe, sa figure et ses mains qui déteignent. Elle a même perdu une jambe. Mais sa bague reste, et, avec elle, son pouvoir. L’hiver elle frappe à la vitre de son petit pied chaussé de bleu et danse, danse de joie, de froid pour réchauffer son cœur, son cœur de bois porte-bonheur. La nuit, elle lève ses bras suppliants vers les étoiles.

LE VENT ET L’ESPRIT

C’est une étonnante chimère. La tête, plus haut que cet étage, se place entre les deux fils de fer et se cale et se tient ; rien ne bouge.

La tête inconnue parle et je ne comprends aucun mot, je n’entends aucun son — bas contre terre. Je suis toujours sur le trottoir d’en face et je regarde ; je regarde les mots qu’emporte le vent ; les mots qu’il va jeter plus loin. La tête parle et je n’entends rien, le vent disperse tout.

Ô grand vent, moqueur ou lugubre, j’ai souhaité ta mort. Et je perds mon chapeau que tu m’as pris aussi. Je n’ai plus rien ; mais ma haine dure, hélas plus que toi-même.

ENVIE

Vision bariolée et délicate dans sa tête, tu fuis la mienne. Il possède les astres et les animaux de la terre, les paysans et les femmes pour s’en servir. L’Océan l’a bercé, moi la mer, et c’est lui qui a reçu toutes les images. Légèrement, il effleure les dépouilles qu’il relève, tout s’arrange et je sens ma tête lourde qui écrase les frêles tiges.

Si tu as cru, destin, que je pouvais partir, il fallait me donner des ailes.

PLUS LOIN QUE LÀ

À la petite fenêtre, sous les tuiles, regarde. Et les lignes de mes yeux et les lignes des siens se croisent. J’aurai l’avantage de la hauteur, se dit-elle. Mais en face on pousse les volets et l’attention gênante se fixe. J’ai l’avantage des boutiques à regarder. Mais enfin il faudrait monter ou il vaut mieux descendre et, bras dessus bras dessous, allons ailleurs où plus personne ne regarde.

117


PIERRE REVERDYPOEMAS EN PROSA. 1915

FETICHE

Monequiña, marioneta talismán, forcexando na miña ventá, á mercé do vento. A choiva molloulle o vestido, o rostro e as mans que destinxen. Perdeu mesmo unha perna. Pero conserva o anel, e, con el, o poder. No inverno golpea o cristal co seu peíño calzado de azul e baila, baila contenta, aterecida para quentar o corazón, o seu corazón talismán de madeira. De noite, eleva implorantes os brazos cara ás estrelas.

O VENTO E O ESPÍRITO

É unha abraiante quimera. A faciana, máis alta do que este andar, sitúase entre os dous arames e encaixa e mantense; nada rebole.

Fala a descoñecida faciana e eu non entendo palabra, non percibo ruído ningún –a rentes do chan–. Sigo na beirarrúa de enfronte e observo; observo as palabras que o vento leva; palabras que ha de guindar máis alá. Fala a faciana e non sinto nada, o vento esparéxeo todo.

Oh, forte vento, burleiro ou macabro, arelei que morreses! E dou por perdido o chapeu que tamén me levaches. Non teño máis nada; pero o meu odio persiste, ai!, máis ca ti mesmo.

DEVEZO

Visión rechamante e delicada na súa cabeza, ti foxes da miña. Posúe os astros e os animais da terra, os paisanos e as donas de quen se servir. Arrolouno o océano, a min o mar, e el é quen recibiu todas as imaxes. Sutilmente, roza os despoxos que eleva, todo se arranxa e sinto como a miña pesada cabeza esmagulla os débiles talos.

Se coidaches, destino, que era quen de marchar, preciso era darme unhas ás.

MÁIS LONXE DE ALÍ

No fachinelo, por baixo das tellas, está a mirar. E as liñas dos meus ollos e as liñas dos seus entrecrúzanse. Terei a vantaxe da altura, pensa ela. Pero en fronte alguén empuxa nas contraventás e a inoportuna atención queda fixada. A vantaxe é que podo ollar para as tendas. Pero en fin sería preciso subir ou mellor baixarmos e, de ganchete, vamos xalundes onde ninguén máis axexe.

118


TOUJOURS SEUL

La fumée vient-elle de leurs cheminées ou de vos pipes ? J’ai préféré le coin le plus aigu de cette chambre pour être seul ; et la fenêtre d’en face s’est ouverte. Viendra-t-elle?

Dans la rue où nos bras jettent un pont, personne n’a levé les yeux, et les maisons s’inclinent.

Quand les toits se touchent on n’ose plus parler. On a peur de tous les cris, les cheminées s’éteignent. Il fait si noir.

HIVER

À travers la pluie dense et glacée de ce soir-là où le boulevard s’éclaire, un petit homme noir au visage bleui. Est-ce de froid ? Est-ce du feu interne qu’allume l’alcool ?

Mais ses souliers trop grands sont pleins d’eau et il tourne autour des réverbères. C’est la joie et la pitié des filles. Quelle lourde émotion ! Qui voudra l’enlever ?

Ô monde sans abri qui vas ce dur chemin et qui t’en moques, je ne te comprends pas. J’aime la tiédeur, le confort et la quiétude.

Ô monde qui les méprises, tu me fais peur !

MARCHE FORCÉE

Sur son pied droit brille une très ancienne boucle et sur l’autre, en l’air, la menace. N’approche pas de son domaine où dort tout le passé désagréable. Qui es-tu ? Sans prévoir ce qui devait être, un grand changement s’est produit !

Pour tout le reste, la morale d’autrefois serait un crime, et ne pas y penser une injustice. Jamais désirable, cette âme t’a conduit où tu es mieux, où tu es mal, ce que tu seras toujours avec les mêmes fatigues de toi-même, en arrière. C’est ton avance, ce qui te pousse et garde-toi de t’arrêter jamais.

Cependant, chaque jour qui te désespère te soutient. Mais va, le mouvement, le mouvement et pour le repos ta fatigue.

119


SEMPRE SÓ

De onde vén o fume, das súas chemineas ou ben das vosas cachimbas? Escollín o recuncho máis esquinado desta habitación para estar a soas; pero alguén abriu a xanela de en fronte. Será ela a que vén?

Na rúa onde os nosos brazos tenden unha ponte, ninguén levantou a vista, e as casas inclínanse.

Cando os teitos se tocan xa non ousamos falar. Temos medo de todos os gritos, as chemineas apáganse. É noite pecha.

INVERNO

A través da densa e xeada choiva daquel serán no que o bulevar se ilumina, un homiño negro de rostro morado. De frío talvez? Do lume interior que acende o alcol?

Porén os seus zapatos grandes de máis estanlle enchoupados e xira ao redor dos farois. É a ledicia e a mágoa das mozas. Que pesada emoción! Quen ha querer levantalo?

Oh mundo desabrigado que vas por este duro camiño facendo del mofa, non te comprendo. Gusto da morneza, a molicie e a calma.

Oh mundo que as desprezas, dásme medo!

MARCHA FORZADA

No seu pé dereito brilla unha antiga fibela e no outro, erguido, a ameaza. Non te achegues aos seus dominios onde repousa todo un desagradable pasado. Quen es? Sen prever o que debía de ser, produciuse un gran cambio!

Canto a todo o demais, a moral de noutrora sería un crime, e non pensalo unha inxustiza. Xamais desexable, esta alma levoute onde mellor estás, onde estás mal, o que sempre serás cos teus mesmos esforzos, cara ao pasado. É o avance o que te empuxa, e coida de non te deteres endexamais.

Con todo, o mesmo día que te desespera susténtate. Avanza pois, o movemento, o movemento, e para o repouso a túa canseira.

120


LES CORNES DU VENT

Plus épais, il avait voulu le faire plus épais pour son fils que pour lui, Roi. Et, entre la canne et la corne où se balance son chapeau et la tête vide qui rit de sa position saugrenue, le jour se lève avec des menaces comiques, en une grimace. Holà, je te poursuis. Eh bien ! je suis le plus fort et je t’aime, viendras-tu ?

Ensemble la route et le village moins longue, moins loin nous arriverons et la nuit sera gaie.

Tout mon temps pour gagner cette estime de rien qu’on me refuse encore, je com-bats pour un autre état et la lutte s’éternise dans la fatigue.

Je te dédie ma mort, colle ton œil à la serrure de cette chambre, vide et lugubre comme un drame, tu connaîtras l’homme qui l’habite. Les murs ont gardé son empreinte.

Après la fuite, après la peur, sauvé de la boue j’ai fini la poursuite sous la porte co-chère. Pas une lumière pour éclairer cette scène et les rideaux de ma chambre courent sous d’autres mains. Qui est-ce ?

HÔTELS

Dans une singulière détresse d’or j’attends, passé minuit, que vienne l’heure propice à toutes les défenses contre les éléments. Je vais passer devant l’ennemi, redoutable plus que la pluie, plus que le froid. Il dort et ma main tremble. Une petite arme me suffira, mais avec ce terrible bruit dans la serrure et de la porte, je vais être assailli d’horribles cauchemars.

Au matin nouveau, départ à pas de chat. C’est un autre soupir et la rue me devient moins hostile ; mais quand viendront, enfin, la délivrance et le repos tranquille ? Cepen-dant je me souviens d’avoir dormi dans un lit plus doux dressé pour moi.

Il n’en reste plus que les rêves.

CARNAVAL

Les tapis fortement secoués laissaient des signes entre les arbres. On les avait déteints avec les pieds.

Sur les quais, avec un regard attendri, les têtes se tournaient, mais les passants gardaient leur masque.

121


OS CORNOS DO VENTO

Máis denso, quixera facelo máis denso para o seu fillo que para el, Rei. E, entre o bastón e a empuñadura na que arrandea o chapeu e a cabeza oca que ri en actitude ridícula, rompe o día con ameazas xocosas, nunha carantoña. Eh, que vou detrás túa. Vaites! Son o máis forte e ámote, has de vir?

Xuntos a aldea e o camiño menos longo, menos lonxe chegaremos e a noite será leda.

Todo o meu tempo a fin de gañar a estima de algo que inda me negan, loito por outra situación e a loita faise eterna no cansazo.

Dedícoche a morte, apega o ollo á pechadura desta habitación, baleira e lúgubre a tal un drama, e has coñecer o home que a habita. As paredes gardaron a súa pegada.

Despois da fuxida, despois do temor, a salvo da lama dei fin ao acoso baixo da porta cocheira. Nin unha luz que ilumine esta escena e outras mans están a correr as cortinas da miña habitación. Quen é?

HOTEIS

Nun singular desamparo dourado, ao pouco da medianoite, espero que chegue a hora propicia a todas as defensas contra os elementos. Vou pasar por diante do inimigo, máis temible cá choiva, máis ca o frío. El dorme e a min trémeme a man. Unha arma cativa non abondará, pero con este terrible ruído na pechadura e da porta, vou ser asaltado por pesadelos horribles.

Á mañanciña, marcha à pas de chat. Nun suspiro a rúa fáiseme menos hostil; pero, cando han de volver, por fin, a liberación e o repouso tranquilo? Non obstante lémbrome de ter durmido nun leito máis brando para min feito.

De todo iso só fican os soños.

ENTROIDO

As alfombras ben sacudidas deixaban sinais entre as árbores. Aparecían descolo-ridas dos pés.

Nos peiraos, as cabezas viraban con cálida ollada, pero os paseantes mantiñan a máscara.

122


Toute la perspective se bariolait en tapis déteints ou plus riches et parfois on en-tendait des cris qui proclamaient la honte de ceux qu’on attaquait. Le soir la lumière et les ombres se battent. Masquée, toute la haine se choque et le mieux caché devient le plus hardi.

C’est un grand divertissement général, un jeu et ce jeu c’est encore une lutte.

LES POÈTES

Sa tête s’abritait craintivement sous l’abat-jour de la lampe. Il est vert et ses yeux sont rouges. Il y a un musicien qui ne bouge pas. Il dort ; ses mains coupées jouent du violon pour lui faire oublier sa misère.

Un escalier qui ne conduit nulle part grimpe autour de la maison. Il n’y a, d’ailleurs, ni portes ni fenêtres. On voit sur le toit s’agiter des ombres qui se précipitent dans le vide. Elles tombent une à une et ne se tuent pas. Vite par l’escalier elles remontent et recommencent, éternellement charmées par le musicien qui joue toujours du violon avec ses mains qui ne l’écoutent pas.

L’HOMME IMPASSIBLE

Il se penche au bord du parapet et tient sa tête, trop petite, par les oreilles. L’arête du toit fait une parallèle à ses épaules et la cheminée a l’air d’être son cou.

Les nuages font marcher la maison dans le jardin. Au milieu des fils de fer et des branches, elle s’arrête ; on ne regarde plus en l’air.

Les toiles d’araignées se déchirent avec un bruit de soie, quand on ouvre enfin la fenêtre, et lui, dont la tête n’a pas changé, a perdu son beau royaume d’autrefois.

TRAITS ET FIGURES

Une éclaircie avec du bleu dans le ciel ; dans la forêt des clairières toutes vertes ; mais dans la ville où le dessin nous emprisonne, l’arc de cercle du porche, les carrés des fenêtres, les losanges des toits.

Des lignes, rien que des lignes, pour la commodité des bâtisses humaines.

Dans ma tête des lignes, rien que des lignes ; si je pouvais y mettre un peu d’ordre seulement.

123


Toda a perspectiva se encerellaba en tapices descoloridos ou máis vivos e por veces oíanse berros que proclamaban a aldraxe dos atacados. Ao serán loitan a luz e as sombras. Enmascarada, toda a xenreira se enfronta e o mellor escondido devén o máis destemido.

É unha gran diversión en xeral, un xogo e este xogo segue a ser unha loita.

OS POETAS

A súa cabeza goríase medrosamente baixo a tulipa da lámpada. É verde e de ollos vermellos. Hai un músico que non rebole. Está a durmir; as súas mans cortadas tocan o violín para facerlle esquecer a miseria.

Unha escaleira que non leva a ningures rube ao redor da casa. Ademais, non hai portas nin fiestras. No tellado axítanse sombras que se precipitan polo baldeiro. Van caendo unha a unha sen se mataren. Á présa volven subir pola escaleira e recomezan, eternamente enmeigadas por mor do músico que segue a tocar o violín coas mans que non o escoitan.

O HOME IMPASIBLE

Debrúzase ao bordo do parapeto e apreixa a cachola, demasiado pequena, polas orellas. O cabalete do teito forma unha paralela nas súas costas e a cheminea semella ser o seu colo.

As nubes fan que a casa camiñe polo xardín. No punto central dos arames e da ramaxe, detense; ninguén atusma máis cara arriba.

Cando por fin alguén abre a ventá, as arañeiras esgazan cun ruído de seda, e el, cuxa cabeza non lle mudou, perdeu o fermoso reino de outrora.

TRAZOS E ROSTROS

Esteada e azul no ceo; no bosque clareiros repletos de verde; mais na cidade na que o deseño nos prende, o arco do soportal, os cadrados das fiestras, os rombos dos teitos.

Liñas, só liñas, para o confort das vivendas.

Na miña cabeza unhas liñas, só liñas; se polo menos puidese poñer un pouco de orde...

124


SALLE D’ATTENTE

Un baiser de tes lèvres mortes et le départ de cette auberge où j’aurais tout seul passé ma vie. Pas de cour, tout de suite la route et les vieilles diligences persistant dans la poussière tranquille et plus forte que les épaisses fumées.

Le voyage, les départs et le calme. On arrivera, on repartira éternellement sur les routes toujours les mêmes malgré leur nombre.

Et les arbres, les poteaux télégraphiques, les maisons prendront la forme de notre âge.

À L’AUBE

Dans mon rêve la tête d’un enfant était au centre.

Si les nuages s’accumulent sur ton toit et que la pluie t’épargne garderas-tu le secret de ce double miracle ?

Mais aucune voix ne t’appelle. Si tu te lèves, pieds nus, tu prendras mal. Où irais-tu d’ailleurs, à travers ces ravins de lumières ?

L’édredon gardait le silence ; les jambes repliées sous lui il marche sur ses ailes et sort. C’était un ange et le matin plus blanc qui se levait.

INCOGNITO

Une première fois sa canne tombe et il remonte sur le trottoir.

La jambe droite s’écarte de la ligne du triangle et, de dos, son âge l’accompagne. Serait-il si vieux ?

Son temps se passe à déjouer la stratégie des filles. Au carrefour il s’évanouit dans l’ombre et la voiture l’emporte.

C’était peut-être un roi, déguisé en vieillard timide et malheureux.

SANS MASQUE

Les personnages muets de cette comédie ou de ce drame sont dans la salle, il n’y a pas de coulisses. Les fards sont dans vos yeux et dans votre regard. Quel rôle !

125


SALA DE ESPERA

Un beixo dos teus labios mortos e a saída desta pousada na que eu tería senlleiro pasado a vida. Nada de séquito, decontado o camiño e as dilixencias vedrañas a insistir na poeira tranquila e máis forte que as néboas espesas.

A viaxe, as partidas e a calma. Chegaremos, volveremos partir eternamente polos mesmos camiños de sempre pese ao seu número.

E as árbores, os postes de telegrafía, as casas han de tomar a forma da idade nosa.

AO ABRENTE

No meu soño a cabeza dun neno estaba no centro.

De acumulárense as nubes sobre o teu teito e se a choiva te respectar gardarás o segredo deste dobre milagre?

Mais ningunha voz te chama. Se te ergues, descalzo, vas constiparte. Amais, a onde irías, a través destas valgas de luces?

O edredón gardaba silencio; coas pernas dobradas so del camiña sobre as súas ás e sae. Era un anxo e a máis branca mañá a se erguer.

INCÓGNITO

Por primeira vez cáelle o caxato e volve subir á beirarrúa.

A perna dereita apártase da liña do triángulo e, de costas, a súa idade acompáñao. Tan vello sería?

Transcorre o seu tempo a desbaratar a estratexia das mozas. No cruzamento esva-ece na sombra e o coche trasládao.

Talvez fose un rei, disfrazado de ancián apoucado e infeliz.

SEN CARAUTA

As personaxes mudas desta comedia ou drama estanvos na sala, non hai bastido-res. Os disfraces estanvos nos ollos e mais na ollada de voso. Vaia papel!

126


LE PATINEUR CÉLESTE

On a transformé le trottoir en vélodrome. Il n’y a qu’un seul coureur. Alors pourquoi court-il si vite ?

On ne voit pas ses mains et le guidon remplace les pédales. Il monte.

On a peur de le voir tomber et qu’une lourde voiture l’écrase ; mais au coin de la rue une glace absorbe son image qui tourne. Il est sauvé.

LE VOYAGEUR ET SON OMBRE

Il faisait si chaud qu’il laissait au courant de la route tous ses vêtements un à un. Il les laissait accrochés aux buissons. Et, quand il fut nu, il s’approchait déjà de la ville. Une honte immense s’empara de lui et l’empêcha d’entrer. Il était nu et comment ne pas attirer les regards ?

Alors il contourna la ville et entra par la porte opposée. Il avait pris la place de son ombre qui, passant la première, le protégeait.

LA REPASSEUSE

Autrefois ses mains faisaient des taches roses sur le linge éclatant qu’elle repassait. Mais dans la boutique où le poêle est trop rouge son sang s’est peu à peu évaporé. Elle devient de plus en plus blanche et dans la vapeur qui monte on la distingue à peine au milieu des vagues luisantes des dentelles.

Ses cheveux blonds flottent dans l’air en boucles de rayons et le fer continue sa route en soulevant du linge des nuages — et autour de la table son âme qui résiste encore, son âme de repasseuse court et plie comme le linge en fredonnant une chan-son — sans que personne n’y prenne garde.

L’AIR MEURTRI

Il fait si chaud que l’air vibre et que tout bruit devient assourdissant. Des meutes de chiens féroces aboient. Par les fenêtres ouvertes, les cris des femmes rivalisent avec cette fanfare barbare.

Le froid a de la peine à geler ces paroles. Si les oiseaux se taisaient, si les femmes se taisaient, si les chiens étaient morts... Un moment les jardins sont calmes et tout s’endort ; mais bientôt le terrible bruit recommence. Ce sont les appels du soleil et

127


O PATINADOR CELESTE

Transformaron a beirarrúa en velódromo. Cun só corredor. Entón por que vai tan á présa?

Non lle vemos as mans e o guiador substitúe os pedais. Está a subir.

Tememos que caia e que un coche pesado o esmague; pero á volta da esquina un espello absorbe a imaxe de seu ao xirar. Salvouse.

O VIAXEIRO E A SÚA SOMBRA

Facía tanta calor que sobre a marcha ía tirando coa súa roupa, peza a peza. Dei-xábaa presa nas silvas. E, xa espido, estaba a chegar á cidade. Unha inmensa vergoña invadiuno e privouno de entrar. Nu como estaba, como non ía atraer as miradas?

Coa mesma abeirou a cidade e entrou pola porta contraria. Ocupara o lugar da súa sombra que, ao pasar de primeira, dáballe protección.

PASADORA DO FERRO

Noutrora as súas mans deixaban marxas rosas na tea brillante ao paso do ferro. Pero na tenda coa estufa arroxada dabondo evaporouse o seu sangue aos pouquiños. Tornouse cada vez máis albela e no vapor que sobe apenas se distingue entre as ondas lucentes do encaixe.

Os seus cabelos flotan no ar en bucles faiscantes e o ferro prosegue o seu paso levantando nubes da tea –e á beira da mesa a súa alma que aínda resiste, a alma de pasadora do ferro desprégase e dobra tal como a roupa mentres cantaruxa unha canción– sen que ninguén se decate.

EXPRESIÓN APESARADA

Vai tanta calor que o aire vibra e calquera ruído devén abouxador. Mandas feroces de cans a ladrar. A través das xanelas abertas, os gritos das donas rivalizan con esta excesiva fanfarra.

O frío apenas pode arrecer esta leria. Se os paxaros enmudecesen, se as mulle-res calasen, se morresen os cans... Por un momento os xardíns fican calmos e todo adormece; pero ao pouco volve o terrible ruído. Son as chamadas do sol e cadaquén

128


chacun y répond avec exubérance. Quelques êtres muets qu’on accable ne peuvent protester ni se venger. Le bruit souverain les opprime.

Dans les fumées, par-dessus les toits qui s’en préservent seuls, j’aurais fait tournoyer ma tête comme un grelot sans pois au bout d’une ficelle. La vitesse ouatée jusqu’aux nuages et permettre au ruisseau de murmurer tout seul !

Le ciel est descendu, on a refermé les fenêtres et les bouches sont closes. Après la chute des feuilles les oiseaux même n’osent plus gazouiller. Il fait si froid.

L’hiver c’est l’intervalle du silence.

UNE APPARENCE MÉDIOCRE

Le train siffle et repart dans la fumée qui se fond au ciel bas.

C’est un long convoi de larmes et sur chaque quai où l’on se sépare de nouveaux bras agitent des mouchoirs. Mais celui-là est seul et ses lunettes se ternissent des lar-mes des autres ou de la pluie qui fouette la vitre où il colle son nez. Il n’a quitté personne et nul ne l’attendra à la gare où il va descendre.

D’ailleurs il ne raconte pas ses voyages, il ne sait pas décrire les pays qu’il a vus. Il n’a rien vu peut-être, et quand on le regarde, de peur qu’on l’interroge, il baisse les yeux ou les lève vers le ciel où d’autres nuages se fondent. A l’arrivée, sans expression de joie ou d’impatience, il part, seul dans la nuit, et, sous les becs de gaz qui l’éclairent par intervalles, on le voit disparaître, sa petite valise à la main. Il est seul, on le croit seul. Pourtant quelque chose le suit ou peut-être quelqu’un dans la forme étrange de son ombre.

FANTÔMES DU DANGER

Sur la crête du toit il y a une armée immobile ou une rangée de cheminées sans armes. En bas, de rares éclaireurs montent la garde et poursuivent de leur falot l’ombre imprécise. Dans les arbres un moulin agite éperdument les bras vers on ne sait quel ciel. C’est le seul espion qui domine la campagne et la nuit. Cependant on est loin du danger et l’on n’est pas à l’heure du plus mauvais combat. On attend, rien ne bouge. Quelqu’un se cache-t-il dans les plis du terrain ?

Des pendules qui sonnent repèrent les grands édifices qui veillent, dans le brouil-lard, sur la ville endormie. Une porte qui s’ouvre éclaire un carré de pavés et laisse voir un intérieur paisible où dort sans inquiétude un enfant, près du poêle qui ronfle. Mais l’homme seul qui sort hésite à s’éloigner pour marcher dans la nuit.

129


responde con exuberancia. Algúns seres mudos que todo isto acora vense incapaces de protestar nin de se vingar. O soberano ruído oprímeos.

Nas fumaredas, encol dos tellados das que se protexen soíños, sería quen de xirar a cabeza coma un arouxo sen chícharos dentro na punta dun cordel. Coa celeridade envolvente ata as nubes e aturar que o arroio murmure senlleiro!

Toldouse o ceo, cerramos de novo as ventás e as bocas fican fechadas. Despois da caída das follas incluso os paxaros non ousan nin rechouchiar. Co frío vai.

O inverno é o intervalo do silencio.

UNHA APARENCIA MEDIOCRE

O tren asubía e parte de novo entre o fume que se disolve no ceo nubrado.

É un longo convoi de bágoas e en cada plataforma onde a xente se separa hai novos brazos a axitaren os panos. Pero aquel de acolá está só e os seus lentes emba-zan coas bágoas dos outros ou coa choiva que azouta o cristal no que apega o nariz. Non se despediu de ninguén e ninguén o ha esperar na estación onde vaia apearse.

Polo demais non fala das súas viaxes, non sabe describir os países que viu. Talvez non viu nada, e cando o observan, por medo a que o interroguen, non levanta os ollos ou érgueos ao ceo no que outras nubes se esvaen. Na chegada, sen expresión de con-tento ou de impaciencia, camiña, a soas na noite, e, baixo os farois que o alumean de cando en vez, vemos que desaparece, coa cativa maleta na man. Está só, cremos que o está. Non obstante algo o persegue ou poida que alguén pola insólita forma da sombra.

PANTASMAS DO PERIGO

Sobre a crista do teito hai un exército inmóbil ou unha fileira de chemineas inermes. Abaixo, curiosos exploradores fan garda e perseguen coa súa lanterna a sombra im-precisa. Entre as árbores un muíño axita con furia os brazos cara a un incerto ceo. É o único espía a dominar a campiña e a noite. Con todo un séntese lonxe do risco e non nos chegou a hora do peor dos combates. Esperamos, nada buliga. Agóchase alguén nas dobras do chan?

Uns reloxos que soan sitúan os grandes inmobles que velan, na néboa, sobre a cidade durmida. Unha porta ao se abrir ilumina un cadrado de piso e permite ver un interior apracible no que dorme un meniño, preto da estufa que brúa. Ora ben, o home senlleiro que sae dubida o irse de noite a pé.

130


L’INTRUS

Entre les 4 murs de cette salle basse se mouvaient des esprits obscurs et d’autres extrêmement légers et lumineux.

Un homme presque nu entra au milieu de ces toiles et dans ces étendues de glace et de désert.

Il entraînait une caravane en désordre et marchait seul. Une voix qui venait d’ailleurs faisait tinter à nos oreilles un son nouveau. Mais dans ce mélange de capes et d’épées, de chansons et de cris, il régnait un air de carnaval — il y manquait surtout la grâce avec l’esprit.

Un monde très ancien tournoyait dans nos têtes et l’on attendait le moment où tout allait tomber.

Mais, dehors, au lieu d’un clair de lune sur un fond de décor — on trouvait un temps gris où manœuvraient les machines hurlantes dissipant le malaise. Dans la rue, nous avions retrouvé la foule et notre siècle. Mais tous ces esprits obscurs ou lumineux, légers et lourds, et l’homme nu de quelle époque étaient-ils descendus ce soir-là ?

BELLE ÉTOILE

J’aurai peut-être perdu la clé, et tout le monde rit autour de moi et chacun me montre une clé énorme pendue à son cou.

Je suis le seul à ne rien avoir pour entrer quelque part. Ils ont tous disparu et les portes closes laissent la rue plus triste. Personne. Je frapperai partout.

Des injures jaillissent des fenêtres et je m’éloigne.

Alors un peu plus loin que la ville, au bord d’une rivière et d’un bois, j’ai trouvé une porte. Une simple porte à claire-voie et sans serrure. Je me suis mis derrière et, sous la nuit qui n’a pas de fenêtres mais de larges rideaux, entre la forêt et la rivière qui me protègent, j’ai pu dormir.

131


O INTRUSO

Entre as 4 paredes desta planta baixa axitábanse certos espíritos escuros e outros extremadamente lixeiros e luminosos.

Case espido un home meteuse por entre estas teas e nestes dominios de xeo e deserto.

Arrastraba unha caravana desordenada e ía só. Una voz procedente de algures facía que un raro son zumbase nos nosos oídos. Pero nesta mestura de capas e espa-das, de cancións e de berros, reinaba un aire de entroido –botábase en falla ante todo a graza enxeñosa.

Un mundo de outrora xiraba nas nosas cabezas e agardabamos o intre en que todo había tombar.

Porén, fóra, na vez dun luar sobre un decorado de fondo, imperaba un tempo cin-cento no que manobraban as máquinas vociferantes a disiparen o desasosego. Na rúa, de novo deramos coa multitude e co século noso. Emporiso, todos estes espíritos fus-cos ou nidios, liviáns ou pesados, mais o home en coiros, de que época descenderan naquela noite?

INTEMPERIE

Poida que extraviase a chave, e todo o mundo ri ao meu derredor e todos me amo-san unha chave enorme a colgar do seu colo.

Son o único que non ten cousa ningunha con que entrar en algures. Todos se foron e as portas pechadas deixan a rúa máis triste. Ninguén. Petarei en todas as portas.

Xorden insultos das fiestras e afástome.

Entón, a un tris máis alá da cidade, á beira dun río e dun bosque, topei cunha porta. Unha porta sinxela con mainel e sen fechadura. Deiteime tras súa e, por debaixo da noite sen fiestras pero de largas cortinas, entre o bosque e o río que me protexen, puiden durmir.

132


UN AUTRE ACCUEIL

La maison qui ne monte plus s’immobilise net dans le paysage. Mais le soir des lumières courent des fenêtres à travers les arbres. J’ai deviné ton regard qui transparaît sous tes paupières closes et le dessein qui fait rougir ton front.

Ce vieux monde t’observe dans la rue. Des gens qui n’ont jamais changé d’air, de sang ni de morale sont venus t’attendre. Déjà tu te repens d’avoir couru vers cette ten-dresse trompeuse. On ne revient pas sur sa trace sans risquer quelques désillusions.

Cependant j’avais cru que tout s’arrangerait et j’avais préparé mon retour. Mais toi, toujours à cette même place ?

Ce sourire et cette main tendue, geste que je connais, ne me rassurent pas. Je m’approche pour serrer cette main rigide et froide. Ce que je prenais encore pour mon ami est maintenant une statue blanche et glacée d’homme célèbre.

CIVIL

Après cette scène où je me suis montré si éclatant de chasteté que peut-il advenir ?

Où sont mes papiers et mon identité vieillie et la date de ma naissance imprécise ? Et, d’ailleurs, suis-je encore celui de la dernière fois ? Pourtant je croyais avoir repris suffisamment de forces. Et tout ce qu’on m’avait promis.

La tête s’écarte de la ligne bleue qui se déroule sur la longue route rugueuse. En dehors d’elle aucun salut possible et l’indifférence nous perd.

Voilà pour ta modestie, ton abstinence et ta faiblesse, sans cruauté. Mille dangers à craindre. Regarde, tourne ton œil vers cette nappe noire.

Sur le trottoir le gendarme souverain t’arrête d’un appel bref de sa question brutale.

L’ESPRIT SORT

Que de livres ! Un temple dont les murs épais étaient bâtis en livres. Et là-dedans, où j’étais entré on ne saura comment, je ne sais par où, j’étouffais ; les plafonds étaient gris de poussière. Pas un bruit. Et toutes ces idées si grandes ne bougent plus ; elles dorment, ou sont mortes. Il fait dans ce triste palais si chaud, si sombre !

133


OUTRA ACOLLIDA

A casa que non sobresae fica fixada de vez na paisaxe. Á noite no entanto certas luces escapan das fiestras a través das árbores. Adiviñei a túa mirada a translucir baixo as pálpebras pechas e mais o desexo que fai que che arroibe a faciana.

Este vello mundo a observarte na rúa. Unhas xentes que nunca mudaron de as-pecto, de sangue nin de moral viñeron a te esperar. Arrepínteste axiña de ter alancado cara a esta enganosa tenrura. Un non retorna sobre as pegadas de seu sen arriscar algunhas desilusións.

Pero como eu crera que todo se remediaría, preparara on meu regreso. E ti, inda segues no mesmo lugar?

Este sorriso e esta man tendida, xesto que recoñezo, non me tranquilizan. Achégo-me para apertar esta man ríxida e fría. O que inda tiña por amigo meu é arestora unha estatua nívea e xeada de home afamado.

CIVIL

Após desta escena na que tan casto me mostrei, que pode ocorrer?

