1.gaia natura zientziak dbh1
TRANSCRIPT
1. UNITATEA
Unibertsoa eta Eguzki-sistema
1. UNIBERTSOARI BURUZKO IDEIEN BILAKAERAUNIBERTSOA: espazio, materia eta energia guztiak osatzen duen multzoa.ASTRONOMIA: Unibertsoaren jatorria eta eboluzioa aztertzen dituen
zientzia
1.1. EREDU GEOZENTRIKOA (Ptolomeo)- Lurra esferikoa eta geldi unibertsoaren erdian.- Eguzkia, Ilargia eta planetak Lurraren inguruan biraka, ibilbide
zirkularrean.- Izarrak finko daude urruneko esfera batean, eta esferak Lurraren inguruan
biratzen du.
1.2. EREDU HELIOZENTRIKOA (Koperniko)- Eguzkia geldi unibertsoaren erdian.- Lurrak bere ardatzaren inguruan biratzen du.- Ilargiak lurraren inguruan biratzen du.- Planeta guztiek eguzkiaren inguruan biratzen dute, ibilbide zirkularrean- Sistema hori inguratzen duen izar esfera ez da higitzen.
2.UNIBERTSOAREN JATORRIA2.1. BIG BANG: (Orain dela 13.700 milioi urte) Materia eta energia guztia oso gune txiki eta bero batean metaturik zegoen
Materia energia handiz bultzatua norabide guztietara irteten da. 1.000 milioi urte
beranduago Berriro bildu,metatu, izarrak eta galaxiak sortuz
EZTANDA
2.2. UNIBERTSOARI BEHATZEKO BALIABIDEAK
a)Behatoki astronomikoak: Lurrean instalatutako teleskopioak
ARAZOA: atmosfera dela eta informazioa galtzen da.
a)Espazio-teleskopioak: satelite artifizialetan instalatzen dira.
b)Zundak: planetak eta sateliteak ikertzeko tresnak eta informazioa lurrera bidaltzeko gai dira.
c) Robot-ibilgailuak: beste planeta batzuetako gainazalak aztertzeko gailuak.
3. GALAXIAK3.1. ZER DIRA:
– Izar metaketa oso handiak (horien artean gasa eta hautsa).–Galaxia bakoitzean milaka milioi izar eta planeta-sistemak egon daitezke–Big-bangaren ostean hasi ziren hedatzen.–Galaxiak, galaxia multzotan biltzen dira.
3.2. GUREA: ESNE BIDEA:-Kiribil motakoa (osagaiek bira erdiko nukloeo bat eratuz)-Nukleotik besoak irteten dira.-Ehun milioi izar inguru daude, besteak beste, EGUZKIA-Galaxia multzoa: “Tokiko Multzo” (esne bidea, Andromeda, Magallanes, triangelua…)
HASI ESKEMA BALIABIDEAK INTERNET JARDUERA
Unibertsoaren osagaiak
Galaxia-kumulua
Esne Bidea
IRTENAURREKOA
Eguzki Sistema
ESNE BIDEAREN FORMAESNE BIDEAREN FORMA
NUKLEOA Centaurusen besoa
Persiusen besoa
Orionen besoa
Sagitariusen besoa
EGUZKIA
HALOA: Guztia inguratzen du. Izar isolatuz eta gasez osaturik.
4. IZARRAK• DEFINIZIOA: Zeruko gorputz esferikoak, gas kantitate handiz osaturik daude
(Hidrogeno,H eta Helioa, He) eta berezko argitasuna dute.
4.1. EZAUGARRIAK:- Kolorea: - Urdina: 30.000 ºC - Zuria: 10.000 ºC - Horia: 5.500 ºC - Laranja: 4.000 ºC - Gorria: 3.000 ºC
- Tamaina: - Erraldoiak: Eguzkia baino askoz handiagoak - Ertainak: Eguzkiaren antzekoak - Nanoak: Eguzkia baino askoz txikiagoak
- Disdira: Zenbat eta handiagoa, disdira handiagoa Zenbat eta Lurretik urrunago, disdira handiagoa ere.
