zientzi berriak laburki · tigrea, tigrea! txinako animali babeserako elkarteko buru den kian...

5
ZIENTZI BERRIAK LABURKI TGV-K MARKA BERRIA Frantziako abiadura handiko trenak, TGV famatuak, abiadura- marka berria jarri zuen joandako urtarrilean. Marka ez du orain Lyon-Paris lineakoa den TGVk jarri; oraindik zerbitzuan ez dagoen TGV atlantikoak baizik. Hain zuzen ere, Hendaiaraino iritsiko den abiadura handiko trenbidean TGV atlantikoak korrituko du. Paris eta Lyonen arteko linean eginiko saiotan TGV atlantikoak 410 km/h-ko abiadura lortu du. Hau ez da, noski, bere ohizko abiadura izango. Zerbitzuan hasten denean ez du 300 km/h-ko abiadura gaindituko. URTERIK BEROENA Joan den urtea, tenperatur erregistroak hasi zirenez gero urterik beroena izan da. Ingalaterrako East Anglia unibertsitateko meteorologoek aztertu dutenez, 1988.a 1950-1979 bitarteko batezbesteko tenperatura baino 0,34°C beroagoa izan da eta gainera, mende honetako bederatzi urte beroenetatik zortzi 1980.eko hamarkadan gertatu dira. Berotze- joera iraunkorra den ala ez edota berotegi efektuaren ondorio den ala ez esaterik ez dago. Alabaina, izandako berokuntza berotegi efektua adierazten duten ereduekin bat dator. ANTXOA: AURTENGO ARRANTZALDIRAKO ITXAROPEN ONAK 1988. urtean guztira 8.266 tona harrapatu ziren eta hauetatik 6.950 tona antxoaren arrantzaldian. Lortutako tamainarik ugariena kiloko 36 eta 41 ale bitartekoa izan zen; txiki xamarra, beraz. 1987. urtean itsasoan 3.200 tona geratu ziren harrapatu gabe, eta haiek ugalduta eskuratu ziren 1988.eko tonak. 1988. urtean ere arrautza- laginketen kanpainak egin dira eta estudio hauen ondorioz bi errute- leku garrantzitsu aurkitu dira. Bata 45°ko latitudean dagoen ezpondan kokatu da eta bestea euskal itsaser- tzean. Arrautza gehaigo jarri da 1988. urtean aurrekoan baino; antxoa gazte (urtebetekoa) asko dagoelako hain zuzen. Ikus dezagun itsasoko antxoa- stockaren tamaina nola kalkulatzen den. Arrautza-kanpainari esker, Bizkaiko Golkoan egunero 6.180.000 milioi arrautza jartzen dela jakin da. Bestalde, batezbesteko antxoa batek (32 g- koak) 15.000 arrautza jartzen ditu errunaldi bakoitzean. Beraz, 13.000 tona antxoa eme beharko lirateke egunero erruten. Baina eme guztiek ez dute egunero erruten; batezbeste %30ak erruten du. Beraz, faktore hau aplikatuz 43.000 tona antxoa eme lortzen da. 100 antxoetatik 55 eme direla kontutan hartuz, 82.000 tona antxoa ugaltzaile (urtebete edo

Upload: others

Post on 23-Jun-2020

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ZIENTZI BERRIAK LABURKI · TIGREA, TIGREA! Txinako Animali Babeserako Elkarteko buru den Kian Januen-ek esan duenez, mendi eta larretako Mantxuriako Tigrea desagertua da jadanik

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

TGV-KMARKA BERRIA

Frantziako abiadura handikotrenak, TGV famatuak, abiadura-marka berria jarri zuen joandakourtarrilean. Marka ez du orainLyon-Paris lineakoa den TGVkjarri; oraindik zerbitzuan ez dagoenTGV atlantikoak baizik. Hain zuzenere, Hendaiaraino iritsiko denabiadura handiko trenbidean TGVatlantikoak korrituko du.