U-los meus papeis e a miña identidade avellada e a data imprecisa do meu nace-mento? E, inda máis, son eu o mesmo da última vez? E iso que eu cría ter recuperadas forzas abondas. E todo o que me prometeran.

A cabeza afástase da liña azul que percorre o longo camiño rugoso. Fóra del ningunha posible redención e pérdenos a indiferenza.

Isto canto á túa modestia, á túa abstinencia e á túa fraqueza, sen crueldade. Mil perigos que temer. Mira, dirixe a ollada cara a este negro panorama.

Na beirarrúa o soberano xendarme detente, coa voz cortante da súa pregunta brutal.

O ESPÍRITO AGROMA

Cantos libros! Un templo de grosos muros construídos con libros. E dentro del, no que eu entrara vai saber ti como, nin sei ben por onde, abafaba; os teitos estaban grisallos do po. Nin un ruído. E todas estas grandes ideas xa non rebolen; dormen, ou están mortas. Que calor vai neste tristeiro pazo, tan lúgubre!

134


De mes ongles j’ai griffé la paroi et, morceau à morceau, j’ai fait un trou dans le mur de droite. C’était une fenêtre et le soleil qui voulait m’aveugler n’a pas pu m’empêcher de regarder dehors.

C’était la rue mais le palais n’était plus là. Je connaissais déjà une autre poussière et d’autres murs qui bordaient le trottoir.

CORTÈGE

Quand les premiers furent passés et que l’on attendait encore.

Une voix s’éleva qui t’avertit.

Quand les derniers furent passés et que l’on n’entendit plus rien.

Qui t’a dit de rester là encore ?

La dernière étoile résistait au matin et tu ne pouvais plus voir que la poussière. Sous tes pieds il n’y avait plus que de la poussière au loin et partout, et aussi tes souliers en étaient recouverts.

Et ce soir-là les questions t’accablèrent.

Tu les as vus passer et tu restes là. Le chant du coq t’avertit, le chant du coq ou de la poussière t’avertissent que tes paupières sont lourdes, tes cils sont gris comme les buissons au bord de la route ; il est temps d’aller dormir. Et tu les reverras peut-être tous en rêve.

NOCTURNE

La rue est toute noire et la saison n’a pas laissé de traces. J’aurais voulu sortir et l’on retient ma porte. Pourtant là-haut quelqu’un veille et la lampe est éteinte.

Tandis que les becs de gaz ne sont plus que des ombres, les affiches se poursuivent le long des palissades. Écoute, l’on n’entend le pas d’aucun cheval. Cependant un cava-lier géant court sur une danseuse et tout se perd en tournant derrière un terrain vague. La nuit seule connaît l’endroit où ils se réunissent. Dès le matin ils auront revêtu leurs couleurs éclatantes. A présent tout se tait. Le ciel cligne des yeux et la lune se cache entre les cheminées. Les agents muets et sans rien voir maintiennent l’ordre.

135


Coas uñas rañei a parede e, anaco a anaco, abrín un furado no muro da dereita. Era unha fiestra e o sol que quería cegarme non puido privarme de ollar cara a fóra.

Velaí a rúa pero o pazo xa non estaba alí. Eu xa coñecía outro po e mais outros muros que bordeaban a beirarrúa.

CORTEXO

Cando os primeiros acabaron de pasar e alguén aínda agardaba.

Alzouse unha voz para avisarte.

Cando os derradeiros pasaron e xa nada se oíu.

Quen che dixo de continuares alí?

Á mañá a derradeira estrela resistíase e xa non podías ver máis ca po. Baixo os teus pés, ao lonxe e por todas as partes, xa só po había, e tiñas de po os zapatos cubertos.

E esa noite acoráronte as interrogantes.

Víchelos pasar e segues aí. O canto do galo advírtete, o canto do galo ou o po advír-tente de que as pálpebras pesan, as perfebas son verdes coma as silveiras ao bordo da ruta; é horas de irmos durmir. E poida que os vexas a todos de novo nos soños.

NOCTURNO

A rúa está de todo escura e a estación non deixou sinais. Gustaría de saír mais féchanme a porta. Porén arriba alguén vixía e a lámpada está apagada.

Mentres que as lanternas xa soamente son sombras, os carteis continúanse ao longo dos valos. Escoita, non se oe o paso de ningún cabalo. Non obstante un cabaleiro corpudo persegue unha hetera e todo se esvae ao torcer tras dun vago terreo. Unica-mente a noite sabe do sitio no cal se reúnen. Pasada a mañá revestiranse coas cores lustrosas. Arestora todo está calmo. O ceo chisca algúns ollos e a lúa acóchase entre as chemineas. Os axentes mudos e cegos manteñen a orde.

136


DES ÊTRES VAGUES

Une honte trop grande a relevé mon front. Je me suis débarrassé de ces encom-brantes guenilles et j’attends.

Vous attendez aussi mais je ne sais plus quoi. Pourvu que quelque chose arrive. Tous les yeux s’allument aux fenêtres, toute la jalousie de nos rivaux recule au seuil des portes. Pourtant s’il n’allait rien venir.

A présent je passe entre les deux trottoirs ; je suis seul, avec le vent qui m’accom-pagne en se moquant de moi. Comment fuir ailleurs que dans la nuit.

Mais la table et la lampe sont là qui m’attendent et tout le reste est mort de rage sous la porte.

TIMIDITÉ

Après un voyage trop long et des insomnies prolongées, seule la plus grande joie vient t’attendre.

Sans aucune certitude ni garantie avec tous les efforts, seulement permis et promis, tu n’es plus seul et prêt à marcher, n’importe où.

Le monde te confie sa force en échange de ta confiance. Tu ferais toutes les démar-ches si l’aplomb avait payé ton sort à ta naissance. Mais qui t’a mis cette hésitation poignante dans le ventre ? Tes jambes n’auront jamais la force de ton énorme poids.

Sur le palier, plus haut que les marches qu’il n’a pas su compter, il hésite et, plus heureux qu’après une grande victoire, il redescend sans avoir seulement effleuré de sa main lâche le cordon auquel il aurait plutôt pendu son cou.

RÉALITÉ DES OMBRES

Dans cet étrange faubourg en pleine ville où le plus obscur travail s’exécute, per-sonne n’est jamais venu voir. Seul dans la nuit, dans la boue où tremblent des lumières rouges ou vertes, un certain peuple vit. J’ai compris la fatigue de ces pieds attelés au gain, à l’existence.

Dans l’ombre un homme informe ou une femme sans âge cherche, et, sans qu’on puisse savoir de quoi, emplit sa hotte.

137


SERES IMPRECISOS

Unha vergoña sobexa ergueume a faciana. Libereime destes molestos galdrapos e estou á espera.

Esperades tamén mais non sei xa o que. Ogallá que algo suceda. Todos os ollos se acenden nas fiestras, todos os celos, toda a envexa dos nosos rivais recúa ata a soleira das portas. E se emporiso nada tivese que vir.

Agora mesmo paso entre as dúas beirarrúas; senlleiro, acompañado do vento que me fai mofa. Como fuxir que non sexa de noite.

Pero a mesa e a lámpada seguen aí a me agardar e todo o demais está morto de rabia cabo da porta.

TIMIDEZ

Soamente despois dunha longa viaxe e de prolongados desvelos, agarda por ti a máis grande alegría.

Sen ningunha certeza nin garantía malia os esforzos, só permitidos e mais prometi-dos, deixas de estares senlleiro e presto a ir, a onde for.

O mundo confíache a forza a cambio da túa confianza. Darías todos os pasos se, ao naceres, a mesura aboase a túa ventura. Pero quen che infundiu nas entrañas esta punxente indecisión? As túas pernas xamais soportarán a presión do teu peso enorme.

No relanzo, por riba dos chanzos que non foi capaz de contar, dubida e, máis feliz que despois dunha ampla vitoria, descende de novo sen ter nin sequera rozado con man delicada o cordel co que máis ben debería afogarse.

REALIDADE DAS SOMBRAS

Neste curioso arrabalde en plena cidade na que se executa o máis escuro traballo, ninguén chegou nunca para osmar. Illada na noite, no lamazal onde luces vermellas ou verdes están a tremer, certa xente vive. Comprendín o cansazo destes pés axugados ao lucro, á existencia.

Na sombra un home deforme ou muller sen idade está a buscar e, sen que saiba-mos con que, enche o seu queipo.

138


Mais une autre, en toilette et sur les talons hauts, préfère le halo des réverbères et se met en valeur. En passant quelquefois ces deux êtres se frôlent, sans mépris, car c’est leur vie qu’ils cherchent tous les deux sur ce même trottoir.

APRÈS LE BAL

J’ai peut-être mis au vestiaire plus que mes vêtements. Je m’avance, allégé, avec trop d’assurance et quelqu’un dans la salle a remarqué mes pas. Les rayons sont pleins de danseuses.

Je tourne, je tourne sans rien voir dans les flots de rayons des lampes électriques et je marche sur tant de pieds et tant d’autres meurtrissent les miens.

Quel bal, quelle fête ! J’ai trouvé toutes les femmes belles, tous mes désirs volent vers tous ces yeux. Tant qu’a duré l’orchestre j’ai tourné des talons sur un parquet ciré, plein d’émotion, et mes bras sont rompus d’avoir supporté tant de proies qu’il a fallu lâcher.

Mais l’orchestre s’est tu, les lampes éteintes ont laissé s’alourdir la fatigue. Au ves-tiaire, on m’a rendu un chaud manteau contre le gel, mais le reste ? Il me manque pourtant quelque chose. Je suis seul et je ne puis lutter contre ce froid.

VOYAGES TROP GRANDS

C’était peut-être la première fois qu’il voyait quelque chose de clair. Il se sentait accroché au dernier wagon du train de luxe pour quelque destination magnifique et regardait distraitement le paysage qui allait, à rebours, bien plus vite que lui. Avec la somme de tous les détails perdus on aurait fait un nouveau monde ; mais lui n’avait besoin de rien. De son rôle, qu’il jouait avec le plus grand sérieux, il lui manquait la signification.

Les plus grandes gares n’avaient pas assez de bruit pour l’émouvoir ; au coin de toutes les collines il comprenait mieux l’isolement des maisons blanches. Quand on longeait la mer il ne voyait que les voiles des barques qui en précisaient l’étendue.

Tout est inerte et trop grand pour ses yeux et son cœur. Sa tête doit rester vide et rien ne pourrait la remplir.

Quand il revenait enfin là d’où il était parti, sa tâche bien remplie, sa journée faite il ne pensait qu’au petit coin de terre où sa vie contenait, où il aurait la place juste pour mourir.

139


Outra no entanto, ben traxada e con altos tacóns, prefire o esplendor dos farois para fachendear. Ao pasaren ás veces estes dous seres tócanse lixeiramente, sen desprezo, xa que é a vida o que buscan os dous nesta mesma beirarrúa.

DESPOIS DO BAILE

Ao mellor gardei no gardarroupa máis cá miña roupa. Avanzo, calmo, con confianza de máis e alguén dentro da sala percibiu os meus pasos. As estancias rebordan de bailarinas.

Xiro, dou voltas ás cegas nos feixes de raios das lámpadas eléctricas e vou tripando múltiples pés e outros tantos machucan os meus.

Que baile, que festa! Para min todas as donas eran fermosas, os meus desexos voan enteiros cara aos seus ollos. No tempo que a orquestra durou xirei os talóns sobre o encerado parqué, con moita emoción, e teño rotos os brazos de ter que termar de tantísimas presas que un tivo que abandonar.

Pero a orquestra parou, e as luces apagadas fixeron que a fatiga aumentase. No vestiario, devolvéronme un cálido abrigo contra as xeadas; e o resto? No entanto fálta-me algo. Síntome só e non podo loitar contra desta friaxe.

VIAXES GRANDES DE MÁIS

Talvez fose a primeira vez que vía algo claro. Sentíase atado ao último vagón do tren de luxo cara a algún destino magnífico e discretamente observaba a paisaxe que ía, a contramán, ben máis á présa ca el. Coa suma de todos os detalles perdidos teríase feito un novo mundo. Só que el non precisaba de nada. Do seu rol, que representaba coa maior seriedade, faltáballe o significado.

As maiores estacións de tren carecían de abondo ruído para o emocionar; ao pé de todas as lombas entendía mellor o illamento das casas brancas. Cando cruzaba o mar non vía máis que as velas dos barcos que enmarcaban a inmensidade.

Resúltalle todo inerte e grande de máis para os ollos e o corazón. A súa cabeza debe manterse baleira e nada podería ocupala.

Cando por fin regresaba ao punto de partida, as obrigas cumpridas, ao final da xornada só matinaba no recunchiño de terra no que encaixar a vida de seu, onde tería o xusto lugar para morrer.

140


CHACUN SA PART

Il a chassé la lune, il a laissé la nuit. Une à une les étoiles sont tombées dans un filet d’eau vive.

Derrière les trembles un étrange pêcheur guette avec impatience d’un œil ouvert, le seul, caché sous son large chapeau ; et la ligne frémit.

Rien ne se prend, mais il emplit sa gibecière de pièces d’or dont l’éclat s’est éteint dans le panier fermé.

Mais un autre attendait plus loin du bord. Plus modeste il péchait dans la flaque de boue qu’avait laissée la pluie. Cette eau, venue du ciel, était pleine d’étoiles.

BRUITS DE NUIT

Au moment où les chevaux passaient, la suspension trembla. Le plafond menaçait de se pencher à droite, contre nos têtes ; mais les fenêtres restaient d’aplomb avec le ciel, et l’on voyait le paysage nocturne.

Il n’y avait plus de hiboux dans les ruines, plus de rayon de lune parmi les arbres, mais une cheminée d’usine et — autour — des maisons dont les toits avaient l’air de grandir.

Et les chevaux — dont on entendait les pas précipités — transportaient dans la nuit complice des fourgons de mort en métal.

FRONTS DE BATAILLE

Sur le rempart où tremblent des ruines on entend un écho de tambours. On les avait crevés. Ceux d’hier se répondent encore.

La nuit finie, le bruit dissipe les rêves et les fronts découverts où saigne une blessure.

Au milieu des fumées les hommes sont perdus et déjà le soleil transperce l’horizon.

Qui sonna la victoire ? La charge bat pour ceux qui sont tombés !

Un trompette rallie des lambeaux d’escadrons et la fumée soutient les chevaux dont les pieds ne touchent plus le sol.

Mais celui qui les aurait peints n’était plus là.

141


A CADA UN O SEU

Deulle caza á lúa, e refugou a noite. Unha a unha as estrelas foron caendo nunha rede de auga viva.

Tras dos álamos un bizarro pescador axexa impaciente cun ollo aberto, o único, agochado baixo o seu amplo chapeu; e a tanza a vibrar.

Non pica ningún, pero ateigou o zurrón de pezas douradas cuxo esplendor se apa-gou no cesto pechado.

No entanto outro agardaba afastado da beira. Máis modesto pescaba na charca de lama que a chuvia deixara. Esta auga, chegada do ceo, estaba atestada de estrelas.

RUÍDOS NOCTURNOS

No momento en que os cabalos pasaban, a lámpada de vidro abalou. O teito ame-azaba con inclinarse á dereita, contra as nosas testas; pero as xanelas seguían en liña co ceo, e podíase ver a paisaxe nocturna.

Non quedaban xa mouchos entre as ruínas, nin raios de lúa entre as árbores, agás unha cheminea de fábrica e –ao redor– casas con teitos que aparentaban medrar.

E os cabalos –que deixaban oír os seus pasos precipitados– a transportar coches fúnebres en metal na cómplice noite.

FRONTES DE BATALLA

Sobre a muralla na que trepidan ruínas déixase oír un resón de tambores. Alguén os esnaquizara. Os de onte resoan aínda.

No abrente, o ruído disipa os soños e as frontes espidas onde sangra unha ferida.

No medio dos fumes os homes están desnortados e xa o sol atravesa o horizonte.

Quen anunciou a vitoria? Os tambores resoan polos que caeron!

Unha trompeta reúne retallos de escuadróns e a fumareda sostén os cabalos cuxos pés xa non tocan o chan.

Porén aquel que debería pintalos xa non estaba alí.

142


BATAILLE

Dans la poitrine, l’amour d’un drapeau décoloré par les pluies. Dans ma tête, les tambours battent. Mais d’où vient l’ennemi ?

Si ta foi est morte que répondre à leur commandement ?

Un ami meurt d’enthousiasme derrière ses canons et sa fatigue est plus forte que tout.

Et, dans les champs bordés de routes, au coin des bois qui ont une autre forme parce qu’il y a des hommes cachés, il se promène, macabre comme la mort, malgré son ventre.

Les ruines balancent leurs cadavres et des têtes sans képis.

Ce tableau, soldat, quand le finiras-tu ? Ai-je rêvé que j’y étais encore ? Je faisais, en tout cas, un drôle de métier.

Quand le soleil, que j’avais pris pour un éclair, darda son rayon sur mon oreille sourde, je me désaltérais, sous les saules vert et blanc, dans un ruisseau d’eau rose.

J’avais si soif !

FASCINÉE

Rien qui dépasse le niveau de la fenêtre au rez-de-chaussée. Parce qu’une tête y passe, tirant la langue qui rentre avec le tuyau de sa pipe.

Tous les yeux se tournent vers ce seul point, et la rue semble vouloir sauter par-dessus le balcon. Et rien ne garde le trottoir.

Il y a derrière le vieux qui fume une tête plus jeune et trop jolie.

GARDIENS

Au coin de la rue sous le seul bec de gaz, trois ombres attendent. Je passe, et déguisant ma crainte comme ils affichent leur force, j’ai l’air de me rassurer en regardant leurs uniformes.

Il fait sombre, plus loin, et la nuit est pleine de dangers.

143


BATALLA

No peito, o amor a unha bandeira descolorida a causa das choivas. Na miña cabe-za, baten tambores. Mais de onde vén o inimigo?

Se perdiches a fe, que responder ao seu requirimento?

De entusiasmo morre un amigo tras dos seus canóns e a súa fatiga é máis forte ca todo.

E, nas campías flanqueadas de rutas, no curruncho dos bosques que teñen aspecto distinto porque hai homes ocultos, el pasea, igual de macabro que a morte, malia o seu ventre.

As ruínas abanan os seus cadáveres e testas sen quepis.

Este cadro, soldado, cando o has rematar? Soñei que seguía alí? Exercía, en todo caso, un insólito oficio.

Cando o sol, que tomara por un alustro, dardexou o seu raio sobre o miña orella xorda, eu estaba a beber, baixo os salgueiros verdibrancos, nun río de auga rosada.

Que sede tiña!

ENFEITIZADA

Nada que exceda o nivel da xanela no baixo da casa. E iso que unha cabeza se asoma por ela, a sacar a lingua que volve meter co tubo da pipa.

Todas as olladas conflúen neste único punto, e a rúa semella que fose choutar por enriba do balcón. E nada protexe a beirarrúa.

Tras do vello que fuma hai unha cara máis nova e abondo bonita.

GARDIÁNS

Á volta da esquina baixo o único farol, tres sombras agardan. Paso, e disimulando o temor o mesmo que eles se oufanan da súa forza, aparento acougar observando os seus uniformes.

Está escuro, ao lonxe, e a noite reborda perigos.

144


FACE À FACE

Il s’avance et la raideur de son pas timide trahit son assurance. Les regards ne quittent pas ses pieds. Tout ce qui luit dans ces yeux, d’où jaillissent de mauvaises pensées, éclaire sa marche hésitante. Il va tomber.

Au fond de la salle une image connue se dresse. Sa main tendue va vers la sienne. Il ne voit plus rien que ça ; mais el se heurte, tout à coup, contre lui-même.

SALTIMBANQUES

Au milieu de cet attroupement il y a avec un enfant qui danse un homme qui soulève des poids. Ses bras tatoués de bleu prennent le ciel à témoin de leur force inutile.

L’enfant danse, léger, dans un maillot trop grand ; plus léger que les boules où il se tient en équilibre. Et quand il tend son escarcelle, personne ne donne. Personne ne donne de peur de la remplir d’un poids trop lourd. Il est si maigre.

LE BILBOQUET

J’ai trouvé des boules et des tuyaux et une tête de bois, la bouche ouverte ; et la foule riait. Sur la barrière, la foule riait. Elle était venue là pour rire.

Et moi, moi qui ne savais pas pourquoi j’étais venu ; avec ma boule, ma tête, et mes tuyaux, peut-être plus bizarre à moi seul que tous ces objets réunis, je n’osais plus m’en aller.

CRÉPUSCULE

Le soir tombant dilatait les yeux du chat.

Nous étions tous les deux assis sur la fenêtre et nous regardions, nous écoutions tout ce qui n’était pas autre part qu’en nous-mêmes.

Derrière la ligne qui fermait la rue, la ligne d’en haut, les arbres découpaient de la dentelle sur le ciel.

Et la ville, où est-elle la ville qui se noie au fond dans l’eau qui forme les nuages ?

145


CARA A CARA

Aproxímase e a rixidez dos seus tímidos pasos delata a súa firmeza. As miradas a se cravar nos seus pés. Todo o fulgor destes ollos, dos que agroman ruíns pensamen-tos, esclarece o seu camiñar inseguro. Está a caer.

No fondo da sala érguese unha figura familiar. A súa man tendida vai cara á del. Xa só ve iso; mais, de socate, tropeza consigo mesmo.

SALTIMBANQUIS

No medio deste xentío, xunta un meniño que baila, hai un home que levanta pesos. Os seus brazos tatuados de azul poñen o ceo por testemuña da súa forza inútil.

O neno baila, lixeiro, nunha camisola grande en exceso; máis lixeiro que as bolas nas que se mantén en equilibrio. E no momento en que pasa a gorra, ninguén dá nada. Ninguén dá por medo a cargala con demasiado peso. De tan fraco que está.

O XOGO DO CAZO

Atopei varias bólas e tubos e unha cachola de pau, coa boca aberta; e as xentes rían. Sobre a barreira, as xentes rían. Viñeran alí para riren.

E eu, que non sabía por que acudira; coa miña bóla, a cachola, e os tubos, quizais máis insólito eu ca todos aqueles obxectos reunidos, xa non ousaba marchar.

CREPÚSCULO

O solpor dilataba os ollos do gato.

Estabamos sentados os dous na ventá e mirabamos, escoitabamos todo o que non era alleo a nós mesmos.

Tras da liña que coutaba a rúa, a liña de arriba, as árbores recortaban puntilla no ceo.

E a cidade, u-la cidade que afoga no fondo da auga que forma as calixes?

146


L’ENVERS À L’ENDROIT

Il grimpe sans jamais s’arrêter, sans jamais se retourner et personne que lui ne sait où il va.

Le poids qu’il traîne est lourd mais ses jambes sont libres et il n’a pas d’oreilles.

À chaque porte il a crié son nom, personne n’a ouvert.

Mais quand il a su qu’on attendait quelqu’un et qui, il a su transformer son visage. Alors il est entré à la place de celui qu’on attendait et qui ne venait pas.

LA SAVEUR DU RÉEL

Il marchait sur un pied sans savoir où il poserait l’autre. Au tournant de la rue le vent balayait la poussière et sa bouche avide engouffrait tout l’espace.

Il se mit à courir espérant s’envoler d’un moment à l’autre, mais au bord du ruisseau les pavés étaient humides et ses bras battant l’air n’ont pu le retenir. Dans sa chute il comprit qu’il était plus lourd que son rêve et il aima, depuis, le poids qui l’avait fait tomber.

SOLDATS

Après la charge, après la ronde je rentre dans ma chambre dont la porte demeure ouverte.

Un autre soldat que moi dort dans la même pièce.

Quand je me réveille, en sursaut, j’ai peur. Quelqu’un parle haut. Je croyais être seul et une main touchait la mienne.

Le même cauchemar qui nous unissait nous réveilla.

LES PENSÉES BASSES

Les quatre pieds de la table sont immobiles ; les autres aussi. Et vos têtes ! Vos têtes qui se penchent dans vos mains pour ne pas qu’on les voie rougir ?

147


O REVÉS AO DEREITO

Agatuña sen nunca parar, sen nunca mirar cara atrás e ninguén máis ca el sabe a onde vai.

A carga que arrastra é pesada pero ten libres as pernas e non ten orellas.

En cada porta gritou o seu nome, ninguén lle abriu.

Ora ben cando soubo que esperaban alguén e a quen, puido mudar o seu rostro. Daquela entrou no sitio do que agardaban e que non daba chegado.

O SABOR DO REAL

Avanzaba nun pé sen saber onde había de pousar o outro. Ao dobrar a esquina o vento varría a poeira e a súa ávida boca engulía o espazo todo.

Deu en correr esperando voar dun momento ao outro, pero á beira do río as lastras estaban molladas e os brazos batendo no ar non puideron con el. Na caída entendeu que pesaba máis que o seu soño e, dende entón, namorouse do peso que o fixera caer.

SOLDADOS

Despois da carga, despois da rolda volvo ao meu cuarto que segue coa porta aberta.

Outro soldado amais de min dorme na mesma peza.

Cando esperto, sobresaltado, éntrame o medo. Alguén fala alto. Pensei que me encontraba só e unha man tocaba na miña.

O mesmo pesadelo que nos unía espertounos.

OS BAIXOS PENSAMENTOS

As catro patas da mesa permanecen inmóbiles; as outras tamén. Cabeciñas as vosas! Cabezas a se agochar entre as mans para non vermos que se ruborizan?

148


HONTEUX À VOIR

Il serait bien monté sur le mur qui longeait la route, un mur couvert de mousse, en pente. Mais ses guêtres ! ses guêtres qui l’en empêchaient à cause des gens et des épines !

Pourtant les chiens grognaient plus fort et il avait déjà brisé sa canne. Alors le long du mur inaccessible il se mit à courir et, tournant dans la petite rue déserte, il se sauva.

149


VISIÓN VERGOÑENTA

Tería perfectamente gabeado á parede que bordeaba o camiño, unha parede cu-berta de mofo, en pendente. Porén, condenadas polainas!, as súas polainas que llo impedían por culpa da xente e as espiñas!

Só que os cans rosmaban máis forte e el xa rompera o bastón. Nestas botouse a correr ao longo da inaccesible parede e, xirando cara á ruela deserta, púxose a salvo.

BARBANTIA, ANO X

Barbantia. Balance anualPastor Rodríguez

155

Pastor rodríguez barbantia

NO DÉCIMO ANIVERSARIO

Celebra a A. C. Barbantia o seu déci-mo aniversario, dez anos, dez andainas de artes culturais, de presentación de libros, de actuacións musicais, de exposi-cións, de colaboracións con institucións e asociacións, de cultura, pois.

NOVEMBRO 2013

Comezábamos a xeira deste ano o 29 de novembro no auditorio Valle-Inclán da Pobra do Caramiñal coa presentación dun libro póstumo de Anxo Rei Balleste-ros, Presenza dunha ausencia. Sobre Maurice Blanchot, editado pola rianxeira Axóuxere. Esta homenaxe ao autor de Loaira contou coa presenza do profesor e poeta Arturo Casas, mais tamén cunha performance de Manuel Teira. O alcalde da Pobra, Isaac Maceiras, Roberto Abuín,

da editorial Axoúxere, e o presidente de Barbantia dirixíronse ao público para lem-brar o autor.

Chus Armada le un texto de Rei Ballesteros o día da presentación de Presenza dunha ausencia, no auditorio do Museo Velle-Inclán. Na mesa, Suso Laíño, o alcalde Isaac Maceiras, Arturo Casas e Roberto Abuín

O artista Manuel Teira en plena Performance na presentación de Presenza dunha ausencia, de Rei Ballesteros

156

barbantia barbantia. balance anual

Os premiados, xunto co alcalde,

Carlos López Crespo, Suso

Laíño, Chus Blanco e Manuel

Cartea

En Outes, o día dos Premios Barbantia e do Anuario.

Momento da entrega do logotipo da Asociación

realizado por parte do escultor

Che Tembra. No escenario,

o propio artista, Suso Laíño,

Chus Blanco e Manuel Cartea

157


DECEMBRO 2013

O 14 de decembro de 2013 celebrou Barbantia a súa festa coa entrega dos Premios Barbantia e a presentación do número nove do seu Anuario de Estudos do Barbanza, coa intervención de Manuel Cartea, Carlos López Crespo, María Xesús Blanco e Xesús Laíño. O encontro realizouse no auditorio da casa de cultura de Outes. Os premiados foron Manuel Mariño del Río á traxectoria cultural no Barbanza; a Asociación AMBAR, pola iniciativa cultural; e Aurora Marco López, premio Barbantia da Cultura Galega.

XANEIRO 2014

O 31 de xaneiro de 2014 Barbantia reuniuse no auditorio de Rianxo para presentar unha novela, A lúa da colleita, de Anxos Sumai. A autora estivo acom-

pañada de Uxía Casal, Iria Lago, Riveiro Coello e o alcalde rianxeiro, Adolfo Muíños. Israel Figueirido puxo a música

Actuación musical dun sexteto da Escola de Gaitas de Outes, que dirixe Edelmiro Fernández, o primeiro pola esqda., o día dos Premios e do Anuario

Intervención pictórica in situ do artista rianxeiro Noel Pérez Fungueiriño durante a presentación d’A lúa da colleita, de Anxos Sumai

158


Anxos Sumai, a autora,

acompañada de Antón

Riveiro Coello, do Alcalde de Rianxo Adolfo

Muíños, de Uxía Casal e de Iria

Lago. Á dereita, ao fondo, Noel

Pérez

Detalle da presentación d’A

lúa da colleita, con Anxos Sumai

e Uxía Casal

159


e Noel Pérez Fungueiriño realizou unha intervención pictórica no mesmo acto.

Foi xaneiro, ademais, o mes no que a directiva de Barbantia presentou unha nova iniciativa cultural: a páxina web Café Barbantia: www.cafebarbantia.barbantia.es, que conta xa con máis de trescentas colaboracións, comentarios de música, literatura, cine, viaxes, ensaios... Trinta co-laboradores para uns tempos tecnolóxicos de cultura na rede: Xosé Ricardo Losada

e Riveiro Coello, Uxía Casal e Carlos Mosteiro, Román Arén e Alberte Pagán, Gonzalo Trasbach e Xerardo Agrafoxo, Pedro García Vidal e Pastor Rodríguez, María Xesús Blanco e Inés Otero, Eme Cartea e Agustín Agra, Elisa Lobeira e Alberto García, Antonio Piñeiro e Ester Carrodeguas, Blanco Alcaide e J. Carou, Jose Lires e Laura Gutiérrez, Lucía Ro-maní e Mariña Pérez Rei, Oliveira Casal e Xabier L. Marqués, Xosé M. Lobato, Xulio Gutiérrez e Miguel Mariño.

Mesma escena: Antón Riveiro, Adolfo Muíños, Anxos Sumai, Uxía Casal e Iria Lago

Reunión da directiva e de socios da Asociación Barbantia o día da presentación da páxina web Café Barbantia, espazo literario cultural

http://www.cafebarbantia.barbantia.es

http://www.cafebarbantia.barbantia.es

160


Suso Laíño e Alberte Pagán,

na libraría Nobel de Boiro, o día da

presentación de Prosopagnosia

e Como foi o conto e outras peças teatrais, xunto co filme

Película urgente por Palestina do

mesmo autor

Outro momento do mesmo acto

de presentación da iniciativa

cultural Café Barbantia, que se celebrou no

Ateneo Valle-Inclán de Ribeira

FEBREIRO 2014

O 24 de febreiro celebra Barbantia a festa da Poesía, o Día de Rosalía, en Boiro e na libraría NOBEL. O autor Alberte Pagán presenta os libros Proso-pagnosia, poesía, e Como foi o conto e outras peças teatrais, ademais dun filme:

Película urgente por Palestina. O acto foi conducido polo presidente de Barbantia.

Neste mesmo mes, pero o día 28, imos á Pobra do Caramiñal para acompañar a Xabier López López, quen, na Escola O Dean, presenta a novela Cadeas, Premio Xerais de Novela 2013. Estivo acompaña-do por Agustín Agra e Amparo Cerecedo.

161


O autor, Alberte Pagán, en diálogo con Xerardo Agrafoxo, presentador e entrevistador

Alberte Pagán, asinando libros no mesmo acto da presentación

162


MARZO 2014

O vinte e un de marzo, en Portosín (Porto do Son), colaboramos na presen-

tación dunha novela costumista, Anacos, de Ángeles Malvárez. Falaron, ademais da autora, Pastor Rodríguez e o alcalde de Porto do Son, Luís Oujo Pouso. Este

Intervención de Francisco

Crussat no mesmo acto da

presentación de Cadeas. Nas

mans, o libro e o Suplemento

cultural A Voz de Barbantia

Na Pobra, e na Escola O

Deán, Xabier López López

fala do seu libro, Cadeas, premio

Xerais de Novela 2013. Estivo

acompañado por Agustín

Agra e Amparo Cerecedo

163


Detalle da presentación de Anacos en que o público aplaude con entusiasmo a intervención da autora e do presentador da obra

Presentación de Anacos, de Ángeles Malvárez, en Portosín, a cargo de Pastor Rodríguez, en presenza do alcalde, Luís Oujo

mesmo mes, pero o día vinte e oito, pre-sentouse na casa de Cultura Antón Avilés de Taramancos de Noia, o libro Xosé Ma-

ría Díaz Castro. Vida e obra, de Armando Requeixo, quen estivo na compaña de Xesús Laíño.

