© do texto: 2003, isabel molina

© Do texto: 2003, Isabel Molina© Das ilustracións: 2003, Emil Markov© Da tradución: 2014, Antón Palacio© Desta edición: 2014, Santillana Infantil y Juvenil, S. L. e Edicións Obradoiro, S. L. Entrecercas, 2. 15705 Santiago de Compostela

ISBN: 978-84-9972-363-1Depósito legal: M-4277-2014Printed in Spain - Impreso en España

Primeira edición: marzo 2014

Deseño da colección:Manuel Estrada

Calquera forma de reprodución, distribución, comunicación pública ou transformación desta obra só pode ser realizada coa autorización dos seus titulares, salvo excepción prevista pola lei. Diríxase a CEDRO (Centro Español de Dereitos Reprográficos, www.cedro.org) se necesita fotocopiar ou escanear algún fragmento desta obra.

M . a Isabel Molina

O ferreiro da lúa chea

Ilustracións de Emil Markov

Introdución

Desde os tempos prehistóricos, tiveron pri-vilexios os ferreiros, os homes que dominaban o lume ata convertelo no seu servidor, eran libres para viaxar, para cambiar de terra, de rei e de señor e sempre eran ben recibidos e respectados. Eran os que sabían –nun proceso entre misterioso e máxico– converter o mineral en lingotes, traballar o cobre e o ouro, a prata e o estaño; os que coñe-cían as proporcións das mesturas e aliaxes, os que recollían e gardaban os restos de aerólitos para conseguir mellores aceiros; eran artesáns expertos que fabricaban sonoras campás de bronce, espa-das e arados, alfaias de ouro e prata e humildes vasillas de estaño. Os máis sabios de entre eles, os alquimistas, esforzábanse en fundir e refinar unha e outra vez os metais na imposible busca do me-tal máis nobre. Ferreiros foron os antigos deuses, como Vulcano en Roma e Thor en Xermania.

Tanto os ferreiros coma os construtores gardaban fielmente os segredos do oficio e as reu-nións dos seus gremios eran as responsables de protexelos. Antigos segredos, eficaces para reali-

8

zaren o seu traballo e que se debían gardar dos estraños. Segredos que se adornaban de fórmulas máxicas e que os oficiais e os mestres repetían con exactitude e, en moitos casos, sen acabar de en-tendelos. Desde a nosa tecnoloxía, desde as nosas fórmulas matemáticas, que os ordenadores calcu-lan en segundos, debemos intentar comprender a marabillada sorpresa que, entre as altas naves das catedrais que aínda hoxe nos deixan sen alento, experimentaban os homes e as mulleres da Idade Media.

Xa antes de que a historia se escribise, a ruta que sinalaba a Vía Láctea, o camiño das es-trelas que leva ó océano, a Fisterra, foi camiño de peregrinacións. Antes de que o sartego do apósto-lo Santiago atraese os peregrinos de Europa, xa os ferreiros e os antigos mestres construtores perco-rreran o camiño e levantaran pontes e os seus edi-ficios de pedra, sementándoo de aldeas co nome do «ganso» –que en algures tamén chaman oca–, o animal sabio que era o seu símbolo.

Afonso VI, o rei do principio do século xii, protector do camiño, casou cinco veces pero só tivo un fillo home que morreu adolescente na guerra contra os almorábides. Quixo ser un rei moderno, vitorioso contra os árabes, que abriu os seus reinos á corrente dos peregrinos. No camiño de Santiago existen lugares que se chaman Vilafranca –vila de francos, vilas libres–, as terras despoboadas que o rei lles entregaba ós emigrantes que chegaban de máis alá dos Pireneos.

9

A súa herdeira foi Urraca, a súa filla, viúva de Raimundo de Borgoña, casada outra vez con Afonso I o Batallador, rei de Aragón. Urraca tiña un fillo do seu primeiro matrimonio chamado ta-mén Afonso, Afonso Raimúndez, que será o vii de Castela cando sexa rei.

Cando Iago de Lavalle peregrina a San-tiago, Afonso o Batallador e a súa muller, a raíña Urraca, están separados. O matrimonio fracasou. Afonso Raimúndez, que se educou en Galicia, en-cerrou a súa nai nun mosteiro e proclamouse rei de Castela e León. Afonso o Batallador tamén recla-ma os seus dereitos ó trono como esposo da raíña Urraca e faise chamar VII de Castela. (Hai dous reis distintos co mesmo nome). O rei de Aragón e os seus cabaleiros atacan esporadicamente a fronteira dos dous reinos, a Rioxa, que quere incorporar ó seu reino de Aragón. Outros cabaleiros, co pretexto de defenderen os dereitos da raíña Urraca, saquean vilas e aldeas; o rei Afonso Raimúndez intenta im-poñer a súa autoridade. A situación case é de gue-rra civil. O pobo sofre. Os peregrinos son coma un río que todas as primaveras asolaga o camiño.

Iago, a súa familia, a súa viaxe, Tareixa e a conxuración dos construtores son imaxinarios. Son reais o ambiente, as circunstancias, o fascinante personaxe de San Xoán de Ortega, o Camiño... un camiño que os ferreiros obrigan a facer a Iago e que, en certo xeito, todos debemos facer na nosa vida.

