MUNDU GARAIKIDERAKO ZIENTZIAKBATXILERGOKO 1. MAILAIRALE-GasteizR-4002009/10-1RAQUEL FERNÁNDEZ OSÉS

GEHIAGO BIZI, HOBETO BIZI

AURKIBIDEA0. SARRERA.................................................................................................................71. OSASUNA ETA GAIXOTASUNA.......................................................................102. OSASUNEAN ERAGINA DUTEN FAKTOREAK..............................................14

2.1 FAKTORE GENETIKOAK.........................................................................15

2.2 INGURUMEN FAKTOREAK.....................................................................15

2.3 FAKTORE PERTSONALAK......................................................................17

3. GAIXOTASUNEN DIAGNOSTIKOA..................................................................20

3.1 AZTERKETA FISIKOA..............................................................................21

3.1.1 Gorputz-tenperatura...................................................................................22

3.1.2 Pisua (gorputzaren masa)..........................................................................22

3.1.3 Pultsua (bihotz-maiztasuna)......................................................................25

3.1.4 Tentsio arteriala (edo arteria-presioa).......................................................26

3.1.5 Bizi-edukiera.............................................................................................27

3. 2 AZTERKETA OSAGARRIAK.......................................................................28

3.2.1 Odol-analisia..............................................................................................29

3.2.2 Gernu-analisia............................................................................................31

3.2.3 Irudi bidezko teknikak...............................................................................32

3.2.4 Jarduera elektrikoa erresgistratzeko teknikak...........................................33

3.2.5 Bihotz-kateterismoa...................................................................................34

3.2.6 Esfortzu-proba...........................................................................................34

3.2.7 Endoskopia-teknikak.................................................................................34

3.2.8 Biopsia.......................................................................................................35

4. GAIXOTASUNEN SAILKAPENA.......................................................................38

4. 1 GAIXOTASUN INFEKZIOSOAK.................................................................39

4.1.1 Gaixotasun infekziosoen sailkapena eragilearen arabera..........................39

a) Gaixotasun bakterianoak.................................................................39b) Gaixotasun birikoak.........................................................................41c) Protozooek eragindako gaixotasunak..............................................42d) Onddoek sortutako gaixotasunak....................................................44e) Prioiek sortutako gaixotasunak........................................................44f) Infekzio parasitarioak (edo parasitosiak).........................................46

4.1.2 Gaixotasun infekziosoen transmisio-bideak..............................................46

4.1.3 Gaixotasun infekziosoen garapena............................................................47

4.1.4 Gaixotasun infekziosoei aurre egiteko hartu beharreko neurriak.............47

4.2 INFEKZIOSOAK EZ DIREN GAIXOTASUNAK..........................................48

5. GAIXOTASUNEN TRATAMENDUA..................................................................54

5. 1 TRATAMENDU MOTAK..............................................................................55

5

5.1.1 Tratamendu profilaktikoak........................................................................55

5.1.2 Tratamendu terapeutikoak.........................................................................56

5.1.3 Tratamendu aringarriak.............................................................................59

5. 2 SENDAGAIEN ERABILERA EGOKIA........................................................60

6. TRANSPLANTEAK ETA ELKARTASUNA.......................................................64

6. 1 TRANSPLANTEEN SAILKAPENA..............................................................65

6. 2 ORGANOAK EMATEKO PROZESUA.........................................................65

6. 3 TRANSPLANTEAK ETA ELKARTASUNA................................................67

3. OSASUN IKERKUNTZA......................................................................................70

7. 1 SENDAGAIEN GARAPEN PROZESUA.......................................................71

7. 2 PATENTEAK ETA MEDIKAMENTU GENERIKOAK...............................72

4. OSASUNA GARAPEN BIDEKO HERRIALDEETAN........................................765. ARIKETAK.............................................................................................................826. BIBLIOGRAFIA.....................................................................................................92

10.1 LIBURUAK.....................................................................................................93

10.2 ALDIZKARIAK..............................................................................................93

10.3 BALIABIDE ELEKTRONIKOAK.................................................................94

0. SARRERAUnitate didaktiko honetan osasunaren eta gaixotasunaren arloan sakondu nahi dugu.

Hasteko, osasunari eta eritasunari buruzko alderdi hauek landuko ditugu: osasunean

eragina duten faktoreak, gaixotasunen diagnostikoa egiteko erabiltzen diren probak eta

teknikak, eta gaixotasunen sailkapena eta tratamenduak.