164


Na Casa da Cultura de Noia,

Suso Laíño presenta o libro

Xosé María Díaz Castro. Vida e obra, de Armando

Requeixo, presente nesta

imaxe

A autora do libro dialogando co

alcalde, Luís Oujo, con Pastor

Rodríguez e cunha asistente

ao acto

165


Unha parte do público presente no acto: Antonio Piñeiro, Agrafoxo, Antón Riveiro, Mar Rodríguez, Che Tembra e Manuel Cartea

Armando Requeixo, o autor, a falar do seu libro sobre Díaz Castro

166


ABRIL 2014

Neste mes de abril, Barbantia viaxa á Pobra, ao Liceo Pobrense, para presen-tar o Premio de Narrativa Breve Repsol de Novela: O derradeiro libro de Emma Olsen, de Berta Dávila, acompañada por Encarna Pego e Isabel Santos.

Berta Dávila, na presentación

do seu libro O derradeiro libro

de Emma Olsen. Premio Narrativa Breve Repsol de

Novela. Liceo Pobrense

Encarna Pego, presentadora,

xunto con Isabel Santos, da

novela de Berta Dávila. Intre de

dedicatorias

Parte do público antes de comezar o

referido acto, con Berta Dávila

167


MAIO 2014

Maio é o mes das Letras Galegas e Barbantia celebrou a IV Romaría das Letras no Barbanza en Boiro. Romaría das letras no pazo de Goiáns, festa da palabra, da natureza e da música, da tra-dición e da fraternidade, da actualidade e do futuro. Pemón Bouzas presenta unha novela histórica sobre María Soliño, A voz do vento. Ao seu carón, para presentalo, Manuel Bragado e Xesús Laíño. No mes-mo día Najla Shami presentou, cantando, o poemario Na lingua que eu falo. Puide-mos visitar tamén a exposición fotográfica de Manolo Blanco sobre a figura de Xosé María Díaz Castro, o homenaxeado das Letras Galegas neste ano.

Escena de xogos na IV Romaría das Letras no Barbanza. Pazo de Goiáns en Boiro

Escena de baile tradicional na IV Romaría das Letras no Pazo de Goiáns co público ao redor

168


Un dos postos de libros presentes

na Romaría das Letras, cun público curioso

e unha escultura do Che ao fondo

Escena de palilleiras do Barbanza na

mesma Romaría do Pazo de

Goiáns

Palilleira atenta e entregada á

súa arte

Escena de baile galego co pazo

ao fondo

169


Alberto García presentando o libro de Manuel Gago, Vento e chuvia. Mitoloxía da antiga Gallaecia. Entre eles, a concelleira, Helena Teixeira. Estación Leñaverde, de Boiro

Presentación da novela de Pemón Bouzas, A voz do vento, sobre María Soliño. Está acompañado de Manuel Bragado, Xesús Laíño e da concelleira de Cultura de Boiro, Helena Teixeira

170


O trinta de maio, na Estación Leña-verde de Boiro, Manuel Gago e Barbantia presentan Vento e chuvia. Mitoloxía da antiga Gallaecia. Alberto García e Helena Teixeira acompañaron o autor. A Escola de Música de Boiro púxolle o ritmo a este acto. Este mesmo día, o presidente e outros membros de Barbantia estiveron no IES Félix Muriel de Rianxo para par-ticipar no V Seminario sobre a memoria, que versaba sobre o asociacionismo ma-riñeiro, represión franquista e resistencia democrática.

Neste mesmo acto son

homenaxeados os irmáns Xosé

e Francisco Ces Lorenzo, músicos

de Taragoña, e Convidados do Suplemento A

Voz de Barbantia deste mes. Na

imaxe, Francisco Ces, de pé

Imaxe do V Seminario sobre

a Memoria, no Félix Muriel de Rianxo, no que participa tamén

Barbantia

Actuación musical na

presentación do libro de Manuel

Gago, a cargo da Escola de

Música de Boiro

171


XUÑO 2014

Barbantia estivo presente na exposi-ción A historia da memoria, de Che Tem-bra, celebrada no Centro Cultural Lustres Rivas de Ribeira o día once. Presenza de Manuel Cartea, Manuel Ruíz Rivas, o alcalde de Ribeira, e Elvira Pisos, con música en directo de Pepe Romero, Xur-xo Maño e Eliot Dios.

Esculturas e público na sala Lustres Rivas de Ribeira, na inauguración da exposición de Che Tembra, en xuño. Amenizou o acto a música de Pepe Romero, Xurxo Maño e Eliot Dios

O alcalde de Ribeira, Manuel Ruíz, a Concelleira de Cultura, Elvira Pisos, o escultor Che Tembra e Manuel Cartea, presentando a exposición A historia da memoria do escultor taragoñés

Unha parte do numeroso público presente na exposición A historia da memoria, con cadros ao fondo

172


O día trece, encontro de Barbantia na Biblioteca dos Devanceiros no lugar d’A Galea, en Boiro, un museo do libro galego creado por Guillerme Caxaraville. Falou dos académicos do Barbanza o presi-dente da Real Academia Galega, Xesús Alonso Montero, presentado por Pastor Rodríguez.

E o vinte e sete presentamos en Ribei-ra, Paisaxes de pan, de Ánxela Gracián, no Centro Cultural Lustres Rivas. Poesía na colección Bourel de Antonio Piñeiro, que acompañou a autora con Ramón Ares e Manuel Ruíz Rivas.

Ánxela Gracián, a falar do seu libro Paisaxes

de pan, Bourel, acompañada por Antonio Piñeiro e Moncho Ares. Na imaxe, co alcalde

Manuel Ruiz Rivas

173


XULLO 2014

Visitamos o Ateneo Valle-Inclán de Ribeira para presentar o día dezaoito unha reflexión do teólogo ribeirán Pedro Castelao, coa presenza do académico Andrés Torres Queiruga, Juancho Rivas e o presidente de Barbantia. O libro, o primeiro en galego do profesor de Comi-llas, A visión do invisible. Ensaio epistolar contra a banalidade intranscendente.

Na biblioteca d’A Galea, o día da presentación do Museo do Libro, de Guillerme Caxaraville. Como ilustre invitado, Alonso Montero, presidente da RAG

Na mesa, xunto co autor do libro, están presentes Suso Laíño, Juancho Rivas e o teólogo aguiñense, Andrés Torres Queiruga

Pleno de plúblico na presentación do libro de Pedro Castelao, A visión do invisible, no Ateneo Valle-Inclán

174


SETEMBRO 2012

Tras o descanso de agosto, Barbantia en Noia para acompañar a Xerardo Agra-foxo na presentación da súa novela sobre a guerra civil: A maleta de Victoria Kent. Na mesa presentárono Antón Riveiro Coello e Xesús Laíño. Era o vinte e seis de setembro, e o debate axudoulle ao público a comprender a visión do autor sobre un duro período da nosa historia.

Xerardo Agrafoxo o día

da presentación da súa novela,

A maleta de Victoria Kent.

Casa da Cultura Avilés de

Taramencos

Xerardo Agrafoxo asinando o seu

libro baixo a atenta mirada

do fotógrafo ao fondo. Sobre a

mesa, A Voz de Barbantia

175


O numeroso público presente, moi atento ás palabras do autor e dos presentadores da Maleta de Victoia Kent

Xerardo Agrafoxo entre Antón Riveiro e Xesús Laíño, na presentación da novela, A maleta de Victoria Kent. Noia

176


OUTUBRO 2014

Rianxo, desta vez para presentar o día 31, en colaboración coa Mancomuni-dade de Municipios Arousa Norte, a Guía persoeiros da cultura Arousa Norte, de Pastor Rodríguez. Presentárono Xesús Laíño, Isaac Maceiras, presidente da Mancomunidade Arousa Norte, e Adolfo Muíños, alcalde de Rianxo.

O autor da Guía persoeiros da

cultura Arousa Norte, Pastor

Rodríguez, e a Guía, no acto da

súa presentación en Boiro. Na mesa, Xesús Laíño, Isaac

Maceiras e Adolfo Muíños

Parte do público no acto. No

primeiro plano, Antón Riveiro e Antonio Piñeiro,

escritores e amigos do autor

da Guía

177


No auditorio rianxeiro, o público aplaude a intervención en detalle do autor da Guía

Na imaxe, Pastor Rodríguez, o autor do libro, acompañado de Isaac Maceiras, como presidente da Mancomunidade Arousa Norte

178


NOVEMBRO 2014

A xeira anual rematou neste mes, coa presenza de membros de Barbantia, o día sete, na Noite de poesía expansiva, po-esía nas redes sociais, nun acto organi-zado por Alberto García con presenza de Antón Riveiro Coello, Manuel Teira e Marta Pedrosa, entre outros.

Pastor Rodríguez asinando

exemplares do libro ao rematar

o acto

En Boiro, Noite de poesía

expansiva, organizada por Alberto García.

No primeiro plano, Manuel

Teira, tamén poeta. Ao fondo,

o alcalde de Boiro

Na noite da poesía

expansiva, o alcalde de Boiro, Juan

José Dieste, ensimesmado

sobre un poema

179


O vinte e un deste mes abriuse a III exposición de BarbantiaRte no Museo do Gravado de Artes. Un éxito de público para contemplarmos a obra de setenta e sete artistas do Barbanza. Un encontro que se consolida. Para introducir a exposición, o talento de Serafín Marcos. Logo, discursos de Xesús Laíño, Rocío Hermo, J. Expósito

e Manuel Ruíz Rivas como presidente do Padroado do Museo de Artes.

O remate, o vinte e oito, no Ateneo Va-lle-Inclán: Mariña Pérez Rei presentou o poemario Boca de gárgola. Estivo acom-pañada do presidente do Liceo, Antonio Lijó, do autor do limiar, Manuel Gago,

En plena acción poética e expansiva dalgúns dos presentes desta noite

Performance de Serafín Marcos o día da inauguración da terceira edición de BarbantiaRte no Museo do Gravado de Artes

180


Público a contemplar e fotografar as

obras expostas no Museo do

Gravado

O numeroso público a

aplaudir a sorprendente intervención

de Serafín Marcos previa á

inauguración

Nun aparte do acto, Suso Laíño dialoga

co alcalde de Ribeira,

presidente do Padroado da

Fundación

181


profesor da USC, e de Manuel Cartea, vi-cepresidente de Barbantia. Palabra e fo-tos de Martín Pérez Fernández para unha nova e orixinal visión de Compostela:

acóllome na penumbra das súas páxinasnas veas onde derramo corpo de fósforona combustión do que agarda

E a nosa xeira anual acompañada mensualmente da publicación d’A Voz de Barbantia, o suplemento de La Voz de Galicia, voceiro da asociación, que che-gou xa ao número 99, baixo a coordina-ción de Pastor Rodríguez, Moncho Ares e Manuel Cartea. Faise, pois, camiño ao andar.

Público no acto. No primeiro plano, Xoán Fernández contempla a obra minimalista e conceptual de Aldara Ventoso. Ao fondo, Pura Prado, atenta

Mariña Pérez Rei, autora do poemario Boca de gárgola, no acto da súa presentación no Ateneo Valle-Inclán de Ribeira. Ao seu lado, Manuel Cartea

182


Alberto Millán, gaiteiro,

amenizando maxistralmente o acto literario.

Compoñente da mítica Banda

de Gaitas Ancoradoiro,

dirixida por Pepe Romero

Antonio Lijó, presidente do

Liceo Valle-Inclán, a ler o

Suplemento cultural A Voz de Barbantia,

no acto de presentación de

Boca de gárgola

183


Mariña Pérez Rei, poeta de raza, xunto co profesor da USC, Manuel Gago e o presidente do Ateneo, Antonio Lijó, na mesa do acto

Ao final do acto da presentación de Boca de gárgola, parte do público. No primeiro plano, Carlos Mosteiro coa Voz de Barbantia que ten como Convidada a Chus Blanco. Ao fondo, o pintor Manuel Ayaso. Ateneo Valle-Inclán de Ribeira

184


As fotografías de La Voz de Galicia son da Autoría de Simón Balvís, Carmela Queijeiro e Marcos Creo.

Publicacións no Barbanza. 2014Román Arén e Pastor Rodríguez

187

Román ARén e PAstoR RodRíguez bARbAntiA

O presente repertorio bibliográfico anota libros, folletos, separatas, revistas e algúns artigos, sen esquecermos as reedicións e algunhas notas culturais. Todos os

traballos son de autores do Barbanza ou moi vinculados á bisbarra, ou recollen publi-cacións relacionadas con temas e personaxes nosos. O repertorio abrangue dende o primeiro de novembro de 2013 ata o 30 de outubro de 2014, aínda que inclúe algunhas publicacións esquecidas nos anteriores repertorios.

I. POESÍA

AÑÓN, Nicolasa: Poesías, Outes, 2014. Edición de Ramón Blanco, A. C. C. Terra de Outes, 134 pp.

CALLÓN, Carlos: Atravesar o fantasma, Vigo, Xerais, Poesía 36, 2014, 63 pp.

CARREIRA POL, Isabel: “Poemas: Saudade / Misterio”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 15-16.

CARRODEGUAS, Esther F.: Supermarket. Un poemario delicioso, Vigo, autora, 4ª ed., 2014, 51 pp.

CARTEA, Eme: “Amores imprecisos” e “Exci-tación eternizada”, Alameda, N. 45, (decembro 2013), p. 93.

CIVES, Claudia: “África”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 7-8.

DÁVILA, Adela: “Alimentando”, Casa da Gra-mática, N. 38, Noia, (2013), pp. 4-5.

FERNÁNDEZ REINO, Mariña: “Tradución trans-parente”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 21-22.

HERMO, Gonzalo: “O pracer”, en Concurso de Poesía Centro Recreativo de Artes, 2014, Ribeira, Concello, pp. 8-13.

LÓPEZ MARQUÉS, Xabier: Chafariz, Ribeira, colección Bourel, 2013, 44 pp. Edición de 80 exemplares asinados polo autor.

LÓPEZ SISO, Mª Xesús: “Poemas: Cantares. A Rosalía / Alma de cereixeira / A caldeira / A Cani-canta / Sarai”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 19-20.

MANUEL ANTONIO: Obra completa. Poesía, A Coruña, Fundación Barrié / RAG, 2014, 280 pp. Edición e notas de Xosé L. Axeitos Agrelo.

MARTELO, Evaristo: Antoloxía poética, Ponte-ceso, Plan B, 2014, 91 pp.

MARTÍNEZ, Sara: “Poema anafórico”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 23-24.

PAGÁN, Alberte: Prosopagnosia, s. l., s. e., Galiza, 2013, 115 pp., il.

PÉREZ LOUSAME, Teresa: “Poemas”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 25-28.

PÉREZ REI, Mariña: Boca de gárgola, Almería, Círculo Rojo, 2014, 79 pp. Ils. de Martín Pérez Fernández. Limiar de Manuel Gago Mariño.

RAMOS, Ismael: “Viaxe en branco”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 17-18.

SOUTO, Alba: “The Killing Fields (étude)”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 9-11.

VV. AA.: Novas de poesía. 17 poetas. Edición de Ana Gorría, Fundación Uxío Novoneyra, 2013, 448 pp. Inclúe poemas do rianxeiro Gonzalo Hermo.

VV. AA.: Antoloxía de referencia. Etapa de implantación, 2012. Contén poemas de Xabier L. Marqués e Eva Veiga.

VV. AA.: I Concurso de Poesía Centro Recreativo de Artes, Ribeira, Concello, 2014, 48 pp. Poemas de Gonzalo Hermo, Eli Ríos, Alicia Fernández Rodríguez e outros.

VEIGA, Eva: A distancia do tambor, A Coruña, Espiral Maior, Poesía 256, 2014, 66 pp. XIII Premio Fiz Vergara Vilariño.

II. NARRATIVA

AGRAFOXO, Xerardo: A maleta de Victoria Kent, Vigo, Galaxia, 2014.

AGRELO ARXÓNS, Lois: “A manifa”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “En obras”, 29-11-2013, p. 3.

AGRELO ARXÓNS, Lois: “The Man”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “En obras”, 31-10-2014, p. 3.

ALCALDE ORDÓÑEZ, Micael: “Rianxo 1997”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “En obras”, 28-03-2014, p. 3.

ALCALDE ORDÓÑEZ, Micael: “Espertar”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 96, “En obras”, 27-06-2014, p. 3.

ALEXANDRE PÉREZ, Antón: “O garfo dos Pérez”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, “En obras”, 25-04-2014, p. 3.

188

barbantia Publicacións no barbanza. 2014

BLANCO, María Xesús: “A tía Concha”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 90, “En obras”, 13-12-2013, p. 3.

BOUZAS, Pemón: A voz do vento, Vigo, Xerais, 2014, 399 pp.

BUGALLO, Sara: “Relato”, Palavra Perduda, N. 16, (2013), pp. 8-11.

CASTRO CASTRO, Irene: “Relato avoa Domi-tila”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 35-36.

CIVES, Claudio: “Relato avoa Edelmira”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 33-34.

COMINGES CARVALLO, Bertrand de: Vionta, Vigo, Ediciones Cardeñoso, 2014.

DACOSTA URBIETA, Maitane: “Soñadores”, Palavra Perduda, N. 16, (2013), pp. 12-13.

DACOSTA, Maitane: “Breve paseo polo Par-naso”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 92, “En obras”, 28-02-2014, p. 3.

DOMÍNGUEZ, José Vicente: Muy rojo, muy negro, Bolanda, Ediciones y Marketing, 2014, 324 pp.

FRANCO FIGUEIRA, Alberto: “Praceres do estudante pobre”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 91, “En obras”, 31-01-2014, p. 3.

GAGO, Manuel: Vento e chuvia. Mitoloxía da antiga Gallaecia, Vigo, Xerais, 2013, 149 pp., ils. de Manuel Cránio.

GÓMEZ CALVO, Noelia: “Cidade de pedra”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 97, “En obras”, 26-09-2014, p. 3.

GÓMEZ CALVO, Noelia: “Barreiras dixitais”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “En obras”, 28-11-2014, p. 3.

GONZÁLEZ DIÉGUEZ, Rebeca: “O Pazo de Goiáns”, Palavra Perduda, N. 16, (2013), pp. 20-27.

IGLESIAS MARTÍNEZ, Adriana: “O cabalo que enfermou”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 95, “En obras”, 30-05-2014, p. 3.

LAGO, Iria: “Moucho”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), p. 13.

LOJO, Lucía: “Relato avoa Angelita”, Casa da Gramática, N. 38, Noia, (2013), pp. 37-38.

MALVÁREZ ROMERO, Ángeles: Anacos, s. l., (A Coruña), 2014, 147 pp.

MANZANEDA MATILLA, Lara: “Memoria Cente-naria”, Palavra Perduda, N. 16, (2013), pp. 15-19.

NAVARRO CALO, Ahinara: “A Residencia”, Palavra Perduda, N. 16, (2013), pp. 5-7.

OLARIAGA, Maxi: “Sophia Loren. Amore mio”, Alameda, N. 45, (decembro 2013), pp. 47-49.

PÉREZ REI, Mariña: “Educando moais”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 97, “O fío de Ariadna”, 26-09-2014, p. 4.

PIÑEIRO, Antonio: “Free Fallin”, Grial, N. 199, (2013), pp. 75-77.

PIÑEIRO, Antonio: La muñeca de trapo, Cuenca, Ayuntamiento de Cuenca, 2014, 94 pp., Premio Cuenca Histórica 2013.

POBRA, David: A liña azul, Vigo, Xerais, 2014, 136 pp., IV Premio de Novela Curta Cidade de Ribeira.

RIVEIRO COELLO, Antón: Laura en el desierto, Vigo, Galaxia, Mar Maior, 2013, 736 pp., Tradución de Xosé A. López Silva.

RIVEIRO COELLO, Antón: “Brais na aldea”, Pé de Millo, N. 0, (2014), pp. 9-10.

RIVEIRO COELLO, Antón: Laura no deserto, Vigo, Galaxia, Literaria, 4ª impresión, 2014, 726 pp.

ROMERO MUÑIZ, Cinthia: “Non é un adeus, é un ata logo”, Palavra Perduda, N. 16, (2013), pp. 2-4.

TEIRA, Magdalena: La Costa Oeste, Madrid, Ediciones Áltera, 2014, 252 pp.

VALLE-INCLÁN, Ramón del: Un jour de guerre vu des étoiles / Un día de guerra (visión estelar), París, Gallimard, 2014. Tradución e prólogo de François Géal.

VIDAL, Francisco A.: “O león manso”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proleta-ria, 02-02-2014, L15.

III. TEATRO

CASAS, Álvaro de las: Rechouchío, Noia, Toxo-soutos, Teatro, 2014, 40+38 pp., Edición e estudo de Xavier Castro Rodríguez.

GODÓN, Fran: Diante do espello, Ourense, Difu-sora, 2014.

PAGÁN, Alberte: Como foi o conto e outras peças teatrais, Galiza, autor, 2013, 146 pp., il.

IV. ENSAIO

ARÉN, Román: “A linguaxe orixinaria”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 40, “O Andel”, 13-12-2013, p. 3. Sobre Anxo Rei Ballesteros.

189


AXEITOS, X. L.: “O amor ‘celta’ de Rosalía e Murguía”, Luzes, N. 5, abril, 2014, pp.96-100.

CAAMAÑO SUÁREZ, Manuel: “As plataformas culturais das xeracións galegas de posguerra (1960-1978), ADRA, N. 8, Santiago, Museo do Pobo Galego, 2013, pp. 9-38.

CASTELAO, Pedro: A visión do invisible. Ensaio epistolar contra a banalidade intranscendente, Vigo, Sept, Xeira Nova, 2014, 204 pp., con prólogo de Andrés Torres Queiruga.

JANDRA, Leonardo da: Filosofía para desen-cantados, Xirona, Atalanta, 2014, 141 pp., con prólogo de Guillermo Fadanelli.

PATTERSON, Craiz: “Delito e pecado. Castelao, Galicia e o antisemitismo”, Grial, N. 202, (2014), pp. 52-63. Tradución de Eva Almazán.

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Xoán Pastor: Guía persoeiros da cultura Arousa Norte, Mancomuni-dade de Municipios Arousa Norte, 2014, 95 pp.

TORRES QUEIRUGA, A.: “Prólogo” a Pedro CASTELAO: A visión do invisible. Ensaio epistolar contra a banalidade intranscendente, Vigo, Sept, Xeira Nova, 2014, pp. 11-20.

VILLARES, Ramón: “Valle-Inclán: de Galicia a Galicia”, en Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido (1906-1936), Santiago, Tór-culo, Consello da Cultura Galega, 2014, pp. 5-7. Catálogo da exposición Outros verbos, novas lec-turas: Valle-Inclán traducido (1906-1936). Other Words, New Readings: Valle-Inclán, Translated (1906-1936).

V. LITERATURA. ENSAIOS, ARTIGOS, RECENSIÓNS E NOTAS

AGRAFOXO, Xerardo: “Unha novela de luces e sombras”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “O andel”, 30-05-2014, p. 3. Sobre Pemón Bouzas.

AGRAFOXO, Xerardo: “Apaixonante viaxe por unha obra ricaz”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “O andel”, 31-10-2014, p. 3.

ALONSO MONTERO, Xesús: “Nicolasa Añón, fistora”, La Voz de Galicia, “Fugas”, Beatus qui legit, 18-07-2014, p. 20.

ALONSO MONTERO, Xesús: “Bibliofilia en Boiro”, La Voz de Galicia, “Fugas”, Beatus qui legit, 25-07-2014, p. 18.

ARAGUAS, Vicente: “Mar e ceo”, Diario de Ferrol, Nordesía, 24-11-2013, p. 32. Sobre Riveiro Coello.

ARAGUAS, Vicente: “Ficción sobre o propio exercicio da escrita”, Diario de Arousa, 18-05-2014, p. 28. Sobre David Pobra.

ARÉN, Román: “Aloysius Bertrand: as orixes do poema en prosa”, Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), pp. 289-298.

ARÉN, Román: “Sesquicentenario de Cantares Gallegos”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 91, “O andel”, 31-01-2014, p. 3.

ARÉN, Román: “Compriso e vangarda. O mito da alma”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 92, “O andel”, 28-02-2014, p. 4. Sobre Alberte Pagán.

ARÉN, Román: “Unha guía cultural”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 96, “O andel”, 27-06-2014, p. 3. Sobre Pastor Rodríguez.

ARÉN, Román e Pastor RODRÍGUEZ: “Os poetas do Barbanza cantan a Rosalía de Castro. Homenaxe no 150 aniversario de Cantares Galle-gos”, Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), pp. 249-283.

ARES, Moncho: “Ramón Fernández Mato. Uno de los gallegos universales más olvidados”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Bar-banza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 123-127.

AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Bar-banza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, 222 pp., ils. Inclúe a F. Añón, R. Dieste, Castelao, Carlos Montenegro, Gasset Neyra, Álvarez de la Braña, Arcos Moldes, Borobó, García Bayón, R. Fernández Mato, V. Gar-cía Martí, M. Lustres Rivas e A. Torres Queiruga.

BLANCO, Ramón: Edición e estudo de Nicolasa Añón: Poesías, Outes, A. C. C. Terra de Outes, 2014.

BLANCO, Mª Xesús: “A derradeira viaxe”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, “O andel”, 25-04-2014, p. 3. Sobre Berta Dávila.

BLANCO CASÁS, Laura: “Para calquera parén-tese. Camaleónico e con calidade”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N.481, 12-12-2013, p. VI. Sobre Acordes náufragos, de Riveiro Coello.

BLANCO CASÁS, Laura: “Relato do mal. Unha ben axeitada narración”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 506, 26-06-2014, p. VI. Sobre Pemón Bouzas.

BLANCO FERNÁNDEZ, Ramón: “Francisco Añón Paz. Poeta revolucionario”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Barbanza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 25-29.

190


BLANCO GÓMEZ, Ana Mª: “Algunha lectura arredor de Cantares”, Casa da Gramática, “Papel de Color”, N. 38, Noia, (2013).

BENDOIRO, Pilar: “Inmigración e emigración na literatura para os nenos”, El Correo Gallego, “Elos de Lectura”, 17-07-2014, p. 36.

CANEIRO, X. C.: “Mirar atrás”, La Voz de Galicia, “Fugas”, 06-06-2014, Sobre Pemón Bouzas.

CANEIRO, X. C.: “A fortuna”, La Voz de Galicia, “Fugas”, 12-09-2014, Sobre David Pobra.

CASAIS VILA, Verónica: “Visións de guerra: un canón”, El Correo Gallego, 31-10-2014, p. 38.

CASTRO RODRÍGUEZ, Xavier: “Estudo introdu-torio” a CASAS, Álvaro de las: Rechouchío, Noia, Toxosoutos, Teatro, 2014, p. 7-37.

COMOXO, Xosé e Xesús SANTOS: “Xosé María Arcos Moldes. Prolífico xornalista e compañeiro de Castelao”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Barbanza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 31-38.

DOMÍNGUEZ, C.: “Damaged in Transit? Valle-Inclán’s Tirano Banderas between two World-Literatures”, Forum for World Literature Studies, 5.1., (2013), pp. 344-362.

DOMÍNGUEZ, César: “Eu son fillo dunha Patria descoñecida. Do Atlántico negro ao Atlántico verde a través da diáspora galega. Castelao (cunhas notas sobre Whitman e Lorca)”, Grial, N. 202, (2014), pp. 64-71.

DOUGHERTY, Dru: “Valle-Inclán en inglés: as pegadas dun paseante”, en VV. AA.: Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido (1906-1936), Santiago, Tórculo, Consello da Cul-tura Galega, 2014, pp. 5-7. Catálogo da exposición Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán tradu-cido (1906-1936). Other Words, New Readings: Valle-Inclán, Translated (1906-1936).

ESPEJO TRENAS, A.: “El eco de la palabra (valleinclaniana)”, en El eco de la palabra (claves intelectuales de Ramón del Valle-Inclán en algu-nas páginas olvidadas), s. l., La Bella Araña, 2014.

FANDIÑO, Xosé Ramón: “Castelao, ventureiro das letras”, Galegos, N. 19, (2013), pp. 76-81.

FERNÁNDEZ, Xurxo: “Pemón”, El Correo Gallego, “Crisol”, 03-03-2014, p. 56. Sobre Pemón Bouzas.

FERNÁNDEZ PAZOS, Xosé María: “Manuel Lustres Rivas. Xornalista comprometido coa súa terra”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Barbanza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 171-174.

FERREIRA BOO, Carmen: “1990. Libros”, El Correo Gallego, 11-09-2014, p. 43. Sobre Blanca Ana Roig Rechou.

FRAGA, Xesús: “Valle-Inclán, republicano, demócrata y antifascista”, La Voz de Galicia, “Cultura”, 22-02-2014, p. 43.

GAGO RODÓ, Antonio: “Máscaras de la Moder-nidad. Valle-Inclán versus Falla: del modelo Reinhart a la estética de espacio abierto (Palacio de Carlos V, 1927)”, Revista de Occidente, Madrid, N. 400, (setembro 2014), pp. 76-112.

GARCÍA PAZ, Raimundo: “Raimundo García Domínguez Borobó. A xeración de La Noche”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Bar-banza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 139-149.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “Os nosos libros”, Alameda, N. 45, Noia, (decembro 2013), pp. 95. Recensión de X. Agrafoxo e A. Riveiro Coello.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “Xerardo Agrafoxo Pérez. A maleta de Victoria Kent, Alameda, N. 46, Noia, (2014), pp. 96.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “Xoán Pastor Rodríguez Santamaría. Guía de persoeiros da Cultura Arousa Norte” Alameda, N. 47, Noia (2014), p. 95.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “Biografía entre a ficción e a traxedia”, La Voz de Galicia, A Voz de Bar-bantia, N. 97, “O andel”, 26-09-2014, p. 3. Sobre X. Agrafoxo.

GIL, M.: “A poesía de Avilés, María Mariño e Añón enriquece a comarca de Noia”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 14-05-2014, pp. 4-5.

GIRÁLDEZ, José Miguel: “Yo creo que Cangas tuvo mala suerte”, El Correo Gallego, “2 Domingo”, 29-06-2014, p. 6. Sobre Pemón Bouzas.

GONZÁLEZ, Manuel: “Carlos García Bayón. Valiente y soñador”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Barbanza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 135-138.

G. N.: “A maleta de Victoria Kent”, La Voz de Galicia, “Cultura”, 08-07-2014, p. 37.

HERMO, Gonzalo: “Nos límites do dicible”, Tem-pos Novos, N. 206, “Protexta”, (xullo 2014), p. 68. Sobre D. Tembrás.

HERMO, Gonzalo: “Con firme brazada”, Tempos Novos, N. 206, “Protexta”, (xullo 2014), p. 70. Sobre Francisco Cortegoso.

IGLESIAS DIÉGUEZ, Alfredo: “De nobres a tro-badores”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 520, 20-1-2014, p. VI. Sobre Henrique Monteagudo.

191


JUAN BOLUFER, Amparo de: La voz pública de Valle-Inclán: documentos, Lugo, Axac, Páginas Finiseculares 4, 2013.

LOBEIRA, Elisa: “Fantasmas liberados”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “O andel”, 28-11-2014, p. 1. Sobre Carlos Callón.

MARQUÉS, Xabier L.: “Sentimentalismo. Etapa de implantación”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “O andel”, 28-03-2014, p. 3.

MARTÍNEZ BOUZAS, F.: “Para alén do cotián. Da esencia soterrada a literatura”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 481, 12-12-2013, p. VII. Sobre Anxo Rei Ballesteros.

MARTÍNEZ BOUZAS, F.: “Novela autorreferen-cial. Un cumprido diálogo”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 508, 10-07-2014, p. VI. Sobre David Pobra.

MARTÍNEZ GONZÁLEZ, Xurxo: “Nicolasa Añón, a poeta labrega”, Grial, N. 203, (2014), pp. 78-79.

MARTÍNEZ TORRES, Dolores: “Con sobria verosimilitude”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 513, 02-10-2014, p. VI. Sobre Xerardo Agrafoxo.

MASCATO REY, R.: Valle-Inclán: Poeta moderno no canonizado, A Coruña, Universidade da Coruña, 2013.

MOCIÑO, Isabel: “En libros: Necesidade e transcendencia do libro infantil, de Blanca-Ana Roig Rechou”, El Correo Gallego, “Tendencias”, 26-09-2014, p. 42.

MONTEAGUDO, Henrique: A nobreza miñota e a lírica trobadoresca na Galicia da primeira metade do século XIII. A personalidade histórica do tra-bador Johan Soayrez Somesso. Os trobadores Afonso Soarez Sarraça e Estevan Fayan, Noia, Toxosoutos, Trivium 50, 2014, 172 pp. il.

NEIRA, Marta: “Crítica e investigación en mono-grafías individuais”, El Correo Gallego, “Elos de Lectura”, 27-03-2014, p. 43. Sobre Blanca-Ana Roig Rechou.

NEIRA, Marta: “Libros. A poesía infantil e xuve-nil en Galicia, de Blanca-Ana Roig Rechou”, El Correo Gallego, “Tendencias”, 09-10-2014, p. 44.

