1. semántica léxica

8/14/2019 1. Semntica lxica

1/25

1. Semntica lxica

1. A disciplina lingstica

A semntica unha disciplina da lingstica que estuda o significadolingstico.

1) Neste senso, encdrase dentro da semitica ou semioloxa, que se

encarga do estudo dos signos e os sistemas de comunicacin en xeral. Asemioloxa tamn comprende outras disciplinas coma a zoosemitica ou asemioloxa clnica, pero do punto de vista lingstico cmpre destacar:

a) Quinsica, que estuda os xestos e movementos corporais.b) Proxmica, que estuda o uso do espazo na comunicacin (distancias

fsicas).c) Paralingstica, que estuda os elementos orais que acompaan as unidades

lingsticas (velocidade, timbre...)

2) Ademais, o significado lingstico tamn pode ser estudado por outrasdisciplinas non estritamente lingsticas, como o caso de:

a) Psicolingstica: estuda o almacenamento dos signos no cerebro e osmecanismos de codificacin e decodificacin dos mesmos.b) Neurolingstica: cntrase na base neuronal dos mecanismos de

codificacin e decodificacin.c) Filosofa: reflexiona sobre a existencia mesma do significado.

3) O campo de estudo da semntica abrangue dous aspectosfundamentais:

a) Descricin e explicacin das intuicins que os falantes teen sobre osignificado. Por exemplo, os falantes perciben que hai palabras con significados iguaisou semellantes, unha percepcin que a semntica etiqueta como sinonimia, establecendo

diferentes clases dentro dela.b) Preocpase polo significado non s desde a perspectiva da linguaxe, senntamn da das linguas (ao contrario c psicolingstica, a neurolingstica ea filosofa).

1.1. A Semntica fronte Pragmtica

A pragmtica, igual c semntica, tamn estuda o significado lingstico,pero tendo en conta o contexto concreto (emisor, receptor, situacin, etc.). As, unmesmo enunciado co mesmo significado convencional pode mudar de significadosegundo o contexto no que se emita. Exemplo:

Enunciado Contexto ImplicacinVai fro aqu

A vent est a verta = pecha a ventA estufa est apagada = prende a estufa

A pragmtica establece unha serie de principios que regulan ointercambio comunicativo (o que se di e o que se quere dicir):

1) Principio de cooperacin: prtese de que as persoas queren cooperar, para oque deben cumprir unha serie de mximas:

a) Mxima de relacin ou relevancia: vinculacin do que se di co anterior, demodo que tea sentido no contexto. Exemplo:

A. Queres que abra a vent?B. Vai moitsima calor

Non unha respostaesperada en relacin ao quese pregunta, pero implica

Gramtica galega II2009/2010

USC

1


2/25

1. Semntica lxica

unha afirmacin.b) Mxima de calidade (non digas o que cres que falso): entndese que as

respostas son verdadeiras. Exemplo:

A. Pode darme algn dieiro

B. Non teo nada

Neste caso a resposta podeviolar a mxima de calidade

coa intencin de cumprir oprincipio de cortesa.

2) Principio de cortesa:se corts, maximiza o beneficio cara ao outro.

1.2. Semntica lxica, semntica gramatical,semntica composicional

1) Semntica lxica ou lexicoloxa: estuda o significado das unidades lxicas.2) Semntica gramatical: estuda o significado das unidades gramaticais.

Unidades lxicas e unidades gramaticais1) O lmite entre as unidades lxicas e as gramaticais non moi claro, sennque se d un contnuum. Estas son as principais diferenzas entre as

palabras lxicas e as gramaticais:

Criterio Palabras lxicas Palabras gramaticais

1. Tipos de clases queconstiten

Clases abertas, que semodifican cunha certa rapidez

Clases pechadas.

2. Posicin na cadeaLibre ou relativamentelibre.

Fixada ou relativamentefixada.

3. SignificadoPoden ter significados moixerais ou moi especficos.

Algunhas teen un significadomoi xeral e outras carecen decontido semntico (s teenvalor gramatical)

4. Frecuencia no discurso Relativamente escasa Moi frecuentes ouobrigatorias

5. FuncinPeso semntico (significadolxico)

Articuladores da estruturagramatical do enunciado(significado gramatical)

2) A caracterizacin do significado como lxico ou gramatical non respondea caractersticas intrnsecas do mesmo, senn ao feito de estar portado porunidades lxicas ou unidades gramaticais.

3) Un mesmo contido pode expresarse mediante unidades gramaticais oulxicas dependendo da lingua.

3) Semntica composicional: estuda o significado das combinacins de palabrasindependentemente do contexto. Exemplo:

O irmn de Lus traballa na Citron O primeiro enunciadopresupn o segundo,independentemente docontexto.

Lus ten un irmn


USC

2


3/25

1. Semntica lxica

2. O concepto de significado

2.1. Referencia e denotacin

1) Referente: elemento ou conxunto de elementos (concretos ou abstractos) aos

que nos referimos nun acto de fala concreto. A relacin entre unha unidadelingstica usada nun acto de fala concreto e o seu referente denomnasereferencia.

2) Denotatum ou extensin: clase de elementos aos que unha unidadelingstica se pode aplicar. A relacin entre unha unidade lingstica e o seudenotatum denomnase denotacin.

2.2. O significado

A existencia no significado necesaria para referrmonos realidade nosactos de comunicacin. Poderiamos situar o significado:

1) Na realidade extralingstica, de xeito que o significado dunha palabra serao elemento ou conxunto de elementos da realidade extralingstica aos que faireferencia. Porn, esta unha explicacin con numerosos problemas.Exemplo:

O pai do meu mellor amigo caeu Anda que nos dous casos se fagareferencia mesma persoa, osignificado non o mesmo.