LOS REYES DE CASTILLA, DESDE LA PRIMEHASTA LA SEPARACIÓN DE DICHOS REI

FERNANDO Iel Magno

rey de Castilla y León(1037-1065)

reina (1037

SANCHO IIel Fuerte


Blanca(rey

temp

ALFONSO VIel Bravo

rey de León temporalemente(1072-1109)

rey de Castilla y León

Jimena Núñez

Enrique de Lorena Teresa

Condes de PortugalURRACARaimundo

de Borgoña

ALFONSO VIIel Emperador

Rey de Castilla y León(1126-1157)

Sancho IIIel Deseado rey de Castilla

Alfonso Enríquezprimer rey de Portugal

RIMERA UNIÓN (1037) DE LEÓN Y CASTILLAS REINOS A LA MUERTE DE ALFONSO VII.

reina de León(1037-1065)

(rey de Galiciatemporalmente)

URRACA

ón

tilla

OS REIS DE CASTELA, DESDE A PRIMEIRA UNIÓN (1037) DE LEÓN E CASTELA ATA A SEPARACIÓN DOS DOUS REINOS Á MORTE DE AFONSO VII

FERNANDO I o Magno

AFONSO VI o Bravo

AFONSO VII o EMPERADOR

SANCHO II o Forte

URRACA

rei de Castela e León (1037-1065)



rei de León temporalmente(1072-1109)

raíña de León (1037-1065)

Branca

TareixaHenrique de Lorena

Raimundo de Borgoña

Xemena Núnez

(rei de Galicia temporalmente)

Sancho IIIo Desexado, rei de Castela

condes de Portugal

Afonso Henríquezprimeiro rei de Portugal

OS REYES DE CASTILLA, DESDE LA PRIMEHASTA LA SEPARACIÓN DE DICHOS REI

SAN

reina (1037

(reytemp

URRACA


SANCHA


García(rey de Galicia

temporalmente)

Urracahereda Zamora

Elvirahereda Toro

1. Inés de Aquitania2. Constanza de Borgoña3. Berta de Borgoña4. Isabel (Zaida, Hija de Motamid de Sevilla)5. Beatriz de Este

URRACA Alfonso Iel Batallador

rey de Aragón y Navarra(matrimonio anulado, concilio de Palencia)

Berenguelahija de Ramón Berenguer II

Fernando IIrey de León

Sanchomuere en la batalla de Uclés

OS REIS DE CASTELA, DESDE A PRIMEIRA UNIÓN (1037) DE LEÓN E CASTELA ATA A SEPARACIÓN DOS DOUS REINOS Á MORTE DE AFONSO VII

SANCHA

URRACA

raíña de León (1037-1065)

García (rei de Galicia

temporalmente)

Urraca herda Zamora

Elvira herda Toro

Sanchomorre na batalla de Uclés

Berenguelafilla de Ramón Berenguer II

Fernando IIrei de León

I. Inés de Aquitania2. Constanza de Borgoña3. Berta de Borgoña4. Isabel (Zaida, filla de Motamid de Sevilla)5. Beatriz de Este

Afonso I o Batallador

rei de Aragón e Navarra(matrimonio anulado, concilio de Palencia)

LOS REYES DE CASTILLA, DESDE LA PRIMEHASTA LA SEPARACIÓN DE DICHOS REI

FERNANDO Iel Magno


reina (1037

SANCHO IIel Fuerte


Blanca(rey

temp

ALFONSO VIel Bravo

rey de León temporalemente(1072-1109)

rey de Castilla y León

Jimena Núñez

Enrique de Lorena Teresa

Condes de PortugalURRACARaimundo

de Borgoña

ALFONSO VIIel Emperador

Rey de Castilla y León(1126-1157)

Sancho IIIel Deseado rey de Castilla

Alfonso Enríquezprimer rey de Portugal



temporalmente)

URRACA

ón

tilla

ITINERARIO SEGUIDO POR IAGO DE LAVALLE

M a r C a n t á b r i c o

Oc

éa

no

At

l án

tic

o

Cabo de Fisterra

Santiago de Compostela Arzúa

Triacastela

El Ganso Astorga Sahagún

León

Palencia

Miño

Río

Ponferrada

PORTUGAL

OS REYES DE CASTILLA, DESDE LA PRIMEHASTA LA SEPARACIÓN DE DICHOS REI

SAN

reina (1037

(reytemp

URRACA

el Deseado rey de Castilla


SANCHA


García(rey de Galicia

temporalmente)

Urracahereda Zamora

Elvirahereda Toro

1. Inés de Aquitania2. Constanza de Borgoña3. Berta de Borgoña4. Isabel (Zaida, Hija de Motamid de Sevilla)5. Beatriz de Este

URRACA Alfonso Iel Batallador

rey de Aragón y Navarra(matrimonio anulado, concilio de Palencia)

Berenguelahija de Ramón Berenguer II

tillaFernando IIrey de León

Sanchomuere en la batalla de Uclés

M a r C a n t á b r i c o

NáxeraLogroño

CirauquiXaca

Lavalle

Sabiñánigo

AnsóEstella/Lizarra

BurgosFrómista

Carrión de los Condes

Santo Domingo de la Calzada

San Xoán de Ortega

Daroca da Rioxa

Puente la Reina/Gares

Palencia

Río

Río

Ebro

Douro

FRANCIA

I

Vinte anos antes

O conde Guillén de Lavalle recibiu os ho-mes no gran salón, sentado na cadeira labrada que, sobre unha tarima, presidía a estancia e que fixera colocar sobre a valiosa alfombra de la que trouxera do sur como botín no ano anterior. Ía frío, sempre ía frío no gran salón atravesado polas correntes de aire. Aínda que non tiña diñeiro para facelo e leva-ban meses queimando uces, piñas e pólas, o con-de Guillén ordenara acender con troncos enteiros a enorme cheminea na que cabía un home de pé. Levaba a súa mellor túnica, de la sen tinxir, daquela cor óso tan de moda aquel ano, e un manto bordado. No dedo puxera a vella sortella de selo que fora de seu pai e de seu avó e, antes deles, dalgún antigo romano, a xulgar pola inscrición case borrada que estaba gravada no interior. Guillén de Lavalle ne-cesitaba daqueles homes e a experiencia ensináralle que a mellor forma de conseguir un bo trato era apa-rentar riqueza e non mostrar un excesivo interese.