Horrez gain, osasun-ikerkuntzari buruzko hainbat xehetasunen berri ere eman nahi

dugu. Horretarako, batetik, animaliekin eta gizakiekin ikertzeak ekartzen dituen arazo

etikoez hitz egingo dugu; bestetik, farmakoen ikerkuntzarako jarraitzen diren urratsak

argituko ditugu; azkenik, patenteak eta generikoak zer diren ikasiko dugu, baita

medikamentu generikoen inguruan enpresa farmazeutikoek daukaten jokabidearen

eragina aztertuko ere.

Amaitzeko, ezagutzera eman nahi dugu Nazio Batuen Erakundearen proposamena

garapen bideko herrialdeetako osasun-egoera hobetzeko; NBEren ondorioak ere

agertuko ditugu, behin 2009. urteko proposamena berraztertu eta gero.

Aipatutako gaietan sakontzeko, gripearen, malariaren, tuberkulosiaren eta

pedikulosiaren inguruko informazioa jasotzen duten testuak bildu ditugu; testu horiekin,

gaitz infekziosoen gaineko informazioa jaso, gaixotasunen fitxak egiten ikasi, eta beste

hainbat jarduera egingo dugu.

Unitate didaktiko honetan argi geratu behar du mezu honek: gehiago eta hobeto bizi

izateko, osasuna zaindu behar dugu; eta ez da nahikoa gaixotasunak sendatzeko

ahaleginak egitea. Beraz, osasun-erakundeek eta gobernuek honakoak jorratu behar

dituzte: bizimodu osasungarria bultzatzeko heziketa-kanpainak egin, osasun-azterketak

populazio osora hedatu, eta diagnosi goiztiarra egiten duten teknikak garatu.

Sarrera 00

1. OSASUNA ETA GAIXOTASUNA

Osasuna eta gaixotasuna

11

Munduko Osasun Erakundeak (MOE) eman duen definizioaren arabera, osasuna

ongizate fisikoa, mentala eta soziala edukitzea da; ez bakarrik gaixotasun-gabezia.

Gaixotasuna, berriz, giza gorputzaren atal baten (edo batzuen) egoera fisiologikoaren

gorabehera da.

Osasun-eskubidea oinarrizko eskubideetako bat da, Giza Eskubideen Adierazpen

Unibertsalean aipatzen dena. Espainian, eskubide hori bermatzeko, osasun-sistema

publikoa dugu, eta estatuan bizi diren pertsona guztiek erabil dezakete.

Osasun-eskubidea izateaz gain, osasuna zaintzeko betebeharra ere badugu, bai

norberarena, bai beste gizabanako guztiena. Osasuna gizartearen balioa denez,

gobernuei dagokie zenbait arau eta gomendio finkatzea, hiritarren bizi-ohitura

osasuntsuak bultzatzeko eta osasun-zerbitzuen erabilera egokia lortzeko.

2. OSASUNEAN ERAGINA DUTEN FAKTOREAK

Osasunean eragina duten faktoreak 22

MOEk emandako osasunaren definizioa ongizatean eragina duten hiru faktore hauekin

lotuta dago: faktore genetikoekin, ingurumen-faktoreekin eta faktore pertsonalekin.

2.1 FAKTORE GENETIKOAK

Adierazi behar da aldaketa genetikoak material genetikoan gertatzen diren aldaketak

direla. Batzuetan, aldaketa horiek heredatu egiten dira, hau da, gurasoengandik jasotzen

dugun informazio genetikoan gureganatzen ditugu. Informazio genetiko horretan

akatsik baldin badago, gaixotasun heredagarriak sor daitezke. Horixe da, hain zuzen,

Down sindromearen kasuan gertatzen dena.

Beste batzuetan, aldaketa genetikoak (mutazioak) bizitzan zehar jasaten dituzte

gorputzeko zelula batzuek. Kasu horietan, aldaketa horiek gaixotasun ez-heredagarrien

eragileak izan daitezke, hainbat tumorerekin gertatzen den moduan.

Hala ere, aldaketa genetikoek beti ez dute eritasunik eragiten; askotan, gaixotasuna

agertzeko joera baino ez dute adierazten. Geneen eraginaren arabera, gaixotasunak hiru

taldetan sailka daitezke:

1. Gaixotasun batzuen garapenean geneek % 50etik gorako eragina dute,

adibidez, hemofilian.