Paris eta Lyonen arteko lineaneginiko saiotan TGV atlantikoak410 km/h-ko abiadura lortu du. Hauez da, noski, bere ohizko abiaduraizango. Zerbitzuan hasten deneanez du 300 km/h-ko abiaduragaindituko.

URTERIKBEROENA

Joan den urtea, tenperaturerregistroak hasi zirenez gerourterik beroena izan da.Ingalaterrako East Angliaunibertsitateko meteorologoekaztertu dutenez, 1988.a 1950-1979bitarteko batezbesteko tenperaturabaino 0,34°C beroagoa izan da etagainera, mende honetako bederatziurte beroenetatik zortzi 1980.ekohamarkadan gertatu dira. Berotze-joera iraunkorra den ala ez edotaberotegi efektuaren ondorio den alaez esaterik ez dago. Alabaina,

izandako berokuntza berotegiefektua adierazten duten ereduekinbat dator.

ANTXOA: AURTENGOARRANTZALDIRAKO

ITXAROPEN ONAK

1988. urtean guztira 8.266 tonaharrapatu ziren eta hauetatik 6.950tona antxoaren arrantzaldian.

Lortutako tamainarik ugarienakiloko 36 eta 41 ale bitartekoa izanzen; txiki xamarra, beraz. 1987.urtean itsasoan 3.200 tona geratuziren harrapatu gabe, eta haiek

ugalduta eskuratu ziren 1988.ekotonak. 1988. urtean ere arrautza-laginketen kanpainak egin dira etaestudio hauen ondorioz bi errute-leku garrantzitsu aurkitu dira. Bata45°ko latitudean dagoen ezpondankokatu da eta bestea euskal itsaser-tzean. Arrautza gehaigo jarri da1988. urtean aurrekoan baino;antxoa gazte (urtebetekoa) askodagoelako hain zuzen.

Ikus dezagun itsasoko antxoa-stockaren tamaina nola kalkulatzenden. Arrautza-kanpainari esker,Bizkaiko Golkoan egunero6.180.000 milioi arrautza jartzendela jakin da. Bestalde,batezbesteko antxoa batek (32 g-koak) 15.000 arrautza jartzen dituerrunaldi bakoitzean. Beraz, 13.000tona antxoa eme beharko liratekeegunero erruten. Baina eme guztiekez dute egunero erruten; batezbeste%30ak erruten du. Beraz, faktorehau aplikatuz 43.000 tona antxoaeme lortzen da. 100 antxoetatik 55eme direla kontutan hartuz, 82.000tona antxoa ugaltzaile (urtebete edo

Page 2: ZIENTZI BERRIAK LABURKI · TIGREA, TIGREA! Txinako Animali Babeserako Elkarteko buru den Kian Januen-ek esan duenez, mendi eta larretako Mantxuriako Tigrea desagertua da jadanik

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

gehiagokoak) lortzen da. Datuhauek 1988ko maiatzekoak zirenezgero, ebaluatutako antxoa-kopuruaren adina aurten 2 urte edogehiagokoa izango da. Beraz,zenbakiek etorkizun itxaropentsuaadierazten dute, nahiz etasegurtasun osoz ezin ezer esan; betibait daude aurrikus ezin daitezkeenfaktoreak.

moldapenarekin erlazionatutako“laktatoaren paradoxa” izenekoarenarrazoia aurkitu berri dute kanadiarikertzaile batzuk. Paradoxa hauduela 50 urte aurkitu zen Txilen etaharez gero medikuak nahastu eginditu.

Altitude handietaramoldatutako jendeak ariketafisikoa egiten duenean,muskuluetan laktato-kantitate txikiametatzen duela ikusi zen. Altitudetxikian bizi direnek ordea, laktatoasko metatzen dute muskuluetanariketa fisikoa egiten dutenean.