Os homes avanzaron ata o centro do gran salón antes de se deter e saudar cunha inclinación

16

de cabeza. Vestían zamarras de pel de cordeiro sen mangas, co pelo por fóra. Non levaban túnica, se-nón calzóns de coiro e abarcas nos pés. Cheiraban a fume, a suor e a coiro mal curtido e formaban un grupo recio e fedorento no centro do salón.

O conde Guillén dubidou se ofrecerlles viño. Despois decidiu seguir no seu papel de gran señor.

–Benvidos a Lavalle –saudou.Un dos visitantes adiantouse ó grupo. Era

un home maior, de escasa estatura. Quitou o gorro de la que levaba na cabeza antes de falar e descu-briu uns cabelos agrisados e un parche de coiro que lle tapaba un ollo e que se suxeitaba á cabeza cu-nhas estreitas correas.

–Mandástesnos chamar, bo conde.–Así é, mestre Lucas –asentiu o conde Gui-

llén–. Os señores francos axítanse no norte e, en canto chegue a primavera, o rei mouro de Zaragoza ameazará o sur. O noso rei terá que guerrear contra o mouro e vai necesitar todos os seus homes. Por outra parte, este condado é a fortaleza que garda o reino polo norte. Necesito das vosas artes. Para a próxima lúa chea, os meus homes precisan unha nova partida de espadas, rexas e ben forxadas.

Unha chispa de intelixencia prendeu un mo-mento no único ollo do home chamado mestre Lu-cas. Un leve murmurio correu entre os homes, que se miraron uns a outros.

Mestre Lucas avanzou un paso máis e fixo unha inclinación.

17

–Non nos dades moito tempo, señor, pero ese é o noso oficio. Incharemos os foles e poñere-mos as nosas forxas a traballar e, dentro dunha lúa, habedes ter espadas novas, acabadas de forxar, para armar os vosos homes.

Guillén de Lavalle tragou saliva. Ata aquel momento todo fora ben, coa cortesía que reclama-ba o costume. Agora chegaba o difícil. Guillén ne-cesitaba con urxencia as espadas para defender as súas terras do señor franco de máis alá das monta-ñas, que o invadiría en canto os ríos se desxeasen; pero non tiña nin unha moeda para pagar o traballo. Talvez máis adiante, cando derrotase os francos, se conseguía un bo botín ou se os seus labradores e os seus servos, aproveitando a paz, tiñan unha boa co-lleita, podería pagar sobradamente o traballo, pero ata entón non tería diñeiro e os ferreiros non ían traballar baixo a súa palabra; el non faltara nunca ás súas promesas, pero todos os artesáns sabían que a palabra de pago dun señor se podía aprazar inde-finidamente.

–Cal será o prezo do voso traballo? –pre-guntou, cunha seguridade que estaba moi lonxe de sentir.

Os homes miráronse entre si sen falar e fixeron un xesto a mestre Lucas. Parecía que se puxeran de acordo antes da entrevista.

–Dise no señorío que non hai moito diñeiro no castelo, bo conde. É custoso manter un grupo de homes de armas que se alimenta ben, tanto eles coma os seus cabalos, e non produce nada. Tamén

18

din que o noso señor natural, don Afonso de Ara-gón, vos dobrou o tributo para a súa campaña con-tra o reino de Zaragoza. Como imos ousar pedir diñeiro polo voso encargo?

–Ides traballar de balde?–Non dixemos tanto, bo conde. Só que non

vos imos pedir diñeiro.Guillén comezaba a alarmarse. Non lle gus-

taban os misterios nin as palabras de dobre sentido. Era un home de pensamentos sinxelos. Necesitaba espadas e non tiña diñeiro; pero se os ferreiros non forxaban as armas e adiaban o pago, non podería defender o condado cando atacasen os francos. El e os seus homes serían derrotados e os atacantes saquearían as ferrerías e os demais obradoiros ar-tesáns. Sairían todos prexudicados.

–Que queredes logo?A voz de mestre Lucas adquiriu un ton per-

suasivo.–Algo moi sinxelo, mi señor. Hai dous días,

na lúa chea, a vosa esposa deuvos un fillo home que fai o terceiro dos vosos. Todo o condado se ale-grou con vós e celebrou a vosa felicidade. Ese neno naceu no día preciso e no momento preciso para ser un bo ferreiro. Queremos que nos deixedes o voso fillo para lle ensinarmos o noso oficio. Seguirá sen-do o voso fillo. Unicamente queremos que sexa fe-rreiro. Ese é o noso prezo.

Guillén houbo de saltar cadeira pola indig-nación.

–Estades tolos? Ferreiro, o fillo dun conde?

20

Mestre Lucas non perdeu a calma nin alte-rou o ton da súa voz.