2. Beste hainbatetan, gaixotasuna garatzeko probabilitatea handitzen dute

geneek, adibidez, minbizi mota batzuetan.

3. Badira, azkenik, zenbait gaixotasun, non geneen eragina oso txikia den,

adibidez, Alzheimerra.

2.2 INGURUMEN FAKTOREAK

Ingurune desegokian bizi gara. Izan ere, egunero, eragile askoren erasoaren mende

gaude, hala nola, mikroorganismoak, substantzia kimikoak, uhin elektromagnetikoak,

erradiazio ionizatzaileak, zarata...

Ugari dira, beraz, osasuna kaltetzen duten ingurumen-faktoreak. Oro har, hiru taldetan

sailkatzen dira: biologikoak, fisikoak eta kimikoak.

15

1. Ingurumen-faktore biologikoak. Ingurumen-faktore hauek mikroorganis-

moak dira –birusak, bakterioak, protozooak eta onddoak–; gaixotasun

infekziosoak sortzen dituzte.

2. Ingurumen-faktore fisikoak. Faktore hauen artean aipatzekoak dira

erradiazioak, zarata eta tenperatura-aldaketak. Erradiazio batzuek

ADNaren aldaketak eragiten dituzte; zaratak, berriz, entzumen-arazoak

eta estresa ekar ditzake; bukatzeko, muturreko beroak deshidratazioa sor

dezake, eta muturreko hotzarekin hainbat gaixotasunek okerrera egin

dezakete.

3. Ingurumen-faktore kimikoak. Faktore hauek airea, ura eta elikagaiak

kutsatzen dituzten substantziak dira. Airearen kutsaduraren erantzuleek

(CO, SO2, NOx, eta partikula solidoak eta likidoak) biriketako eta

arnasbideetako gaitzak eragiten dituzte. Bestalde, uretan dauden

pestizidak, nitratoak, fosfatoak eta metal astunak ere toxikoak dira gure

gorputzerako. Azkenik, elikagaietan dauden pestizidak, metal astunak,

gehiegizko elikagai-gehigarriak, hormonak... horiek guztiak organismoan

metatzen dira, eta, epe luzera, gaixotasunak sortzen dituzte.

Hainbat zientzialarik frogatu dute aurreko faktore askok gure organismoan duten eragin

zuzena. Adibidez, Frederica P. Peredak1, Columbiako Unibertsitateko Haurrentzako

Ingurumen Osasun Zentroaren zuzendariak, zera erakutsi du: Txinako Tongliang hirian

gertatutako kutsadura atmosferikoaren eta aldaketa genetikoen artean erlazioa dago.

Tongliang hirian elektrizitatea sortzeko ikatz-zentral termiko bat egon zen 2004. urtera

arte. Garai hartan, ikatzaren errekuntzak benzopirenoa (BaP) eta beste hidrokarburo

toxiko batzuk askatzen zituen atmosferara; horregatik, zentrala itxi arte, BaP

substantziaren kontzentrazio atmosferikoa oso altua izan zen.

Pereda doktoreak hauteman zuen 2002. urtean jaiotako haurrek buru txikia zutela, eta

trebetasun motorretan eta sozialetan atzerapena zeukatela. Hori dela eta, haur horien

_____________________

(1) FAGIN, Dan: “Kutsadurak eragindako asaldura genetikoak”, in Scientific American, 385 (2008ko urria), 12-19.

16

globulu zurien material genetikoa aztertu, eta ADNarekin lotutako BaP molekulak

aurkitu zituen.

Ikerketa horretan, Pereda doktoreak 2002. eta 2005. urteetako egoerak ere erkatu zituen.

Alde batetik, 2002an jaiotako haurrek 2005ean jaiotakoek baino buru txikiagoa zuten,

eta gutxiago garatutako trebetasun motorrak eta sozialak. Haurren ADNa aztertuta, ikusi

zuen BaP-ADN loturen kontzentrazioa % 40 jaitsi zela 2002tik 2005era. Bestetik,

konprobatu zuen BaP molekulen kontzentrazio atmosferikoa ere % 30 jaitsi zela urte

tarte berean. Era horretan, ondorioztatu zuen atmosfera barruko BaP molekulen

kontzentrazioak eragin zuzena zuela haurren garapenean.

2.3 FAKTORE PERTSONALAK

Osasuna baldintzatzen duten faktore pertsonalak honako hauek dira: nortasuna, bizi-

ohiturak eta zenbait ezaugarri biologiko.