Laktatoa arnasketaanaerobikoaren albo-produkuta daeta oxigenorik ez dutenmuskuluetan sortzen da.

Peruko goi-lautadetan bizi direnindioen zangosagarretakomuskuluetan aurkitu du ikerlari-taldeak erantzuna. Laktatoarenparadoxa altitudearekin loturikdago. Moldatu edo aklimatatutakojendearengan, altitudea zenbat etahandiagoa izan hainbat eta laktatogutxiago dago. Eginikoestrapolazioen arabera, Everestmendiaren gailurrean (9.000 minguruan) bertara moldatutakojendeak ez luke laktatorik sortuko.Zergatik?

Kanadiarren aurkikuntza gertatuarte zera uste zen: goimendietaramoldatutako jendeak bere barne-pHa erregulatzen duten zeluletanez-egonkortasun berezia zuela.Muskuluaren lanarekin zelulakazido bilakatzen dira. Teoria horrenarabera, metatzen ari den laktatoaketa azidotasunak, feedback modukoefektu batez laktato gehiago sortzenduen mekanismo biokimikoablokeatu egiten du. Ez dirudi ordeahau horrela denik.

British Columbia unibertsitatekoPeter Hochachka bilologoakmetodologia aldatuz argitu dumisterioa. Bera eta lankideakPerura joan ziren eta ketxuarindioen artean sei boluntarioaukeratu zituzten. Ondoren,Kanadara eraman zituzten bertanikerketa egiteko tresneria egokiagoaeta sofistikatuagoa (erresonantziamagnetiko nuklearra edoinfragorri hurbilekoespektroskopia esaterako) izangozutelako.

Hochachkak laktatoarenparadoxaren jatorriak pHarekin edofeefback mekanismoarekinzerikusirik ez duela frogatu du.Neke-egoerara hurbiltzeangoiherritarren zelulen barnekopHa beterritarrenekoa bainoegonkorragoa zela ikusi zuten.

ALTITUDERANOLA MOLDATU?

Elhuyar. Zientzia eta Teknikaaldizkariko 20. alean altitudeaksortzen dituen osasun-arazoezmintzatu ginen. Altitudearekiko

M. Lizeaga

Page 3: ZIENTZI BERRIAK LABURKI · TIGREA, TIGREA! Txinako Animali Babeserako Elkarteko buru den Kian Januen-ek esan duenez, mendi eta larretako Mantxuriako Tigrea desagertua da jadanik

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

TIGREA,TIGREA!

Txinako Animali BabeserakoElkarteko buru den Kian Januen-ekesan duenez, mendi eta larretakoMantxuriako Tigrea desagertua dajadanik. 1987.ean eginiko airetikobehaketan ez da Txinakoiparrekialdean tigre hauenarrastorik ikusi. 1970.ekohamarkadan eginiko azterketanzazpi bakarrik aurkitu ziren.

Tigre hauek desagertzearenkausak beren ingurugiro naturalahondatzea eta gehiegi ehizatzeaizan dira. Oraindik ere, 20Mantxuriako tigre bizi dira Txinakozooetan.

STANDARDBERRIA

1990.eko urtarrilaren batetikaurrera, uraren irakite-tenperatura 1atm-tan ez da zehatz-mehatz 100°C-koa izango. Jende askorentzat hauizango da duela gutxi Pisu etaNeurrien Nazioarteko Batzordeakhartutako erabakiaren ondoriorikikusgarriena. NazioartekoTenperatur Eskala aldatu egin da.1968.etik ona oinarrizkotermometrian gertatutako aurrera-kuntzek sortu dute aldaketa hau.