–Non é o fillo máis vello. Non é o herdeiro, senón o terceiro fillo. E o noso oficio é importante, non o pode levar a cabo calquera home. Hai que saber os momentos propicios para fundir os metais e coñecer o segredo do lume. Un ferreiro debe ser forte, honrado e virtuoso, porque no lume se escon-den o poder e a vaidade. O lume é don de Deus, pero é tamén o reino do diaño. Non todos os homes serven para ferreiros. Uns son máis hábiles ca ou-tros. O noso gremio ten que coidar de que a súa arte perdure e se engrandeza. E non todos os ferreiros teñen a fortuna de naceren nun día preciso, no tem-po preciso, no momento preciso, como ocorreu co voso fillo. Se o educamos nos nosos coñecementos, será un bo ferreiro e poderá traballar os metais máis nobres, como o ouro e a prata. Fará famoso o voso condado e alcanzará a maior sabedoría porque está sinalado para iso desde o seu nacemento. E como expresión da nosa gratitude, ademais das espadas novas que nos pedides, non para a próxima lúa, cla-ro, senón con máis tempo, forxaremos unha espada especial para vós. Unha espada fundida co metal das pedras que caen das estrelas, segundo os máis antigos coñecementos. Unha espada que non rom-perá nunca, que vos acompañará nas batallas e que vos proporcionará a vitoria se a empregades a favor da xustiza e do dereito.

Guillén de Lavalle contemplou fixamente e en silencio o grupo de ferreiros. O señor franco do

21

norte era mozo e valente e tiña moitos homes ben armados. Necesitaba as espadas ou non ía ser con-de cando chegase o verán... se é que vivía para da-quela. E que sería entón do naipelo, da súa esposa e dos outros dous nenos? Que ocorrería coa xente que dependía do castelo?

O tempo parecía que se conxelara no gran salón. O conde seguía en silencio. Os ferreiros agardaban sen impaciencia. Un raio de sol coouse por unha das estreitas ventás e debuxou un círculo de luz no chan de cantos apisoados.

O conde pareceu volver entón dos seus pen-samentos.

–Non separaredes o neno do corazón da súa nai?

–Só queremos que aprenda o oficio cando teña idade para facelo. Seguirá sendo o voso fillo.

–Xurádelo?Mestre Lucas levantou a man e con el os

outros ferreiros.–Perante Deus e os seus Evanxeos. E vós,

bo conde?–Perante a cruz da miña espada, polo meu

honor e pola miña palabra de cabaleiro.–Amén –contestaron todos os homes a coro.

II

Unha reunión de ferreiros

O cuarto non tiña fiestras, formaba parte dun longo soto escavado baixo a forxa e a luz dos candís non abondaba para disipar as sombras dos recantos. Colocáranse taboleiros sobre cabaletes formando un grande U fronte á porta que se abría ó corredor e á escaleira que comunicaba coa forxa no piso superior.

Nos bancos colocados ó longo da gran mesa sentaban doce homes. Estaban vestidos con roupa escura e cubertos con capas con capucha e escla-vina que lles daban certo aspecto de monxes. Non obstante, as mans apoiadas encol das mesas non eran de homes de estudo e oración: eran as mans poderosas, de dedos fortes, dos homes que saben traballar manualmente.

No centro da estancia colocárase un tallo de madeira e, sentado nel, un rapaz contemplaba con rostro serio e asustado ós homes. Non levaba capa nin manto e era delgado, de longas pernas, co pelo da cor da palla e os ollos claros. As súas mans, co-locadas abertas sobre os xeonllos, eran tamén sin-gularmente fortes.

23

Todos estaban en silencio, coma se agarda-sen algo. O home que sentaba no centro do tramo máis curto das mesas presidía a reunión; tiña sobre o taboleiro un pequeno mazo de prata moi usado e sen brillo e un crucifixo. Levantou unha man, coma se quixese atraer a atención dos reunidos na sala, aínda que non facía falta ningunha: todos agarda-ban en silencio.

–Ábrese a reunión do gremio de ferreiros do reino de Aragón. Os irmáns mestres presentaron graves acusacións contra Iago de Lavalle, oficial do gremio. Iago de Lavalle está presente e estamos reunidos para examinar esas acusacións. Como res-ponsable elixido por todos vós, dou comezo a esta xuntanza. Todos poden falar por orde. Que Deus nos axude.

Un home do extremo da mesa levantou unha man. O presidente deu a venia.

–Viñemos de todo o reino ante o escándalo da conduta de Iago de Lavalle. É un impío que falta ós antigos costumes da nosa profesión. Non coida nin os días nin as fases da Lúa. Non ten coidado ó acender o lume nin gravou no mango do seu martelo de ferreiro os signos que escorrentan o demo. Todos os ferreiros do reino estamos asustados ante a mala sorte que atrae sobre nós e sobre o noso traballo.

O presidente tomou de novo a palabra:–Grave acusación é esa, Iago de Lavalle.