Esaterako, nortasunari dagokionez, segurtasun-eskasiak eta autoestimu baxuak

depresioa, anorexia eta bulimia sortzen dute, askotan.

Bestalde, osasuna zaintzeko, bizi-ohitura ezin hobeak dira honakoak: tabakoa, alkohola

eta beste droga guztiak ekiditea, elikadura orekatua izatea, ariketa fisikoa neurriz egitea,

eta oreka afektiboa eta emozionala izatea.

Azkenik, norberaren ezaugarri biologikoek −adinak, sexuak eta immunitate-sistemaren

egoerak− zeresan handia dute gaixotasunari aurre egiteko orduan.

3. GAIXOTASUNEN DIAGNOSTIKOA

Gaixotasunen diagnostikoa33

Pertsona batek zein gaixotasun duen jakiteko, diagnostikoa deitutako prozedurara jotzen

dugu. Prozedura horrek hiru urrats ditu: elkarrizketa klinikoa, azterketa fisikoa eta

azterketa osagarriak.

1. Elkarrizketa klinikoa. Urrats honetan, medikuak sintomei buruzko

galderak egiten dizkio gaixoari, eta datuak jasotzen ditu.

2. Azterketa fisikoa. Medikuak pazientearen azterketa fisikoa egiten du,

ikusmena, entzumena eta ukimena erabiliz. Azterketa horretan, askotan,

honako tresna hauek erabiliko ditu: estetoskopioa (edo fonendoskopioa),

tentsio-neurgailua eta termometroa.

3. Azterketa osagarriak. Medikuak beste proba batzuk eskatzen ditu

susmatzen duen diagnostikoa egiaztatu ahal izateko: odol-analisia, gernu-

analisia, erradiografia, eskanerra, ekografia, etab.

Medikuak historia klinikoa deitutako dokumentuan gordetzen ditu prozesu osoan zehar

jasotzen dituen sintomak, proben emaitzak, tratamendua, bilakaera, etab. Mediku

guztiek −bai familia-medikuek, bai mediku espezialistek− euren ardurapeko paziente

guztien historia klinikoak idatzi behar dituzte. Datu horiek guztiak informatizatzen

badira, historia kliniko bakarrean jar daitezke; horri esker, mediku bakoitzak

pazientearen aurrekari guztiak izango ditu eskura; eta ondorioz, edozein gaixotasuni

antza har diezaioke. Historia kliniko horiek isilpean gordetzera behartuta daude osasun-

profesional guztiak.

Diagnostikoa egiteko teknika eta tresna ugari erabiltzen dira, bai azterketa fisikoaren

fasean, bai azterketa osagarrien fasean. Ondorengo ataletan aztertuko ditugu tresna eta

teknika horiek.

3.1 AZTERKETA FISIKOA

Pertsona baten osasun-egoera ezagutzeko, zenbait parametro fisiologiko aztertzen dira.

Oro har, parametrorik erabilienak hauek dira: gorputz-tenperatura, pisua, pultsua,

tentsio arteriala eta bizi-edukiera.

21

3.1.1 Gorputz-tenperatura

Nahiz eta giro-tenperatura aldakorra izan, giza gorputzak tenperatura konstanteari

eusteko mekanismoak ditu. Horregatik, gorputz barneko tenperatura 37 ºC ingurukoa

da; kanpokoa, berriz, pixka bat baxuagoa.

Barneko tenperatura altuegiek gorputzeko proteinak desnaturalizatzen dituzte, eta

heriotza eragin dezakete 44 ºC-tik gorako tenperaturek. Tenperatura baxuegiek, ostera,

bihotzeko arritmiak eragiten dituzte; 24 ºC-tik beherako tenperaturek heriotza ekar

dezakete.

Barneko tenperatura altuari (gutxi gorabehera 37 ºC-tik 43 ºC-ra) sukarra deitzen zaio.

Sukarra izateko ohiko arrazoia infekzioa egotea da, baina beste arrazoi batzuk ere

badaude, hala nola, miokardio-infartuak, tumoreak, traumatismoak, kirurgia, txertoek

eragindako erreakzioa eta X izpiek eragindako ehunen suntsiketa.