EMNez eginiko azterketek,altitude handietara moldatutakojendearengan muskuluek prozesuaerobikoa beterritarrengan bainoeraginkortasun handiagoz erabiltzendutela eman dute aditzera. Hau da,goiherritarren muskuluetan zelulekadenosin trifosfato (ATP) berriasortzen dute, lehendik dutenagastatu ahala. Beterritarrenganordea, ATP eskaera prozesuanaerobio baten bidez ase behar daeta odolean eta ehunetan metatzenden laktatoa sortzen da albo-produktu legez. Beterritarrenlaktato-kopuruak goiherritarrenabikoiz dezake.

Altitude handietara moldatutakobeterritarrek menditik jaitsi etaegun gutxitara galtzen dute goianhartutako trebezia. Aitzitik,goiherritarrek ez dute moldaeragaltzen. Beraz, moldaerak oinarrigenetikoa duela pentsa liteke.

FUSIO HOTZADELA ETA

Fusio hotzaren arazoa aurtengozientzi literaturako izar nagusiizango dela ez dago ukatzerik.Arazo honen inguruko berririk gabeez da egunik igarotzen. Gu,arazoren bilakaera isladatzensaiatuko gara, ahal dugun neurrianbehinik behin.

Fusio hotza jaioberria izanik ere,hori azaltzeko teoriak hasi diraplazaratzen. Kaliforniakounibertsitateko Katherine Whaleyfisikariak bosoi-screeningaproposatu du hipotesi moduan.Deuterioiak, bosoi-mota batdirenez, nukleoen arteko Coulomb-potentzialaren (karga berdinekopartikulen artean sortzen denaldarapenaren) screeninga sordezakete. Horrek, deuterioiakpartikulen arteko energi langakzulatzea eta fusioa gertatzea posibleegingo lituzke.

1954.etik hona Kelvinadefinitzeko uraren puntuhirukoitzari (hau da, ur likido,gaseoso eta solidoa orekandaudeneko puntu bakarrari) 273,16K balioa eman zaio. Celsiustenperaturak definitzeko Kelvinbalioari 273,15 kendu zaio.Definizio hauen arabera bestetenperaturen balioa finkatzeko, urirakinarena barne, tresnatermodinamikoak (hala nola,bolumen konstanteko gas-termometroa) erabili behar dira.Honelako termometroak erabiltzealan neketsua da.

Bestalde, tenperaturaldaketak zehazki eta errepikatuzneurtzen dituzten beste tresnabatzuk ere badira, nahiz etatermodinamikaren ikuspegitikerabat zehatzak izan ez.Nazioarteko Tenperatur Eskalarenhelburua doitasuna etaerrepikagarritasuna elkartzea izanda.

1927.ean ezarri zenNazioarteko lehenengoTenperatur Eskala eta 1948.eaneta 1968.ean berrikusia izan zen.ITS-90 eskala berria prozesu horrenhurrengo urratsa da.

Gas-termometriatik at besteteknika batzuk ere (hala nola,espektro-erradiaziozko pirometria,erradiazio-kalorimetroa eta

Page 4: ZIENTZI BERRIAK LABURKI · TIGREA, TIGREA! Txinako Animali Babeserako Elkarteko buru den Kian Januen-ek esan duenez, mendi eta larretako Mantxuriako Tigrea desagertua da jadanik

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

erresistoreen zarata elektrikoenneurketa) erabili dira.

Eskala berriaren arabera urarenirakite-puntu berria 99,975°C-koaizango da.

ADIOTELESKOPIOARI

Berri hau ez da hain berria,baina orrialde hauetara ekartzeakmerezi duela uste dugu. Joan denazaroaren 15ean munduanzegoen irratiteleskopioindartsuenetako bat bertan beheraerori zen.

Irratiteleskopioa EEBBetakoVirginia estatuko Green Bankherrian zegoen. “Bizirik” egon den25 urtean 1000tik gora astronomokerabili dute.

Green Bank-ekoirratiteleskopioaren hondamenaberaz, galera handia izango daastronomoentzat.