NICOLÁS, Ramón: “Un naufraxio alén da tra-xedia. Antón Riveiro Coello agrupa un monllo de contos dispersos e de diversas épocas que exhi-ben a súa mestría no xénero”, La Voz de Galicia, “Culturas”, N. 548, 30-11-2013, p. 8.

NICOLÁS, Ramón: “E como eramos na Idade de Ferro?”, La Voz de Galicia, “Culturas”, N. 551, 21-12-2013, p. 5. Sobre Vento e chuvia, de Manuel Gago.

NICOLÁS, Ramón: “A voz do vento. Pemón Bouzas. Memoria, realidade, ficción”, La Voz de Galicia, “Fugas”, 20-06-2014, p. 21.

NICOLÁS, Ramón: “A maleta de Victoria Kent. Xerardo Agrafoxo. O lume da carraxe”, La Voz de Galicia, “Fugas”, 08-08-2014, p. 13.

OLARIAGA, Maxi: “Mi Gabo privado”, La Voz de Galicia, Maximalia, 27-08-2014, L15.

PARRALES, Pedro P. e Manuel GIL: “Ramón Álvarez de la Braña. Erudito historiador”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Barbanza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 17-19.

PENELAS DEVESA, Patricia: “A madurez inicial do relato breve en Riveiro Coello”, Grial, N. 200, (2013), pp. 87-88.

PORRÚA, María del Carmen: “Valle-Inclán revi-sita la Argentina”, La Voz de Galicia, 09-06-2014.

POUSA ANTELO, Avelino: “Alfonso Daniel Rodríguez Castelao. A alma do galeguismo”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Bar-banza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 199-204.

RAÑA, Ramón: “Esforzo de condensación. Por detrás da flor do desexo”, Faro de Vigo, “Faro das Letras”, N. 518, 06-11-2014, p. VI. Sobre Eva Veiga.

RÍO ROMERO, Manuel do: “A Rosalía do Bál-tico”, Casa da Gramática, “Papel de Color”, N. 38, Noia, (2013). Sobre a poeta estoniana Lydia Jannsen.

RODRÍGUEZ, Pastor: “Enrique Fernández Sen-dón (Fersen). Ensaísta de Ribeira”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “O escritor”, 29-11-2013, p. 2.

RODRÍGUEZ, Pastor: “Juan Nieto. Un asceta na Pobra”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 90, “O escritor”, 12-12-2013, p. 2.

RODRÍGUEZ, Pastor: “Ramón Blanco Rei. Un dramaturgo malogrado”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 92, “O escritor”, 28-02-2014, p. 2.

RODRÍGUEZ, Pastor: “Ventura Amar Sestayo. Un sonense en Zaragoza”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “O escritor”, 28-03-2014, p. 2.

RODRÍGUEZ, Pastor: “Manuel Domínguez Fon-tán. Historiador da Pobra”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, “O escritor”, 25-04-2014, p. 2.

RODRÍGUEZ, Pastor: “José Antonio Ventoso Mariño. Escritor e narrador de Ribeira”, La Voz de

192


Galicia, A Voz de Barbantia, N. 95, “O escritor”, 30-05-2014, p. 2.

RODRÍGUEZ, Pastor: “Un economista de Noia: Xoaquín Fernández Leiceaga”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 96, “O escritor”, 27-06-2014, p. 2.

RODRÍGUEZ, Pastor: “Ana Isabel Boullón Agrelo. Unha filóloga da Pobra”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “A escritora”, 31-10-2014, p. 2.

RODRÍGUEZ, Pastor: “Juan González Montene-gro. Un noiés en América”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “O escritor”, 28-11-2014, p. 2.

RODRÍGUEZ ALONSO, Manuel: “Fantasía, historia e realidade. Acordes náufragos. Antón Riveiro Coello”, Bouvard e Pecuchet. Crítica arbi-traria de libros e outros obxectos impresos, http://bouvard.blogaliza.org/

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Xoán Pastor: “Carlos A. Montenegro Rodríguez. Un galego nas letras cubanas”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Barbanza, Noia y O Sar, A Coruña, 2013, pp. 181-185.

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Xoán Pastor: “No 150 aniversario de Cantares Gallegos. O poeta noiés Lisardo Barreiro e Rosalía de Castro”, Ala-meda, N. 45, Noia, (decembro 2013), pp. 41-46.

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Xoán Pastor: “400 anos do outro Quixote”, Alameda, N. 46, Noia, (2014), pp. 44-49.

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, Xoán Pastor: “No centenario de Carlos García Bayón”, Alameda, N. 47, Noia (2014), pp. 49-51.

ROIG RECHOU, B. A. e Veljka RUZICK (eds.): The representations of the spanish civil war in european children’s literature (1975-2008), Peter Lang, 2014.

ROIG RECHOU, Blanca-Ana (coord.): Inmigra-ción / Emigración na LIX, Vigo, Xerais, 2014. Con I. SOTO e M. NEIRA.

ROIG RECHOU, Blanca-Ana: “1960. Literatura infantil en galego de Ramón Piñeiro”, El Correo Gallego, 08-05-2014, p. 43.

RUIBAL, Álvaro: “García Martí”, en Gente de paso, Santiago, Sotelo Blanco, 2014, pp. 228-230. Orixinariamente en La Vanguardia, 10-07-1966.

RUIBAL, Álvaro: “Los caminos y los pazos”, en Gente de paso, Santiago, Sotelo Blanco, 2014, pp. 172-175. Sobre Valle-Inclán. Orixinariamente en La Vanguardia, 27-10-1966.

RUIBAL, Álvaro: “Valle-Inclán en su soledad. Cuando retumbaba la tormenta”, en Gente de paso, Santiago, Sotelo Blanco, 2014, pp. 214-218. Orixinariamente en La Vanguardia, 06-01-1962.

RUIBAL, Álvaro: “Valle-Inclán en París. El dor-najo en los caminos”, en Gente de paso, Santiago, Sotelo Blanco, 2014, pp. 44-48. Orixinariamente en La Vanguardia, 20-04-1963.

SANTAMARÍA, Xoán: “Gerardo Gasset Neira. Un diplomático da Pobra do Caramiñal”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Barbanza, Noia y O Sar, A Coruña, 2013, pp. 155-157.

SANTOS ZAS, Margarita: “Arquivos do autor. O legado Valle-Inclán Alsina: manuscritos e impre-sos”, Repositario Institucional Miverva da Biblio-teca da Universidade de Santiago de Compostela, http://hdl.handle.net/10347/10044.

SANTOS ZAS, Margarita: “Editar Valle-Inclán: del manuscrito al impreso”, en E. PENAS (ed.): Perspectivas críticas para la edición de textos de la literatura española, Santiago, USC, 2013, pp. 271-308.

SANTOS ZAS, Margarita: “Espejos de la aliado-filia de Valle-Inclán”, en Homenaje a José Carlos Mainer. Anales de la literatura española contem-poránea, 38, 1-2, (2013), pp. 371-401.

SANTOS ZAS, Margarita: “Valle-Inclán en francés: expectativas e realidades”, en VV. AA.: Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán tra-ducido (1906-1936), Santiago, Tórculo, Consello da Cultura Galega, 2014, pp. 27-38. Catálogo da exposición Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido (1906-1936). Other Words, New Readings: Valle-Inclán, Translated (1906-1936).

SERRANO ALONSO, J.: Valle-Inclán: Epistolario recuperado, Lugo, Axac, Páginas finiseculares 2, 2012.

SERRANO ALONSO, J.: “Cadro bibliográfico de traducións de textos de Valle-Inclán até 1936”, en VV. AA.: Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido (1906-1936), Santiago, Tórculo, Consello da Cultura Galega, 2014, pp. 51-56. Catálogo da exposición Outros verbos, novas lec-turas: Valle-Inclán traducido (1906-1936). Other Words, New Readings: Valle-Inclán, Translated (1906-1936).

SERRANO ALONSO, J.: “Valle-Inclán, Javier. Aspectos da internalización da súa obra”, en VV. AA.: Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido (1906-1936), Santiago, Tórculo, Consello da Cultura Galega, 2014, pp. 39-49. Catálogo da exposición Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido (1906-1936). Other Words, New Readings: Valle-Inclán, Translated (1906-1936).

http://bouvard.blogaliza.org/

http://bouvard.blogaliza.org/

http://hdl.handle.net/10347/10044

193


SERRANO ALONSO, J.: “Valle-Inclán en la industria editorial. Primera aproximación a pro-pósito de un texto desconocido”, Anuario Valle-Inclán XIII, 39.3, (2014).

SOUTO, Suso: “Victoriano García Martí. Ese gran… ¿desconocido?”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Barbanza, Noia y O Sar, Aso-ciación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 151-153.

SOUTO, Suso: “Castelao, Dieste e Manuel Anto-nio: tres ilustres innovadores da literatura galega”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 13-05-2014, pp. 4-5.

S. S. (Pastor Rodríguez): “Manuel Acuña Malvar. Un liberal en Ribeira”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 97, “O escritor”, 26-09-2014, p. 2.

THOMPSON, John Patrick: “Reimaginando la nación gallega a través de la Segunda República y el trauma del fascismo”, Confluencia. Revista Hispánica de Cultura y Literatura, vol. 29, N. 1, (2013), pp. 56-68. Sobre Riveiro Coello.

TORRADO ROMERO, Ramón: “Negra ausencia de contento. Reflexións sobre Cantares Gallegos (1863)”, Casa da Gramática, “Papel de Color”, N. 38, Noia, (2013).

VALLE-INCLÁN ALSINA, Joaquín del: “Ramón María del Valle-Inclán. El bohemio hidalgo”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Bar-banza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 107-110.

VARELA, Aurora V. e Eva OCAMPO: “A gas-tronomía na literatura galega”, Galegos, N. 19, (2013), pp. 121-132. Para o pobrense Mariano Marcos Abalo (1937).

VV. AA.: Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido (1906-1936), Santiago, Tórculo, Consello da Cultura Galega, 2014, pp. 5-7. Catálogo da exposición Outros verbos, novas lecturas: Valle-Inclán traducido (1906-1936). Other Words, New Readings: Valle-Inclán, Tran-slated (1906-1936), Santiago, Consello da Cultura Galega, 2014, 79 pp., il.

VÁZQUEZ BLANCO, Dolores: “Rafael Dieste. Un creador global”, en AA. VV.: Periodistas en los callejeros de Barbanza, Noia y O Sar, Asociación de Prensa de La Coruña, A Coruña, 2013, pp. 111-115.

VEIGA, Martín: Escribir na multitude. A obra literaria de Antón Avilés de Taramancos, Noia, Toxosoutos, 2014, 404 pp.

VELO PENSADO, Ismael: “Andrés Torres Quei-ruga. A teoloxía en difusión”, en AA. VV.: Periodis-tas en los callejeros de Barbanza, Noia y O Sar, A Coruña, 2013, pp. 215-217.

VIEITES, Manuel F.: “Da historia da memoria, da lingua. Un texto dramático de Fran Godón”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 509, 04-09-2014, p. VIII.

VILLANUEVA, Darío: “Valle-Inclán en la Gran Guerra”, El País, “Babelia”, N. 1.183, 26-07-2014, p. 12.

X. F.: “A maleta de Victoria Kent”, La Voz de Gali-cia, “Cultura”, 23-07-2014, p. 38.

VI. HISTORIA

AGRAFOXO, Xerardo: “Noia: os difíciles anos da democracia 1979-1995”, Barbantia. Anuario de Estudos no Barbanza, N. 9, (2013), pp. 93-102.

AGRAFOXO, Xerardo: “A derradeira viaxe do Pombeiro”, Alameda, N. 46, (2014), pp. 41-44.

AGRAFOXO, Xerardo: “Xoán Pérez, primeiro alcalde de Noia na posguerra”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “A historia”, 31-10-2014, p. 2.

ALONSO NOGUEIRA, Álex: “Meditación de inverno. Para unha lectura política do libro II de Sempre en Galiza”, Grial, N. 202, (2014), pp. 40-51.

ANDRADE, Alfonso: “El FBI espió a Castelao en Sudamérica”, La Voz de Galicia, 22-12-2013, p. 46.

ARÉN, Román: “Minucioso estudo sobre Artes”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “O andel”, 29-11-2013, p. 3.

BARBEITO, Víctor: “Diagnose do estado actual do patrimonio arqueolóxico na mancomunidade de municipios Arousa Norte dende o ámbito municipal”, Barbantia. Anuario de Estudos no Barbanza, N. 9, (2013), pp. 129-165.

BERAMENDI, Justo: “Ideoloxía e política en Castelao”, Galegos, N. 19, (2013), pp. 32-38.

BERMÚDEZ SIABA, José M.: Muros, un mar de historia, Santiago, 2.0 Editora., 2013.

CARREDANO COBAS, Ramón: “Historia do Liceo XXXIV”, Alameda, N. 45, (2013), pp. 23-26.

CARREDANO COBAS, Ramón: “Historia do Liceo XXXV”, Alameda, N. 46, (2014), pp. 27-31.

CASTAÑO BLANCO, Mª Consuelo: Rapsodia para no olvidarte. Relatos sobre los españoles desaparecidos en Argentina (1976-1983), Buenos Aires, Dunken, 2012. A autora é de Lousame.

COMOXO, Xosé e Xesús SANTOS: “A fortaleza dos Soutomaior de Rianxo”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “A historia”, 29-11-2013, p. 3.

194


COMOXO, Xosé e Xesús SANTOS: “Guerra da Independencia. O arcebispo Mázquiz fuxe desde a Ría de Arousa”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 95, “A historia”, 30-05-2014, p. 2.

COMOXO, Xosé e Xesús SANTOS: “A fábrica de salgadura dos Goday”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 97, “A historia”, 26-09-2014, p. 2.

FERNÁNDEZ PAZOS, Xosé: “Ribeira na memo-ria. Cincuenta anos do monumento”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-06-2014, L12.

FERNÁNDEZ PAZOS, Xosé Mª.: “Rexeitamento do ataque de buques corsarios ingleses”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Ribeira na memoria, 09-08-2014, L12. E en El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 09-08-2014.

FERNÁNDEZ PAZOS, Xosé Mª.: “Cen anos do vapor Santa Isabel”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 26-a0-2014, L16.

FDEZ. PAZOS, X. M.: “Trinta anos desde que a revista O Imo revolucionou a cultura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-10-2014, L2.

FERNÁNDEZ PRIETO, Laureano: “Castelao e a memoria do galeguismo republicano”, Grial, N. 202, (2014), pp. 21-29.

GARCÍA IGLESIAS, J. M.: “Los franciscanos se asientan en las rías de Noia y Arousa sobre 1392”, El correo Gallego, 2 Domingo, 07- 09-2014, pp. 2-3.

GARCÍA SUÁREZ X. Fco.: “O enigma de Juan de Van: criado, crego e aventureiro”, Alameda, N. 45, (decembro 2013), pp. 53-58.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “A gripe de 1918 en Noia e Muros”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “A historia”, 28-03-2014, p. 2.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “Xosé Antonio López Teixeiro. Rex et Regina Urraca. Afonso Raimún-dez e a monarquía galega”, Alameda, N. 46, (2014), p. 96.

GARCÍA VIDAL, Pedro: Un edificio para ver e ser visto. Un símbolo da vila liberal burguesa, Noia, Casa da Gramática, Porta Azul 7, 2014, 29 pp., il.

GONZÁLEZ ASENJO, Alfonso: “Unha ría inde-fensa”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 90, “A historia”, 13-12-2013, p. 2.

GONZÁLEZ ASENJO, Alfonso: “Rusos na ría”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “A historia”, 28-11-2014, p. 2.

GONZÁLEZ MILLÁN, A.: “De ese Patrimonio que preservar: la Casa da Cadea”, Carmen dos Pincheiros. Revista das festas do Carme do Pin-cheiros da Pobra, (2014).

GONZÁLEZ MILLÁN, A.: “Tal como éramos: Una primera Comisión de Funcionantes para organi-zar la festividad del Nazareno (1896-1923)”, Nazareno 2014. Revista das festas do Nazareno da Pobra, (2014), p. 21.

GONZÁLEZ MILLÁN, A.: “La casa da Cadea, un patrimonio a preservar”, La Voz de Galicia, “Espe-cial Nazareno 2014”, 19-09-2014, p. 10.

HERMIDA, María: “Emoción en Ribeira para conmemorar a II República”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-04-2014, L3.

IGLESIAS BLANCO, Anastasio: “La parroquia de Santa María a Antiga celebra hoy sus 275 años”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 10-11-2013, p. 6.

LLOVO, Santiago: Anaquiños de historia do Con-cello de Muros: dous centos anos de salgaduras e conserveiras, Noia, Toxosoutos, 2014.

MARIÑO DEL RÍO, Manuel: “Conflitos pesquei-ros en Porto do Son a comezos do século XX”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 91, “A historia”, 31-01-2014, p. 2.

MARIÑO DEL RÍO, Manuel: “Embarrancamento dun vapor inglés na praia de Río Sieira en 1910”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 96, “A historia”, 27-06-2014, p. 2.

MARTÍNEZ, J. C. e Jorge CASANOVA: “El canal, donde los gallegos trabajaron como negros”, La Voz de Galicia, “Extra”, 19-02-2014, pp. 20-21. Sobre o Canal de Panamá e a obra do ribeirán J. M. Pérez Río.

MONTEAGUDO, Enrique: “Tempo de derrotas. Castelao en Nova York, 1938-1940 I”, Grial, N. 202, (2014), pp. 30-39.

MONTEAGUDO, Enrique: “Tres cartas de Caste-lao e unha Virxinia Pereira”, Grial, N. 202, (2014), pp. 81-87.

MORA, Félix Rodríguez: “As marcas dos oficios nas laudas de Santa María a Nova de Noia”, Barbantia. Anuario de Estudos no Barbanza, N. 9, (2013), pp. 121-127.

OTERO SOBRIDO, José Antonio: “Así era Riveira nos anos 50”, Festas do Verán, Ribeira, 2014, pp. 11, 13, 17, 19, 22, 23, 27 3 29.

RODRÍGUEZ, Pastor: “Xesús Costa Rodil. Un investigador da historia de Rianxo”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 91, “O escritor”, 31-01-2014, p. 2.

RODRÍGUEZ GALLARDO, A.: “O tránsito da Ditadura de Primo de Rivera á Segunda República no concello de Boiro (1930-1931)”, Barbantia. Anuario de Estudos no Barbanza, N. 9, (2013), pp. 61-91.

195


SANMARTÍN, Pablo: “Un pasatempo para os pastores”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-04-2014, L6.

SOBRADELO CREO, Maite: “2014: Centenario do Canal de Panamá”, Alameda, N. 46 (2014), pp. 63-68.

SOUTO, Suso: “Mieytes, una saga con calle y plaza”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 30-12-2013, p. 5.

VALLE PÉREZ, Xosé Carlos: “Castelao e o museo de Pontevedra”, Galegos, N. 19, (2013), pp. 82-88.

VÁZQUEZ VILANOVA, José A.: “Muros e a historiografía. Un estado da cuestión”, Barbantia. Anuario de Estudos no Barbanza, N. 9, (2013), pp. 11-31.

VII. MEDIO AMBIENTE

AGRA, Agustín: “Mazás de inverno”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 90, “Palabras na paisaxe”, 13-12-2013, p. 3.

AGRA, Agustín: “Deserto Barbanza”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 95, “Palabras na paisaxe”, 30-05-2014, p. 3.

CONDE TEIRA, M. A. e G. LIJÓ POSE: Guía básica das árbores da Rede Natura 2000 en Riveira, Ribeira, Concello, 2009, 80 pp., il.

GARCÍA QUINTÁNS, Modesto: “O Pindo, un paraíso convertido en selva”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-09-2014, L2.

GIL, Manuel: “Lagunas de Xuño y Muro o la gran riqueza del agua”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 30-12-2013, p. 8.

GUTIÉRREZ, Xulio: “O ronsel das pedras”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “Pala-bras na paisaxe”, 29-11-2013, p. 3.

GUTIÉRREZ, Xulio: “Ecos dun distante pasado”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “Palabras na paisaxe”, 28-03-2014, p. 3.

GUTIÉRREZ, Xulio: “A masacre silenciosa”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 97, “Pala-bras na paisaxe”, 26-09-2014, p. 3.

HERMIDA, María: “Las maravillas que deja la lluvia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-02-2014, L8.

LIRES, Jose: “Terremotos, latexos do planeta”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 91, “Palabras na paisaxe”, 31-01-2014, p. 3.

LIRES, Jose: “Dinosauros no Barbanza: Evolu-ción e gastronomía”, La Voz de Galicia, A Voz de

Barbantia, N. 96, “Palabras na paisaxe”, 27-06-2014, p. 3.

VV. AA.: “Barbanza”, suplemento de La Voz de Galicia, 28-06-2014, 16 pp.

VIII. BIOGRAFÍA

ALVITE, X. R.: “Orgullo barbanzano. Manuel González. Lingüista”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 22-06-2014, L16.

ARES, Noal: “Presentación: Actas da homenaxe a Raimundo García Domínguez Borobó”, Barban-tia. Anuario de Estudos no Barbanza, N. 9, (2013), pp. 221-225.

BETANZOS GARCÍA, X. Plácido: “Lembrando a Manolo Cortés”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-12-2013, L2. Obituario.

BLANCO, M. X.: “Ricardo de Barreiro. Actor. En la cima del audiovisual gallego”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-04-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Pablo García Triñanes. Químico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 08-06-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Kin García. Músico. Un corazón que bombea a ritmo de jazz”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 15-06-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “César Cambeiro Quintela”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 26-10-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Xosé Luís Axeitos. Mestre e escritor. O gardián da cultura galega”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barban-zano, 09-11-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Diego García Rodríguez. A batuta máis viaxeira de Barbanza”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-11-2014, L16.

BARREIRO FERNÁNDEZ, X. R. : “Don Rufo. De crego perseguido en Santiago a gloria nacional de Porto Rico”, El Correo Gallego, “Día de Gali-cia”, 25-07-2014, p. 49. Sobre Rufo Fernández Carballido (1790-1855).

DOURADO DEIRA, Manuel: O primeiro retorno de Castelao. Rianxo, Editorial Axóuxere, 2014. Prólogo de Xosé María Monterroso.

GÓMEZ, Marta: “Mariquiña, la niña de Valle-Inclán que prefirió A Pobra a París”, La Voz de Galicia, 24-05-2014, p. 68.

GUITIÁN RIVERA, X.: “Intervención: Actas da homenaxe a Raimundo García Domínguez Borobó”, Barbantia. Anuario de Estudos no Bar-banza, N. 9, (2013), pp. 228-230.

196


IGLESIAS, Raquel: “Mario Pérez. Experto en cáncer oral”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-10-2014, L16.

IGLESIAS, Raquel: “Antón Riveiro Coello. Escri-tor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-11-2014, L16.

MARCO, Aurora: “María Consuelo Castaño Blanco. Unha vida atravesada pola represión da ditadura arxentina”, Barbantia. Anuario de Estudos no Barbanza, N. 9, (2013), pp. 103-120.

MONTENEGRO, Henrique: “Tempo de derrotas. Castelao en Nova York. 1938-1940 II”, Grial, N. 203, (2014), pp. 93-101.

PARADA, A. / A. G. : “Alfonso Costa. Pintor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 05-010-2014, L16.

OUJO, Borja: “Miguel de Lira. A estrela que naceu na terra da luz”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 06-07-2014, L12.

OUJO, Borja: “Manuel Gago. Periodista y pro-fesor en la Universidad de Santiago de Compos-tela”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 13-07-2014, L12.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Javier Rey. Actor. El noiés que conquistó a las cámaras”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barban-zano, 17-08-2014, L12.

RODRÍGUEZ FER, Claudio: “Intervención: Actas de homenaxe a Raimundo García Domínguez Borobó”, Barbantia. Anuario de Estudos no Bar-banza, N. 9, (2013), pp. 225-228.

RUIBAL, Álvaro: “Vino a morir aquí”, Gente de paso, Santiago, Sotelo Blanco, 2014, pp. 157-158. Necrolóxica de Valle-Inclán, orixinariamente en El Compostelano, 06-01-1936.

RUIBAL, Álvaro: “Cocidos diplomáticos”, Gente de paso, Santiago, Sotelo Blanco, 2014, pp. 182-184. Sobre Valle-Inclán.

SAMPEDRO, Olegario: “Grazas, Xosé Alberte”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-06-2014, L2. Obituario de Xosé Alberte Lorenzo.

SANTOS SUÁREZ, Xesús: “Borobó, un erudito con boina adicto á Rianxada: Actas da homenaxe a Raimundo García Domínguez Borobó”, Barban-tia. Anuario de Estudos no Barbanza, N. 9, (2013), pp. 230-238.

SOUTO, S.: “Manuel Otero, un outiense en el desembarco de Normandía”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 04-06-2014, p. 4.

S. S.: “Fallece Manuel Cortés, que fue portavoz del PSOE ribeirense entre 1987 y 1994”, La Voz de Galicia, 24-12-2013, L2.

IX. BIBLIOGRAFÍA

AGRA, Agustín: “Os nosos libros” , Alameda, N. 45, (decembro 2013), p. 96. Recensión de obras de X. Gutiérrez Roger e Ana Mª Galego Gen.

ARÉN, Román e Xoán Pastor RODRÍGUEZ SANTAMARÍA: “Publicacións no Barbanza”, Barbantia. Anuario de Estudos no Barbanza, N. 9, (2013), pp. 353-386.

X. ETNOGRAFÍA E ANTROPOLOXÍA

CAAMAÑO SUÁREZ, Manuel: “Os hórreos de Galicia”, en O hórreo. Patrimonio Arquitectónico, A Coruña, Universidade da Coruña, 2014, pp. 25-65, il. por María Caamaño.

GARCÍA BAYÓN, C.: “Peto de ánimas de Eiroa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Pie-dras Ilustres, 29-10-2014, L6.

GARCÍA BAYÓN, C.: “El hórreo de Malvar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Piedras Ilustres, 01-11-2014, L6.

GESTOSO ÁLVAREZ, Maruxa: “Traxes de noso”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, 498, 01-05-2014, p. VI. Sobre Clodio González Pérez.

GIL, Manuel: “Uno de los últimos cesteros de Noia”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 03-11-2013, p. 6.

GÓMEZ, Marta: “La tradición de San Alberto resiste”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-04-2014, L4.

GONZÁLEZ TUÑAS, Félix: “Museo do Mar. Inaugurado en 2010”, Alameda, N. 45, (decembro 2013), pp. 63-65.

LORENZO FERNÁNDEZ, Isolina: “As orixes da Pascua”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, “A historia”, 25-04-2014, p. 2.

MARIÑO DEL RÍO, Manuel: “As fontes na bisba-rra do Barbanza”, Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), pp. 167-185.

SOUTO, Suso: “Un valioso patrimonio no faiado”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 03-03-2014, p. 7.

SOUTO, Suso: “Valverde: la legendaria aldea que atesora la arena”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 18-04-2014, p. 7.

VIDAL, Francisco A.: “Lenda de Santo Amaro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-01-2014, L15.

197


VIDAL, Francisco A.: “A meiga de Luaña”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 23-02-2014, L15.

XI. ARTE E MÚSICA

BEJARANO ESTÉVEZ, Luís: “Richard Wagner (1813-1883). La redención por la música”, Ala-meda, N. 45, Noia, (decembro 2013), pp. 59-61.

BLANCO, M. X.: “Un artista polaco se hace con el Atlante más preciado”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 23-03-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “Antón Alcalde. Compositor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-03-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Fran Godón. Actor, director y escritor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-05-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Quico Cadaval. Monologuista, actor y director”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-05-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Toño Chouza. Director de cine”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-05-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Rodrigo Romaní. Músico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-11-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Pío Costa recopila en Boiro la obra de los tres últimos años”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-11-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Manuel Ayaso. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-12-2014, L11.

BLANCO, Ramón.: “Asociación Audiovisual Paradiso: ansias de cinema en Noia no cambio de milenio”, Casa da Gramática, N. 39 (2014) “Papel de Color”, s. p.

CARBALLO-CALERO, Mª V.: “Como na parábola de Pieter Brueghel”, Abrente, Nº. 42-43, (2010-2011). Sobre Castelao.

CARBALLO-CALERO, Mª V. (coord.): La ilustra-ción gráfica en Galicia 1880-1936, Ourense, Duen de Bux, 2011. Para Castelao.

CARBALLO-CALERO, Mª Victoria: “Castelao: liña e cor”, Galegos, Nº. 19, (2013), pp. 39-37. Sobre Castelao.

CARTEA, Eme: “Elena Fernández, pintora veraz”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “As letras da arte”, 29-11-2013, p. 4.

CARTEA, Eme: “Loli Regueira, pintora vocacio-nal”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “As letras da arte”, 13-12-2013, p. 4.

CARTEA, Eme: “Torres, de Mónica Ayaso”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “As letras da arte”, 28-03-2014, p. 4.

CARTEA, Eme: “Isabel Rego: a metáfora das pegadas”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 96, “As letras da arte”, 27-06-2014, p. 4.

CARTEA, Eme: “A Francis Bacon. Homenaxe de Ayaso ao pintor irlandés”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “As letras da arte”, 31-10-2014, p. 4.

CARTEA, Eme: “A nao do ar”, Alameda, N. 46, Noia, (2014), pp. 87-91. Sobre Alfonso Costa.

CARTEA, Eme: Introdución a Che Tembra. A historia da memoria, Boiro, A. C. Barbantia, 2014, 31 pp. ils. de Pastor Rodríguez.

CASTAÑO GARCÍA, Xosé Manuel: “Arquitectura e paisaxe na obra de Castelao”, Galegos, N. 19 (2013), pp. 58-67.

CHOUZA, Paulo: “Muiñeira de Palmeira”, Bar-bantia. Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), p. 241.

COSTA, Alfonso: Cyperus Papyrus, Ribeira, Fundación Museo de Artes, 2014, s. p. (catálogo).

FRAGA, Xesús: “Siro dona su galería de Valle-Inclán al museo del escritor en A Pobra”, La Voz de Galicia, p. 39.

FUENTES ALENDE, Xosé: “As cruces de pedra na obra de Castelao”, Galegos, N. 19, (2013), pp. 68-75.

GARCÍA BAYÓN, Carlos: “La fachada enig-mática de Olveira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Piedras Ilustres, 04-10-2014, L5.

GARCÍA BAYÓN, Carlos: “Capilla de Alba (A Pobra)”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Piedras Ilustres, 08-10-2014, L4.

GARCÍA BAYÓN, Carlos: “El crucero Millán Astray”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Piedras Ilustres, 11-10-2014, L6.

GARCÍA BAYÓN, Carlos: “Cruceiro de Viro (Outes)”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Piedras Ilustres, 15-10-2014, L6.

GARCÍA BAYÓN, Carlos: “El felino fabuloso da Pobra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-10-2014, L6.

GARCÍA BAYÓN, Carlos: “Oleiros-Riveira: un crucero”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Piedras Ilustres, 22-10-2014, L6.

GARCÍA BAYÓN, Carlos: “El crucero de San José (Muros)”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Piedras Ilustres, 25-10-2014, L6.

198


GERPE, Ana: “Manuel Ayaso. Pintor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-04-2014, L10. (Entrevista).

GERPE, Ana: “Tonhito de Poi. Músico y guio-nista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-06-2014, L16.

GIL, Avelina R.: “Como ser Alberte Pagán”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 492, 13-03-2014, p. II.

GIL, M.: “Un artista polaco gana el premio Ramiro Carregal de Grabado Atlante de Artes”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 23-03-2014, p. 7.

GÓMEZ, Joel: “Siro interpreta a Valle-Inclán en 29 caricaturas y pide que se investigue bien su humorismo”, La Voz de Galicia, 14-11-2013, p. 50.

GONZÁLEZ, S.: “Heredeiros da Crus á fronte da gran aventura do son galaico” , La Voz de Galicia, “Fugas”, 22-08-2014, p. 3.

GONZÁLEZ MILLÁN, A.: “Arte sacro en Santiago do Deán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-09-2014, L12.

GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio: “Monumentos noie-ses desaparecidos: o Baldaquino de San Marco”, Alameda, N. 45, Noia, (decembro 2013), pp. 51-52.

GONZÁLEZ PÉREZ, Clodio: “Toxosoutos: o cru-ceiro da ‘Lactatio’ de San Bernardo”, Alameda, N. 46, Noia, (2014), pp. 51-52.

GRADÍN, Tere: “O orgullo de Dona Adela. No Museo Municipal de Ribeira”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 481, 12-12-2013, p. II.

IGLESIAS, Ana: “Las ‘Jaulas de palabras’ de Emilio Mariño”, El Correo Gallego, 06-9-2014, p. 25.

LÓPEZ CALO, José (coord.): Los instrumentos del Pórtico de la Gloria: su reconstrucción y la música de su tiempo, A Coruña, Fundación Barrié, 2014, 830 pp.

LÓPEZ VÁZQUEZ, José M. B.: “Castelao e a paisaxe”, Galegos, N. 19, (2013), pp. 48-57.

OTERO, Fátima: “Javier Cabo: La emoción del mundo real”, El Correo Gallego, “2 Domingo”, 16-02-2014, p. 4.