Infekzioa dagoenean, sukarra izatea mesedegarria izan daiteke; izan ere, tenperatura

altuak beste mekanismo defendatzaile batzuk areagotzen ditu, eta zenbait bakterioren

hazkuntza inhibitzen du. Alabaina, kasu gehienetan, tenperatura altuegia izatea

kaltegarria da, deshidratazioa, azidosia eta garuneko lesio iraunkorra eragin baititzake.

Sukarra jaisteko, substantzia antipiretikoak erabiltzen dira (azido azetilsalizilikoa,

parazetamola, ibuprofenoa…).

Barneko tenperatura baxuari (gutxi gorabehera 35 ºC-tik 25ºC-ra) hipotermia deitzen

zaio. Ugari izaten dira hipotermiaren eragileak ere, besteak beste, honakoak: muturreko

hotza (ur oso hotzetan sartzearen ondorioa), gaixotasun metabolikoak (hipogluzemia,

hipotiroidismoa…), substantzia kimiko batzuk (alkohola, lasaigarriak,

antidepresiboak…), erredurak, bizkarrezur muinaren sekzioa eta malnutrizioa.

Termometro klinikoa erabiltzen da gorputz-tenperatura neurtzeko. Azkenaldi honetan

debekatu egin dute ohiko merkuriozko termometro klinikoa egitea eta saltzea,

merkurioa metal kutsatzaile arriskutsua delako. Horregatik, egun erabili ohi diren

termometroak alkoholezkoak, elektronikoak eta akustikoak dira.

3.1.2 Pisua (gorputzaren masa)

Pisuak organismoaren nutrizio-maila adierazten du. Pisu hitza erabiltzen bada ere,

gorputzaren masa da adierazi nahi den kontzeptua.

22

Parametro horren erreferentzia-balioak sexuaren, adinaren, altueraren eta gorpuzkeraren

arabera aldatzen dira. Aldagai horiek guztiak kontuan hartuta, pisu egokia erakusten

duten taulak egin ohi dira. Taula horiei begiratu aurretik, gorpuzkera kalkulatu behar da

zatiketa honen bidez: altuera (cm-tan) zati eskumuturraren perimetroa (cm-tan).

Taula 1: Gorpuzkera motak

Altuera / eskumuturraren perimetroa

GorpuzkeraGizonezkoak Emakumezkoak

> 10,4 > 11 Txikia

9,6 – 10,4 10,1 - 11 Ertaina

< 9,6 < 10,1 Handia

Gorpuzkera ezagutu ondoren, pisuaren taulak kontsulta daitezke:

Taula 2: 25 urte baino gehiagoko emakumezkoen pisu ideala

Altuera (cm-tan) Gorpuzkera eta pisua (kg-tan)Txikia Ertaina Handia

150152155158160162165168170172175178181183

47,3-50,447,7-51,348,6-52,249,9-53,651,3-55, 052,7-56,854,0-58,155,9-59,957,2-61,758,6-63,260,4-65,061,7-66,763,1-68,364,2-69,5

49,9-53,650,8-54,451,7-55,453,1-56,854,5-58,156,3-60,057,7-61,359,1-63,860,9-65,462,2-66,764,2-68,765,8-70,367,2-71,768,7-74,1

53,1-57,554,0-58,655,0-59,556,3 61,357,7-62,759.5-64,560,4-65,862,7-68,364,5-69,965,8-71,867,6-73,669,1-75,370,3-76,872,7-79,1

23

Taula 3: 25 urte baino gehiagoko gizonezkoen pisu ideala

Altuera (cm-tan) Gorpuzkera eta pisua (kg-tan)Txikia Ertaina Handia

158160162165168170172175178181183185188191

52,7-56,854,0-58,155,4-60,057,2-61,758,6-63,160,4 65,061,7-66,763,8-68,765,4-70,467,2-72,169,0-74,571,3-76,874,1-79,576,3-82,0

56,3-60,457,7-61,759,0-63,760,9-65,462,2-66,764,1-68,765,8-70,967,6-72,769,5-74,571,3-76,373,7-78,675,4-80,977,7-53,680,0-85,9

59,5-64,560,4-65,462,2-67,764,2-69,565,8-71,267,6-73,569,9-75,471,3-77,273,2-79,575,0-81,776,8-84,079,1-86,581,3-89,283,6-91,8

Pertsona baten pisu egokia zenbatekoa den jakiteko, beste metodo bat ere erabil daiteke:

Quetelet-en indizea edo Gorputzaren Masa Indizea (GMI). Indize honek norberaren

pisua eta altueraren arteko erlazioa neurtzen du. GMI parametroaren balioa lortzeko,

zatiketa hau egin ohi da: pisua (kg-tan) zati altueraren karratua (m-tan). GMIaren

arabera, Munduko Osasun Erakundeak honako nutrizio-egoera hauek bereizten ditu:

18,5 eta 24,99 arteko balioek pisu normala adierazten dute; 25,0 eta 29,99 artekoek,

gehiegizko pisua; 30,0 eta 39,99 artekoek, obesitatea; eta 40 baino gehiagoko balioek,

obesitate morbidoa.