Es moi novo e xa mereciches a consideración de oficial. Viñeches a nós como peñor dun pacto e, a pesar do rango dos teus pais, es un dos nosos. Naci-

24

ches ó fío da media noite, cando a lúa chea bañaba de luz de prata a Terra. Todo eran bos agoiros. Tes nas mans o don do traballo do metal. Non é un tra-ballo calquera. Nós tomamos o metal que produce a terra e, coa axuda do lume, purificámolo e ma-durámolo. Fundímolo e volvémolo fundir ata que conseguimos o que necesitan os homes: ferro para espadas, arados para a colleita, as reixas das súas portas, coitelos para a súa defensa; as ferramentas que traballan a pedra, a madeira e a terra. Bronce para os escudos que lles gardarán a vida e para as campás que lles anuncian as horas, os rezos e os sucesos do vivir. Nosa é a capacidade de lles dar ós homes o que necesitan para transformaren a terra. Nós axudamos ó home a fabricar a casa en que vive e a igrexa en que reza a Deus. Os máis sabios de entre nós traballan os metais, a soas e en segredo, ata conseguir a última esencia, que os materiais ma-duren ata que apareza o metal máis nobre: o ouro. É un gran poder que debemos exercer humildemente, tal como nos ensinaron os nosos devanceiros. Nós traballamos co lume! Deus é o Señor do lume, pero tamén no lume están o demo e os condenados ó in-ferno, segundo nos ensina a Igrexa. Por iso, debemos seguir fielmente as instrucións que nos deixaron os nosos sabios antecesores, mestres no oficio, que sa-bían dos días propicios e das palabras poderosas, dos sacrificios e dos conxuros que podían conseguir que o noso traballo fose máis proveitoso.

Fixo unha pausa; oíuse un vago rumor de asentimento nos homes sentados ó longo das mesas.

25

–Alguén ten algo que engadir?O home que sentaba á súa dereita alzou a

man nun xesto ameazador:–Dixeches ben, irmán. Podo dicir o que sei?O presidente asentiu:–Fala, irmán Xermán.–A acusación do irmán é certa e cónstanos a

todos os ferreiros. Todos soubemos que Iago faltou ós antigos costumes do noso oficio. ¿Non é certo que cando puxo en marcha a súa fragua non matou un galo nin esparexeu o seu sangue pola zafra? A madeira do seu martelo de ferreiro está limpa de signos benéficos. Non colga da súa porta o rama-llete de pólas de aciñeira, de espiño e de freixo. A mala sorte xa comezou a caer sobre el. Cando esta-ba fundindo a campá pequena do mosteiro deixou entrar na fragua a unha muller que tiña as súas re-gras. A campá resultou defectuosa. Todos puide-mos oír que non soa ben.

Outro home interveu:–Contesta, rapaz! Acaso non é certo o que

dicimos? Ensinámosche os segredos do noso ofi-cio. Aqueles que non se dan a coñecer máis que despois dun longo tempo de aprendizaxe. Fundes o ferro e podes golpear cos teus mazos os mate-riais nobres, o ouro e a prata. Pero non obedeces as normas e vas atraer a mala sorte sobre todos os ferreiros do país. Se non gardas os nosos usos, ¿como imos poder ter confianza en que farás ho-nor ás túas promesas e gardarás segredo o que non debe ser dito?

26

O rapaz sentado no centro miraba a uns e a outros. Estaba pálido e tiña un certo parecido cun cachorro asustado.

O presidente interveu de novo:–Fala! Que tes que dicir?O rapaz a quen chamaran Iago de Lavalle

estirou o pescozo para tragar saliva antes de falar. Mirou ós que estaban sentados arredor da mesa e despois observou as súas mans, que tremían. Pero, aínda así, a súa voz soou serena.

–Irmáns, non creo ter faltado ós compro-misos do gremio. Respectei o segredo e as en-sinanzas dos meus mestres sobre o traballo dos metais, e o meu traballo é bo e os que acoden á miña ferrería quedan satisfeitos. Si, é verdade que non gravei os signos da boa sorte nos mangos dos meus mazos, nin esparexín o sangue dun galo na miña zafra, pero na miña fragua hai unha cruz porque creo que Noso Señor, que morreu por nós, nos liberou da morte e do poder do demo. Xa non necesitamos de signos poderosos porque a cruz do Señor é o noso signo de vitoria. E se deixei en-trar a unha muller coas súas regras, é porque era a miña irmá máis nova, que me traía o xantar. Como ía traerme mala sorte unha persoa coma a miña irmá?

–E o son da campá do mosteiro?–A campá soa mal porque o carreteiro que

a levou ó mosteiro a deixou caer e fendeu. Cando saíu do meu obradoiro, tiña un son harmonioso e claro.

27

–Non chegaría a caer se ti gardases as nor-mas.

–Non chegaría a caer se o carreteiro non es-tivese sempre bébedo.

–Vas replicar máis? Ti, que non es máis ca un oficial novato, quéresnos ensinar o noso oficio? Es un rapaz insolente e presuntuoso, e a túa mala sorte caerá sobre todo o gremio de ferreiros de toda a bisbarra, que temen ó demo e cumpren co que lles ensinaron. ¡Pido que se lle prohiba exercer o seu oficio antes de que nos abrasen os lumes das nosas propias fraguas!

Un murmurio de asentimento e comentarios percorreu a estancia.