O presidente da mia comunidadecaeu

2) Na mente, polo que o significado sera unha representacin mental. Nestecaso podera ser:

a) Unha imaxe visual, algo problemtico xa que non nos permitira inclurelementos coma os termos abstractos ou xenricos.b) Un concepto. Segundo Saussure o que o signo lingstico une non unha

realidade extralingstica e o seu nome, senn un concepto e a sa imaxeacstica (significado e significante). A categorizacin conceptual realzasemediante os seguintes procedementos, que en cada lingua operan de xeitodiferente:

Xeneralizacin ou abstraccin (das diferenzas). Discriminacin (das semellanzas).

2.2.0. O significado como concepto

1) Hjelmslev: propn unha anlise compoencial do significado, dicir, asa descomposicin en trazos semnticos mis simples. Hjelmslev compara o

plano do contido co da expresin, xa que os significantes estn compostos porunidades menores (slaba, fonema, trazos), de xeito que aplica algo similar ao

plano do contido. Estes trazos semnticos:a) Definen aspropiedades do denotatum dun signo, dicir, son os trazos que

posen os elementos aos que ese signo se pode aplicarb) O conxunto destes trazos semnticos denomnase intensin (concepto

almacenado na mente), en oposicin a extensin (denotatum, realidadeextralingstica).


USC

3


4/25

1. Semntica lxica

2) Anna Wierzbicka: a representante actual mis importante destaconsideracin do significado. A sa teora basase na busca de tomos

semnticos ou do alfabeto do pensamento, dicir, procura unidadessemnticas mnimas que permitan definir o significado de todas as palabras

en todas as linguas. Seran trazos coma bo, malo, grande, pequeno,tipo, parte, palabra, facer, pensar, querer, ver, or, algun,algo, etc., para os que existe un significante en todas as linguas.

2.2.1. O significado na Lingstica Estrutural

2.2.1.1. Obxectivos da Lingstica Estrutural

A Lingstica Estrutural busca analizar as estruturas / sistemas queorganizan as linguas. Isto mis difcil de aplicar ao lxico ca a outros niveis, coma agramtica ou a fonoloxa, xa que neste caso estamos perante inventarios abertos deunidades.

2.2.1.2. Terminoloxa

1) Lexema (termo da lingstica estrutural): cada unha das palabras(significante + significado) que conforman un campo lxico.

2) Sema (termo da lingstica estrutural): cada un dos trazos semnticos quedefinen as propiedades do denotatum do lexema en cuestin, dicir, ostrazos semnticos que constiten o significado dunha palabra.

3) Semema (termo da lingstica estrutural): conxunto de trazos quecaracterizan unha unidade dun campo lxico (significado, intensin).

4) Arquisemema: sema ou conxunto de semas compartidos por todos os

membros dun campo lxico.5) Arquilexema: arquisemema asociado a un significante. Non ten porque

existir sempre.6) Dimensin: punto de vista ou criterio sobre o que se establece unha

oposicin, propiedade semntica que se refire unha oposicin. S se refireaos trazos non comns. Exemplos:

Campo lxico pluridimensional

n de persoas brazos respaldo

moblepara

sentarse

unhamis

dunhacon sen con sen

cadeira + + + + +butaca + + + +tallo + + + + +sof + + +(moble e para sentarse non son dimensins xa que son comns a todas as unidades, pero

n de persoas, brazos e respaldo si).

Campo lxico unidimensional

Graocon

temperatura

elevado medio baixo

fro + +

quente + +morno + +


USC

4


5/25


6/25

1. Semntica lxica

b) Campo lxico vs. campo semntico e campo asociativo: preferible aetiqueta de campo lxico fronte s outras das por ser un termo misrestritivo.

Exemplos:Diferentes conceptualizacins da realidade: campo das cores

galego gals

verdegwyrdd

glassazul

grisgwyrdl

castao

Determinacin recproca dos significados: introducin de novos termossituacin inicial novo termo

cores quentes cores quentesvermello

cores fras cores fras

c) Estruturacin lingstica (lxica) vs. estruturacin extralingstica(clasificacins obxectivas):

Estruturas extralingsticas: son iguais en todas as linguas(clasificacindos mamferos, clasificacin dos metais...).

Estruturas lingsticas: obedecen relacin do home cos elementosclasificados (animais domsticos vs. salvaxes, etc.).

2.2.1.3. Realidade e linguaxe Coseriu afirma que o feito de que os lmites da realidade poidan serdifusos, non implica que os das unidades lxicas tamn o sexa, senn que estas teenlmites precisos porque os valores lingsticos son valores conceptuais que se definenmediante as oposicins e polo seu funcionamento, non por criterios reais, precisos ouimprecisos, entre os valores da realidade.

2.2.1.4. Aplicacins prcticas

A aplicacin da teora dos campos lxicos moi limitada, xa que s sereduce a campos pouco problemticos. Ademais, non queda claro como se decide a

existencia dun ou doutro campo lxico, en especial cando non existe unarquilexema ( unha das crticas realizadas pola lingstica cognitiva a estateora).

2.2.2. O significado na Lingstica Cognitiva. Ateora dos prototipos

1) Orixes:a) Alicerces:

Ludwing Wittegenstein:Philosophical Investigations , 1953 (filosofa). Eleanor Rosch (psicoloxa, 70s).

b) Obra fundacional: Foundations of Cognitive Grammar(1987, 1991), deRonald W. Langacker.