Emakumezkoetan, GMIaren 18,5etik beherako balioek osteoporosia, eta hilekoaren

gorabeherak edo hilekoaren desagerpena (amenorrea) ekar ditzakete. Gizonezkoetan,

berriz, ez da oraindik ikertu GMIaren eragina ugalkortasunean.

Bukatzeko, kontuan izan behar da pisua irabaztea edo galtzea gaixotasunaren adierazle

izan daitekeela. Pisu-galera handiak honako arrazoiak izan ditzake: hortzetako arazoak,

ahoko arazoak, minbizia, anorexia, depresioa, ihesa, hipertiroidismoa, desnutrizioa,

diarrea kronikoa, etab. Pisua irabazteak, ostera, honako hauek: hipotiroidismoa, edema,

Cushing-en sindromea, depresioa, antsietatea, etab.

Pisua baskularen bidez neurtzen da. Oinutsik, biluzik eta baraurik hartu behar da.

24

3.1.3 Pultsua (bihotz-maiztasuna)

Pultsua da odolak arterietako paretetan eragiten duen dilatazioaren eta uzkurduraren

seinalea, bihotz-ziklo baten ondorioz gertatzen dena. Nahiz eta hitz egokiena ez izan,

pultsu hitza bihotz-taupaden maiztasuna adierazteko ere erabiltzen da. Kasu horretan

adierazi nahi duena hauxe da: minutuko pultsazio kopurua.

Pultsua bihotzaren jarduera aztertzeko erabiltzen da: bihotz-maiztasuna neurtzeko eta

ez-ohiko bihotz-erritmoak detektatzeko. Pertsona osasuntsu eta helduak, batez beste,

minutuko 60-100 pultsazio izaten ditu. Loaldian, minutuko 40 pultsazio izan ditzake;

eta ariketa fisiko gogorra eginez gero, minutuko 200 pultsaziora igo daiteke. Adinak ere

eragina du pultsuan: atsedenean dagoen jaioberri baten pultsua kirol gogorra egiten ari

den pertsona heldu baten pultsuarekin pareka daiteke.

Pultsua hartzeko, eskuko hatz erakuslea eta hatz luzea erabiltzen dira; ezin da erpurua

erabili, berezko pultsua baitu. Bi hatzak arteria baten gainean kokatu, eta gorputz

barneko egitura gogor baten kontra emeki presionatuta −hezur baten kontra, adibidez−

detektatzen da pultsua. Pultsua detektatzeko, punturik egokienak honakoak dira:

karotida arteria (lepoaren aurrealdean), masailpeko arteria (beheko masailaren ertzean),

arteria tenporala (lokian) eta arteria erradiala (eskumuturraren barrualdean). Pultsua

bihotz-taupada entzunda ere detekta daiteke. Horretarako, estetoskopioa jarriko dugu

bihotzaren gainean.

Azaldu behar da pultsuaren bidez zenbait informazio jasotzen dugula. Pultsu azkarrak

(takikardia) honakoak adierazten ditu: deshidratazioa, antsietatea, infekzioa, sukarra edo

bihotz-arazoak. Pultsu sendoak eta indartsuak (pultsu saltaria), ostera, hipertentsioa,

bihotz-gutxiegitasuna, giltzurrun-gutxiegitasun kronikoa, etab. Pultsua oso gutxi

nabaritzea, bestalde, buxadura arterialaren adierazle izan daiteke. Azkenik, pultsu

motelak (brakikardia sinusala) bihotzeko nodulu sinoaurikularraren funtzionamendu

okerraren berri ematen du.

Dena dela, batzuetan, pultsu motela ez da gaixotasunaren adierazle. Kirolari batzuei

bihotzaren tamaina handitzen zaie ariketa fisiko gogorraren eta jarraituaren ondorioz.