O presidente volveu alzar a man.–Calma, irmáns; respectemos a orde. Al-

guén máis desexa falar? –paseou a mirada polo cír-culo de homes sombríos, pero ningún respondeu; alzou o pequeno e gastado mazo de prata e golpeou con el a mesa–. Todo está dito e todo está escoita-do. Non creo que Iago de Lavalle teña obrado de mala fe; as súas faltas parecen deberse á petulan-cia, filla dos seus poucos anos. Pode seguir sendo ferreiro, pero ten que aprender. Rapaz, chámaste Iago; peregrinarás á tumba do teu patrón Santiago, polo camiño das estrelas que seguiron antes ca nós tantos dos nosos mestres e antepasados. Peregrina-rás coma un pecador máis, pois faltaches ós anti-gos costumes do oficio. Peregrinarás para pedir a Deus que che dea a fe no seu poder milagroso, que traballa a través das mans dos homes que teñen a

28

sabedoría e coñecen como defenderse do demo e dos malos espíritos que lle envían o mal ó home. Vivirás do teu traballo e das esmolas da xente boa; non levarás ouro nin prata e nada máis có necesa-rio para o camiño, pois debes aprender a corrixir esa soberbia que che fai pensar que non existen o milagre e a virtude na transformación dos metais e que o teu traballo é só obra das túas mans. Ese foi o pecado de Adán! Querer ser coma Deus. Ese é o teu grave pecado, pero es novo e non queremos impoñerche máis penitencia. Peregrina e volve a nós máis sabio e máis maduro. Mentres tanto, a túa fragua estará apagada e soa e así purgarase da mala sorte. Está dito! Que se acate e se cumpra en todo o gremio de ferreiros do reino de Aragón!

Iago de Lavalle abriu a boca para retrucar, pero o presidente mirouno con severidade e gol-peou a mesa co mazo para terminar a reunión.

III

A ruta da oca

A muller estaba sentada ó lado da ventá e manexaba con enerxía o pequeno tear colocado xunto ó muro. Era xa anciá, pero na súa cara redon-da non se advertían grandes engurras; levaba unhas saias cor anil e a touca que lle cubría a cabeza era de lenzo branco. Iago de Lavalle contemplouna con cariño desde a soleira. Xa se despedira da súa nai, dos seus irmáns e da súa irmá. Quedaba a avoa. In-clinou a cabeza e atravesou o arco da porta, máis baixo cá súa estatura. A anciá non o oíra co ruído do tear e alzou a voz.

–Bos días, avoa Orosia.A muller parou o tear e levantou a cabeza.–Bos días, meu neto. Véste despedir? Dé-

ronche o manto con capucha?Iago avanzou ata a anciá.–Deron, avoa. Non é moi groso?–Vai frío por eses camiños. E vanche caer

moitas chuvias. Éche un bo manto dunha conve-niente cor marrón. Así non necesitarás lavalo. Iago, por que vas a Santiago?

30

–Peregrino, avoa. Santiago é o meu patrón.A muller deu un golpe no tear con impa-

ciencia.–Ben sei! Pero todo o que peregrina busca

algo: a santidade, ou a remisión dos seus pecados; a alguén a quen amaba, ou a alguén a quen amar; diñeiro, fama, fuxir dos seus erros ou de si mesmo. Que vas buscar ti?

Iago estendeu as mans nun xesto de rendi-ción. A anciá Orosia era a nai do seu pai, a conde-sa viúva. Cando o seu fillo Guillén casou, pedira que lle fixesen aquel cuarto no piso alto da torre, xusto debaixo da garita da sentinela; non desexaba retirarse a un convento coma moitas viúvas e tam-pouco quería intervir no goberno do condado nin inmiscirse na vida do seu fillo.

–Desde aquí óense as sentinelas e así sa-berei se hai perigo; aquí estarei se me necesitades, aquí non vos estorbarei –dixera.

Naquel cuarto comía e durmía. Íaselle o día fiando e tecendo, e lía libros piadosos. De cando en cando, recibía visitas ou noticias de an-tigas amizades. Iago lembraba as tardes pasadas xogando no chan do cuarto da súa avoa cando era neno. A súa nai enviábaos, a el e ós seus irmáns, á torre da avoa cando tiña invitados no castelo. A avoa era unha muller enérxica que lles propo-ñía difíciles xogos ós nenos e non consentía ca-prichos.

Nos últimos anos, a condesa viúva engorda-ra moito e xa non daba baixado sen axuda as empi-

31

nadas escaleiras da torre. Mandara instalar un gran crucifixo e un pequeno altar nun dos lados da es-tancia e alí oía misa os domingos. Xa só no Nadal e nas festas sinaladas a podían ver no gran salón. E os rapaces, Iago incluído, xa non subían ós cuartos da anciá máis ca nas ocasións obrigadas.

–Talvez vaia buscar o perdón dos meus pe-cados, avoa.

A anciá negou cun sorriso.–Es demasiado novo para teres pecados tan

grandes. Veña! Eu non llo vou contar a ninguén. A que vas a Santiago?

Iago estaba canso antes de comezar o cami-ño. Na casa non dixera nada da reunión do gremio. No castelo non se falaba moito do traballo de Iago; a súa ferrería estaba instalada nun extremo da aldea e a súa familia nunca preguntaba nada; a súa nai e os seus irmáns considerábano un oficio impropio do fillo dun conde, aínda que fose o máis novo, e o conde Guillén prefería non lembrar o seu com-promiso cos ferreiros. Sentía que fora débil ante uns vasalos entregándolles o seu fillo; ben é verda-de que necesitaba aquelas armas, que evitara unha guerra e a ruína do condado, e que o seu fillo pare-cía satisfeito, pero iso non lle evitaba o sentimento de culpa.

–Envíame o gremio, avoa. Castigáronme porque non gardo os ritos máxicos. A ferrería vai quedar pechada durante a miña ausencia.

A anciá alzou as cellas grises e os seus ollos arredondáronse cunha expresión divertida.

32

–Iso é grave, rapaz. Non gravaches os sig-nos no mango do teu mazo? Non labraches o mar-telo e o raio no lintel da porta da fragua?