KEKULERENAMETSA

Bentzenoaren egitura posibleaamets batean bururatu omenzitzaion Kekule kimikari handiari.Ametsetan bere buztanari koskegiten zion sugea ikusi omen zuenKekulek eta ideia horretatik otuzitzaion 6 karbono-atomozosatutako eraztun itxurako egitura.Gaur egun egitura hori ez duguametsetan ikusi beharrik.

Teknikaren aurrerabideei eskerzuzen-zuzenean ikus dezakegu.Argazkian, Kaliforniako San Josendagoen IBM Research Centerdelakoan tunel efektuzkomikroskopio elektronikoz lortutakobentzeno-irudia dago.

Page 5: ZIENTZI BERRIAK LABURKI · TIGREA, TIGREA! Txinako Animali Babeserako Elkarteko buru den Kian Januen-ek esan duenez, mendi eta larretako Mantxuriako Tigrea desagertua da jadanik

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

ILARGIASORTU ZEN EGUNA

Ilargiaren jatorria ezagutzeaastronomoen eztabaida etengabehorietako bat da. Azken aldiangaratu den ordenadore bidezkosimulazioak, Ilargia objektu batekLurra jo ondoren sortu zelaerakutsi du. Objektuak Martitzentamaina zeukan eta gertaera duela4,4 mila milioi urte jazo omen zen.

Objektuaren burdinazkonukleoak Lurrarekin bat egin zueneta sortu ziren silikatozkohondakinek, bildu eta Ilargia sortuzuten.

Mexiko Berriko unibertsitatekoHorton Newson eta Camberrakounibertsitateko Stuart Ross Taylorikerlariek egin dute talkarensimulazioa. Beren datuen araberaobjektuaren nukleo solidoa etamantua banandu egin ziren, baldineta talka-abiadura 5 km/s-koa bainohandiagoa bazen.

Orain arte plazaratutako ereduekez zuten Ilargiaren biraketa-planoaren angelua, sistemarenmomentu angeluarra edo Ilargiarendentsitate txikia azaltzen. Ereduakbestalde, Ilargiak eguzki-sistemakobarne-planetek baino burdinazkomineral metaliko gutxiago dituelaazaltzen du.

DORTOKAK HOTZARENZALE

Animaliek negu gorriari aurreegiteko neguloa edo hibernazioaegiten dutela gauza jakina da.Dortoka batzuek urrutirago eramandute hotzarekiko moldapena; izoztuegiten dira. Giza organoentransplanteak errazteko dortoka

hauek izoztu ondoren bizirik nolairauten duten jakitea oso baliagarriaizan daiteke.

Chrysemys picta marginatajeneroko dortokek udan errutendituzte arrautzak sakonera txikikozulotan. Kumeak udazkeneanjaiotzen dira. Kumeak kanporairten beharrean zuloak sakondu etaudaberrira arte egoten dira.

Zulo horietan neguko tenperatura-8°C-ra iristen da. Dortokengorputzeko uraren erdia izozten da.Beroa iristen denean, bihotztaupadak hasten dira, ondorenarnasten hasten dira eta azkenikhigitzeari ekiten diote. Berenjokaera guztiz normala bilakatzenda.

Animali zelulak izoztendirenean uzkurtu, ondorioz

lehertu eta hondatu egiten diranormalean. Dortoka hauengan ez dahorrelakorik gertatzen. Ikusi denez,glukosa-, glizerol- eta taurina-kontzentrazio ohizkanpokoakdauzkate dortoka hauen zelulek.Substantzia hauek zelulenuzkurketari ekiditen diote neurrihandian.

Izoztearen beste arazoaanorexia da. Odolak higitzeariuzten dionean, oxigenoa ez dazeluletaraino iristen etahornikuntza eten egiten da.Ehunek oxigenorik gabe lan egindezakete, baina ordezkometabolismo anaerobikoak glukosa-kantitate handiak behar ditu.Glukosaren metabolismoarenondorio den laktatoa aurkitu izan daizoztutako dortokengan.