4.2. IZARREN SORRERA ETA HERIOTZA
Nebulosa IZARRA (gasez eta hautsez sortuosatutako hodei handiak)
FUSIO NUKLEARRA H kontsumitu energia kantitate handia
sortuz. Energia espaziora argi etabero bihurtuta igortzen da
-Masa handikoak: SUPERNOBA IZENEKO eztanda eginez.- Masa txikikoak: Eztandarik ez (Eguzkia adibidez).
Trinkotu
Metatu
H agortzeanIzarra HIL
4.3. EGUZKIA
• Neurri ertaina• Horia• Bizitzeren erdia eginda dauka, 4.500 milioi urte
inguru.• Ardatzaren inguruan bira egiteko 25 egun.• Bertatik heltzen zaigun energiak Lurreko bizia
ahalbidetzen du.
5. PLANETAK ETA ASTRO TXIKIAK• Grabitate-indarra: Gorputzek haien artean elkar
erakartzeko duten indarra.
• Planeta izateko baldintzak:– Masa nahiko handia, forma esferikoa izateko.– Planetak higitzean aurkitzen dituen masa txikiagoko
gorputzak erakarri behar ditu, horiek ere planetaren zati izateko.
• Planeten higidurak:– Translazioa: bere izarraren inguruan (translazio-aldia
edo urtea)– Biraketa: bere irudimenezko ardatzaren inguruan
(biraketa-aldia edo eguna)
ASTRO TXIKIAK• Planeta nanoak: Lehenengo baldintza betetzen ez
dutenak.• Sateliteak: Planeten inguruan biraka dauden
gorputzak (adib. Ilargia)• Asteroideak: Izar baten inguruan biraka egon
daitezkeen harrizko gorputz txikiak• Kometak: Izotzez, hautsez eta gasez osaturiko
gorputzak ATALAK: - Nukleoa:izotz edo harrizkoa - Koma: nukleoaren inguruan
- Isatsa: planeta batetik gertu pasatzean izozturik dagoen materia zatia berotzean sortzen da.
6. EGUZKI-SISTEMA6.1. EGUZKI SISTEMAREN OSAGAIAK:- Planetak:
- Barrualdekoak: Markurio, Artizarra, Lurra, Marte. (harrizko gainazala)
- Kanpoaldekoak: Jupiter, Saturno, Urano, Neptuno (gainazalean izotza/hautsa)
- Planeta nanoak: Zeres, Pluton, Eris, Makemake eta Haumea
- Sateliteak: Lurrean Ilargia
- Asteroideak: Asteroide-gerrikoa
- Kometak: Lurretik Halley ikusten da 76 urtean behin
Ezaugarriak
Ezaugarriak
Barneko planetak
HASI ESKEMA BALIABIDEAK INTERNET JARDUERA
Merkurio Artizarra
Lurra
IRTENAURREKOA
Ezaugarriak
Artizarra Marte
Ezaugarriak
Ezaugarriak
Kanpoko planetak
HASI ESKEMA BALIABIDEAK INTERNET JARDUERA
IRTENAURREKOA
Ezaugarriak
Jupiter Neptuno
Ezaugarriak
Urano
Ezaugarriak
Saturno
HASI ESKEMA BALIABIDEAK INTERNET JARDUERA
Eguzki Sistemaren osagaiak
Kanpoko planetak
IRTENAURREKOA
EguzkiaBarneko planetak
Asteroide-gerrikoa
Planeta nanoa
Kuiperren gerrikoa
Oort hodeia
6.2. PLANETEN EZAUGARRI OROKORRAK
• Orbita eliptikoak.• Planeta guztien orbitak plano berean.• Zenbat eta distantzia luzeagoa eguzkira,
orduan eta denbora gehiago translazio-aldia.• Translazio-aldia erloju-orratzen aurkako
noranzkoan.• Biraketa-aldia erloju-orratzen aurkako
noranzkoa, Artizarra eta Uranio izan ezik.