USC

6


7/25


8/25

1. Semntica lxica

2) Zonas focais: do exemplo anterior tiramos que a comparacin entre linguasamosa que se produce unha coincidencia hora de sinalar zonas focais, unfeito que se debe a que o ser humano comparte caractersticas perceptivascomns (de xeito que as zonas focais son aquelas que destacan

perceptivamente para todos os seres humanos). dicir, cmpre ter en conta

unha facultade non lingstica para explicar as estruturas lxicas.3) Categoras conceptuais (dominios conceptuais): os cognitivistas

sosteen que o significado conceptual, unha imaxe mental. Pero a diferenzados estruturalistas defenden que non existe unha fronteira entre o semema(trazos necesarios e suficientes) e os restantes coecementos sobre oconcepto, de xeito que:

a) As categoras conceptuais son mbitos amplos de representacins mentaisque encerran informacin de todo tipo, que sa vez est vinculada conoutra, formando as unha rede conceptual. Exemplos:

Exemplo1:

ftbol

deporteporterarbitroCeltafichaxe...

Exemplo2: as entradas dos dicionarios enciclopdicos divdense en daspartes, unha definicin e a informacin enciclopdica. A primeira aque considera a lingstica estrutural no significado, mentres que acognitiva ten en conta as das. Con todo, os cognitivistas consideran que unha distincin prctica, pero que se trata dunha invencin, non dundescubrimento.

b) As categoras conceptuais poden serdiferentes para cada persoa, pero isonon impide que existe un mbito comn.

2.2.2.2.Lingstica cognitiva fronte a lingsticaestrutural

1) Consideracin da relacin da linguaxe co ser humano: alingstica estrutural non ten en conta esta relacin, o que non lle permite

explicar en profundidade as estruturas lxicas.2) Aplicacin limitada da teora dos campos lxicos:

a) S nunha porcin moi pequena do vocabulario dunha lingua se podeatopar un conxunto claro de trazos necesarios e suficientes (semas) que

permitan diferenciar unha unidade lxica do resto das unidades. As, osdicionarios non dan recollido unha definicin o suficientemente abranxente erestritiva da maiora dos conceptos, dicir, que recolla todo o que se podeenglobar baixo un determinado concepto e s iso (non todos os campos lxicosteen un arquisemema fixado).

b) Con todo somos quen de usar eses termos sen problemas (anda que podenxurdir discrepancias). Para explicar isto os cognitivistas recorren teora

dos prototipos.


USC

8


9/25

1. Semntica lxica

2.2.2.3. Teora dos prototipos2

1) Os focos: non son exclusivos das realidades continuas (cor, temperatura,riqueza), senn que tamn se poden atopar nas realidades ben delimitadas(mesa, casa, coche).

2) Status dos elementos dunha categora:a) Os elementos que se inclen dentro dunha mesma categora teen diferente

status: Membros prototpicos (mellores exemplos da categora). Membros perifricos (non pertencen claramente categora3)

a) o parecido de familia o que nos permite englobar baixo unha mesmacategora diferentes elementos relacionados entre si.

3) Seleccin dos elementos prototpicos: seleccinanse as clases ouelementos da realidade que renen cas caractersticas mis frecuentes dundeterminado concepto nunhasociedade.

4) O prototipo: a imaxe mental creada a partir dos exemplos prototpicos,de xeito que se compn s das caractersticas mis frecuentes e familiares dacategora (non de clases de elementos ou elementos concretos). Ademais

a) As caractersticas do prototipo do concepto estn includas dentro dainformacin do propio concepto.

b) Os elementos non prototpicos adoitan ter etiquetas especficas (naisolteira, nai traballadora, etc.).

c) Efectos de prototipicidade:

Ten cinco fillos pero traballa un enunciado que non resultaestrao, sempre que o suxeito sexafeminino

Lus ten cinco fillos perotraballa

Causa estraeza

d) Cantos mis trazos do prototipo tea un elemento da realidade, mellorexemplo ser da categora (parecido de familia).

e) Outras matizacins: Parece que nalgunhas categoras hai trazos necesarios. Exemplo: o trazo

na categora estudante. A importancia dos trazos parece serdiferente. Exemplo: enxogo pode ser

mis importante o trazo ca .

***

En conclusin, para a lingstica cognitiva os conceptos non soncompartimentos estancos (ags no caso dos termos tcnicos e cientficos), xa que haielementos perifricos que poden entrar ou non na categora, dependendo de:

a) O falante.2

unha teora que deriva dos traballos de Eleanor Rosch.3 Poden existir membros non prototpicos que pertenzan claramente categora.


USC

9


10/25

1. Semntica lxica

b) O contexto. Exemplo: dunha maleta con xerseis, calcetns, zapatos e pantalnspoderiamos dicir que contn s roupa, mentres que dunha maleta con s zapatosnon; polo quezapato muda de categora dependendo do contexto.

3. Relacins de significado

Independentemente da perspectiva coa que se acheguen semntica, todasas escolas estudan as relacins de significado, baseadas nas intuicins que as persoasteen sobre o mesmo (contraste, equivalencia, etc.).

3.1. Relacins semnticas paradigmticas3.1.1. Hiperonimia-hiponimia

flor/rosaflor unha rosa con determinadaspeculiaridades X un Y

(substantivos)aninal/can

can un animal con determinadaspeculiaridades

tocar/rozar

rozar tocardunha determinada maneiraX Y(adxectivos everbos)

1) Hipernimo: termo de carcterxenrico (Y).2) Hipnimo: termo mis especfico (X).3) Outros trazos:

a) Diferentes hipnimos poden corresponder a un mesmo hipernimo. Arelacin entre os hipnimos dun mesmo hipernimo chmase relacin decohiponimia e tales elementos son cohipnimos entre si.

b) Hipnimos taxonmicos: son aqueles cuxa relacin X un tipo de Y, dicir, os hipnimos prototpicos.