OTERO, Fátima: “Alina Granados: desde el ori-gen hasta el encuentro con Caronte”, El Correo Gallego, “2 Domingo”, 30-11-2014, p. 7.

OUJO, Borja / R. J.: “Antonio Vázque, (Tocho) y Enrique Paisal. Componentes de Los Tamara”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 29-06-2014, L16.

OUJO, Borja / A. G.: “Vicente Colomer. Un revolucionario del baile”, La Voz de Galicia,

“Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 03-08-2014, L12.

MONTERROSO MONTERO, J. M.: “Alfonso Costa. El instinto de la creación”, in Alfonso COSTA: Cyperus Papyrus, Ribeira, Museo de Artes, 2014.

OLARIAGA, Maxi: “A vida é bela”, Casa da Gra-mática, N. 39 (2014), “Papel de Color”, s. p.

PADÍN, Román: “Masculino. Espidos de varón na arte”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 483, 09-01-2014, p. I.

PADÍN, R.: “Danza de moda”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 517, 30-10-2014, p. II.

PADÍN, Román: “O surrealismo mais os soños. Dos cadáveres exquisitos”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, 30-01-2014, p. II.

PADÍN, Román: “O valor da moda”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 499, 27-02-2014, p. I.

PADÍN, Román: “Papier Glacé. Un século de fotografía de moda”, Faro de Vigo, “Faro da Cul-tura”, N. 498, 01-05-2014, p. II.

PADÍN, Román: “España de moda”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 507, 03-07-2014, p. I.

PADÍN, Román: “Vestidos para despois”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 515, 16-10-2014, p. IV.

ROMANÍ, Lucía: “Fábulas talladas”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “As letras da arte”, 28-02-2014, p. 4. Sobre Pilar Ageitos.

PIÑEIRO, Antonio: “Granito negro, de Manuel Teira”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 92, As letras da arte, 28-02-2014, p. 4.

PIÑEIRO, Antonio: “O mar que non cesa. Mara-lla”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, As letras da arte, 25-04-2014, p. 4.

PIÑEIRO, Antonio: “Neno diante da ‘Habitación de hotel’, de Juan Fernández”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 97, As letras da arte, 26-09-2014, p. 4.

REI, Ricardo: “Manuel Ayaso: Non hai verdades absolutas no mundo da arte; e menos na pintura”, Galegos, N. 19, (2013), pp. 112-116.

R. G.: “La Voz de la Mirada. Alfonso Costa”, La Voz de Galicia, “Fugas”, 09-05-2014, p. 14.

RIVAS, Ciprián: “Xenerosidade, xenialidade e humildade en Manuel Ayaso”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-05-2014, L2.

ROMANÍ, Lucía: “Warpaintings: do punk ao pinki”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 91, “As letras da arte”, 31-01-2014, p. 4.

199


ROMANÍ, Lucía: “A urxencia de retomar o lugar”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 95, “As letras da arte”, 30-05-2014, p. 4.

SAMPEDRO MARTÍNEZ, Pilar: “Entredous / Entredós. Alfonso Costa e Manuel Ayaso. Impre-sións ante a exposicicón”, Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), pp. 243-248.

SEIXAS, Miguel Anxo (ed.): Castealo pintor, Vigo, Galaxia, 2006.

SOBRADELO CREO, Maite: “O centro de inter-pretación das minas de San Finx (Lousame)”, Alameda, N. 45, Noia, (decembro 2013), pp. 69-71.

S. S.: “O último ferreiro. Ché Tembra”, Pé de millo, N. 0, (2014), p. 18.

TORRADO QUEIRUGA, Patricia: “Museos: con-sideracións xerais e análise de casos concretos”, Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), pp. 187-202.

TORRADO ROMERO, Ramón: “Os multiusos da memoria”, Casa da Gramática, N. 39 (2014), “Papel de Color”, s. p.

VALLE PÉREZ, Xosé C.: “Castelao no museo de Pontevedra”, en Castelao: a derradeira lección do mestre, Lugo, 2010, pp. 45-46.

V. V.: Creadores de Rianxo, Rianxo, Concello, 2014.

WONENBURGER, César: “Valencia acoge el estreno español de la ópera de Ramón Sampe-dro”, La Voz de Galicia, “Cultura”, 24-04-2014, p. 31.

XII. REVISTAS E XORNAIS

Alameda. N. 45, Noia, (decembro 2013), 96 pp.

Galegos. N. 19 (2013). Especial sobre Castelao, pp. 32-88. Entrevista a Manuel Ayaso, pp. 112-116.

Pé de millo. N. 0, (2014), Boiro, Colectivo Pé de Millo, 38 pp., il.

Palavra Perduda. N. 16, Boiro, IES Praia Barraña, (2013), 41 pp.

Rianxo fala 2014. Creadores de Rianxo. Rianxo, Equipos de Normalización Lingüística de Rianxo, 2014, 156 pp. Inclúe 31 autores e autoras.

XIII. TRADUCIÓN

BERTRAND, Louis: “Gaspar da noite” (3º libro), Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), pp. 300-321. Tradución e notas de Eme Cartea.

JOYCE, James: Contos contados de Finnegan e H. C. E., Galiza, autor, 1996 (pero 2013), 129 pp. Edición e introdución de Alberte Pagán.

RODRÍGUEZ, Luciano: “Pequeno caderno cata-lán”, Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), pp. 323-329.

XIV. ENTREVISTAS

AGRAFOXO, Xerardo: “Onde estaba a directiva do Liceo cando mataron a Kennedy?”, Alameda, N. 45, Noia (decembro 2013), pp. 35-39.

ALVITE, Xoán R.: “Iria Quintáns París. Cantante”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Patricia Esteirán. Fotógrafa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Sofía Regueira Gómez. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Jerry Noia. Músico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Mónica Ayaso-Rivas. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Lorenzo Alonso, líder de Tevra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Marta Ríos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanceses no seu recuncho, 16-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Xoán Antón Castro. Fotógrafo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Luís Iglesias. Actor de Gaivotas subterráneas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Óscar Prego”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanceses no seu recuncho, 23-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Mara Castro. Artesana”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Roberto Abuín. Editor de Axóu-xere. A obra de Anxo Rei destaca por ser radical e singular”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-11-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Óscar Reboiras. Fotógrafo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-12-2013, L11.

200


BLANCO, M. X.: “Maralla Paz Franco. Pintora”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-12-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Alexandre Fontán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanceses no seu recuncho, 07-12-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Josefa Martínez. Artesá”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-12-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Luís González. Escritor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-12-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Begoña Franco. Coleccionista de camelias”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-12-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Chus Armada: Anxo Rei vivía cara a dentro, só precisaba folios e un bolígrafo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Bar-banceses no seu recuncho,14-12-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Miguel Abraldes. Autor do Belén de Aguiño”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-12-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Antonio González Millán. His-toriador”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-12-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Santi Páramo. Creador da Fonte navegante”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-12-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Abraham Romo Tauroni. Presi-dente de Besbello”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Unai González. Programador de exposicións en Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Fran Godón”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanceses no seu recuncho, 11-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Suso Bello. Coautor da Cua-drilla da Fonte navegante”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “José Francisco Paz. Fotógrafo afeccionado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Alber Ponte. Director da película Little Galicia”, La Voz de Galicia, “Cul-tura”, 23-01-2014, p. 39.

BLANCO, M. X.: “Manuel Rial Otero. Pintor afec-cionado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Nuco Losada”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanceses no seu recuncho, 25-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Albert Ponte: Podo volver a Noia, é tan doado como darme unha chamada”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-01-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “El mundo de la cultura ensalza el trabajo realizado por el colectivo O Faiado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-01-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Ángel Vilas Cao. Presidente da Asociación Prudencio Romo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “José Piñeiro. Artesán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Martín Casanova”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanzanos en su rincón, 01-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “María Regueira. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Tarría Dorca, Bailarina”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Susana Saavedra. Cantante de Agoraphobia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Quico Cadaval. Actor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Carlos Mella. Presidente da Fundación Castelao”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 09-02-2014, L10.

BLANCO, M. X.: “Félix González. Presidente de Mar de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Dolores Sánchez. Directora do grupo A Trote”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Paco Casal. Pintor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Esther F. Carrodeguas. Organi-zadora do Slam de Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Helena de Alfonso”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanzanos en su rincón, 15-02-2014, L11.

201


BLANCO, M. X.: “María Luísa López. Presidenta do Faiado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-02-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Víctor Barbeito. Organizador do Encontro Arqueolóxico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Lidia Sánchez. Directora tem-poral do Museo do Gravado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Marga Sampedro. Técnica de Xuventude de Boiro”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 21-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Emilio García Portosín”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanceses no seu recuncho, 22-02-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Marina Losada. Gañadora da primeira fase do Slam poético”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Manuel Gago. Arqueólogo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “José Eiras Villanustre. Pre-sidente das Juadalupeñas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-02-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Diego García Rodríguez. Pianista e director de orquestra”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-03-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “José Antonio Chaves. Fotógrafo afeccionado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-03-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Juan José Farto, Chicho. Pintor de tellas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-03-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Jontxu Argibay. Artista de Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-03-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Ramón Campos. Productor y guionista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-03-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Carlos Callón. Presidente da Mesa pola Normalización Lingüística”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-03-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “María Lado. Poetisa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-03-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Ruth Montiel Arias. Artista plás-tica”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-03-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Ánxeles Malvárez. Escritora”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-03-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Medio centenar de plumas con-fluyen en Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-03-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Margarita Loureda”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanzanos en su rincón, 29-03-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Marta Ríos. Actriz. La estrella que brilla sobre las tablas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-03-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Delio Sánchez. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Mauro Sanín. Coordinador do encontro Zona de Zanfona”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Rosana Calvo. Gañadora do Atlante Barbancés”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 04-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Marcelo Valeiras”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanceses no seu recuncho, 05-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “José Antonio Otero. Arquiveiro do concello de Ribeira”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 08-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Germán Cruces. Fotógrafo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Bernardino González. Fotógrafo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Ramona Fernández. Gañadora da segunda fase do Slam”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Miguel Ángel Vidal. Arqueólogo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-06-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Vicente Iglesias Sobradelo. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Stella Zanoni. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Anxo Campos”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanceses no seu recuncho, 26-04-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Martín Veiga. Escritor. Dúas palabras definen a obra de Avilés: emoción e rebeldía”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-04-2014, L8.

202


BLANCO, M. X.: “Bautista Vicente Romero. Integrante dos Perucos”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 29-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Gustavo García. Fotógrafo. El dolmen de Axeitos es un mar de magia y tranquili-dad”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-04-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Francisco Barbeito. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-05-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “José Segade Noya. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-05-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Manuel Reiriz. Presidente do Centro Recreativo de Artes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-05-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Alicia Padín. Organizadora da Feira da Educación ribeirense”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-05-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Ana Moreiras. Organizadora do Festival Olloboi”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-05-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Carlos Ces. Responsable do colectivo Gulir de Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-05-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Rosa Suárez. Finalista do Slam Ferve a lingua”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-05-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Susana Martínez Lustres”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barban-zanos en su rincón, 07-06-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Cristina Riveiro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanzanos en su rincón, 21-06-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Puri Fernández Corzón ”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-06-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Noia ya es territorio titiriteiro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-07-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Carlos Henrique Fernández Coto”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-07-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Alicia Padín”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanceses no seu recuncho, 19-07-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Olmo Blanco. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-07-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “Luís Blanco Vila. Escritor”, La Voz de Galicia, “Fugas”, 01-08-2014, p. 9.

BLANCO, M. X.: “Henry Méndez. Artista del car-tel Boiro Dance”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-08-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Salvador Fojón. Especialista en medicina interna”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-10-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Guillerme Caxaraville”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-10-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Antonio González. Director do Museo da Pobra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-10-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Fran Godón. Organizador de Festear”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-10-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Xoán Mariño”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-10-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Ana García Ares. Filla do escritor e propietaria do seu legado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-10-2014, L10. Sobre García Bayón.

BLANCO, M. X.: “Arteguiglo. Dúo formado por Guille de la Paz y gloria López”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-10-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Antonio Suárez, Lulu, guitarra, voz y letrista de Forraje”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 14-10-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Susana Diz. Artesá que deseñará o distintivo de Arousa Norte”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-10-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Manela Pais”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-11-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Dalibor Sebestik”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-11-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Daniel Barral, Randy, inte-grante de Desalojo”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 13-11-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Pilar Ageitos. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-11-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Pablo Chouza. Autor do vídeo Alma de mar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-12-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 0-03-2014, L11.

CARTEA, Eme: “José e Francisco Ces Lorenzo. Os Pinchudos”, La Voz de Galicia, A Voz de Bar-bantia, N. 95, “Convidados”, 30-05-2014, p. 1.

203


CERDÁ, Paco: “Santiago Agrelo. Arzobispo gallego de Tánger”, Faro de Vigo, 27-02-2014, p. 64.

COCIÑA, Olalla: “Gonzalo Hermo. Poeta e filólogo”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, “Convidado”, 25-04-2014, p. 1.

CRESPO, Carlos: “Quico Cadaval. Dramaturgo e director de Da Vinci tiña razón”, La Voz de Galicia, “Fugas”, 30-05-2014, pp. 12-13.

DOPICO, Montse: “Antón Riveiro Coello: “A miña literatura está moi apegada á terra que habito e aos territorios da infancia”, M_-Magazine Cultural Galego, en http://montsedopico.com, 10-02-2014.

DOPICO, Montse: “Antón Riveiro Coello: O bo da literatura que nos doe é que nos devolve unha caricatura de nós mesmos, M_-Magazine Cultural Galego, en http://montsedopico.com, 23-09-2014.

GERPE, A.: “Pilar Casas. Directora del Museo Municipal de Ribeira, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 23-02-2014, L8.

GERPE, Ana: “Nel Vidal. Presidente da Coor-dinadora de traballadores de Normalización Lingüística: Barbantia é fundamental para darlles visibilidade aos creadores”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-05-2014, L8.

GERPE, Ana: “Joaquín García Piñeiro. Músico fundador da París de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-06-2014, L8.

GERPE, Ana: “Carlos López Crespo. Vicepresi-dente da Asociación Deloa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-07-2014, L8.

GIL, Manuel: “Alfonso Costa ve imprescindible crear un museo de arte en Noia”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 09-02-2014, p. 8.

GÓMEZ, M.: “Iñaqui Leite. Arquitecto de Boiro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-11-2014, L8.

GÓMEZ, Marta: “Carmen Mosquera. Presidenta da Asociación Fogo Fatuo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-04-2014, L11.

GÓMEZ, Marta: “Lidia Queiruga. Fotógrafa de Porto do Son”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-05-2014, L11.

GÓMEZ, Marta: “Gerardo Triñanes. Presidente do comité de Encontro de embarcacións tradicio-nais”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-05-2014, L8.

GÓMEZ, Marta: “María Magán. Integrante do colectivo Creaturas”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 20-05-2014, L11.

GÓMEZ, Marta: “Carmen Cienfuegos. Fotógrafa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-05-2014, L11.

GÓMEZ, Marta: “Jorge Devoto del Valle-Inclán. Descendiente del escritor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-05-2014, L11.

HERMIDA, María: “José Ramón González Juana-tey. Cardiólogo. O doutor noiés que é todo cora-zón”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo barbancés, 28-09-2014, L12.

IGLESIAS, Raquel: “Juan Ramón Vidal. Técnico de cultura de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-11-2013, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Enrique Paisal. Director de la Coral Polifónica de Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-12-2013, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Alba Muñiz. Estudiante de Bellas Artes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-12-2013, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Minia Regos. Ilustradora”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-12-2013, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Xosé Deira”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanceses no seu recuncho, 28-12-2013, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Sebastián Paz. Músico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 31-12-2013, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Montse Pernas. Coordi-nadora da exposición Introvisións”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-11-2014, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Roberto Figueira. Artesán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-01-2014, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Teresa Porrit”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Barbanzanos en su rincón, 01-03-2014, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Emilio Mariño. Escultor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-03-2014, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Trini F. Silva. Maquilladora”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-04-2014, L16.

IGLESIAS, Raquel: “Manuel Paz. Fotógrafo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-04-2014, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Julio Díaz Gesto. Pintor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-05-2014, L11.

http://montsedopico.com/entrevistas/mina-literatura-esta-moi-apegada-terra-que-habito-e-aos-territorios-da-infancia/



http://montsedopico.com

http://montsedopico.com

204


IGLESIAS, Raquel: “Cristina Otero. Fotógrafa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-05-2014, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Javier Rey. Actor”, La Voz de Galicia, “Yes”, 24-05-2014, p. 11.

IGLESIAS, Raquel: “Francisco Gómez. Presi-dente de Flor de Toxo”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 31-05-2014, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Andrés Díaz de Rábago. Misioneiro jesuíta”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-06-2014, L8.

LAVANDEIRA, F. R.: “Raúl Gil Burés. Pintar e ensinar á marxe”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 90, “Convidado”, 13-12-2013, p. 1.

MOSTEIRO, Carlos: “María Xesús Blanco López. Mestra e escritora”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “Convidada”, 28-11-2014, p. 1.

OUJO, Borja: “Pedro Lojo. Presidente da Aso-ciación Praia do Castelo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-06-2014, L11.

OUJO, Borja: “José Vicente Domínguez. Escri-tor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-06-2014, L2.

OUJO, Borja: “Paulino Fernández Reiriz. Escri-tor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-06-2014, L11.

OUJO, Borja: “Sandra Fernández. Directora del Centro de San Roque”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 12-06-2014, L11.

OUJO, Borja: “Marián González. Profesora e colaboradora de Sograps”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-07-2014, L11.

OUJO, Borja / A. G.: “Olga Vidal. Integrante del grupo La yegua gris”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 08-07-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Magdalena Teira. Escri-tora”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-06-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Javier Maneiro. Vocalista de Heredeiros da Crus”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 19-06-2014, L4.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Adrián Romay. Presi-dente da Comisión da Memoria Histórica”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-07-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Xabier López Marqués. Escritor e profesor.”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 04-07-2014, L10.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Alberto Torrado. Inte-grante del grupo Blanca Doble”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-07-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Manuel Sobral. Director de la banda pobrense”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 11-07-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Pedro Castelao. Teólogo e filósofo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-07-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Rodrigo Romaní. Músico e organizador de Noia Harp Fest”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-08-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Xosé Manoel Segade. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-08-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Antonio Pérez. Pintor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-08-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Lola Regueira. Pintora”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-08-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. B.: “José Francisco Sampe-dro. Artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-14-2014, L11.

OUJO, Borja / M. X. BLANCO: “José Manuel Parada. Directivo da Dorna”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-07-2014, L11.

PARADA, A.:“Ricardo Tubío Pardavila. Ingeniero de Telecomunicaciones”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 14-09-2014, L12.

PARADA, A. / M. G.: “Xan Hermida. Fundador da Asociación pola recuperación da memoria histórica do Barbanza”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 13-09-2014, L12.

PARADA, A. / M. G.: “María González Otero. Fotógrafa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-09-2014, L11.

PARADA, A. / M. G.: “Jesús Costa Beiro. Pintor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-09-2014, L11.

PARADA, A. / M. X. B.: “Rodrigo Chao Blanco. Ilustrador”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-09-2014, L11.

PARADA, A. / M. X. B.: “Martín Baleirón Frieiro. Director de la Banda de música de Boiro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-10-2014, L11.

PARADA, A. / M. X. B.: “Mari Carmen González y Manuel Vilas. Teatro Artellar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-10-2014, L11.

PARADA, A. / M. X. B.: “Paula Tubío Rodríguez. Psicóloga e artesá”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 14-10-2014, L11.

205


PARADA, Antón / M. X. B.: “María Creo Villar. Directora do Teatro Creativo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-09-2014, L11.

PARADA, Antón: “Xabier López Marqués”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-09-2014, L11.

PARADA, Antón / M. G.: “Juan Manuel Franco Lijó. Profesor e autor ”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 21-08-2014, L11.

PARADA, Antón / M. G.: “Daniel Martís e José Andrés Mariño. Integrantes de Belfast”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-08-2014, L11.

PARADA, Antón / M. G.: “Beatriz del Campo y Ricoy. Fotógrafa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-09-2014, L11.

PARADA, Antón / M. G.: “María Luísa Rojo Grandío (Novais). Pintora”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-09-2014, L11.

PARADA, Antón / M. G.: “Paco Casal. Pintor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-09-2014, L11.

PARADA, Antón / M. G.: “Xulio Gutiérrez Roger. Profesor e músico afeccionado”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-09-2014, L11.

PARADA, Antón / M. X. B.: “B-Clan. Grupo musi-cal”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-07-2014, L11.

PARADA, Antón / M. X. B.: “Xulio Vázquez Andrade. Vocalista de Espazo en branco”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-07-2014, L11.

PARADA, Antón / M. X. B.: “Nando Pérez. Músico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-08-2014, L11.

PEGO, Encarna: “Jontxu Argibay. Pintor e escul-tor”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 96, “Convidado”, 27-06-2014, p. 1.

PEGO PAZ, Encarna: “Cipriano Fernández Fer-nández. Mestre e dramaturgo”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 97, “Convidado”, 26-09-2014, p. 1.

PEGO PAZ, Encarna: “Pilar Ageitos. Artista”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 91, “Convi-dada”, 31-01-2014, p. 1.

PEGO PAZ, Encarna: “Uxía Casal. Escritora”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “Convi-dada”, 28-03-2014, p. 1.

PIÑEIRO, Alberto: “Guillerme Caxaraville. Fun-dador do museo Primeiras Letras da Barbanza”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “Convidado”, 31-10-2014, p. 1.

POUSA, Luís: “Xaquín Fernández Leiceaga. Pro-fesor de Economía Aplicada da Universidade de Santiago”, El Correo Gallego, 08-06-2014, p. 16.

RIVAS, Tamara: “Un chef enamorado del mar”, La Voz de Galicia, 17-04-2014, p. 56. Sobre Kike Piñeiro.

SILVA PIÑEIRO, Estevo: “Manuel Silva, Bisgue. Artista multidisciplinar”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “Convidada”, 29-11-2014, p. 1.

SOUTO, S.: “La entrevista” (Alberto García), El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 20-05-2014, p. 6.

SOUTO, S.: “Entrevista en 50 liñas” (Uxía Casal), El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 05-06-2014, p. 6.

SOUTO, S.: “Entrevista en 50 liñas. Esther Carro-deguas”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 19-06-2014, p. 7.

SOUTO, Suso: “Millán imparte una conferencia sobre Valle-Inclán y Pérez Galdós en Canarias”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 11-01-2014, p. 7.

SOUTO, Suso: “Una foto aérea que hizo EEUU en los 50 alienta la escavación del Castro da Cidade” (M. A. Vidal), El Correo Gallego, “Terras de San-tiago”, 04-04-2014, p. 7.

S. S.: “Guillerme Cajaraville Araújo. Mecánico de Boiro”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “O lector”, 29-11-2013, p. 2.

S. S.: “Gene Mugico Sánchez. Médica”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 90, “A lectora”, 13-12-2013, p. 2.

S. S.: “José Manuel Mariño Ventoso. Biblioteca-rio”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 91, “O lector”, 31-01-2014, p. 2.

S. S.: “Beatriz García Canitrot. Enxeñeira agrícola e paisaxista”, La Voz de Galicia, A Voz de Barban-tia, N. 92, “A lectora”, 28-02-2014, p. 2.

S. S.: “Alfredo García Allut”, El Correo Gallego, “Vida Social”, 09-03-2014, p. 16.

S. S.: “Oliva Fraga Lombardía”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “A lectora”, 28-03-2014, p. 2.

S. S.: “Pedro Rovira. Profesor”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, “O lector”, 25-04-2014, p. 2.

S. S.: “Ramona Paz Muñiz”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 95, “A lectora”, 30-05-2014, p. 2.

206


S. S.: “Beatriz Trillo. Mestra”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “A lectora”, 27-06-2014, p. 2.

S. S.: “Uxía Millán. Estudante de Enfermería na USC”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 97, “A lectora”, 26-09-2014, p. 2.

S. S.: “María Rodríguez Barral. Dependenta”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “A lectora”, 31-10-2014, p. 2.

S. S.: “Pemón Bouzas procura no ataque berbe-risco a Cangar e no funcionamento da Inquisición os alicerces da súa nova novela”, Biblos, N. 68, (2014), pp. 4-5.

S. S.: “Cristina Rodríguez Sampedro. Psicóloga e danzaterapeuta”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “A lectora”, 28-11-2014, p. 2.

TRIÑANES, Xosé Manuel: “Alberto García. Téc-nico de Cultura do Concello de Boiro”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 92, “Convidado”, 28-02-2014, p. 1.

VARELA, Lourdes: “Henrique Monteagudo. Codirector da revista Grial, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 491, 06-03-2014, p. V.

VARELA, Lourdes: “María Soliño foi unha vítima”, Rede, 10-04-2014. Entrevista a Pemón Bouzas.

VARELA, Lourdes: “Pemón Bouzas. Escritor e xornalista”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 496, 10-04-2014, p. V.

VARELA, Lourdes: “Berta Dávila. Escritora”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, N. 499, 08-05-2014, p. V.

XV. XEOGRAFÍA

GARCÍA VIDAL, Pedro: “O plano de Noia de 1907 do profesor Lira Castro. Unha singular radio-grafía da alma urbana de Noia”, Alameda, N. 45, Noia, (decembro 2013), pp. 27-33.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “O mapa interior das vilas de Noia, Muros e Boiro. A mirada dos cidadáns”, Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), pp. 33-60.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “Aprendendo a mirar paisaxes”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 92, “Palabras na paisaxe”, 28-02-2014, p. 3.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “As outras paisaxes (II)”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, “Palabras na paisaxe”, 25-04-2014, p. 3.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “A vila de Noia: do ‘voo americano’ de 1956 ao Plan de 1974”, Alameda, N. 46, Noia, (2014), pp. 33-40.

XVI. LINGUA

BLANCO, Ramón: “Apuntamentos sobre o galego escrito por Rosalía de Castro”, Casa da Gramática, “Papel de Color”, N. 38, Noia, (2013).

DOURADO, Rocío: “Berrimes”, La Voz de Gali-cia, A Voz de Barbantia, N. 90, “A voz da terra”, 13-12-2013, p. 2.

DOURADO, Rocío: “Lourido”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 92, “A voz da terra”, 28-02-2014, p. 2.

DOURADO, Rocío: “Estalúns”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, “A voz da terra”, 25-04-2014, p. 2.

DOURADO, Rocío: “Corzo”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 96, “A voz da terra”, 27-06-2014, p. 2.

DOURADO, Rocío: “Barro e os seus derivados”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “A voz da terra”, 31-10-2014, p. 2.

FORMOSO GOSENDE, Valentina: Do estigma á estima. Propostas para un novo discurso lingüís-tico, Vigo, Xerais, Ed. Literaria, Crónica, Lingua, 2013.

SANTOS, Isabel: “Somoza, en Asados (Rianxo)”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “A voz da terra”, 29-11-2013, p. 2.

SANTOS, Isabel: “Río Ulla: a porta de Compos-tela”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 91, “A voz da terra”, 31-01-2014, p. 2.

SANTOS, Isabel: “Praza dos Valeiros e rúa das Patifas”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “A voz da terra”, 28-03-2014, p. 2.

SANTOS, Isabel: “Carregal, en Corrubedo”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 95, “A voz da terra”, 30-05-2014, p. 2.

SANTOS, Isabel: “Camiño da Gandarela”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 97, “A voz da terra”, 26-09-2014, p. 2.

SANTOS, Isabel: “A Miserela da Pobra: lugar de augas revoltas”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “A voz da terra”, 28-11-2014, p. 2.

XVII. DEPORTES

ÁLVAREZ, Armando: “Los amores de Padrón”, Faro de Vigo, 03-04-2014, pp. 52-53. Sobre o futbolista Ramón Allegue.

CASTRO, X. R.: “Ana Peleteiro, la joya de la corona”, La Voz de Galicia, Deportes, 25-02-2014, p. 45.

207


CASTRO, X. R.: “El gran reto de Ana Peleteiro”, La Voz de Galicia, Deportes, 23-07-2014, p. 46.

COMOXO, Xosé / Xesús SANTOS: “O histórico Santa Lucía de Asados”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 92, “A historia”, 28-02-2014, p. 2.

FERNÁNDEZ, Xurxo: “Jota Peleteiro. Jugador del Eibar, cedido por el Celta”, La Voz de Galicia, Deportes, 12-12-2013, p. 49.

GÓMEZ, Marta: “Lorenzo ya tiene calle en O Son”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 31-12-2013, L4.

GÜETO SÓÑORA, Ricardo: “C. F. Noia. Tem-pada 1991/1992”, Alameda, N. 45, (decembro 2013), pp. 83-89.

GÜETO SÓÑORA, Ricardo: “C. F. Noia. Tem-pada 1992/1992”, Alameda, N. 46, (2014), pp. 75-80.

JAMARDO, J. M.: “El gol tiene nombre barban-zano”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-12-2013, L10.

JAMARDO, J. M.: “El Puebla se viste de fiesta. Los pobrenses celebran esta temporada el 40 aniversario de su fundación”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-02-2014, L9.

JAMARDO, J. M.: “Alfonso Díaz Rechou. Un emi-grante del balón”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-04-2014, L10.

OUJO, Borja / A. G.: “José Ángel Antelo. Jugador de baloncesto”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 20-07-2014, L12.

OUJO, Borja / M. X. B.: “Abel Lago. Profesional do Kitesurf”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 27-07-2014, L12.

PARADA, Antón / M. X. B.: “Francisco Javier González Pérez. Futbolista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Orgullo Barbanzano, 21-09-2014, L12.

ROMERO, Javier: “Los objetivos de María Vilas para el nuevo año”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia, 26-12-2013, L6.

ROMERO, J.: “María Vilas. Nadadora”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-04-2014, L16.

ROMERO, J.: “Ana Peleteiro Brión. Atleta”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-04-2014, L16.

S. S.: “El sonense Borja Cervera ganó el gallego de orientación”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-04-2014, L9.

TORRES, Fabián: “Un coruñés del Eibar”, Marca, 18-05-2014, p. 42. Sobre J. Peleteiro.

XVIII. VIAXES

BOUZAS, Pemón: Novos pasos por Bretaña, Vigo, Xerais, 2013, 96 pp.

CASTRO SOLIÑO, Dorinda: “Viaxe á Armórica. Con solvencia e emoción”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, 491, 06-03-2014, p. VI. Sobre Pemón Bouzas.

GÓMEZ, Marta: “Piedra y mar esculpen Muros-Noia”, suplemento de La Voz de Galicia, 07-08-2014.

GONZÁLEZ ASENJO, Alfonso: “Unha viaxe polas terras do Extremo Oriente”, Alameda, N. 47 (2014), pp. 58-64.

GRADÍN, Tere: “A inspiración do vello pazo. Casa-Museo Valle-Inclán de Vilanova de Arousa”, Faro de Vigo, “Faro da Cultura”, 487, 02-02-2014, p. I.

RAMÍREZ, C. e C. OCAMPO: “Galicia. Senda dos faros”, especial de La Voz de Galicia, 2014, 64 pp., il.

SOUTOS, S.: “Ruta de agua dulce por Boiro, con laguna, catarata y estuario”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 17-02-2014, p. 8.

SOUTO, Suso: “Sálvora, isla con historia… y leyendas”, El Correo Gallego, “Terras de San-tiago”, 24-03-2014, p. 7.

XIX. ARTIGOS DE OPINIÓN

AGRA, Agustín: “Banalidade”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 96, “Acasos”, 27-06-2014, p. 4.

ARES, M.: “Los incendios ya no son solo para el verano”, La Voz de Galicia, “Especial Navidad Barbanza”, 24-12-2013, p. 35.

ARES, M.: “O espírito existe”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-12-2013, L4.

ARES, M.: “O canto das sereas atrae os Ulises á terra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-01-2014, L15.

ARES, M.: “A mensaxe do arco da vella”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-01-2014, L4.

ARES, M.: “Alegoría del túnel en el puente de Catoira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-01-2014, L4.

ARES, M.: “Sucos de pesadelo na praia de Mañóns”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-02-2014, L4.

208


ARES, M.: “Afrenta en tempos descreídos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Retrovi-sando, 02-03-2014, L4.

ARES, M.: “Mensaxes tralas tormentas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-03-2014, L4.

ARES, M.: “Personas en el papel de las palo-mas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-03-2014, L4.

ARES, M.: “Primavera a proba de supersticio-sos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-04-2014, L4.

ARES, M.: “Luz y sombra se necesitan”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-04-2014, L6.

ARES, M.: “Exemplo de feísmo de iniciativa pública”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Retrovisando, 08-06-2014, L6.

ARES, Moncho: “Pra min non hai maio, pra min sempre é inverno”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Retrovisando, 04-05-2014, L4.

BARBEITO, Víctor: “Que o futuro non estrague o pasado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Retrovisando, 09-09-2014, L3.

BLANCO, Ana Mª: “Entre viños de Barrantes conformamos a nosa cultura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-12-2013, L2.

BLANCO, Mª Xesús: “Un novo calendario”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 91, “Aca-sos”, 31-01-2014, p. 4.

BLANCO, Mª Xesús: “Solsticio de verán”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 96, “O fío de Ariadna”, 27-06-2014, p. 4.

BLANCO, Mª Xesús: “Resitencia cotiá”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “Acasos”, 28-11-2014, p. 4.