Iago contemplouna sorprendido.–Como o sabedes? E para que serve iso? Só

son contos de vellas!A anciá Orosia ría.–Ben, eu sonche vella, ou sexa, que coñezo

os contos de vellas –deixou de rir e unha expresión severa apareceu na súa cara–. Senta; hai moito que non falamos nós os dous.

Iago arrimou un asento e contemplou a súa avoa. Deixara de ser a anciá serena, bondadosa e un pouco burlona que el coñecía para transformar-se nunha muller misteriosa e sabia coma as vellas menciñeiras da aldea.

–Mira, rapaz, o home sempre necesita domi-nar o que o rodea. Se coa súa intelixencia e as súas mans non pode facelo, crea ritos máxicos como un compromiso co descoñecido que o fan sentirse se-guro. Calquera que rompa ese compromiso, deixa exposto o grupo a forzas que non controla e, polo tanto, é perigoso. Enténdesme?

Iago moveu a cabeza dubidoso.–Non de todo, avoa. ¿Queredes dicir que,

como o home non domina o lume, ten que matar un galo ó abrir a súa forxa como unha ofrenda ó lume a cambio de que non o abrase?

–Iso é; rende homenaxe a unha forza que utiliza pero non domina. Entrega algo –un galo– a cambio de algo: non vai ter accidentes, non

33

saltará unha faísca que incendie a fragua. Enten-díchelo?

–Pero eu teño razón! Ningún galo morto li-brará a un ferreiro dunha queimadura nun brazo ou dun incendio na fragua. O seu coidado e o seu bo traballo son os que evitarán os accidentes. Todo iso son parvadas e supersticións –sinalou a imaxe da pa-rede–. Somos fillos de Deus; Xesucristo morreu para liberarnos. Para que queremos dominar o lume?

–Claro que tes razón! Pero non todos os ho-mes saben ser humildes e recoñecer que eles, a súa vida, a súa casa e o seu traballo, están nas mans de Deus. Non todos os homes queren renunciar a ser amos de todo o creado, ata do que non dominan e descoñecen. E ti, por que pensas esas cousas? Non che ensinaron no gremio a teres respecto e temor?

Iago asentiu confuso.–Non o sei, avoa. Cando me din algo, non

quero aceptalo porque si; gústame meditar niso. Talvez teñan razón e sexa soberbio e petulante.

–Non, se reflexionas con humildade; non, se investigas con coidado; non, se respectas os que son máis sabios ca ti; non, se utilizas rectamente a túa intelixencia como vos ensinaba a ti e ós teus irmáns cando xogabades aquí na torre.

–Avoa, como sabedes estas cousas?A anciá Orosia riu cun son alto e claro, sor-

prendentemente xuvenil.–Non sempre fun unha vella gorda que fía

e tece encerrada nunha torre. Cando tiña dezaseis anos, todos os homes se volvían para mirarme.

34

O rapaz sorriu.–Estou seguro de que erades moi fermo-

sa, pero as mozas guapas tampouco saben estas cousas.

A súa avoa contemplou as mans gordechas con sinais do rozamento das febras de la. A súa mi-rada volveuse soñadora.

–E que sabes ti dos coñecementos das rapa-rigas guapas? Todas as rapazas guapas que coñeces son parvas? Eu sempre quixen coñecer o significa-do do que me rodeaba. Eu, coma ti, xamais crin as supersticións. Era unha rapaza moi curiosa naquel tempo... –colleu unha xerra que había nunha mesa e verteu auga nun vello vaso de prata. Bebeu lenta-mente antes de continuar–: Naquel tempo, mi padre era mestre construtor; pertencía ó gremio e perco-rría os camiños dunha obra a outra. Nacera en Gali-cia, del herdei eu estes ollos claros que ti tamén tes. Non lembro a mi madre; eu non era máis ca unha nena cativa que vivía nos campamentos dos cons-trutores. Medrei no camiño, ó lado de mi padre, e el ensinoume a ler, a escribir e a contar. Dicía que eu era a persoa que con máis rapidez sabía sumar de todas cantas coñecera. Eu axudáballe cos cálculos das obras e facía bosquexos das imaxes con car-bón e xeso. Percorremos varias veces o camiño de Compostela. Eran os tempos das primeiras peregri-nacións masivas e había moito traballo. Nos mon-tes oíase o ruído das serras e, nas canteiras, o bater dos mazos. Era unha música marabillosa! Despois reuníanse os mestres do gremio e intercambiaban

35

coñecementos e experiencias. O mestre construtor debe coñecer perfectamente a pedra, debe saber traballala e darlle forma para expresar a presenza de Deus entre os homes e a pregaria dos homes a Deus. Cos canteiros coñecín os ritos máxicos, as claves do oficio, os segredos do gremio. Eu era coma un traballador máis entre eles. Despois... des-pois chegou teu avó; era alto, forte e amable; era conde e non lle importaba que eu só fose a filla dun mestre construtor. Pediume para esposa e eu amei-no e deille fillos –riu de novo–. E agora vou vella, son a túa avoa e vivo solitaria nesta torre. Espera.

Ergueuse con traballo e achegouse con paso torpe a unha hucha colocada ós pés da cama. Alzou a tapa e buscou un momento ata encontrar unha pe-quena táboa cadrada que levou ata o rapaz.

Era unha táboa de madeira moi pulida, cun debuxo en espiral que formaba un sendeiro que terminaba no centro nunha especie de xardín. Tiña unha serie de casas numeradas con distintos debu-xos; na primeira, un monxe conducía un grupo de gansos cara ó sendeiro.