3.1.2. Holonimia-meronimia

man/dedoO dedo non unha man con determinadaspeculiaridades

X YX unhaparte deY

planta/follaA folla non unhaplanta con determinadaspeculiaridades

1) Holnimo: todo.2) Mernimo: parte.3) Outros trazos: pode haber varios mernimos que son parte dun mesmo

holnimo. Os mernimos dun mesmo holnimo son comernimos (dedo,palma, costas) e manteen entre si unha relacin de comeronimia.

Outros trazos destes dous tipos de relacins

1) Son relacins de inclusin:

punto devista

hiperonimia-hiponimia

holonimia-meronimia

significado(intensin)

o hipernimo estincludo dentro dohipnimo (can incle aanimal)

o holnimo estincludo no mernimo(para definir a parte hai querecorrer ao todo)

realidade

(extensin,denotatum)

o hipnimo estincludo dentro do

hipernimo

o mernimo est

includo no holnimo


USC

10


11/25

1. Semntica lxica

Exemplo Tipo de relacin Comentario

actriz/muller hipnimo/hipernimo

actriznon un tipo demuller, polo que non un hipnimotaxonmico.

pamela/sombreiro hipnimo/hipernimo hipnimo taxonmico

mango/tixola mernimo/holnimoa etiqueta da parte non especfica para estetodo

clara/ovo mernimo/holnimoparte especfica dotodo

paxaro/bandada individual/colectivo

non necesitamos botarman do colectivo para

definir o individual,polo que non unharelacin demernimo/holnimo

mesa/aula - -disquete/disqueteira - -

can/can hipnimo/hipernimohipnimo: can machohipernimo: especie

ovo/tortillaingrediente/produtofinal

non necesitamos botarman do todo paradefinir a parte, poloque non unharelacin mernimo/holnimo

or/percibir hipernimo/hipnimoxersei/la - -

2) Son relacins transitivas:

A B A C

B C

un pastor alemn un can un pastor alemn un animal

un can un animal

Isto non se cumpre no seguinte exemplo:

unha cadeira de rodas unha cadeira

*unha cadeira de rodas unmoble

unha cadeira un moble

A relacin transitiva non se cumpre porque cadeira de rodas non un prototipo decadeira:

A B 1 A CB2 CB1: cadeira en sentido amplo.B2: cadeira prototpica.

as cadeiras de rodas son cadeirasen sentido amplo

as cadeiras de rodas non sonmobles


USC

11


12/25


13/25

1. Semntica lxica

3.1.3. Sinonimia

O concepto de sinonimia basase na intuicin que os falantes teen deque existen palabras con significado igual ou semellante. En termos xerais podemosdistinguir dous tipos de sinnimos:

1) Dependentes do contexto. Exemplo: bota ese can da leira = bota eseanimal da leira.

2) Independentes do contexto (nos que nos centraremos). Exemplos:valente valoroso, bonito fermoso, dentista odontlogo.

3.1.3.1.Sinonimia total e sinonimia parcial

1) Sinonimia total:a) Trtase de sinnimos intercambiables en todos os contextos sen ningn

tipo de variacin.

b) Son moi difciles (ou imposibles) de atopar na lingua, xa que s se poderandar en palabras cun reducido nmero de acepcins, por exemplo de mbitostcnicos ou cientficos (mesmo nestes casos as diferentes palabras podenestar asociadas a diferentes escolas, polo que tamn se dara unha diferenzade matiz). Este un feito previsible tendo en conta a tendencia cara economa lingstica.

2) Concepcin de sinonimia:a) A prctica inexistencia de sinnimos absolutos ou totais levou a que algns

autores negasen o concepto de sinonimia. Con todo, a funcin do lingista a de explicar as intuicins dos falantes, polo que adoptaremos o conceptonun sentido laxo: como identidade ouproximidade de significados. As:

b) Son sinnimas das palabras cuxos significados son idnticos ou estnprximos: Dse unha gradacin entre a proximidade de significados (contnuum),

non un lmite concreto entre palabras que son sinnimas e as que non oson (pode variar, por exemplo, dependendo do falante).

A proximidade unha condicin necesaria, pero non suficiente, xa quenon sempre que se d estamos perante unha relacin de sinonimia [can cadela], polo que hai diferenzas de significado que permiten manter aintuicin de sinonimia.

3) Sinonimia parcial: a sinonimia dse s nunha das acepcins daspalabras. moi habitual, dado que na lingua tamn son frecuentes as palabraspolismicas. Exemplos:

xornal1. Paga dun da de traballo. 2. Peridico que se publica tdolos das.diario1. Que corresponde a tdolos das. 2. Peridico que se publica tdolos das.fraco 1. De pouca carne [persoa, animal]. 2. fig. Que ten pouca forza ou poucaconsistencia.delgado De pouca carne [persoa, animal], ou de pouco grosor [cousa].


USC

13


14/25

1. Semntica lxica

3.1.3.2.Sinonimia conceptual e quasisinonimia

1) Significado conceptual ou proposicional (Cruse, 1986):a) Definicin: refrese aos trazos ou propiedades que caracterizan o

denotatum dun signo.b) Sinonimia conceptual ou proposicional: dse entre as palabras que teen

un mesmo significado conceptual. habitual que a sinonimia conceptualsexa ao mesmo tempo sinonimia parcial.

2) Coincidencia no significado conceptual:a) Significado evocado: trtase de informacin almacenada canda as

palabras que nos permite empregalas de xeito adecuado. A coincidenciano significado conceptual non impide a variacin no significado evocado,que se poden dar en certas dimensins que non anulan a intuicin desinonimia:

Dimensins: Rexistro (estilo, canle, grupos sociais). Variacin xeogrfica. Franxa etaria. Variacin cronolxica.