CASAL, César: “Valle, otra vez cima en Madrid”, La Voz de Galicia, “Corazonadas”, 01-12-2013, p. 20.

CASAL, Uxía: “Rozando o paraíso”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, “O Fío de Ariadna”, 25-04-2014, p. 4.

COTO, Carlos: “Os excesos páganse”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-12-2013, L3.

COTO, Carlos: “Ollo co mar, está vivo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-01-2014, L3.

COTO, Carlos F.: “Arriba e abaixo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-01-2014, L3.

COTO, Carlos: “A alfombra máxica”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-06-2014, L11.

DÍAZ, Caetano: “Oh, capitán, meu capitán”, El Correo Gallego, 02-02-2014, p. 6.

DÍAZ, Caetano: “Del Apocalipsis a la modera-ción. A Antonio María Rouco Varela, cardenal de Madrid”, El Correo Gallego, “Cartas Asombra-das”, 16-03-2014, p. 6.

DÍAZ, Caetano: “A vida esaxerada do poeta na súa ínsua”, El Correo Gallego, “Cartas Asom-bradas”, 30-03-2014, p. 6. Sobre Luís González Tosar.

DÍAZ, Caetano: “Adeus ás trincheiras da lingua invisible”, El Correo Gallego, 03-04-2014, p. 6. Sobre Carlos Callón.

DÍAZ, Caetano: “Cartas asombradas. A Agustín Fernández Paz, escritor e pedagogo”, El Correo Gallego, 06-07-2014, p. 6.

DÍAZ, Caetano: “Qué fue de… Gianni Segre”, El Correo Gallego, 06-07-2014, p. 6.

DÍAZ, Caetano: “Alfred Nobel, la dinamita y dos novelas”, El Correo Gallego, “Cartas Asombra-das”, 28-09-2014, p. 6.

DÍAZ, Caetano: “Cartas asombradas”, El Correo Gallego, 12-10-2014, p. 6.

DÍAZ, Caetano: “A Gloria Lago, provocadora y presidenta de G. B.”, El Correo Gallego, “Cartas Asombradas”, 09-11-2014, p. 6.

DÍAZ, Caetano: “A José Luís Losa, director de Cineuropa”, El Correo Gallego, 16-11-2014, p. 6.

DÍAZ, Caetano: “A maldición de Unamuno”, El Correo Gallego, 23-11-2014, p. 6.

DOMÍNGUEZ, Ana: “Parte da historia da bisba-rra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-02-2014, L3.

DOMÍNGUEZ, Ana: “Patrimonio”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-05-2014, L3.

FERNÁNDEZ, Alicia: “El segundo naufragio”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-11-2013, L15.

FERNÁNDEZ, Alicia: “¡Así nos dejas, Madiba!”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-12-2013, L15.

GARCÍA, Alberto: “Rito e liberdade”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-02-2014, L3.

GARCÍA, Alberto: “O moderno agora son os seráns”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-05-2014, L2.

GARCÍA VIDAL, Pedro: “O avance dos non luga-res”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “O fío de Ariadna”, 29-11-2013, p. 4.

209


GIL, Manuel: “Noia: tierra de cine y serie de TV”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 22-01-2014, p. 3.

GONZÁLEZ, Bieito: “A feira popular ou a adul-teración”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-04-2014, L4.

GONZÁLEZ, Unai: “Dez anos sen Paco de Aguiño”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Tribuna Pública, 18-01-2014, L11.

GONZÁLEZ, Unai: “Aguiño, 55 anos de parro-quia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Tribuna Pública, 10-05-2014, L2.

GONZÁLEZ MILLÁN, A.: “Deber, que non elec-ción”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-11-2014, L3.

LAÍÑO, Natalia: “Verteduras e contaminación nas nosas rías”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-03-2014, L3.

LIRES, Jose: “Noia e o dioivo universal”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “Palabras na paisaxe”, 28-11-2014, p. 3.

LOBATO, Xosé Manuel: “Lápidas murmurado-ras”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 94, “Acasos”, 25-04-2014, p. 4.

LOIS, Cecilia: “Cando a educación sabe adap-tarse aos novos tempos, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 18-06-2014, L3.

LOSADA, X. Ricardo: “Conta outro”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 89, “Acasos”, 29-11-2013, p. 4.

LOSADA, X. Ricardo: “Momentos estelares da ancianidade”, Alameda, N. 45, Noia, (decembro 2013), pp. 77-78.

LOSADA, X. Ricardo: “Río, logo existo”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 92, “Acasos”, 28-02-2014, p. 4.

LOSADA, X. Ricardo: “Benditos temporais”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “Aca-sos”, 28-03-2014, p. 4.

LOSADA, X. Ricardo: “Arte de pecado”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 97, “Acasos”, 26-09-2014, p. 4.

LOSADA, X. Ricardo: “Nunca vin o mar”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “Palabras na paisaxe”, 31-10-2014, p. 3.

LOSADA, X. Ricardo: “Don Balón”, Alameda, N. 46, Noia, (2014), pp. 81.

MARIÑO, Xoán X.: “Que fago eu aquí?, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 93, “O fío de Ariadna”, 28-03-2014, p. 4.

MARQUÉS, Xabier L.: “Tempos de plastilina”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 90, “O fío de Ariadna”, 13-12-2013, p. 4.

MARQUÉS, Xabier L.: “A lura e o crisantemo”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 95, “O fío de Ariadna”, 30-05-2014, p. 4.

MARQUÉS, Xabier L.: “A criba e a nostalxia”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 99, “O fío de Ariadna”, 28-11-2014, p. 4.

MOSTEIRO, Carlos: “Corrección vs literatura”, Sermos Galiza, 09-01-2014.

MOSTEIRO, Carlos: “Homes falando”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 92, “O fío de Ariadna”, 28-02-2014, p. 4.

MOSTEIRO, Carlos: “Curro”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “O fío de Ariadna”, 31-10-2014, p. 4.

NEIRA, X. M.: “El cristiano y el triduo pascual”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-04-2014, L3.

OLARIAGA, Maxi: “Bajo el asfalto”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 03-11-2013, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Estampida”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 07-11-2013, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Siempre están ahí”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 10-11-2013, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Naturaleza”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 14-11-2013, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Alfa y omega. Principio y fin”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 17-11-2013, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Pepe Agrelo (7)”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 21-11-2013, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Prestige. Segundo naufra-gio”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 24-11-2013, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Abandono”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 28-11-2013, L2.

OLARIAGA, Maxi: “Días de escuela y farmacia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 01-12-2013, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Súper”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 05-12-2013, L11.

210


OLARIAGA, Maxi: “Teorema de la destrucción”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxi-malia, 08-12-2013, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Mandela”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 12-12-2013, L11.

OLARIAGA, Maxi: “La suerte de armas tomar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxi-malia, 15-12-2013, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Éxito”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-12-2013, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Luz última”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 22-12-2013, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Yo fui un rayo de luz”, La Voz de Galicia, “Especial Navidad Barbanza”, 24-12-2013, p. 22.

OLARIAGA, Maxi: “Alborés”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 05-01-2014, L8.

OLARIAGA, Maxi: “Aninovo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 09-01-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Millones”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 16-01-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “El ángel exterminador”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia, 19-01-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Hospital”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 23-01-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Pelillos a la mar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 26-01-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Paisaje”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 30-01-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Hoy se casan los pajaritos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxi-malia, 02-02-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Aragonés”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 06-02-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “El enemigo nos rodea”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia, 09-02-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Luz”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, La Maraña, 13-02-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Cobardes”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 13-02-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Horas de radio”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 26-02-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Sequía”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 20-02-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Cartas sin respuesta”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia, 23-02-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Música”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 27-02-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “La hora de la verdad”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 02-03-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Ceniza”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 06-03-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “El mundo a sus pies”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 09-03-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Derrotas, soledades y estra-víos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 16-03-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Cocodrilos”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 20-03-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Los paisajes desolados”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia, 23-03-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Transición”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-03-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Capitanes intrépidos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia, 30-03-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Futuro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 03-04-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Música callejera”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 06-04-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Tristeza”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 10-04-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “La mansedumbre del caos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxi-malia, 13-04-2014, L15.

211


OLARIAGA, Maxi: “14 de abril”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 17-04-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Larga agonía de la piedra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxi-malia, 04-05-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Hamlet”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 08-05-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Justicia y tiranía”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 11-05-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Recuerdos de mi niñez”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-05-2014, L12.

OLARIAGA, Maxi: “Circo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 15-05-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Siempre nos quedará París”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 18-05-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “¡Feliz Cumpleaños!”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 25-05-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “El tórax que enseñó CR7”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 29-05-2014, L2.

OLARIAGA, Maxi: “La pasión de viajar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 05-06-2014, L2.

OLARIAGA, Maxi: “Melancolía, dulce pecado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxi-malia, 08-06-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Vacaciones”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 12-06-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “El día del fin del mundo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia, 15-06-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Reinaré”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 19-06-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Las horas eternas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-06-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Cenizas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 16-06-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Con su saña opulenta”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia, 29-06-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Vigilados”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Desde Fuera, 03-07-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “La muerte silenciosa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-07-2014, L2.

OLARIAGA, Maxi: “Tramposos”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 10-07-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Yo no soy aquel”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Diario de Ausen-cias, 13-07-2014, L7.

OLARIAGA, Maxi: “Llegadas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 17-07-2014, L2.

OLARIAGA, Maxi: “Cuento medieval en la villa noiesa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Diario de Ausencias, 20-07-2014, L5.

OLARIAGA, Maxi: “El puente de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-07-2014, L2.

OLARIAGA, Maxi: “Engañosas visiones del pasado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Diario de Ausencias, 27-07-2014, L7.

OLARIAGA, Maxi: “Ribeira, paisaje desde las alturas”, La Voz de Galicia, “Fiestas de Ribeira, 30-07-2014, p. 22.

OLARIAGA, Maxi: “Calor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 31-07-2014, L2.

OLARIAGA, Maxi: “Un tobogán alucinante”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Diario de Ausencias, 03-08-2014, L7.

OLARIAGA, Maxi: “La mala educación”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 07-08-2014, L2.

OLARIAGA, Maxi: “Hasta aquí hemos llegado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Diario de Ausencias, 10-08-2014.

OLARIAGA, Maxi: “Pirañas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 14-08-2014, L2.

OLARIAGA, Maxi: “Motos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 21-08-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Festa rachada en Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 28-08-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Ramón Nonato”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 30-08-2014, p. 6.

212


OLARIAGA, Maxi: “Besos para todos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Diario de Ausen-cias, 31-08-2014, L6.

OLARIAGA, Maxi: “Operación retorno”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 04-09-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Fonforrón. O son do Son”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Diario de Ausencias, 07-09-2014, L8.

OLARIAGA, Maxi: “Nivel”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 11-09-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “O chupito da Moreniña”, La Voz de Galicia, “Especial Guadalupe 2014”, 12-09-2014, p. 14.

OLARIAGA, Maxi: “Un día de furia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 14-09-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Tucho”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 18-09-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Estarás conmigo en el Paraíso”, La Voz de Galicia, “Especial Nazareno 201, 19-09-2014, p. 12.

OLARIAGA, Maxi: “Historia de un armario”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia, 21-09-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Palomas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 25-09-2014, L2.

OLARIAGA, Maxi: “Belleza, soledad, aban-dono”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 28-09-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “Libertad vigilada”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 05-10-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “La chispa nómada”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia,12-10-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Fútbol, césped y linimento”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-10-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Dos y dos”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 23-10-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “De feria en feria”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 26-10-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Ciudadanos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 30-10-2014, L11.

OLARIAGA, Maxi: “La creación de las rías”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia, 02-11-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “San Martiño, san Martiño”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxi-malia, 09-11-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “La chica con la maleta”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxima-lia, 16-11-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Los días del fin”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maximalia, 23-11-2014, L15.

OLARIAGA, Maxi: “Dulce pájaro de juventud”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Maxi-malia, 30-11-2014, L15.

OLIVEIRA CASAL: “A racionalidade do real”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 90, “Aca-sos”, 13-12-2013, p. 4.

OLIVEIRA CASAL: “Un mestizo na corte de Artur”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 98, “Acasos”, 31-10-2014, p. 4.

ORDOÑEZ BUELA, J.: “Amigos en el contene-dor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-04-2014, L11.

PADÍN, Alicia: “Unha comarca que vibra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-12-2013, L6.

PÁRAMO, S.: “Lume e auga, tradición e transgre-sión”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-06-2014, L3.

PEGO, Encarna: “Día máxico de maio”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N. 95, “Acasos”, 30-05-2014, p. 4.

PÉREZ REI, Mariña: “Nuovo Cinema Paradiso”, La Voz de Galicia, A Voz de Barbantia, N.91, “O fío de Ariadna”, 31-01-2014, p. 4.

SAMPEDRO, Olegario: “Fracaso colectivo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-12-2013, L3. Sobre a emigración da mocidade.

SAMPEDRO, Pilar: “Para pasar unha tarde das Letras”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 14-05-2014, p. 5.

SUÁREZ, Santiago: “O monte é noso”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-03-2014, L11.

TORRES QUEIRUGA, A.: “A pregunta do Papa á Igrexa enteira”, La Voz de Galicia, 05-11-2013, p. 29.

VÁZQUEZ, José Manuel: “A casa de Goiáns”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-02-2014, L3.

213


VENTOSO, José A.: “Galicia está a sotavento”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-01-2014, L3.

VIDAL, Francisco Antonio: “Auga non potable”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lin-gua Proletaria, 03-11-2013, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “A carracha e o carrexo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 10-11-2013, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Sesión de cine”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 17-11-2013, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Un buscavidas con datos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-11-2013, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Os pecados herda-dos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 01-12-2013, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “O pianista enro-lado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 08-12-2013, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Nós non somos racistas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 15-12-2013, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “A boa enchente”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lin-gua Proletaria, 22-12-2013, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “O patrimonio”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 12-01-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Baixo control”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 26-01-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “A cova do artista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lin-gua Proletaria, 09-02-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Febreiro triste”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 16-02-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Os percebes de Langosteira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 02-03-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “As leis dos optimis-tas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 09-03-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Libro colectivo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 16-03-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Soño de benestar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lin-gua Proletaria, 23-03-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Da bulla ó escapu-lario”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 30-03-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Economía de nece-sidade”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 66-04-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Negocios de gue-rra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 13-04-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “¿Onde nace o Miño?”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-04-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Vocabulario económico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 04-05-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “O negocio das beirarrúas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 11-05-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Na festa do idioma”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 18-05-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Emigración próxima”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 25-05-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “A toda présa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 01-06-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “A circulación migra-toria”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, ‘8-06-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Malos rumbos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 15-06-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “O embarazo de Nerón”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 22-06-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “A luminosa burbu-lla”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 29-06-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Piso de estudan-tes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 14-09-2014, L11.

VIDAL, Francisco Antonio: “Foros e aforados”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lin-gua Proletaria, 21-09-2014, L11.

VIDAL, Francisco Antonio: “Contra as maiorías absolutas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 28-09-2014, L11.

VIDAL, Francisco Antonio: “Aventuras de verán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 05-10-2014, L15.

214


VIDAL, Francisco Antonio: “¿Qué é un Santo?”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lin-gua Proletaria, 12-10-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Chourizos de cabe-zudo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 19-10-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Da burbulla ó feísmo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 26-10-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Exploradores, explotadores”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 02-11-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “A galeguidade de Colón”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 09-11-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Pornografía e cul-tura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 16-11-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “Permiso de materni-dade”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Lingua Proletaria, 23-11-2014, L15.

VIDAL, Francisco Antonio: “¿Quen pide perdón?”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-11-2014, L15.

XX. NOTICIAS CULTURAIS

ÁLVAREZ, Miguel: “Alberte Pagán achégase ao Andy Warhol cineasta”, El Correo Gallego, 21-01-2014, p. 40.

AMEIXEIRAS, X.: “Un monte lleno de juegos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-04-2014, L6.

ANDRADE, Alfonso: “O descubridor do poema de Rosalía achou outros de Aurelio Aguirre”, La Voz de Galicia, “Cultura”, 27-01-2014, p. 26. Sobre Ramón Torrado.

ARES, M.: “Crujeiras reflota el Santa Isabel”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-11-2013, L16.

ARES, M.: “Gaivotas subterráneas enchen de teatro o auditorio de Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-11-2013, L2.

ARES, M.: “Anxo Rei Ballesteros reviviu pola palabra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-12-2013, L6.

ARES, M.: “Trinta creadores compartirán as súas experiencias no blog Café Barbantia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-12-2013, L4.

ARES, Moncho.: “Mariño del Río, Ambar e Aurora Marco, sereos da cultura 2013”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-12-2013, L16.

ARES, M.: “Barbantia encara o seu décimo aniversario con Rosalía e Bayón no seu punto de mira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-02-2014, L4.

ARES, M.: “O Faiado despídese deixando semente para futuras colleitas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-02-2014, L16.

ARES, M.: “Barbantia dá saída ao ano Díaz Cas-tro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-06-2014, L10.

ARES, M.: “Ánxela Gracián encheu de poesía con Barbantia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-11-2013, L16.

ARES, M.: “Siro enche de Valle a Torre de Ber-múdez”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 31-10-2014, L8.

ARES, M.: “Un repaso pola literatura galega sen saír de Arousa Norte”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 02-11-2014, L9. Sobre Pastor Rodríguez.

ARES, Moncho: “Cóctel cultural na terra de Cas-telao”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-02-2014, L16.

ARES, MONCHO: “Barbantia. Visita de Xesús Alonso Montero. De San Petersburgo ás pedras da Galea”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-06-2014, L12.

BAO, Arantxa: “Noia llena sus calles de vida en miniatura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-07-2014, p. 15.

B(LANCO), M. X.: “Arranca una nueva edición del certamen audiovisual OlloBoi”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-01-2014, L2.

B(LANCO), M. X.: “Un grupo de aficionados a la fotografía de autor constituyen el colectivo Ollo de Peixe”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-03-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Explosión teatral con el espe-rado estreno de Airiños incluído”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-11-2013, L6.

BLANCO, M. X.: “Pasado, presente y futuro de Fernando Cortizo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-11-2013, L12.

BLANCO, M. X.: “Los vecinos de Rianxo pro-tagonizan una exposición”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-11-2013, L12.

BLANCO, M. X.: “Media docena de músicos, tres grupos y una maleta llena de ilusión”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-11-2013, L2.

215


BLANCO, M. X.: “Nuevo derroche teatral con seis funciones”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-11-2013, L6.

BLANCO, M. X.: “La vieja banda infantil de Taragoña vuelve a sonar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-11-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “A Fundación Castelao rexorde desde Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-11-2013, L4.

BLANCO, M. X.: “Lauda Sion recupera temas del siglo XVIII”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-11-2013, L6.

BLANCO, M. X.: “Gaivotas subterráneas regresa en un completo cartel con siete representacio-nes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-11-2013, L6.

BLANCO, M. X.: “Sacou xa ten herdeiros. A Lanzadeira de Alcor irrompe en Noia coa cultura como bandeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-11-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “Actores de renombre integra-rán el jurado de la Mostra de Curtas de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-11-2013, L9.

BLANCO, M. X.: “Veladas entre moda y literatura en A Trastenda”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-11-2013, L8.

BLANCO, M. X.: “Actores de Galerías Velvet pisa-rán la alfrombra roja de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-11-2013, L5.

BLANCO, M. X.: “Quico Cadaval abre el telón cultural en el Bemboa”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 27-11-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “Noia rinde homenaxe a Xosé Olveira Pico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-11-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “Noia encara su gran cita cul-tural”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-11-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “Noia agradece a Pico su esfuerzo por enaltecer la Mostra de Curtas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-12-2013, L5.

BLANCO, M. X.: “Luis Blanco Vila, maestro de periodistas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-12-2013, L4.

BLANCO, M. X.: “Antonio González saca a la luz la historia del convento de San Antonio”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-12-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “Los niños también tienen hueco en la Mostra de Curtas”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 03-12-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “Noia se brinda para el pre-estreno de Galerías Velvet”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-12-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “Los artistas de Barbanza toman los escenarios”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-12-2013, L12.

BLANCO, M. X.: “Seiscientas personas acudirán al estreno de Galerías Velvet”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-12-2013, L7.

BLANCO, M. X.: “La Mostra de Curtas más potente arrancó de forma oficial”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-12-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “La artesanía boirense sale de nuevo a la calle”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-12-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “Pablo Mirás. Psicólogo de Aga-dea”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-12-2013, L11.

BLANCO, M. X.: “Cóctel de música y poesía en recuerdo de Anxo Rei”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 07-12-2013, L12.

BLANCO, M. X.: “Noia brilló en la noche más esperada”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-12-2013, L6.

BLANCO, M. X.: “Un emocionado Ramón Cam-pos recibió todo el calor de los suyos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-12-2013, L7.

BLANCO, M. X.: “La cultura se cuela entre los vinos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-12-2013, L6.

BLANCO, M. X.: “El proyector se apagó en Noia tras unha Mostra histórica”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-12-2013, L12.

BLANCO, M. X.: “La asociación Barbantia, Xesús Rábade y Luís González toman la palabra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-12-2013, L6.

BLANCO, M. X.: “Boiro pone de moda la arte-sanía”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-12-2013, L2.

BLANCO, M. X.: “Exposición de grabados de Rubens. El Lustres Rivas eleva el listón”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-12-2013, L16.

BLANCO, M. X.: “Las rimas de Santi Páramo y la música de Suso Bello dan forma a un disco”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-12-2013, L2.

216


BLANCO, M. X.: “Barbantia volveu a engran-decer a cultura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-12-2013, L12.

BLANCO, M. X.: “Animadas veladas entre arte y literatura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-12-2013, L12.

BLANCO, M. X.: “Cóctel teatral para empezar las vacaciones”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-12-2013, L6.

BLANCO, M. X.: “Rianxo tendrá un Centro de Estudios sobre Castelao”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-12-2013, L1.

BLANCO, M. X.: “Suevia vuelve al escenario con Múa Vai”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-01-2014, L7.

BLANCO, M. X.: “Derroche navideño de arte sobre los escenarios”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 05-01-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “A Cuadrilla da Fonte Navegante segue en ruta”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-01-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Porto do Son rendirá un nuevo homenaxe a Ramón Sampedro”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-01-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Rianxo recuerda a su escritor más ilustre”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-01-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Amigos y familiares de Ramón Sampedro se reúnen en el decimoquinto ani-versario de su muerte”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 09-01-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “La falta de ayudas aboca al cie-rre de la residencia literaria de Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-01-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “El mundo de la cultura lamenta el cierre de la residencia literaria de Brión”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-01-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Rianxo lembrou e amosou a Castelao”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-01-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Suevia vuelve a poner de moda la música tradicional”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 13-01-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “Lorenzo Mariño vuelve a cobrar protagonismo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-01-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Noia vuelve a la gran pantalla”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-01-2014, L7.

BLANCO, M. X.: “Flores y versos para recordar a Ramón Sampedro”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 16-01-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Boiro pone de moda la cultura tradicional”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-01-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Noia, un talismán en el sector audiovisual”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-01-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “El celtismo será el eje del Encontro Arqueolóxico”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 19-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Accesibilidad y literatura serán los pilares turísticos de Barbanza”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-01-2014, L3.

BLANCO, M. X.: “Manuel Álvarez. Organizador do festival OlloBoi”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Dos artistas con mayúsculas recalaron en Boiro”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 21-01-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “El artista Serafín Marcos alfombrará o Cantón noiés”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-01-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Cóctel artístico de pinturas y cartas de amor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-01-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “A Lanzadeira impulsa a los maestros de la pluma”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 25-01-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “La llama de O Faiado se apaga”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-01-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Tatiana Pintos. Educadora social”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-01-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Tonhito de Poi buscará de nuevo en el Amazonas el sentido da vida”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-01-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “El Ateneo reunió a los fotógra-fos del siglo XXI”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-01-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “El colectivo Barbantia se alía con Rianxo para rendir homenaje a su escritor más ilustre”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-01-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “A Fundación Castelao espa-llará a vida do escritor dentro e fóra de Galicia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 31-01-2014, L7.

217


BLANCO, M. X.: “El centro Lustres Rivas engan-cha a los jóvenes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-02-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “El Liceo noiés extiende su red cultural hacia el sector audiovisual”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-02-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “O Faiado busca museo para exhibir sus fondos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-02-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Explosión artística en cuatro salas con marcado acento local”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-02-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Inolvidable foliada en el centro social boirense”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-02-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Doscientos grabados de diez países concurren a los Atlante”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-02-2014, L1.

BLANCO, M. X.: “El encuentro arqueológico de Neixón contará con 16 ponentes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-02-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “La educación sale de las aulas y se abre a la sociedad”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 10-02-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “Airiños baja el telón de su Cabaré dos 80”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-02-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Los recitadores entran en juego otra vez”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-02-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Cartel teatral de lujo con los espectáculos Pelos na lingua, As do peixe y Sede de mal”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-02-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Boiro promete una treintena de citas culturales hasta finales de junio”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-02-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Barbanza, un gran escaparate del mundo artístico”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 14-02-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “El slam Ferve a Lingua ya tiene primera finalista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-02-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Mar de Noia logró al fin arrancar el compromiso para ampliar su museo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-02-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “El libro se erige como protago-nista de la cultura rianxeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-02-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Boiro pone de actualidad el pasado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-02-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Derroche de espectáculo con fines integradores”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-02-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “La cultura recibe un nuevo impulso con Os Pousadiños”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-02-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “El legado de O Faiado des-cansa en el Centro Social de Cabo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-02-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “El Encontro Arqueolóxico de Boiro gana oyentes”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 23-02-2014, L5.

BLANCO, M. X.: “El Encontro Arqueolóxico confirma su línea ascendente”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-02-2014, L1.

BLANCO, M. X.: “Os Pousadiños ya tienen dueño”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-02-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Barbanza súmase á demanda para que Rosalía teña o seu día”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-02-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “A palabra cobrou forza nunha nova homenaxe a Rosalía. Barbantia aliouse con Alberte Pagán, autor de textos en linguas mino-ritarias”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-02-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Concurrida gala rebosante de cultura en Boiro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-02-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Barbantia invita. Xavier López”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-02-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “El museo del gravado de Artes batió el récord de visitantes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-03-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Ollo de Peixe inicia su anda-dura desde Ribeira”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 11-03-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Derroche de arte en forma de dibujos y tejas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-03-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Los libreros gallegos dan prota-gonismo a Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-03-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Cuatro funciones con los niños como destinatarios”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 13-03-2014, L6.

218


BLANCO, M. X.: “Seis minifunciones en dos días con Airiños”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-03-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “El segundo Titirinoia tendrá carácter internacional”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 21-03-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Los Heredeiros y sus fans se lanzan a la conquista de Madrid”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-03-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Airiños recurre al teatro exprés para homenaxear a la mujer”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-03-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Virginia González. Presidenta de Ollo de Peixe”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-03-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Sarabela. Elefante Elegante y Ricardo de Barreiro dan vida a los escenarios de Barbanza”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-03-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Titiritando regresa para engan-char a los niños al teatro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-03-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Rianxo será reino de la zanfona por tres días”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-03-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “La música tradicional revivió en Cabo de Cruz”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-04-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “La zanfona regresa al presente en Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-04-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Los libreros eligen a Chus Pato autora del año 2013”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 04-04-2014, L3.

BLANCO, M. X.: “Los naufragios despiertan interés en Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-04-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Os libreiros premian en Rianxo o labor e o apoio a prol da lectura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-04-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “Las antiguas partituras de Paz Carbajal ven la luz”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-04-2014.

BLANCO, M. X.: “La fotografía se convierte en arte en Barbanza”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-04-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Ribeira registrará una ciclo-génesis musical”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-04-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “Animadas veladas entre naufra-gios y medicina”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-04-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Rianxo quedouse sen o seu correspondente cultural. Un problema cardíaco acabou coa vida de Luís Ordóñez”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-04-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “El palmarés de Barbanza crece con dos Mestre Mateo”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 15-04-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Fotos antiguas imprimirán vida y color a Cimadevila”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 16-04-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Con la música como principal protagonista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-04-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Cuatro citas para invitar a los vecinos a leer”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-04-2014, L7.

BLANCO, M. X.: “Citas con los libros, el teatro y la solidaridad”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-04-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “A Galea será epicentro del movimiento literario comarcal”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-04-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “El Lustres Rivas reúne medio centenar de firmas”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 29-04-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Os escritores do Barbanza xa teñen o seu recuncho na Galea”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-05-2014, 11.

BLANCO, M. X.: “El Liceo noiés recupera su cineclub 30 años después”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-05-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “El teatro sigue con Muros como epicentro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-05-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “El Liceo de Noia, un gran esca-parate artístico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-05-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Clases de historia a través de las laudas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-05-2014, L4. Sobre Xepe Torres.

BLANCO, M. X.: “La magia del circo invade Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-05-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Noia promociona la música de arpa con un encuentro de ámbito internacional”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-05-2014, L4.

219


BLANCO, M. X.: “Boiro sacará os libros á rúa para promover a lectura”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 14-05-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “La cantera de artistas de Bar-banza va a más”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-05-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “A cultura estoupa con motivo do Día das Letras”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-05-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “La sala Valle-Inclán desborda”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-05-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “A Festa das Letras arranca en Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-05-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Cuatro compañías tomarán la casa de cultura de Lousame”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-05-2014, L7.

BLANCO, M. X.: “Cicloxénese cultural a prol do galego”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-05-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Trescientos fans de los Here-deiros combatirán en el asalto a Madrid”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-05-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “Fotografías para reivindicar la igualdad”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-05-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “Terremoto artístico con tres focos en Barbanza”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 02-06-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “Reivindican para Xosé Agrelo el Día das Letras Galegas 2017”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-06-2014, L1.

BLANCO, M. X.: “Outes rindió homenaje póstumo a Nicolasa Añón”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-06-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Apoyo incondicional a la peti-ción del Día das Letras para Xosé Agrelo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-06-2014.

BLANCO, M. X.: “Cincuenta creadores suman fuerzas contra el fuego”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 07-06-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Intelectuais de Barbanza queren que Fabeiro tamén sexa recoñecido coas Letras”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-06-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Cóctel escénico con estreno de Airiños incluído”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-06-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Veinte artistas se dan cita en el Liceo noiés”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-06-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Ribeira exhibe todo su arte en el Xuño da Cultura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-06-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Che Tembra y su obra llenan el Lustres Rivas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-06-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “El Antrospinos más largo de la historia calienta motores”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-06-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Lousame recupera la tradición ancestral de la rapa das bestas”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-06-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Loquillo y Xoel López actuarán en el San Bartolomeu noiés”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-06-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Derroche de arte sobre los escenarios de Ribeira”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 18-06-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Ribeira saluda al verano con un serán cultural”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-06-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Muestra colectiva Homenaje a Díaz Castro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Cosas de la gente, 19-06-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Festival Son de Barbanza. El esperado regreso de Os máis jrandes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-06-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Los Bolechas ideados por Pepe Carreiro pasan sus vacaciones en Porto do Son”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-06-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Apoteósico regreso de los Heredeiros”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-06-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “Un yacimiento que promete (A Cidade)”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-06-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Gonzalo Hermo gañou o cer-tame de poesía de Artes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-07-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “O Xeito liderará a petición das Letras 2017 para Agrelo”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 02-07-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “O novo recuncho das Letras”, La Voz de Galicia, “Especial Festas de Boiro”, 04-07-2014, p. 14.

220


BLANCO, M. X.: “Cabo de Cruz pone de moda la artesanía”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-07-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “El Premio de Historia Medieval pone en juego 5.300 euros”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-07-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Los artesanos salen a la luz en Cabo de Cruz y Noia”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 14-07-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “Alfonso Costa muestra su obra en Artes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-07-2014, L5.

BLANCO, M. X.: “Pedro Castelao presenta su Visión do invisible”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-07-2014, L5.

BLANCO, M. X.: “Ocho lousamianos se abren al escenario”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-07-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Festival de Bandas en Boiro con despedida incluída”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 22-07-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Feira do Libro. La villa de Castelao se llena de literatura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-07-2014, L5.

BLANCO, M. X.: “El mundo de la cultura arropó a Alfonso Costa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-07-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Teatro con mensaxe cunha horta de Esteiro como escenario”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-07-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “A arte da palabra irrompe en Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-07-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Concurridos actos con la pala-bra como nexo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-07-2014, L12. Sobre Pedro Castelao e David Pobra.

BLANCO, M. X.: “O Faiado reúne a una docena de creadoras en una muestra colectiva”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Fiestas de Ribeira 30-07-2014, p. 14.

BLANCO, M. X.: “La villa rianxeira desbordó actos culturales”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-07-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Cita literaria”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-08-2014, L12. Sobre Xerardo Agrafoxo.

BLANCO, M. X.: “Alba Barreiro y Lulavai abren en Noia el primer Festival Internacional de Arpa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-08-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Los artistas de Barbanza toman las salas expositivas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-08-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “El festival de arpa de Noia desbordó las expectativas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-08-2014, L16.