Tamaina handi horri esker, bulkada bakoitzean oso odol kantitate handia bidaltzen da;

hori dela eta, minutuko izaten diren pultsazioak gutxi badira ere, ehunetara bidaltzen

den odol oxigenatuaren kantitatea oso handia da. Hortaz, kirolari horiek daukaten pultsu

25

motela ez da gaixotasunaren adierazle, baizik eta euren ezaugarri anatomikoaren eta

fisiologikoaren seinale.

Pultsuaren erritmoaren alterazioak, arritmiak, detektatzeko dagoen frogarik ohikoena

elektrokardiograma da. Grafiko baten bidez adierazten du bihotz-maiztasuna.

Elektrokardiogramak denbora tarte mugatuan jasotzen ditu datuak, hau da, froga egiten

ari den bitartean; baina arritmiak, oro har, aldizkakoak dira eta edozein momentutan

ager daitezke. Holter izeneko monitore eramangarriak egokiagoak dira aldizkako

arritmiak detektatzeko; izan ere, pazientearekin etengabeko lotura dute.

3.1.4 Tentsio arteriala (edo arteria-presioa)

Tentsio arteriala odolak arterietako paretetan egiten duen presioa da. Bihotz-ziklo

batean, bihotza uzkurtu eta erlaxatu egiten da. Uzkurtzen denean, odola arterietan

sartzen da, eta une horretan, odolak presio maximoa egiten du arterietako paretetan.

Erlaxatzen denean, berriz, arterietako odol-fluxua jaisten da, eta odolaren presioa

minimoa da. Presio maximoari sistolikoa deitzen zaio, eta minimoari, berriz,

diastolikoa.

Tentsioa neurtzeko bi tresna daude: esfignomanometroa eta tentsiometro digitala.

Esfignomanometroaren beso-zorroaren presioarekin odol-zirkulazioa eteten dugu, eta

ondoren, presioa gutxitzen dugunean, odola arterietatik pasatzen da berriro; orduan,

beso-zorroaren eta besoaren artean kokatutako fonendoskopioaren bidez, Korotkoff-en

hotsak entzuten hasten gara. Lehen hotsa entzuten dugun une berean

esfignomanometroak markatzen duen zenbakia tentsio sistolikoari dagokio. Beso-

zorroaren presioa gehiago gutxitzean, odola arteriatik libre pasako da, Korotkoff-en

hotsak desagertu arte. Azkenengo hotsa entzuten denean esfignomanometroak

markatzen duen zenbakia tentsio diastolikoari dagokio. Tentsio arteriala merkurio-

milimetrotan (mm Hg) neurtzen da.

Tentsiometro digitalak eskumuturrekoak eta besokoak izan daitezke. Eskumuturreko

tentsiometro digitalak arteria erradialean neurtzen du tentsioa; besokoak, berriz,

humeroko arterian. Biek erabiltzen dute esfignomanometroaren metodoa, eta pantaila

digitala daukate tentsioaren balioak emateko.

Bestalde, tentsio arterialaren balioak aldatu egiten dira sexuaren eta adinaren arabera.

Sexuari dagokionez, menopausiara heldu arte, emakumezkoek gizonezkoek baino

tentsio baxuagoa dute; menopausiaren ondoren, haatik, alderantziz gertatu ohi da.

26

Adinari dagokionez, helduek gazteek baino tentsio altuagoa dute. Helduek tentsio

sistolikoa 140 mm Hg-ren gainetik dutenean, edota tentsio diastolikoa 90 mm Hg-ren

gainetik dutenean, hipertentsioa dute; tentsio sistolikoa 100 mm Hg-ren azpitik

dutenean, berriz, hipotentsioa. Umeen kasuan, tentsio sistolikoaren neurri normala

ezagutzeko, ondorengo formula hau erabiltzen da:

Tentsio sistoliko normala = 80 + (2 x umearen urteak)

Hipertentsioaren kausak honako hauek izan daitezke: faktore hereditarioak, diabetesa,

giltzurrunen gaixotasunak, hipertiroidismoa, loaren apnea, tumore mota batzuk,

sedentarismoa, obesitatea, medikamentu batzuk, mantal zuriaren sindromea, etab.

Hipotentsioaren kausak, berriz, ondorengoak izan daitezke: faktore hereditarioak,

antidepresiboak, alkohola, bihotz-arritmiak, miokardio-infartua, deshidratazioa, bihotz-

gutxiegitasuna, medikamentu batzuk, etab.