Tipo de significado: non unha informacin referente aos conceptos,senn ao significante. Exemplo: orellns (coloquial), parotidite (culto): ainformacin referente ao rexistro est almacenada no significante, xa que oconcepto o mesmo.

As diferenzas no significado evocado non anulan a intuicin de sinonimia.

b) Significado expresivo: Sinala unha determinada actitude do falante perante o referente. un significado que afecta ao significante, non ao concepto4. Exemplo:

gavacho e francs teen o mesmo significado, pero a primeira forma supnunha actitude pexorativa.

Cmpre ter en conta que habitual que os termos con significadoexpresivo pertenzan a un rexistro coloquial, pero isto non nos debelevar a confundir as etiquetas. Exemplo: pipa unha forma coloquial parareferrmonos a pistola, pero non ten ningn tipo de significado expresivoengadido.

As diferenzas no significado expresivo non anulan a intuicin de sinonimia.

c) Variacin nas posibilidades combinatorias. Exemplo: morrer aplicable a calquera ser vivo, mentres quefalecers aplicable aos animais.

4 Cmpre ter en conta que cando o significado conceptual obxectivamente negativo o significadoexpresivo reside s no significante, non no significado. Exemplo: covarde ten un significado conceptual

negativo, ao igual ca cagado, pero s esta ltima forma ten significado expresivo; o mesmo acontece consucioeporco.


USC

14


15/25

1. Semntica lxica

3) Non coincidencia no significado conceptual (entrepalabras do mesmo campo lxico): poden darse das situacins:

a) Mantemento da intuicin de sinonimia: Exemplos:

amigo, compaeiro, camarada, colegalisto, intelixente, aleuto, espelido

matar, asasinardesastre, infortunio, calamidade, catstrofe

Explicacin: son palabras que non teen como funcin primaria a decontrastar con outros elementos do seu campo lxico (anda que o

poden facer), xa que poden ser complementarias. dicir, os trazoscomns son mis nucleares cs opositivos5.

b) Non mantemento da intuicin de sinonimia: Exemplos:

tulipn, rosa, caravelverde, azul, vermello

dberman, ccker, galgo, podengocear, xantar, almorzar

Explicacin: son termos que teen como funcin primaria a decontrastar con outros do seu campo lxico. Os trazos opositivos sonmis nucleares cs comns.

Cando se d unha proximidade do significado conceptual pero non unhaidentidade total trtase de quiasisinonimia, unha relacin incompatible coa desinonimia parcial.

4) Outras cuestins que cmpre ter en conta:a) As relacins de sinonimianon son incompatibles coas de hiperonimia

hiponimia ou coas de cohiponimia, ou outro tipo de relacins semnticas.Exemplo: matar(hipernimo) asasinar(hipnimo).

b) As relacins de sinonimia (ags nos casos de sinonimia total) non teenpor que sersimtricas. As, adoita facerse referencia aos termos xenricoscomo sinnimos dos mis concretos, pero non inversa. Exemplo: cano sinnimo de branco, pero branco non ten por que ser necesariamente sinnimo decano (en entradas de dicionario).

Exercicio:Exemplo Tipo de relacin Comentario

malvado / prfido sinonimia conceptual

diferenzas nosignificado evocado(rexistro ou grao)[prfido tamn ten aacepcin depersoa quetraizoa, polo que tendo enconta isto tratarase dunhasinonimia parcial]

5 As diferenzas menores que non anulan a intuicin poden ser, por exemplo, de grao (o que non

implica que todas as diferenzas de grao non anulen a sinonimia, xa que isto acontece en casoscomafro, tpedo).


USC

15


16/25

1. Semntica lxica

Exemplo Tipo de relacin Comentario

urina / mexo sinonimia conceptualdiferenzas nosignificado evocado(rexistro)

lingua / idioma sinonimia parcial

coincidencia dosignificado conceptual

nunha das sasacepcins.

oftalmlogo /

oculistasinonimia conceptual

diferenzas nosignificado evocado(rexistro)

aterrador /horripilante

sinonimia conceptual

[horripilante tamn ten aacepcin de que pon ospelos de punta

(literalmente), polo quetendo en conta isto tratarasedunha sinonimia parcial]

embarazada /

preadasinonimia conceptual

diferenzas nosignificado evocado(rexistro), nas

posibilidadescombinatorias(embarazada s aplicable a humanas) eno significadoexpresivo para algnsfalantes.

labio / beizo sinonimia parcial

coincidencia nunhaacepcin e diferenzasno significado evocado(rexistro)

3.1.4. Relacins de oposicinAs relacins de oposicin son unha das intuicins mis fortes sobre o

significado, pero trtase de relacins moi diversas. Os trazos que teen en comn osopostos son:

1) Trazos que teen en comn os opostos:a) Incompatibilidade: a presenza dun dos termos supn a exclusin do outro

(posible, imposible).b) A incompatibilidade debe serbinaria, dicir, a relacin que mantn unha

parella de termos opostos exclusiva dela (entrar vs. sar; gato vs. lenvs. tigre).

2) Tipos de relacins de oposicin:a) Complementariedade6: divisin en dos compartimentos

mutuamenteexcluntes (verdadeiro vs. falso). Implicacins:

X implica non Y vivo implica non mortoY implica non X non morto implica vivonon X implica Y non vivoimplica mortonon Y implica X non morto implica vivo

6 Aplicados a un mbito no que sexa pertinente (por exemplo, unha pregunta non pode serverdadeira oufalsa, pero si un enunciado afirmativo) e en circunstancias normais.