BLANCO, M. X.: “Las creadoras de Barbanza toman O Faiado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-08-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Éxito rotundo del primer festival de arpa de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-08-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Las compañías Caramuxo y Xoré abren el telón del ciclo de Outes con fun-ciones infantiles”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-09-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Barbantia vuelve a la carga con Xerardo Agrafoxo y su último libro, A maleta de Victoria Kent”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-09-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Exitoso arranque do curso cul-tural de Barbantia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-10-2014, L3.

BLANCO, M. X.: “Las últimas actas patrimoniales del escritor, al descubierto”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-10-2014, L5. Sobre Carlos García Bayón.

BLANCO, M. X.: “Estreno de un dúo de artistas en O Faiado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-10-2014, L8.

BLANCO, M. X.: “El museo pobrense engrosa sus fondos con 40 grabados de Manuel Ayaso”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-10-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Tahume llama a los amantes de los sones tradicionales”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-10-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Eva Veiga y Alfonso Costa, pareja artística en Artes”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 11-10-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “Ribeira revelará la historia de su cronista con dos exposiciones”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-10-2014, L7. Sobre García Bayón.

BLANCO, M. X.: “Festear nace na Pobra para achegar o teatro aos veciños”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-10-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Cóctel de expresiones artísti-cas en Barbanza”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-10-2014, L12.

221


BLANCO, M. X.: “Rianxo descobre o perfil de Castelao”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-10-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “La exposición que ejecuta el pacto de Vilanova y A Pobra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-10-2014, L11.

BLANCO, M. X.: “Festear. Arranca en A Pobra una intensa semana cargada de funciones”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-10-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Barbanza se convierte en un gran escenario”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-10-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Festear ya anima los rincones de A Pobra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-10-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Rianxo anima a recta final do ano con vinte actos culturais”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-10-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Ghalegho, o vídeo ideado en Rianxo que arrasa na rede”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-10-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “A Mostra de Teatro regresa a Ribeira con sete funcións”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-10-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Arousa Norte e Barbantia reú-nen os referentes culturais”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-10-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Actividad en cuatro escenarios de la comarca”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-10-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “El telón se cierra en A Pobra con Trécola y Nostrum”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 26-10-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “O Faiado muestra la historia del teatro gallego”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-10-2014, L12.

BLANCO, M. X.: “A terceira BarbantiaRte des-pega con 60 artistas”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 28-10-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Siro cédelle unha serie de 40 pezas ao Museo Valle-Inclán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-10-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Forraje despide esta noche 15 años de rock en la sala madrileña Caracol”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-11-2014, p. 37.

BLANCO, M. X.: “BarbantiaRte reunirá na súa terceira edición obras de 75 creadores da comarca”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-11-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Lanzamento de poemas desde Boiro para o mundo”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 09-11-2014, L6.

BLANCO, M. X.: “El estreno de Airiños lidera un completo cartel”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-11-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “Cierre definitivo a la tercera edición de Artemar”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 13-11-2014, L2.

BLANCO, M. X.: “Noia, Lousame y Porto do Son mantienen viva la llama teatral”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-11-2014, L4.

BLANCO, M. X.: “El Museo do Gravado vuelve a apostar por el arte local”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-11-2014, L4.

M. X. B.:“Barbantia incrementa o número de obras publicadas con Anacos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-03-2014, L8.

M. X. B(lanco): “Un sello inmortalizará a Fran-cisco Lorenzo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-01-2014, L8.

J. M. S.: “Encuentran en el monte Pindo restos de cabañas circulares”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 08-04-2014, L8.

BOTRÁN, C.: “O cruceiro de Sobreviñas segue sen lucir na súa ubicación orixinal”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 3-11-2013, p. 8.

BOTRÁN, Cristina: “Tras os pasos de Castelao, no 128 aniversario do seu nacemento”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 02-02-2014, p. 8.

BOTRÁN, Cristina: “Jesús Sánchez plasma la esencia de Castelao”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 01-07-2014, p. 7.

BRIONES, Rubén G.: “San Finx a cielo descu-bierto”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 18-11-2013, p. 6.

BRIONES, Rubén G.: “Presentan un libro pós-tumo de Dourado sobre Castelao”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 24-07-2014, p. 11.

CALVEIRO, P.: “Sempre en Galiza, ¿texto visio-nario, memorias ou biblia nacionalista?, La Voz de Galicia, “Cultura”, 05-07-2014, p. 42.

C. B.: “Reinterpretar o pensamento do Castelao nun curso na Estrada”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 04-11-2014, p. 8.

FERNÁNDEZ PAZOS, Xosé: “A parroquia de Santa Uxía vivirá un 2014 cheo de celebracións”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-01-2014, L2.

222


FERNÁNDEZ-SANTOS, Elsa: “El regreso de Valle-Inclán: bárbaro”, El País, Madrid, 27-11-2014, p. 48.

FREIXANES, Víctor: “Novas olladas sobre Cas-telao”, Grial, N. 202, (2014), pp. 5-7.

FORMOSO, Susana: “Boiro, único directo en Galicia del Grummy El Twanguero”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 26-04-2014, p. 8.

GARCÍA, Alberto: “Cimadevila, O BoiroBello”, La Voz de Galicia, “Especial Festas de Boiro”, 04-07-2014, p. 16.

GARCÍA, Javier: “O Parlamento réndelle tributo á gran herencia común de Sempre en Galiza”, El Correo Gallego, 05-07-2014, p. 41.

GARCÍA, Javier: “Lectura pública de ‘Alba de Gloria’ el 19 de julio en el Pico Sacro”, El Correo Gallego, 14-07-2014, p. 30.

GONZÁLEZ, Unai: “A cultura como elemento vital”, La Voz de Galicia, “Festas de Ribeira”, 30-07-2014, p. 19.

GERPE, A.: “Cien años detrás del tren en Bar-banza”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-11-2013, L2.

GERPE, A.: “La creación literaria emerge en Boiro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-01-2014, L4.

GERPE, A.: “Restos del convento franciscano noiés aguardan para ser exhibidos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-04-2014, L4.

GERPE, A.: “Las visitas al castro de A Cidade se impulsarán con un recorrido guiado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-06-2014, L8.

GERPE, A.: “Un centenar de piezas originales podrán verse en la muestra del Santa Isabel”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-06-2014, L8.

GERPE, A.: “Luís Oujo garantiza la dotación de fondos para reparar la muralla dañada del castro de Baroña”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-06-2014, L5.

GERPE, A.: “La Universidad de Santiago vuelve a elegir Ribeira como sede de un curso de grabado”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-07-2014, L2.

GERPE, A.: “Urbanistas y arquitectos eligen Rianxo para analizar la historia de los asentamien-tos rurales”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-72-2014, L7.

GERPE, A.: “Explosión de creadores en las salas barbanzanas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-07-2014, L8.

GERPE, A.: “Sálvora recupera sus hórreos”, La Voz de Galicia, 13-09-2014, p. 52.

GERPE, A.: “Xesús Alonso Montero reivindica a esencia galeguista de Valle”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-10-2014, L4.

GERPE, A.: “A lírica galega engrandece as Xornadas de Valle-Inclán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-10-2014, L2.

GERPE, Ana: “El concello rianxeiro quiere exhibir las obras de Castelao propiedad de Las Cajas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-02-2014, L4.

GERPE, Ana: “La tragedia marítima del Santa Isabel se revive en Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-02-2014, L8.

GERPE, Ana: “El arquitecto Carlos Coto impulsa una campaña contra el feísmo urbanístico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-02-2014, L4.

GERPE, Ana: “Patrimonio da luz verde a la primera excavación en el Castro da Cidade de Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-03-2014, L5.

GERPE, Ana: “Quince arqueólogos excavan los secretos del Castro da Cidade”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-04-2014, L5.

GERPE, Ana: “Clase sobre la Edad de Hierro en un castro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-04-2014, L6.

GERPE, Ana: “La primera excavación en el cas-tro de A Cidade confirma su alto nivel de ocupa-ción”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-04-2014, L3.

GERPE, Ana: “La rehabilitación del pazo de A Mercé ya solo está a expensas de un permiso de Urbanismo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-05-2014, L7.

GERPE, Ana: “Unas naves que Costas pretende demoler en A Pobra están protegidas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-05-2014, L3.

GERPE, Ana: “La excavación del Castro de A Cidade deja al descubierto una zona que albergó talleres”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-05-2014, L10.

GERPE, Ana: “A gran festa das Letras Galegas prolóngase en Ribeira”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 26-05-2014, L8.

GERPE, Ana: “Cuatro hórreos restaurados de Sálvora recordarán a sus heroínas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-05-2014, L1.

223


GERPE, Ana: “Un castro cargado de sorpresas (A Cidade)”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 31-05-2014, L2.

GERPE, Ana: “Arquitectos de siete países ponen sus ojos en el castro de A Cidade”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-07-2014, L2.

GERPE, Ana: “Reivindicación e crítica con sons galegos no concerto de Quempallou”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-08-2014, L6.

GERPE, Ana: “El arte se vistió de largo en el Museo do Gravado”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 18-08-2014, L8.

GERPE, Ana: “El castro de A Cidade también será excavado por estudiantes”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-08-2014, L2.

GIL, M.: “La Mostra de Curtas de Noia abre con un homenaje a Pico”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 26-11-2013, p. 8.

GIL, M.: “La Mostra de Noia se inició con un sen-tido homenaje al actor Pico”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 01-12-2013, p. 7.

GIL, M.: “La Mostra de Curtas de Noia acoge el preestreno de la serie de Antena 3 Galerías Velvet”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 04-12-2013, p. 7.

GIL, M.: “El actor Miguel Ángel Silvestre revolu-cionó Noia”, El Correo Gallego, “Terras de San-tiago”, 06-12-2013, p. 8.

GIL, M.: “La Mostra de Curtas de Noia cierra esta tarde con nueve proyecciones”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 08-12-2013, p. 7.

GIL, M.: “Xosé A. López Teixeira gañou o premio de Historia Medieval ”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 15-12-2013, p. 7.

GIL, M.: “Noia recupera los elementos del claus-tro de San Francisco”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 22-01-20134, p. 8.

GIL, M.: “Boiro acoge el VIII Encontro Arqueo-lóxico do Barbanza”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 23-02-2014, p. 8.

GIL, M.: “Un grupo de Noia expone trajes de Entroido premiados”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 25-02-2014, p. 7.

GIL, M.: “El Virxe do Mar inicia una semana de actividades con Alonso Montero”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 25-02-2014, p. 6.

GIL, M.: “Tributo póstumo con monumentos a escala en O Son”, El Correo Gallego, 28-02-2014, p. 16.

GIL, M.: “Aurora Marco reconstrúe a historia do noiés Paco O Bolo”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 20-03-2014, p. 8.

GIL, M.: “Muros-Noia reivindica una ruta del Camino por el litoral”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 23-03-2014, p. 7.

GIL, M.: “Noia celebra el miércoles el día del libro infantil con talleres”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 31-03-2014, p. 7.

GIL, M.: “El Museo do Mar de Noia se vuelca con el Día das Letras”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 21-04-2014, p. 5.

GIL, M.: “Elisabet Ríos gaña o premio de poesía Francisco Añón de Outes”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 18-05-2014, p. 8.

GIL, M.: “Muros-Noia reivindica su Ruta Xacobea con un viaje a Santiago”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 29-05-2014, p. 8.

GIL, M.: “Un velero llamado libertad”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 26-05-2014, p. 5.

GIL, M.: “El escritor noiés Xerardo Agrafoxo publica A maleta de Victoria Kent”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 04-07-2014, p. 6.

GIL, M.: “Una muestra recoge la riqueza de los conventos franciscanos”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 11-07-2014, p. 8.

GIL, M.: “Xurxo Souto narra las historias de los marineros noieses en Gran Sol”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 01-08-2014, p. 4.

GIL, M.: “Alberto Gómez recibe o Avilés de Taramancos pola historia do dourado”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 07-09-2014, p. 7.

GIL, M.: “Martín Veiga mostra a obra de Avilés nun libro”, El Correo Gallego, “Terras de San-tiago”, 18-10-2014, p. 6.

GIL, M.: “Martín Veiga presenta un libro sobre la obra literaria de Avilés de Taramancos”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 29-10-2014, p. 7.

GÓMEZ, Marta: “Noia protege su patrimonio industrial incluyéndolo en el catálogo del plan xeral”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-11-2014, L5.

GÓMEZ, Marta: “Arquitectura de vanguardia hecha a orillas de Arousa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-11-2013, L8.

GÓMEZ, Marta: “San Martiño de Noia necesita 15.000 euros para restaurar la centenaria puerta de la iglesia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-11-2013, L3.

224


GÓMEZ, Marta: “Los actores de Ambar unen tea-tro y educación”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-12-2013, L12.

GÓMEZ, Marta: “El centro de Neixón incrementó sus fondos en el último año”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-12-2013, L1.

GÓMEZ, Marta: “La catedral de Barbanza es obra de un artista de la madera”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-12-2013, L4.

GÓMEZ, Marta: “Solo unas pocas casas de cas-cos históricos están exentas de IBI”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-12-2013, L1.

GÓMEZ, Marta: “El Liceo (Noia) cumple 85 años de avatares”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-12-2013, L4.

GÓMEZ, Marta: “La nueva actuación prevista en el castro de Baroña descubrirá parte de la mura-lla”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-12-2013, L8.

GÓMEZ, Marta: “Suso o Ruidoso e o Poeta Bocachea encheron Ribeira de música e versos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-12-2013, L2.

GÓMEZ, Marta: “La fundación Monroy retomó su actividad tras dos años”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-01-2014, L6.

GÓMEZ, Marta: “Little Galicia tomó Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-01-2014, L2.

GÓMEZ, Marta: “Os artistas que conforman Barbantia abren as portas das súas conversas entre cafés”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-02-2014, L4.

GÓMEZ, Marta: “La situación de los Bienes de Interés Cultural”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-02-2014, L2-3.

GÓMEZ, Marta: “El Campo de San Alberto publica el nuevo Entrepontes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-02-2014, L8.

GÓMEZ, Marta: “Ramón Torrado. Mestre e estudoso”, La Voz de Galicia, “Fugas”, 21-02-2014, pp. 2-3.

GÓMEZ, Marta: “La escuela de idiomas de Noia presenta su modelo a Europa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-02-2014, L2.

GÓMEZ, Marta: “Los relieves de la puerta de San Martiño emergen”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-03-2014, L6.

GÓMEZ, Marta: “Un estudio saca a la luz los secretos del puente de Traba”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-03-2014, L6.

GÓMEZ, Marta: “Edificio del Casino de Noia. Cuatro paredes emblemáticas con ocho décadas de historia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-04-2014, L3.

GÓMEZ, Marta: “Los expertos urgen el arreglo de una muralla del castro de Baroña”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-05-2014, L1.

GÓMEZ, Marta: “Vai de Roda cumple diez años sumando premios”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-05-2014, L2.

GÓMEZ, Marta: “Doña Mariquiña ya descansa en paz”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-05-2014, L12. Sobre a filla de Valle-Inclán.

GÓMEZ, Marta: “A Chaínza se cuela entre las mejores obras de arquitectura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-05-2014, L2.

GÓMEZ, Marta: “El castro de Baroña redescubre su monumental foso defensivo”, La Voz de Gali-cia, “Cultura”, 30-05-2014, p. 39.

GÓMEZ, Marta: “Los arqueólogos esperan que la excavación de la muralla aporte nuevos datos sobre Baroña”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-06-2014, L3.

GÓMEZ, Marta: “El cementerio noiés de Santa María busca la corona nacional”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-07-2014, L2.

GÓMEZ, Marta: “El catálogo rianxeiro incorporó una veintena de bienes arqueológicos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-07-2014, L1.

GÓMEZ, Marta: “La puerta de San Martiño recupera su monumentalidad”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-07-2014, L2.

GÓMEZ, Marta: “El Museo do Gravado repasa la trayectoria de Alfonso Costa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-07-2014, L2.

GÓMEZ, Marta: “Muíños anima a ‘facer noso’ a Castelao na inauguración do curso sobre o escritor rianxeiro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-07-2014, L6.

GÓMEZ, Marta: “O Castelao ilustrador emerxeu en Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 31-07-2014, L2.

GÓMEZ, Marta: “La muralla del castro de Baroña se consolidará para evitar derrumbes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-08-2014, L3.

GÓMEZ, Marta: “El campo de trabajo en Neixón saca a la luz los últimos hallazgos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-08-2014, L1.

GÓMEZ, Marta: “Explosión de arte nas salas de exposicións barbancesas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-09-2014, L8.

225


GÓMEZ, Marta: “El trabajo de Chao llega al Liceo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-09-2014, L4.

GÓMEZ, Marta: “A maleta de Victoria Kent inau-gura o curso de Barbantia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-09-2014, L6.

GÓMEZ, Marta: “Los romanos de Rianxo al fin descansan juntos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-10-2014, L5.

GÓMEZ, Marta: “Descubriendo a Castelao en Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-10-2014, L12.

GÓMEZ, Marta: “El Prado reclama al Concello de Noia un cuadro que consta en su inventario”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-11-2014, p. 43.

HERMIDA, Mª.: “Electria Indigo se hizo con el premio al mejor cortometraje en la Mostra de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-12-2013, L3.

HERMIDA, Mª.: “Encadeados á cultura na Pobra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-03-2014, L16. Sobre Barbantia.

HERMIDA, Mª.: “La reivindicación del paso del Camino de Santiago por la ría de Muros-Noia toma fuerza”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-06-2014, L3.

HERMIDA, Mª.: “Grandes pequeños artistas en Muros y Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-06-2014, L8.

HERMIDA, Mª.: “Xilbarbeira, a asociación boi-rense que mantén vivo o folclore dos nosos avós”, La Voz de Galicia, “Especial Festas de Boiro”, 04-07-2014, p. 9.

HERMIDA, Mª.: “Patrimonio que cuelga el “se vende”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-11-2014, L2.

HERMIDA, María: “En Boiro a música non nace, faise”, La Voz de Galicia, “Especial Festas de Boiro”, 04-07-2014, p. 12.

HERMIDA, Mª.: “Joyas que necesitan albañil a diario”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-11-2014, L3.

IGLESIAS, R.: “Un boirense aspira a descubrir una cura para la leucemia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-07-2014, L2. Sobre Gonzalo Blanco.

IGLESIAS, R.: “Henrique Seoane habló en Rianxo sobre la evolución de los asentamientos en las rías”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-07-2014, L5.

IGLESIAS, R.: “Alumnos del curso de urbanismo de Rianxo analizaron las antiguas estructuras”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-07-2014, L7.

IGLESIAS, R.: “Una exposición para recordar la historia del Santa Isabel”, La Voz de Galicia, “Fiestas de Ribeira”, 30-07-2014, p. 16.

IGLESIAS, R.: “Airiños fixo resoar as risas máis aló do auditorio de Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-11-2014, L10.

IGLESIAS, R.: “Mariña Pérez Rei, a poetisa que se fixo verso en Barbantia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-11-2014, L8.

IGLESIAS, Raquel: “Estreno de Airiños. Una función para quitarse el sombrero”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-11-2013, L16.

IGLESIAS, Raquel: “La difícil misión de resumir la vida de Valle en diez minutos”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-11-2013, L4.

IGLESIAS, Raquel: “Grecia se interesa por el modelo educativo noiés”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 21-11-2013, L2.

IGLESIAS, Raquel: “El Museo del Grabado prepara una exposición para Florida”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-11-2013, L4.

IGLESIAS, Raquel: “La revista barbanzana de la que estaría orgullosa Rosalía. El último número de Casa da Gramática se supera en páginas y con-tenidos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-12-2013, L6.

IGLESIAS, Raquel: “Inmersión infantil en el surrealismo de Miró”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 08-12-2013, L4.

IGLESIAS, Raquel: “Directores de cine de todo el país asisten a la Mostra de Curtas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-12-2013, L5.

IGLESIAS, Raquel: “La reforma del Coliseo Noela atrae a una decena de firmas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-12-2013, L12.

IGLESIAS, Raquel: “Bos días, princesa, el vídeo del colegio de Cespón que arrasa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-12-2013, L4.

IGLESIAS, Raquel: “Xoel López presenta Atlán-tico”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-12-2013, L6.

IGLESIAS, Raquel: “Arte para condenar la explo-tación femenina en el sector textil”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 31-12-2013, L2.

IGLESIAS, Raquel: “Una mostra de altos vue-los”, La Voz de Galicia, “Especial Fin de Ano en Barbanza”, 31-12-2013, p. 25.

226


IGLESIAS, Raquel: “El Museo do Mar noiés recibe una carta náutica que detalla los naufra-gios en Galicia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-01-2014, L2.

IGLESIAS, Raquel: “Enfermeros del hospital de Barbanza se ponen la bata de pintores”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-01-2014, L4.

IGLESIAS, Raquel: “Espectaculares piruetas del ballet entre las paredes del bar Aburiño de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-01-2014, L2.

IGLESIAS, Raquel: “Una revista escolar de Noia ya publicó el poema en gallego hace medio año”, La Voz de Galicia, “Cultura”, 18-01-2014, p. 38. Sobre Ramón Torrado e Rosalía de Castro.

IGLESIAS, Raquel: “Lorenzo Mariño sigue vivo en el recuerdo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-01-2014, L16.

IGLESIAS, Raquel: “O mestre que chegou ás entrañas da obra de Rosalía de Castro. Ramón Torrado atopou un poema en galego inédito da autora de Padrón”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-01-2014, L2.

IGLESIAS, Raquel: “A primeira xornada de Lite-ratura Galega e Paz será en Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-01-2014, L7.

IGLESIAS, Raquel: “Cuatro edificios de Bar-banza destacan en la Guía de la arquitectura gallega del siglo XXI”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 12-02-2014, L2.

IGLESIAS, Raquel: “Mar de Noia sopló diez velas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-02-2014, L16.

IGLESIAS, Raquel: “El poder del pasado volvió a quedar patente en la entrega del Premio de Historia Medieval”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-03-2014, L4.

IGLESIAS, Raquel: “Alfonso Costa volvió ser un niño”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-03-2014, L6.

IGLESIAS, Raquel: “Callón aposta por recuperar un galego máis noso”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 16-03-2014, L11.

IGLESIAS, Raquel: “Las heroínas de Sálvora sal-drán de los libros de historia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-04-2014, L8.

IGLESIAS, Raquel: “Clase magistral de grabado en el Virxe do Mar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-04-2014, L2.

IGLESIAS, Raquel: “Barbantia demostra en A Pobra que hai talento feminino a rabiar”, La Voz

de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-04-2014, L4.

IGLESIAS, Raquel: “Barbantia fará do pazo de Goiáns un fortín para defender a lingua”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-05-2014, L6.

IGLESIAS, Raquel: “Frankenstein se cuela en la Feira da Educación de Ribeira”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-05-2014, L6.

IGLESIAS, Raquel: “Pupitres baleiros no Días das Letras”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-05-2014, L2.

IGLESIAS, Raquel: “Una clase con el profesor Einstein en Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-05-2014, L8.

IGLESIAS, Raquel: “Barbanza desborda letras galegas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-05-2014, L2.

IGLESIAS, Raquel: “Un poco de rock sureño para espantar la lluvia en Boiro”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-05-2014, L4.

IGLESIAS, Raquel: “Poderío femenino en la velada poética Slam de Rianxo”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-05-2014.

IGLESIAS, Raquel: “Ámbar ofrece cultura ade-rezada con amor”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-05-2014, L4.

IGLESIAS, Raquel: “Iglesias desató la locura por el audiovisual en Boiro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-05-2014, L12.

IGLESIAS, Raquel: “Coloquio en Boiro. Chévere no da puntada sin hilo”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 29-05-2014, L12.

IGLESIAS, Raquel: “Gago alíase co pasado nun libro que mestura fantasía e realidade. Barbantia volveu apostar pola cultura na presentación de Vento e Chuvia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-06-2014, L8.

IGLESIAS, Raquel: “Un lugar en el que la cultura aflora hasta debajo de las piedras”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-06-2014, L2.

IGLESIAS, Raquel: “El arquitecto Manuel Gallego defendió en Rianxo la rehabilitación con sentido común”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-07-2014, L5.

IGLESIAS, Raquel: “Un edificio que imprime carácter en el corazón de Noia”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-08-2014, L2.

IGLESIAS, Raquel: “El Santa Isabel reflota en Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-10-2014, L4.

227


IGLESIAS, Raquel: “La exposición del Santa Isabel leva anclas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-10-2014, L12.

IGLESIAS, Raquel: “Vilanova y A Pobra vuelven a darse la mano por Valle-Inclán”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-11-2014, L2.

IGLESIAS, Raquel: “El Museo do Mar se con-vierte en una gran facultad de ciencias”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-11-2014.

M. G.: “El futuro del collar de Chans do Barbanza es incierto”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-11-2013, L12.

M. G.: “Toxosoutos presenta O comercio tardoan-tigo no noroeste peninsular”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 21-01-2014, p. 7.

M. G.: “Aurora Marco amadriñou no Campo de San Alberto o novo número de Entrepontes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-02-2014, L5.

M. G.: “El Museo do Gravado expone en México”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 14-07-2014, p. 5.

M. G.: “David Pobra presentó su novela Liña Azul, inspirada en historias de metro”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 20-07-2014, p. 7.

M. G.: “Alfonso Costa expone una selección de sus obras de los últimos 25 años”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 20-07-2014, p. 7.

M. G.: “Pepa Nieto expón as súas esculturas na casa da cultura de Outes”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 22-07-2014, p. 6.

M. H.: “¿Está usted seguro de que conoce Noia y sus leyendas?”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-04-2014, L2.

M. X. B.: “La historia viva de Rianxo, en imáge-nes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-11-2013, L2.

M. X. B.: “Riveiro Coello se llena de elogios en Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-11-2013, L2.

M. X. B.: “La asociación Prudencio Romo se renueva”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-12-2013, L2.

M. X. B.: “Cinco esculturas de Teira viajaron a Nueva Delhi con la galería Gaudí”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-02-2014, L6.

NAVARRO CALO, A.: “Roberto Vidal Bolaño”, Palavra Perduda, N. 16, (2013), p. 14.

NOAL, X.: “As votacións dos premios Sereo encaran a recta final”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 25-11-2013, L2.

NOAL, X.: “Xoel López engaiola no seu regreso a un escenario galego”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 25-08-2014, L3.

OLARIAGA, Maxi: “Gloria”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, La Maraña, 24-04-2014, L2.

OLARIAGA, Maxi: “Cuando llegue septiembre”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, Diario de Ausencias, 17-08-2014, L6.

OUJO, B. / M. G.: “Mar y literatura unidos en Corrubedo, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-08-2014, L2.

OUJO, Borja / M. A.: “Un libro destaca la trayec-toria de 18 periodistas de la zona”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-06-2014, L5.

OUJO, Borja / R. I.: “Dez expertos na traxectoria de Castelao daranse cita en Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-07-2014, L2.

OUJO, Borja / A. G.: “Agrafoxo volta a Barbanza de 1936 coa súa nova obra, A maleta de Victoria Kent”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-07-2014, L2.

OUJO, Borja / A. G.: “Obras de arte en las profundidades ”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 0-07-2014, L6.

OUJO, Borja / A. G.: “Costa desvela os segredos do gravado a 35 alumnos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-07-2014, L2.

OUJO, Borja / A. G.: “Un grupo de expertos ale-manes se interesa por la obra de Valle-Inclán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-08-2014, L8.

OUJO, Borja / A. G.: “Forraje quiere dejar huella con sus últimos coletazos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-08-2014, L2.

OUJO, Borja / M. G.: “A editorial máis enxebre de Barbanza, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-09-2014, L2.

PARADA, Antón / M. A.: “Artemar sirvió de pedestal para os artistas ribeirenses”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-08-2014, L4.

PARADA, Antón / M. G.: “O folk do Barbanza competirá por chegar ao Festival da Luz”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-08-2014, L2.

PARADA, Antón / M. G.: “O legado do Rey de Viana continúa vivo en Galicia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-09-2014, L2.

PARADA, Antón / M. G.: “Decibelios con selo barbancés”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-09-2014, L12.

228


PARADA, Antón / M. G.: “A igrexa de Portosín podería formar parte dunha vila romana próxima ao século III”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-09-2014, L4.

PARADA, Antón / J. R.: “O retorno da rondalla de Aguiño”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-09-2014, L2.

PARADA, Antón / J. R.: “O centro social Harar de Noia dará cabida a unha obra teatral sobre Karl Marx”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-09-2014, L2.

PERNAS, Patricia: “Monoulious DOP, un grupo noiés innovador”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 20-05-2014, p. 7.

PORTO, Héctor J.: “El joven (con rayos X en los ojos), el esperpento que unió a Valle y Houdini, La Voz de Galicia, “Cultura”, 14-10-2014, p. 38.

PREGO RAJÓ, Cándido: “Axenda”, Alameda, N. 45, (decembro 2913), pp. 3-21.

R. I.: “La Mostra de Curtas se consolida como la antesala gallega de los Goya”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-02-2014, L2.

R. I.: “La obra ‘Proa ao mar’ volverá a brillar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-03-2014, L4.

RODRÍGUEZ, Pastor: “Barbantia. Balance anual”, Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), pp. 333-352.

ROMERO, J.: “Barbanza se destapa como una zona densamente poblada en la Edad Media”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-09-2014, L3.

ROMERO, J.: “Luz verde para restaurar una muralla del castro de Baroña destrozada por los temporales”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-09-2014, L2.

ROMERO, Javier: “Un nuevo castro localizado en Rianxo será incluído en el PXOM”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-04-2014, L5.

ROMERO, Javier: “Ocio y naturaleza se alían en un trazado con tintes históricos y culturales en Lousame”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-05-2014, L7.

ROMERO, Javier: “El pasado industrial de Lou-same renacerá de la mana de quienes fueron sus actores principales”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 30-05-2014, L4.

ROMERO, Javier: “Arqueólogos de todo el país realizan una excavación en el corazón de la sierra barbanzana”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-07-2014, L9.

ROMERO, Javier: “Una excavación deja al des-cubierto restos de la Edad Media en la sierra”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-07-2014, L3.

ROMERO, Javier: “Aquella época en la que Ribeira decidió bautizar sus calles”, La Voz de Galicia, “Fiestas de Ribeira”, 30-07-2014, p. 23.

ROMERO, Javier: “Una urbe medieval de 500 vecinos. Los arqueólogos datan los restos halla-dos en Barbanza entre los siglos VIII y XIO, La Voz de Galicia, 02-08-2014, p. 52.

SÁNCHEZ, S.: “Museo a domicilio para los cestos de mimbre, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 18-01-2014, p. 7. (Noia).

SANDE: “Valentina Formoso de a coñecer un libro para acabar cos estereotipos sobre o galego”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-11-2013, L4.

SANDE: “Esteiro lembrou a Agrelo con flores e versos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-11-2014, L4.

SANDE: “Os Tremendos de Baño participan en la grabación del cedé de Interritmos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-12-2013, L2.

SANDE: “Outes chama os afeccionados á poesía a concorrer ao Francisco Añón”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-02-2014, L2.

SANDE: “Quince representaciones integran el cartel del ciclo Xosé Agrelo de Muros”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-04-2014, L4.

SANDE: “Un libro recolle a historia da industria conserveira en Muros”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 09-08-2014, L6.

SANDE, J.: “Tito Concheiro y Felipe Senén, ponentes en el segundo Encontro Monte Pino”, La Voz de Galicia, 26-05-2014, L2.

SANDE, J.: “Ocho estudiantes analizarán la etnografía y topografía del ‘Camino’ en Muros y Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-03-2014, L5.

SANDE, J. M.: “Unha decidida aposta pola Cul-tura”, La Voz de Galicia, “Especial Concello de Outes”, 08-11-2013, p. 2.

ANDE, J. M.: “Os premios Sereo reivindicaron de novo a cultura feita en Barbanza”, La Voz de Galicia, 15-12-2013, L5.

SANDE, J. M.: “En Outes viu a luz unha nova edi-ción do anuario colectivo (Barbantia)”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-12-2013, L5.

229


SANDE, J. M.: “A coruñesa Eli Ríos gañou o certame de poesía Francisco Añón”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-05-2014, L3.

SANDE, J. M.: “Vecinos de Caldebarcos rehabi-litaron siete molinos de agua”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-06-2014, L9.

SANDE, J. M.: “La música tradicional cobra protagonismo con el grupo Parameán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-06-2014, L7.

SANDE, J. M.: “La afluencia al Encontro Monte Pindo desborda las previsiones de Pedramar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-07-2014, L6.

SANDE, J. M.: “Barro e palabra cobran forma da man de Pepa Nieto”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 22-08-2014, L2.

SANDE, J. M.: “Terra de Outes exalta el patri-monio marítimo y cultural”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-08-2014, L4.

SANDE, J. M.: “Outes anima el otoño con una veintena de citas teatrales”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-09-2014, L2.

SOUTO, S.: “El Museo del Grabado de Ribeira cederá obras al Gaiás y al estado de Florida”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 24-11-2013, p. 7.

SOUTO, S.: “Dos obras de Ribeira y O Son, en un foro sobre arquitectura”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 21-11-2013, p. 8.

SOUTO, S.: “Ribeira saca a flote las joyas del Santa Isabel”, El Correo Gallego, “Terras de San-tiago”, 31-03-2014, p. 4.

SOUTO, S.: “Los dos molinos de Goiáns pasaron de ruínas… a museos”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 26-05-2014, p. 8.