–Que é isto, avoa? Parece unha táboa de xogos.

–Non o lembras? É o xogo da oca. Algunha vez ensineivos a xogar a ti e a teus irmáns cando erades cativos.

–Ah, si! De oca a oca...–E saltas á casa onde estea o ganso seguin-

te –terminou a anciá–. O ganso axuda a avanzar no xogo. É coma o sendeiro da vida e o coñecemento

36

que termina na sabedoría, no xardín do ganso. É o xogo dos mestres construtores. Xogan nas longas veladas a carón do lume. Pero este é algo máis ca un taboleiro de xogo. Mira –volveu a táboa e ensi-noulle a Iago unha marca gravada–, fíxoo mi padre; esta é a marca de mestre canteiro de Diego do Pa-drón, de mi padre; este é o signo que poñía nas súas construcións e nos seus contratos; mi padre era un jars, un ganso, é dicir, un mestre; os compañeiros construtores din que os gansos lles ensinaron ós an-tigos os segredos das proporcións. Consideraban os gansos como aves sabias, e ó mellor mestre dában-lle o título de «Mestre Ganso».

A anciá volveu ó seu asento. Parecía ter o pensamento noutra cousa. Levou moi amodiño a man ó pescozo e quitou un cordón de seda do que colgaba unha cruz pequena de pedra verde.

–Por certo, en Ansó, cerca de Xaca, vivía hai tempo o mestre Alonso, un dos oficiais de mi padre. Traballou na catedral de Xaca e despois ca-sou cunha rapaza do país. Antes... antes quixera que a súa esposa fose eu. El labrou para min esta cruz en pedra de malaquita. Leveina ata agora. Pero non me quedan moitos anos de vida... e posiblemente a el tampouco. Se puideses pasar a saudalo... e devol-verlla..., halle gustar coñecer o meu neto.

Iago ceibou unha gargallada.–E logo levastes durante todos estes anos o

regalo dun admirador?–Non o fixen ás agachadas –defendeuse a

anciá–. É moi fermoso e traíame gratos recordos

37

da miña xuventude. O teu avó sempre soubo que eu o tiña. Xa non o necesito; os meus recordos viven comigo, pero a Alonso halle gustar telo e saber que o conservei ata hoxe... –unha sombra cruzou a súa cara– se segue vivo.

–Fareino, avoa –respondeu Iago.–O bispo de Xaca ha darche a credencial do

peregrino para que te identifique durante o cami-ño, pero toma, leva o xogo, que che ha ser a mellor credencial. Todo o camiño está cheo de lugares que levan o nome do ganso, ou da oca, que é como lle chaman en Castela. Son os antigos establecemen-tos dos canteiros. En calquera deles, pregunta polo mestre, ensina o taboleiro e, pola memoria do teu bisavó, polo seu signo aquí gravado, encontrarás axuda e acubillo. Que Deus te bendiga, Iago. Vai en paz e volve antes de eu morrer.

IV

A primeira oca

A muller, coas pesadas saias de pano verde remangadas e amarradas á cintura e un mandil de raias, separou do lume a ola en que o guiso de cor-deiro e verduras fervía lentamente e achegouse ós homes. Iago deixou a culler de madeira e a cunca, e dixo:

–Estaba moi bo. Moitas grazas, pero xa non dou comido máis.

O día anterior, xunto con outros peregri-nos, recibira, na catedral de Xaca, o bordón e a ta-leiga que o identificaban como peregrino. Tamén recibira coma os demais o salvoconduto do bispo e a súa bendición selada nun pergamiño que lle abriría as portas dos hospitais e que garantiría que era home honrado fronte ós homes de armas das vilas e dos castelos do camiño. O seu pai insistira en que levase na súa peregrinación as beizóns do bispo.

–Ninguén debe confundir a Iago de Lavalle, fillo de Guillén de Lavalle, cun dos mendigos ou cos salteadores que poboan o camiño.

39

Aínda resoaban nos seus oídos as palabras do bispo:

–Entregámosvos esta taleiga, que os que so-des romanos chamades escarcela e os provenzais, esporta. É un saquiño estreito, feito da pel dun ani-mal morto, atado pola boca. Que sexa estreito sig-nifica que o peregrino, confiando no Señor, debe levar poucas provisións; que estea cerrado só pola boca lémbravos, peregrinos, que debedes estar pre-parados para recibir e para dar. Polo bordón, que recibides como un terceiro pé para vos sosterdes, débevos lembrar a fe na Santísima Trindade, na que debedes perseverar. Este bordón é a vosa de-fensa contra os tolos e os cans. Lembrade que a fe na Santísima Trindade é a vosa defensa contra os fantasmas diabólicos.

Tras a cerimonia da catedral, acompa-ñáronos en procesión deica as aforas da cidade, e Iago, na mula que o seu pai lle dera –un animal forte e resistente de boa alzada–, emprendera a prolongada ascensión entre os altos montes que cada vez se achegaban máis e facían máis an-gosto o carreiro, ata chegar a aquel lugar, Ansó, de «ansar», ganso, que quedaba fóra da ruta de Compostela, pero que era onde vivía aquel anti-go namorado da avoa Orosia –Iago sorría para os seus adentros–, ó que tiña que lle devolver a cruz de malaquita.

Agora estaba sentado ó lado dun home cu-nha gran cabeleira branca e o lombo tan encurvado que non se podía apoiar no banco de madeira.

© do texto: 2003, isabel molina

Documents