USC

16


17/25

1. Semntica lxica

Pdese darentre adxectivos (morto vivo ), verbos (quedar irse), esubstantivos ().

b) Antonimia: os elementos designan diferentes graos dunha propiedadeou caracterstica.

diminuto (- -) pequeno (-) grande (+) enorme (+ +)

Implicacins:

X implica non Y fro implica non froY implica non X quente implica non fronon X non implica Y non fro non implica quentenon Y non implica X non quente non implicafro

Outras caractersticas: Son relacins binarias nas que os termos teen que ocupar postos

equiparables na escala. A intensificacin dun elemento indica que unha propiedade maiorou menor na escala. Exemplo: mis grande (maior), mis pequeno(menor).

A escala pode estar composta por dous termos (longo curto) oumis.

Pode existir un termo especfico para referrmonos a un puntosituado entre os dous puntos bsicos. Exemplo:fro morno / tpedo quente.

Existe un punto central, neutral, que representa un valor dereferencia:

Para que se dea a relacin de antonimia os termos teen que estar mesma distancia deste punto.

A situacin deste punto en termos absolutos vara segundo ocontexto. Exemplo: o valor de referencia para grande non o mesmoenformiga grande ca en edificio grande.

c) Oposicin direccional (palabras inversas): os significados daspalabras inversas implican un movemento ou un cambio en direccinsopostas. Exemplos: entrar / sar, atar / desatar, subida / baixada.

d) Palabras recprocas: Implicacins:

A X B implica B Y AAntn cmpralle a Beatriz implica Beatrizvndelle a Antn

A Y B implica B Y AAntn vndelle a Beatriz implica Beatrizcmpralle a AntnA: Antn B: BeatrizX: comprar Y: vender

Outras caractersticas: Poden darse dous tipos de relacins recprocas:

Reciprocidade propiamentedita: os dous termos teen un mesmoreferente, anda que os puntos de vista son diferentes. Exemplos:comprar / vender(unha soa accin).


USC

17


18/25

1. Semntica lxica

Elementos relacionais con dous referentes que non se implicanmutuamente de forma necesaria ou s o fan nunha das direccins.A implicacin mutua tera lugar s en situacins ideais. Exemplo:ensinar / aprender(aprenderimplica ensinar, pero ensinarnon implicaaprender),pedir / dar, preguntar / responder.

Segundo Cruse e Croft a intuicin de oposicin nas relacins dereciprocidade est baseada nas relacins de oposicin direccional, polo que sera discutible a existencia deste tipo especfico derelacins.

Exercicio:

ExemploTipo de relacin

de oposicinComentario

novela / ensaio antonimiaascenso / descenso oposicin direccionalpresente / ausente complementariedadehbil / torpe antonimia (escala graduada)

precioso / feo

sol elementos dunhamesma escalagraduada, pero quenon estn en puntosequidistantes do valorde referencia.

contento / triste antonimia

dar / recibirreciprocidade(oposicin direccional)

enchufado /desenchufado

complementariedade

enchufar /

desenchufaroposicin direccional

Distincin entre complementarios e antnimos

A distincin entre complementarios e antnimos non sempre tan doadacomo parece en principio, xa que en moitas ocasins podemos graduar elementosque consideramos complementarios. Pdense dar tres situacins:

1) Posibilidade de gradacin dependente do contexto. Exemplos: obediente /desobediente (nenos obedientes vs. nenos desobedientes neno moi obediente, neno

pouco obediente, etc.); enfermo / san ( persoas enfermas vs. persoas sas moienfermo, pouco san).

2) Posibilidade de gradacin asociada a un uso especfico do termo, diferente dohabitual. Exemplo: moi casado ten un sentido diferente do habitual.

3) Posibilidade de gradacin relacionada con factores pragmticos. Exemplo:est ben vivo unha maneira de enfatizar a certeza de que algun est vivo.


USC

18


19/25

1. Semntica lxica

3.1.5. Estruturas lxicas

A existencia de diferente tipo de relacins semnticas d lugar configuracin de estruturas lxicas de diferente tipo, unha concepcin que non exclusiva da lingstica estrutural. Estes tipos de estruturas lxicas son:

1) Xerrquicas:a) Poden ser:

Hiponmicas (e dentro delas poden ser tamn taxonmicas): a relacinentre os elementos dominantes e dominados de hiperonimia hiponimia.

Meronmicas: a relacin entre os elementos dominantes e dominados de holonimia meronimia.

b) Son unha proba da relatividade dos conceptos de hipernimo hipnimo(arma branca hipnimo de arma, pero hipernimo de coitelo).

2) Estruturas lineais:a) Non exclen as estruturas xerrquicas.

b) Os elementos relacinanse linealmente, dicir, hai unha lia decontinuidade entre eles:

Graos dunha propiedade . Exemplo: conxelado fro fresco tpedo /morno quente fervendo.

Medidas dunha mesma realidade . Exemplo:segundo minuto hora da semana mes...


USC

19


20/25

1. Semntica lxica

Etapas dun ciclo de vida . Exemplo: beb neno mozo home / muller vello

Secuencias . Exemplo: luns martes mrcores xoves venres sbado domingo.

3) Grellas: estn constitudas por pares de elementos que manteen o mesmotipo de relacin semntica entre si, polo que unha relacin de un a un,exclusiva da parella. Exemplos:

home-------mullerxnerocan----------cadela

cabalo--------eguacan-------cadelo

cra devaca-------puchoovella-------aomaz------maceira

rbore que dpera-------pereiralimn------limoeiro

flor-------rosatipo de: non unharelacin de grella, xa quenon exclusiva da parella

animal-------gatoarma------pistola

4) Grupos: trtase de conxuntos de sinnimos e quasisinnimos cunhaestruturacin menos forte ca nos casos anteriores.