SOUTO, S.: “Ribeira expón as obras elixidas para o certame de artes plásticas Díaz Pardo”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 26-05-2014, p. 7.

SOUTO, S.: “O festival Olloboi non remata coa entrega dos premios: imos difundir os traballos”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 27-05-2014, p. 5.

SOUTO, S.: “¿Ruína o símbolo?: El polémico plan para tres naves de salazón”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 29-05-2014, p. 3.

SOUTO, S.: “Afloran en Ribeira restos de una caseta de vigilancia del siglo XVIII”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 31-05-2014, p. 8.

SOUTO, Suso: “La compañía Airiños de Rianxo estrena un obra sobres sus 80 anos”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 06-11-2013, p. 7.

SOUTO, Suso: “Presentan en A Pobra un docu-mental sobre la vida de Valle-Inclán”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 11-11-2013, p. 7.

SOUTO, Suso: “O centro Lustres Rivas de Ribeira acolle 45 gravados de Rubens”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 16-12-2013, p. 7.

SOUTO, Suso: “Una muestra etiqueta en Boiro la explotación en el sector textil”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 31-12-2013, p. 8.

SOUTO, Suso: “La editorial Axóuxere cierra su residencia de escritores en Rianxo”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 05-01-2014, p. 7.

SOUTO, Suso: “Los muebles que acarició Valle”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 06-01-2014, p. 7.

SOUTO, Suso: “Reliquias históricas de un con-vento”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 13-01-2014, p. 7. O convento é o de Santo Antonio do Xobre, na Pobra.

SOUTO, Suso: “El foro arqueológico de Boiro reunirá a 16 destacados expertos”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 19-01-2014, p. 5.

SOUTO, Suso: “Moito me gustas rianxeiro, que estás aquí na Arxentina”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 30-01-2014, p. 8. Sobre “A Rianxeira”.

SOUTO, Suso: “El proyecto Ardentía recopilará el patrimonio de Rianxo”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 08-03-2014, p. 2.

SOUTO, Suso: “Los 160 años del emblemático faro ‘comunista’ de Corrubedo”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 10-03-2014, p. 8.

SOUTO, Suso: “Una novela refleja la villa pobrense de 1940”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 26-04-2014, p. 8.

SOUTO, Suso: “La crónica negra de la costa gallega”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 28-04-2014, p. 7.

SOUTO, Suso: “Dueto foto-poético sobre el dol-men de Axeitos en Ribeira”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 29-04-2014, p. 8.

SOUTO, Suso: “Ocho centros educativos de Terras optan al premio de audiovisual Olloboi”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 20-05-2014, p. 5.

SOUTO, Suso: “A Pobra homenajeó a Beatriz Baltasara, hija de Valle-Iclan”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 22-05-2014, p. 7.

230


SOUTO, Suso: “Adrián González gana el Premio ribeirense de fotografía de igualdade”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 30-05-2014, p. 7.

SOUTO, Suso: “Barbanza, Noia y O Son tienen 61 calles dedicadas a periodistas”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 17-06-2014, p. 8.

SOUTO, Suso: “Las edades de la Moreniña”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 18-09-2014, p. 6.

SOUTO, Suso: “Ayaso dona al museo de A Pobra 40 grabados inspirados en Valle”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 08-10-2014, p. 8.

SOUTO, Suso: “Ribeira dedica al Santa Isabel la mayor exposición de su historia”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 25-10-2014, p. 8.

SOUTO, Suso: “El arzobispo abre hoy el museo de la iglesia de Ribeira”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 23-11-2014, p. 8.

S. S.: “Muros rendirá su homenaje particular a Vidal Bolaño”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-11-2013, L4.

S. S.: “Nuevo curso de teatro en Noia con María Creo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-11-2013, L2.

S. S.: “Ochocientas personas vieron ‘O cabaré dos 80’ de Airiños”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 12-11-2013, L2.

S. S.: “El cruceiro de Sobreviñas espera en un taller a ser recolocado”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 13-11-2013, L5.

S. S.: “Noia conmemora el centenario del naci-miento de Fernández del Riego con una mesa redonda”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-11-2013, L2.

S. S.: “A Pobra acolle un concerto en base a cantorais do desaparecido convento”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 23-11-2013, p. 7.

S. S.: “Los muebles de Rafael Dieste seguirán en un almacén hasta que se reforme su casa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-11-2013, L4.

S. S.: “La pobrense Torre de Bermúdez, de 1751 fue nave de salazón”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, Instantáneas, 25-11-2013, p. 4.

S. S.: “Serafín Marcos se sumerge en la poesía gallega”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-11-2013, L2.

S. S.: “El hijo de Pico recibió la estatuilla que se entrega a los ganadores de la Mostra de Curtas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-12-2013, L4.

S. S.: “Una docena de poetas participarán en un homenaje a Anxo Rei Ballesteros”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-12-2013, L11.

S. S.: “La antigua banda infantil de Taragoña reaparecerá en el aniversario del centro cultural”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-12-2013, L2.

S. S.: “Rianxo. Rábade presenta ‘Sobre ruínas’ ”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-12-2013, L10.

S. S.: “Taragoña celebra el cuarenta aniversario del centro cultural”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-12-2013, L10.

S. S.: “O Félix Muriel gaña un premio polo seu labor a prol do galego”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 13-12-2013, L4.

S. S.: “Seis espectáculos teatrales conforman el plato fuerte de la programación cultural de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-12-2013, L2.

S. S.: “El historiador vigués Xosé Antonio López Teixeira ganó el Premio de Historia Medieval”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-12-2013, L11.

S. S.: “Los trabajos de musealización de los res-tos del antiguo convento noiés están en marcha”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-12-2013, L7.

S. S.: “La asociación cultural Francisco Lorenzo Mariño duplicó el número de socios”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-12-2013, L2.

S. S.: “El grupo Suevia presentará su segundo trabajo en la casa de cultura sonense”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-12-2013, L2.

S. S.: “El boirense Diego García dirigirá la Real Filharmonía de Galicia en el concierto de Reyes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 04-01-2014, L2.

S. S.: “Rianxo acogerá la proyección de un documental biográfico sobre Alexandre Bóveda”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-01-2014, L4.

S. S.: “A Lanzadeira de Alcor inicia su andadura desde Noia con actos musicales y literarios”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-01-2014, L2.

S. S.: “González Millán habló sobre Valle en Gran Canaria”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-01-2014, L2.

S. S.: “El músico boirense Diego García vuelve a dirigir la Real Filharmonía de Galicia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-01-2014, L2.

231


S. S.: “Bértola Teatro actuará en el Liceo noiés”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-01-2014, L2.

S. S.: “El arqueólogo Miguel Vidal dirigirá las obras en el castro de A Cidade”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 17-01-2014, L6.

S. S.: “Cartas de amor recalará en Porto do Son”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-01-2014, L2.

S. S.: “Barbantia convoca unha asemblea xeral para programar os actos culturais de 2014”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-01-2014, L2.

S. S.: “Una treintena de fotografías concurren en Ribeira al concurso sobre arquitectura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-01-2014, L2.

S. S.: “David Otero e Seixas poñen ao descuberto a Castelao”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-01-2014, L2.

S. S.: “La banda Agoraphobia presentará en A Pousada su primer disco”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-02-2014, L2.

S. S.: “A colaboración coa universidade é a gran aposta da Fundación Castelao”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-02-2014, L10.

S. S.: “Seis artistas locales diseñarán los premios de la edición de este año de la Festa da Dorna”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-02-2014, L3.

S. S.: “José Chao Ganó el certamen de fotografía arquitectónica de Ribeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-02-2014, L4.

S. S.: “El ‘Encontro de Neixón’ arranca con 280 personas inscritas”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 22-02-2014, L2.

S. S.: “El certamen audiovisual Olloboi ya suma cerca de medio centenar de trabajos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-02-2014, L2.

S. S.: “Barbantia conmemorará o Día de Rosalía co escritor Alberte Pagán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-02-2014, L5.

S. S.: “Alonso Montero participará nun coloquio no Virxe do Mar”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 23-02-2014, L5.

S. S.: “El Liceo de Noia dota con mil euros su premio de relatos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”,25-02-2014, L2.

S. S.:“Delio Sánchez ejercerá cada sábado de guía a su exposición en Artes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 14-03-2014, L2.

S. S.: “Manuel Gago y Riveiro Coello nominados a los Premios Edición”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 15-03-2014, L2.

S. S.: “Alfonso Costa exhibirá su obra en A Coruña”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-03-2014, L2.

S. S.: “Exposición sobre autores de la Ruta Xacobea”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-03-2014, L2.

S. S.: “Martín Veiga y Toxosoutos preparan un monográfico sobre Avilés de Taramancos”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-03-2014, L2.

S. S.: “Ayaso, propuesto para la medalla Caste-lao”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 29-03-2014, L8.

S. S.: “La poesía protagonizará la recta final de la Semana Cultural del instituto pobrense”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-03-2014, L10.

S. S.: “Cabo dará cabida al Encontro de Embar-cacións Tradicionais en el 2015”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-03-2014, L9.

S. S.: “El historiador Fernández Pazos prepara un libro sobre los 150 años de la iglesia de Santa Uxía”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 31-03-2014, L2.

S. S.: “Felipe Bárcena hablará sobre caballos gallegos en Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-04-2014, L8.

S. S.: “El sonido de las zanfonas resuena ya en Rianxo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-04-2014, L2.

S. S.: “Rafael Lema presenta en Cabo su libro sobre naufragios en A Costa da Morte”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-04-2014, L2.

S. S.: “El Centro Recreativo de Artes lanza un concurso de poesía”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 11-04-2014, L4.

S. S.: “El festibal Olloboi sigue recibiendo tra-bajos a dos semanas de que se acabe el plazo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 12-04-2014, L7.

S. S.: “Emilio Grandío hablará sobre la Segunda República en Lousame”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 13-04-2014, L8.

S. S.: “El nuevo número de Casa da Gramática mezclará cine y literatura”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 22-04-2014, L2.

232


S. S.: “En marcha la cita de barcos tradicionales de Cabo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-04-2014, L8.

S. S.: “El cineclub Liceo de Noia arranca con Encallados”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 21-04-2014, L2.

S. S.: “Historia y religión serán los ejes de las Primeras Xornadas Culturais San Martiño de Noia”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-05-2014, L4.

S. S.: “Cincuenta relatos concorren ao certame do Liceo Noiés”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-05-2014, L4.

S. S.: “El Centro Cultural de Boiro dota con 1.800 euros la Bienal de Pintura José Luís Fernández”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-05-2014, L4.

S. S.: “El boirense Olmo Blanco, finalista en el sexto premio Artejoven”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 16-05-2014, L2.

S. S.: “Homenaxes a María Mariño, Avilés e Agrelo Hermo como protagonistas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 18-05-2014, L3.

S. S.: “Serafín Marcos pon en escena unha obra sobre Díaz Castro”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-05-2014, L2.

S. S.: “El certamen audiovisual Olloboi ya tiene ganadores”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-05-2014, L4.

S. S.: “Nueva edición del programa Xeiras de Amigos do Centro Arqueolóxico”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 26-05-2014, L2.

S. S.: “La restauración del castro de Baroña saca a la luz cuarenta metros de muralla”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 30-05-2014, p. 2.

S. S.: “Patrimonio autoriza a iniciar la rehabilita-ción de la iglesia de San Bernardo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 11-06-2014, L4.

S. S.: “Las obras del Museo do Gravado de Artes viajan a México, Nueva York y Corea”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”,18-06-2014, L2.

S. S.:“María Xosé Silva consegue o Premio Leixa-prén”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 24-06-2014, L9.

S. S.: “Saxofonistas de talla internacional parti-ciparán en el encuentro SaxRibeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 25-06-2014, L2.

S. S.: “El Centro Cultural de Boiro declara desierta la bienal de pintura José Luís Fernán-dez”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 01-07-2014, L2.

S. S.: “El Lustres Rivas amplía la exposición de Tembra ante la demanda de los visitantes”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 02-07-2014, L2.

S. S.: “López Marqués impartirá un taller sobre escritura creativa en el Lustres Rivas”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 03-07-2014, L2.

S. S.: “López Marqués ensina os segredos da literatura a un grupo de quince veciños”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-07-2014, L2.

S. S.: “Ribeira. El noiés Manuel L. Rodrigues dará un recital en la ciudad”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-07-2014, L7.

S. S.: “Santa María A Nova se coloca segunda en el concurso al mejor cementerio”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-07-2014, L2.

S. S.: “Presentación de una obra póstuma de Manuel Dourado Deira”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 23-07-2014, L4.

S. S.: “Agrafoxo presenta a súa novela sobre a vida do ‘Pombeiro’ de Lousame”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 24-07-2014, p. 11.

S. S.: “O curso da USC achegouse a Castelao a través da muller e dos debuxos de negros”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 30-07-2014, L2.

S. S.: “Presentación del último libro de José Vicente Domínguez”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 06-08-2014, L8.

S. S.: “La revista Casa da Gramática saldrá a la luz después del período estival”, La Voz de Gali-cia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-08-2014, L6.

S. S.: “La compañía Bradomín estrenará espec-táculo”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-08-2014, L4.

S. S.: “Setenta anos de Sempre en Galiza”, Grial, N. 202, (2014), p. 10.

S. S.: “Las arpas ya suenan en la villa noiesa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 06-08-2014, L4.

S. S.: “Cálida bienvenida a ‘Muy rojo, muy negro’ en Palmeira”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 10-08-2014, L2.

S. S.: “Textos de Hessel y Stuart Mill inaugurarán el club de lectura del PSOE ribeirense”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 15-08-2014, L2.

S. S.: “Xurxo Souto presenta no Benboa Contos do mar de Irlanda”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-08-2014, L2.

233


S. S.: “Baroña, en las jornadas culturales de Porto do Son”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-09-2014, L4.

S. S.: “Éxito de la nueva obra de José Vicente Domínguez”, El Correo Gallego, 13-09-2014, p. 52.

S. S.: “Los arqueólogos aconsejan realizar un mantenimiento anual del castro de Baroña”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-10-2014, L6.

S. S.: “Ollo de Peixe promove unha ruta foto-gráfica por Sálvora”, La Voz de Galicia, “Bar-banza-Muros-Noia”, 07-10-2014, L2.

S. S.: “Eva Veiga presentará no museo de Artes o seu libro ‘A distancia do tambor’ ”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 07-10-2014, L2.

S. S.: “A Pobra acoge mañana un concierto en base a versos de Valle-Inclán en 1917”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 14-10-2014, p. 7.

S. S.: “A Estrada recoñece o pulo na defensa e uso da lingua galega. Torres Queiruga, premio San Martiño á normalización de toda unha vida”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 22-10-2014, p. 7.

S. S.: “Ve a luz o primeiro estudo sobre a obra de Avilés feita polo noiés Martín Veiga”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 28-10-2014, L2.

TOLEDO, Mar: “Creadoras del Barbanza fusio-nan su arte Plástica, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 16-08-2014, p. 5.

VÁZQUEZ, Dolores: “Amparanoia sopla las 20 velas de A Pousada das Ánimas”, La Voz de Gali-cia, “Fugas”, 21-02-2014, p. 8.

VÁZQUEZ, Dolores: “Zona da zanfona. Galicia abre os ollos por décimo ano ao seu sintetizador manual”, La Voz de Galicia, “Fugas”, 04-04-2014, p. 7.

VERDÚ, Rosalía: “Noia será mañana el escena-rio del rodaje del filme Little Galicia”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 21-01-2014, p. 7.

XXI. ENSINO

MARCO, Aurora: “Mulleres e educación na Galiza”, Murguía, N. 27-28, (2013), pp. 91-105.

XXII. GASTRONOMÍA

De la plaza al plato. Recetas marineras, A Pobra do Caramiñal, Praza de Abastos, s. d. (2014), 5 pp.

XXIII. CIENCIAS

FREIRE NIETO, Patricio: “Amalgamas, obtura-cións e principios de adhesión”, Alameda, N. 46, (2014), pp. 59-61.

SILVA, Emilio: “Un gran invento: o vidrio”, Ala-meda, N. 45, (decembro 2013), pp. 79-80.

SILVA, Emilio: “Os aditivos alimentarios”, Ala-meda, N. 46, (2014), pp. 83-84.

XXIV. VARIA

BLANCO, M. X.: “Ghaleghos e orgullosos de selo”, La Voz de Galicia, 25-10-2014, p. 60.

DURÁN MARIÑO, José Luís: España S. L. La colmena insostenible, Lugo, autor, 2013, 117 pp.

FERNÁNDEZ REIRIZ, Cipriano P.: Árbol genealógico Otero-Graña-Reiriz (Ribeira), autor, 2014, 189 pp.

FRANCO LIJÓ, Juan Manuel: Prácticas de refri-geración y aire acondicionado, 2014.

GARCÍA MIRÓN, Silvia: “Introdución ás Actas da homenaxe a Raimundo García Domínguez Borobó”, Barbantia. Anuario de Estudos do Bar-banza, N. 9, (2013), pp. 219-220.

GIL, Manuel: “Una feria de San Marcos de Noia con mucha historia”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 24-04-2014, p. 7.

GIL, Manuel: “Serra de Outes, un municipio venido a menos”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 28-04-2014, p. 2.

GIL, Manuel: “Santa María a Nova encabeza un concurso de cementerios”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 10-09-2014, p. 29.

GÓMEZ, Marta: “Triste adiós al carballo de A Chaínza”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 08-01-2014, L4.

GÓMEZ, Marta: “El prolongado ocaso de la calle Corredoira noiesa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 05-03-2014, L5.

GÓMEZ, Marta: “El viejo camposanto se con-sume. El proyecto para recuperar la antigua necrópolis de Barro cayó en el olvido”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 16-03-2014, L10.

GONZÁLEZ GONZÁLEZ, Luís: Enigmas en el tiempo, A Coruña, Editorial Ende, autor, 2013, 264 pp.

HERMIDA, Mª: “Vestigios industriales en la costa”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 09-02-2014, L2.

234


HERMIDA, María: “Sí quiero, pero en Boiro”, La Voz de Galicia, “Yes”, 15-03-2014, pp. 19-21.

HERMO, Mª: “Verbas do agarimo para quen sufriu o rancor falanxista”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 19-08-2014, L6.

IGLESIAS, Raquel: “El bar que frecuentó Valle-Inclán”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 27-04-2014, L11.

LÓPEZ VIQUEIRA, S.: “Nombramientos y titu-laciones náuticas”, Alameda, N. 45, (decembro 2013), pp. 73-76.

LOSADA, X. Ricardo: “Limiar” a Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, N. 9, (2013), pp. 5-9.

PARADA, A. / M. A.: “Santa María a Nova tan solo necesita un último empujón”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 20-09-2014, L2.

MELCHOR, Xurxo: “Vidas enfrentadas. Los brotes verdes de la economía española”, La Voz de Galicia, 24-11-2013, p. 76. (Xaquín Fernández Leiceaga).

SOUTO, S.: “El templo de las 31 veneraciones”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 20-01-2014, p. 7. Sobre o templo de Palmeira.

SOUTO, S.: “Archipiélago de Sagres: la maldi-ción de los preceltas”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 02-06-2014, p. 6.

SOUTO, S.: “Seis mujeres de bandera en las calles de Barbanza, Noia y Sar”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 19-06-2014, p. 8.

S. S.: “Instantáneas efímeras. A Pobra tuvo en los años 20 su primera plaza de pescado”, El Correo Gallego, “Terras de Santiago”, 07-01-2014, p. 8.

S. S.: “Coto entregará su Maltrato da paisaxe”, La Voz de Galicia, “Barbanza-Muros-Noia”, 13-04-2014, L8.

S. S.: “Xosé Luís Axeitos, rianxeiro de pro, ofrece o pregón”, La Voz de Galicia, “Especial Guada-lupe 2014”, 12-09-2014, p. 2.

235

barbantia

RELACIÓN DE SOCIOS

1. Mª DorinDa abuín Ces, 2. agustín agra barreiro, 3. José raMón agrafoxo Pérez, 4. xerarDo agrafoxo Pérez, 5. xosé Lois agreLo HerMo, 6. José ManueL aLborés Mariño, 7. ósCar aLCaLDe Carou, 8. Mª ConCePCión aLLut ViDaL, 9. fernanDo aLonso roMero, 10. xosé ÁLVarez CastreLo, 11. MaxiMino CarLos ÁLVarez oLariaga, 12. ana aMaDo reino, 13. María Cristina anDraDe gonzÁLez, 14. ana e. arCa CaMba, 15. raMón ares noaL, 16. PurifiCaCión arias VÁzquez, 17. María xesús arMaDa Castaño, 18. María DoLores arxóns ÁLVarez, 19. siMón baLVís freire, 20. CLara barge estéVez, 21. PabLo barreiro, 22. xosé ManueL barreiro insua, 23. María isabeL barros Pazos, 24. xosé PLÁCiDo betanzos garCía, 25. bibLioteCa funDaCión PenzoL, 26. bibLioteCa xeraL Da usC, 27. franCisCo bLanCo aLCaiDe, 28. fernanDo bLanCo LaDo, 29. María xesús bLanCo LóPez, 30. José ManueL bLanCo roMero, 31. raMón riCarDo boo Puente, 32. CarLos branCo ansoar, 33. xosé raMón brea rei, 34. Mª DoMinga brión sanMigueL, 35. franCisCo xosé bugaLLo otero, 36. C.e.i.P. santa María Do Castro, 37. ManueL CaaMaño suÁrez, 38. xosé ManueL Cairo anteLo, 39. xosé María CaL VÁzquez, 40. CarLos ManueL CaLLón torres, 41. DoLores CaLo garCía, 42. ana CaMbeiro CaMbeiro, 43. Jorge J. CaMPaña Dieste, 44. DoMingo raMón CaMPos aLborés, 45. anxo santiago CaMPos Pena, 46. María xosé Canitrot triLLo, 47. raMón CarreDano Cobas, 48. isabeL Carreira PoL, 49. Juan CarriL Miguéns, 50. ManueL Cartea góMez, 51. José raMón Casais roMero, 52. roMÁn Castaño garCía, 53. eVa Castaño torraDo, 54. antonia CasteLo LaMPón, 55. Jesús ManueL Castro fernÁnDez, 56. anxos Castro ParaDa, 57. xaVier Castro roDríguez, 58. guiLLerMe CaxaraViLLe arauxo, 59. Centro eMPresariaL Da ConstruCión Do barbanza, 60. Centro raMón Piñeiro, 61. Centro reCreatiVo e CuLturaL De artes, 62. CeP PiLar Maestú sierra, 63. ManueL Ces CanLe, 64. sonia Ces garCía, 65. CorneLia Ces MiranDa, 66. aDeLina Ces quintÁns, 67. JaVier Jesús raMón CHouza gestoso, 68. María Jesús Cobas Paz, 69. CoLexio JaiMe baLMes, 70. xosé CoMoxo roDríguez, 71. ConCeLLo Da Pobra Do CaraMiñaL, 72. ConCeLLo De boiro, 73. ConCeLLo De LousaMe, 74. ConCeLLo De noia, 75. ConCeLLo De outes, 76. ConCeLLo De Porto Do son, 77. ConCeLLo De rianxo, 78. ConCeLLo De ribeira, 79. Justo Cortizo sóñora, 80. aLfonso Costa beiro, 81. xesús Costa roDiL, 82. María José CouCe Caneiro, 83. JaiMe De Los ríos HernÁnDez, 84. xosé Deira triñanes, 85. faustina Dieste sÁnCHez, 86. Juan J. DosiL Martínez, 87. ÁnxeLa DoVaL MénDez, 88. DanieL erMo sanCHes, 89. franCisCo JaVier esPino DoMarCo, 90. eDuarDo xeroMe estéVez agrafoxo, 91. ManueL faJarDo Piñeiro, 92. xoÁn fernÁnDez, 93. María estHer fernÁnDez CarroDeguas, 94. CiPriano eMiLio fernÁnDez fernÁnDez, 95. ManueL fernÁnDez Maneiro, 96. María eugenia fernÁnDez reboLLiDo, 97. graCieLa fernÁnDez reboLLiDo, 98. franCisCo fernÁnDez rei, 99. serafín fernÁnDez ViLLanueVa, 100. Luís ferreirós bLanCo, 101. guiLLerMina ferroL Martínez, 102. José aLberto figueiro resúa, 103. María isabeL fontano fernÁnDez, 104. funDaCión rosaLía De Castro, 105. gustaVo garCía Dieste, 106. rafaeL garCía garCía, 107. siLVia garCía Mirón, 108. PauLa susana garCía Paz, 109. ViCtoria De Los ÁngeLes garCía Peinó, 110. garCía roDiño, s. L., 111. aLberto garCía sÁnCHez, 112. xoÁn franCisCo garCía suÁrez, 113. nieVes garCía ViDaL, 114. PeDro garCía ViDaL, 115. íria gestoso ríos, 116. aLfonso José gonzÁLez asenJo, 117. ManueLa sofía gonzÁLez Lestón, 118. ManueL gonzÁLez Lorenzo, 119. unai gonzÁLez suÁrez, 120. grÁfiCas garabaL s. L., 121. xosé Luís groVeiro gonzÁLez, 122. María guDe saMPeDro, 123. xuLio gutiérrez roger, 124. xan HerMiDa bouza, 125. Josefa HerMo insua, 126. ies Coroso, 127. ies esPiñeira, 128. ies nº 1 De ribeira, 129. ies Praia barraña, 130. ies Virxe Do Mar, 131. Jesús roMÁn Laíño briones-arén, 132. fernanDo raMón LaVanDeira suÁrez, 133. xoÁn xosé León Martínez, 134. xoÁn León ViDaL, 135. ManueL Lestón gonzÁLez, 136. Mª aurora Lestón Mayo, 137. xosé ManueL Lobato Martínez, 138. CarLos LóPez CresPo, 139. CarLos Mª LóPez DeL río, 140. aMaLia LóPez Louro, 141. xabier LóPez Marqués, 142. María Luísa LóPez otero, 143. CHaro LóPez sÁnCHez, 144. xosé antonio LóPez siLVa, 145. Jesús Lorenzo CesPón, 146. seVeriano Loroño ViazCoeCHea, 147. robustiano LosaDa roMero, 148. xosé riCarDo LosaDa ViCente, 149. Marina LosaDa ViCente, 150. María Loureiro Piñeiro, 151. aurora MarCo LóPez, 152. aureLia Mariño bLanCo, 153. esPeranza Mariño DaViLa, 154. ManueL Mariño DeL río, 155. xoÁn Mariño reino,

236

barbantia

156. María José Maroñas sóñora, 157. anDrés Martínez Cao, 158. Jesús Martínez MoLeDo, 159. Mª ConsueLo Martínez Pérez, 160. DanieLa Martínez soMoza, 161. ÁngeLes Miguéns Cristobo, 162. MóniCa PauLa Montero ParCero, 163. María DeL PiLar MoraLes Pérez, 164. xosé CarLos Mosteiro fraga, 165. José Luis Mouriño Miguéns, 166. aDoLfo Muíños sÁnCHez, 167. Mariano Muñiz bLanCo, 168. Museo Do graVaDo De artes, 169. aVeLina neiro CuenCio, 170. santiago nieto roMarís, 171. xosé ManueL nóVoa CoLLazo, 172. Mari CarMen orDóñez rey, 173. MaruseLa outeDa CaneDa, 174. raMiro ouViña ouViña, 175. aLiCia PaDín otero, 176. aLberte PagÁn, 177. María Do CarMe PaLLares LeaL, 178. xosé antón ParaDa fernÁnDez, 179. antonio ParaDa Mariño, 180. santiago PÁraMo aLLer, 181. aLiCia ParDaL Pazos, 182. Mª DoLores ParDo fernÁnDez, 183. Marian PareDes ViLLaronga, 184. Juan Patiño gonzÁLez, 185. benJaMín Paz Castro, 186. María xosé Paz franCo, 187. santiago Pazos rey, 188. María Jesús Pazos rey, 189. enCarna Pego Paz, 190. María isabeL PeLayo barbarÁn, 191. xoÁn CarLos Pereira Martínez, 192. PiLar Pereiro saaVeDra, 193. Jesús Pérez besaDa, 194. isMaeL Pérez fernÁnDez, 195. xosé ManueL Pérez fernÁnDez, 196. José antonio Pérez fernÁnDez, 197. DaViD Pérez igLesias, 198. siLVeria Pérez Martínez, 199. Mª DoLores Pérez Mato, 200. María Luísa Pérez Muñiz, 201. antonio Pérez Pérez, 202. Mariña Pérez rei, 203. José antonio Pérez sÁnCHez, 204. seVeriano Pérez suÁrez, 205. Mª Jesús PiCHer núñez, 206. ManueLa PiMenteL noVo, 207. féLix PiMenteL tubío, 208. aLberto Piñeiro berMúDez, 209. antonio Piñeiro fernÁnDez, 210. PeDro Piñeiro HerMiDa, 211. gerarDo Piñeiro Lorenzo, 212. xoana Piñeiro Lorenzo, 213. ManueL Piñeiro Pena, 214. ManueLa PLaCes fungueiriño, 215. María PLaCín LóPez, 216. CiPriano ManueL Pose Lorenzo, 217. María eLena PraDa fernÁnDez, 218. ConCePCión PraDo baña, 219. asoCiaCión PruDenCio roMo, 220. José ManueL queiruga CarbaLLo, 221. raMón quintÁns ViLa, 222. beatriz quinteLa rúa, 223. María DoLores raMa PiCo, 224. reaL aCaDeMia gaLega, 225. ana reDonDo Loxo, 226. Mª DeL CarMen rego DoMínguez, 227. xosé xabier reino Castro, 228. ManueL reiriz Dios, 229. Marisa resúa quintÁns, 230. roDrigo rey LóPez, 231. ester rinCón-benzaLÁ fernÁnDez, 232. Juan ManueL ríos Pérez, 233. xosé ManueL riVas Pérez, 234. antón riVeiro CoeLLo, 235. santiago robaDo gauDeoso, 236. inMaCuLaDa robLeDa Castro, 237. antón roDríguez gaLLarDo, 238. Mª teresa roDríguez igLesias, 239. DanieL roDríguez Lorenzo, 240. Luís CarLos roDríguez río, 241. xoÁn Pastor roDríguez santaMaría, 242. José Mª roDríguez tubío, 243. bLanCa-ana roig reCHou, 244. LuCía roManí fernÁnDez, 245. enCarna roMay otero, 246. ManueL ruíz riVas, 247. MigueL ÁngeL saÁ raMos, 248. antonio saboriDo LóPez, 249. ConCePCión sabuCeDo ÁLVarez, 250. xaVier sÁnCHez aLonso, 251. MarCeLino sÁnCHez soMoza, 252. María isabeL santos DaViLa, 253. Mª CarMe santos roDríguez, 254. xoHÁn santos suÁrez, 255. xesús santos suÁrez, 256. ÁngeLa María segaDe otero, 257. raqueL siLVa HerMo, 258. José siLVa triñanes, 259. bLas raMón sobriDo Lago, 260. soCieDaDe LiCeo De noia, 261. santiago suÁrez bLanCo, 262. Juan neMoPuCeno suÁrez LiJó, 263. César r. tareLa Pérez, 264. anDrés teira ageitos, 265. ManueL teira LuaCes, 266. Luís teira ParaDa, 267. José teMbra reDonDo, 268. PiLar tesouro franqueira, 269. Dores torraDo ares, 270. MiLagros torraDo CesPón, 271. PatriCia torraDo queiruga, 272. ManueL torres Cubeiro, 273. roque torres Moreira, 274. gonzaLo trasbaCH Paz, 275. gerarDo triñanes fernÁnDez, 276. xosé ManueL triñanes núñez, 277. ManueL tubío faCHaDo, 278. José tubío faCHaDo, 279. feLisa tubío saaVeDra, 280. ViCente VÁzquez arias, 281. ósCar VÁzquez Dieste, 282. CarMen VÁzquez Dieste, 283. franCisCo xabier VÁzquez fernÁnDez, 284. Juan ManueL VÁzquez garCía, 285. José ManueL VÁzquez LiJó, 286. aMParo VÁzquez Lores, 287. eVa Veiga torre, 288. xosé Luís Veiras Manteiga, 289. ManueL VeLo VeLo, 290. franCisCo ViCente teiJeiro, 291. franCisCo antonio ViDaL bLanCo, 292. fiDeL ViDaL Pérez, 293. teresa ViDaL Pose, 294. María Margarita ViLar Martínez, 295. teresa ViLLaLba torres, 296. ManueL xesús ViLLar suÁrez, 297. Mª teresa ViLLaVerDe Pais, 298. segisMunDo zúñiga tubío

este Libro reMatou De se iMPrentar

o 11 De DeCeMbro De 2014,

no DéCiMo aniVersario

Do naCeMento De barbantia

Asociación Cultural BarbantiaRúa Manuel María, s/n

Centro Social15930 Boiro (A Coruña)

Tlfn: 981 842 635 Fax: 981 842 725

@barbantia Asociación Cultural Barbantia

Páxina web: www.barbantia.org - www.barbantia.es Blog: www.cafebarbantia.barbantia.org www.cafebarbantia.barbantia.es Correo: [email protected] [email protected]

barbantia · 2015. 10. 10. · dez anos de palestra consecutiva non vos son nada, a non ser unha...

Documents