3.1.5.1. Lagoas lxicas e lagoas conceptuais

1) Lagoas lxicas: trtase da inexistencia dun termo para un concepto para

o que si temos unha intuicin ou que nos resulta evidente. Exemplos:

INSTRUMENTOS

labranza apeirostraballosmanuais

ferramentas

para escribir

2) Lagoas conceptuais: trtase da inexistencia dun concepto.a) Poden darse das situacins:

Descoecemento da realidade para a que existe a lagoa conceptual,casos nos que doada de diferenciar das lagoas lxicas. Exemplo: as

plantas da Amazonia na cultura galega.

Coecemento da realidade pero inexistencia do concepto, casos nos quea distincin entre lagoas lxicas e conceptuais pode ser mis difcil.Exemplo:

ingls

animal: mamferos, rptiles e anfibiospaxaros

peixes

insectos

galegoanimal: mamferos, rptiles, anfibios,paxaros, peixes, insectos

b) As estruturacins conceptuais da realidade varan de lingua a lingua e,polo tanto, tamn as unidades lxicas.


USC

20


21/25

1. Semntica lxica

3.2. Relacins semnticas sintagmticas

As relacins sintagmticas danse entre elementos copresentes na cadea.A frecuencia de combinacin das palabras no discurso pode ser diferente, as haiunidades lxicas:

a) que se combinan de xeito moi frecuente,b) que se combinan cunha frecuencia irregular,c) que se combinan esporadicamente,d) que non se combinan.

3.2.1. Causas das diferentes frecuencias deaparicin

1) Realidade extralingstica:a) Frecuencia de aparicin dos elementos na realidade. Neste senso cmpre

ter en conta a existencia de: Preferencias dadas pola realidade extralingstica, que se poden violar

sen que o resultado sexa anmalo. Exemplo: mis frecuente empanarbists ca empanar un prato, pero malia a preferencia pola primeira expresin, asegunda tamn sera posible.

Restricins lxicas e necesarias, cuxa violacin causa un conflitosemntico. Nestes casos adoitamos intentar buscarlle un sentido

botando man de diferentes relacins semnticas (metfora, metonimia,etc.). Exemplo: morrer un termo que s se pode aplicar a seres vivos, poloque a expresin morreu o libro causara un choque semntico.

Con todo, a distincin entre preferencias e restricins non sempre

clara.

b) Importancia dos elementos da realidade na sociedade: a existencia depreferencias e restricins pode deducirse ao coecermos o significado dasunidades lxicas e a realidade extralingstica.

2) Coocorrencias non determinadas pola realidadeextralingstica:

a) Restricins: existen certos conceptos que as linguas expresan ou podenexpresar a travs de diferentes unidades lxicas. A seleccin dunha ououtra unidade lxica est condicionada moitas veces porelementos que as

acompaan no discurso. Son imprevisibles, xa que poderan non existir. Exemplo: en francs eingls non existe un termo equivalente a cano (de uso restrinxido para pelo oucabelo), senn que se usa o termo xenrico (des cheveus blancs, white hair); enalemn distnguese entre comer referido a animais (fressen) e comer referidoa persoas (essen).

Canto maior a restricin maior o grao de coocorrencia doselementos no discurso. Exemplos: cano aparecer en moitas ocasins con

peloe cabelo, ao igual caformatarcon ordenadorou disco duro. O status dos elementos que forman a combinacin diferente. As,

temos (seguindo a Coseriu): Unidades lxicas determinadas:

Portan as restricins, imprevisibles ou non (cano, morrer).


USC

21


22/25

1. Semntica lxica

As clases de palabras que funcionan como unidades lxicasdeterminadas son sobre todo:

- Adxectivo, que expresa caractersticas ou propiedades dasentidades da realidade, polo que pode seleccionar a queidentidades se aplica.

- Verbo, que expresa relacins entre elementos, seleccionandotamn os elementos entre os que pode establecer as ditasrelacins.

Unidades lxicas determinantes: Non portan as restricins, senn que elas mesmas nun nivel de

abstraccin maior ou menor funcionan como restricins (pelofilamento, can mamfero).

A clase de palabra que xeralmente unha unidade lxicadeterminante o substantivo, anda que hai excepcins coma ados substantivos colectivos (bandada unha unidade lxicadeterminada).

b) Expresins preseleccionadas de entre varias teoricamente posibles para

referrmonos a actividades frecuentes na sociedade. Exemplo: estimado parao encabezamento dunha carta (en francs chen querido); lavar os dentes oucepillar os dentes (en galsgolgir danneddlimpar os dentes).

c) Combinacins fixadas coma un todo: locucins e compostossintagmticos. Exemplos: encher o ollo, telfono mbil, libro aberto (en sentidofigurado), etc.

4. Polisemia e homonimia

O nmero de palabras que os seres humanos poden coecer limitado,xa que depende da capacidade memorstica, pero as realidades s que se poden referir

son moi amplas. De a que en todas as linguas existan moitas palabras que posenvarios significados, xa que cando xorde unha realidade nova frecuente asignarlle ao


USC

TERMO DEFINICIN RESTRICIN TIPODERESTRICIN

escamarquitar asescamas

dito deanimais conescamas

deducible do significado dapalabra e coecemento darealidade

morrer perder a vidadito de seresvivos


falecer perder a vidadito de sereshumanos

non deducible do significadoda palabra e coecemento darealidade

finar perder a vidadito de sereshumanos


branco da cor do leitedito deelementosconcretos


cano da cor do leite dito do pelonon deducible do significadoda palabra e coecemento darealidade

albeiro da cor do leitedito dafaria


22


23/25

1. Semntica lxica

novo significado un significante xa existente (virus para virus informtico), dicir,prodcese o fenmeno da polisemia.

4.1. Diferenza entre polisemia e homonimia

1) Polisemia: unha palabra polismica cando presenta dous significados,polo que un fenmeno semntico.

pparte do corpoparte inferior dun monte

2) Homonimia: das palabras son homnimas cando coinciden na formapero diverxen no significado, polo que un fenmeno formal (ao igual cfenmeno prximo da paronomasia [proximidade formal]).

fiar reducir as fibras txtiles a fo

fiar vender a crdito, sen cobrar no momento

Esta diferenza adoita recollerse nos dicionarios, xa que xeralmenteatopamos unha soa entrada para palabras polismicas e das ou mis para ashomnimas.

4.2. Criterios de identificacin

1) Criterio etimolxico:a) Definicin:

Polisemia: diversificacin de significados a travs do tempo. Exemplo:pparte do corpo > parte inferior do monte (extensin metafrica).

Homonimia: converxencia de significantes a travs do tempo.Exemplos:fiar < FILARE vs.fiar < FIDARE; galleta < gallo, galla vs.galleta < fr.galette; cabazo < CAPACEU vs. cabazo < CALAPACCIA; carpa peixe < lat, evisigtico carpa vs. carpa do circo < do quechua.

b) Problemas: un criterio diacrnico que non produtivo para a semnticasincrnica, que busca explicar as intuicins dos falantes.

2) Criterio sincrnico da relacin semntica:a) Xustificacin: nos falantes existe unha intuicin de polisemia e

homonimia, polo que a distincin entre os dous conceptos tamn parece tersentido desde o punto de vista sincrnico.

b) Definicin: Pottier: dada unha cadea de son que se asocian varios significados

diremos que nos atopamos ante unha situacin de polisemia cando entreeses significados existe relacin semntica.

Matizacin: a relacin semntica ten que ser percibida polos falantes,polo que pode variar de falante a falante.

4.2.1. Relacins semnticas mis frecuentes

1) Tipos de relacins semnticas:a) Metafrica. Exemplos:p(parte inferior dun monte), cabeza (parte superior),

corrente (tendencia),ponte (entre das festivos).


USC

23


24/25

1. Semntica lxica

b) Metonmica. Exemplos: boca (persoa que hai que manter), voz (opinin),cabeza (intelixencia), brazo (parte da extremidade que comprende desde oombreiro ata o cbado).

c) Hiperonimia hiponimia. Exemplos: can (especie, can macho), home(especie, home macho).

d) Oposicin. Exemplo: alugar recproco (dar en aluguer, tomar en aluguer)

2) Caractersticas das relacins semnticas:a) Unha mesma relacin semntica sincrnica pode terorixes diferentes:

Diversificacin de significados mediante un proceso metafrico dentroda propia lingua ao longo do tempo. Exemplo: p parte do corpo > pparte inferior dun monte.

Importacin semntica, que pode proceder dunha diversificacinsemntica que se deu noutra lingua. Exemplo: rato perifrico do ordenador< ing. mouse (a travs do casteln).

b) A evolucin nas relacins de hiperonimia hiponimia pode darse nasdas direccins:

Hipernimo > hipnimo. Exemplo: can especie > can macho. Hipnimo > hipernimo. Exemplo: home macho > home especie.

c) posible que unha mesma palabra adquira varios significados que seafastan ao longo do tempo, de xeito que se perde a intuicin de relacin.Exemplo: cabo accidente xeogrfico e cabo soldado.

d) Problema do criterio semntico: non establece lmites discretos, xa queintenta explicar as intuicins dos falantes, de xeito que haber casos misclaros (prototpicos) e outros menos claros (non prototpicos). Por estarazn, algns autores desbotan a distincin entre polisemia e homonimia,

pero xa que d conta dunha intuicin dos falantes parece preferiblemantela.

4.2.2. Casos de polisemia

1) Casos prototpicos de polisemia:a) Casos de significados lexicalizados (no dicionario) cunha relacin

idiosincrtica entre eles, que non estn baseados nunha regra altamenteprodutiva.

b) Casos baseados nunha regra altamente produtiva que temos memorizadasen termos memorizados os casos concretos (que tampouco aparecen no

dicionario). Exemplo: auga recipiente que contn auga.

2) Casos non prototpicos de polisemia: casos intermedios queresultan da aplicacin dunha regra, pero que presenta excepcins. Neste casoaparecen no dicionario, xa que son excepcins sen explicacin. Exemplo:entre os adxectivos emocionais moitos posen das acepcins, que ten o sentimentoe que provoca o sentimento (nena triste / libro triste, Lus est incmodo / situacinincmoda), pero nalgns non existe a segunda acepcin (*noticia contenta, situacinenfadada).

Exercicio:


USC

24


25/25

1. Semntica lxica

Exemplo

Polisemia/

homonimia

Comentario

da

espazo de 24horas

polisemia

metonimia: holnimo(espazo de 25 horas) /

mernimo (tempo noque hai luz solar)tempo no que hailuz solar

patn

pequena terraza

homonimiaespecie de calzadoprovisto dunhacoitela ou de rodas

cabaloequino

polisemia hiperonimia / hiponimiaequino macho

coelloanimal

polisemia holonimia / meronimiacarne dese animal

beber

inxerir lquidospolisemia hiperonimia / hiponimiainxerir bebidas

alclicas

kiwiplanta

polisemia holonimia / meronimiafroita

arrendar

alugar

homonimiadarlle unhasegunda sacha a uncultivo

pobo

conxunto depersoas

polisemiametonimia (contedor /contido)entidade de

poboacin

Gramtica galega II25

1. semántica léxica

Documents