Arteria-presioa parametro garrantzitsua da; konstante mantentzen ez bada, ondorio

larriak ekartzen ditu:

Baxuegia bada, odol fluxua txikiegia izango da, eta zelulak ezin izango dira ondo

irrigatu. Hori dela eta, hipotentsioak zorabioak eragiten ditu, burmuina ez baita ondo

irrigatzen.

Altuegia bada, alde batetik, odol hodi txikiak apurtzeko eta garuneko odol-isuria

gertatzeko arriskua dago; bestetik, bihotzak ahalegin handiegia egiten duenez,

miokardio-infartua eta garuneko istripua gertatzeko arriskua biziagoa da.

3.1.5 Bizi-edukiera

Bizi-edukiera deritzo birikek hartu edo bota dezaketen aire kopuru osoari. Formula

baten bidez adierazita hauxe da:

Bizi-edukiera (4,8 L) = Birika-edukiera (6 L) – Hondar-bolumena (1,2 L)

Birika-edukiera honako arnas bolumenen batura da: oinarrizko bolumenarena,

inspirazioaren erreserba-bolumenarena, arnasbotatzearen erreserba-bolumenarena eta

hondar-bolumenarena. Ikus ditzagun arnas bolumen hauen definizioak:

27

Oinarrizko bolumena. Atsedenean arnasa hartzeko eta botatzeko mugitzen den ohiko

aire-kopurua (500 mL-koa).

Inspirazioaren erreserba-bolumena. Arnas hartze indartsu batean barneratu daitekeen

aire bolumena (3.800 mL-koa da, oinarrizko bolumenaren 500 mL-ak kontuan

hartuta).

Arnasbotatzearen erreserba-bolumena. Aurreko aire guztia kanporatu ondoren

oraindik bota daitekeen bolumena (1.000 mL-koa).

Hondar-bolumena. Arnasbotatze indartsu baten ondoren biriketan geratu eta

kanporatu ezin daitekeen aire kopurua (1.200 mL-koa).

Beraz, birika-edukiera osoa bolumen guztien batura da, 6 bat litrokoa. Formula baten

bidez adierazten bada, honelaxe egingo dugu:

Birika-edukiera osoa (6 L) = Oinarrizko bolumena (0,5 L) + Inspirazioaren erreserba-bolumena

(3,3 L) + Arnasbotatzearen erreserba-bolumena (1 L) + Hondar-bolumena (1,2 L)

Bizi-edukiera neurtzeko, espirometroa erabiltzen da; tresna horrekin egiten den froga

espirometria da. Kontuan hartu behar dugu, gainera, biriketako bizi-edukiera adinaren,

sexuaren, pisuaren eta bizilekuaren altitudearen araberakoa dela.

Zientzialari batzuek birika-edukiera baxua biriketako buxadura kronikoko

gaixotasunekin lotzen dute; modu berean, buxadura kroniko horrek zerikusia du

gaixotasun kardiobaskularrekin, obesitatearekin, hipertentsioarekin, diabetesarekin eta

kolesterolaren aldaketekin.

3. 2 AZTERKETA OSAGARRIAK

Azterketa osagarrien fasean, proba batzuk egiten dira diagnostikoa ziurtatzeko. Proba

guztien emaitzak historia klinikoan gorde behar dira. Gehien erabiltzen diren frogak

honako hauek dira: odol-analisia, gernu-analisia, irudi bidezko teknikak, jarduera

elektrikoa erregistratzeko teknikak, bihotz-kateterismoa, esfortzu-proba, endoskopia-

teknikak eta biopsiak.

28

3.2.1 Odol-analisia

Odol-analisia da probarik ohikoena, hainbat arrazoi tarteko: merkea da, ez du tresneria

konplexurik behar, egiteko erraza da, ez da oso mingarria, informazio handia ematen du,

eta emaitzak azkar lortzen dira.

Odol-analisiek odolaren konposizioaren ikerketa egiten dute: odol-zelula kopurua,

zelula horien ezaugarriak eta plasmaren osagaien kontzentrazioa.

Odol-analisietan agertzen diren parametro nagusiak hurrengo taulan datoz:

PARAMETRO HEMATOLOGIKOAK

Parametroa Parametroaren esanahaiaErreferentzia-

balioak

HEMATIAK Globulu gorrien kopurua odol mL-ko 4 – 5,5 milioi/mL

HEMOGLOBINA Hematien proteina da. Oxigenoa garraiatzen du. Balio baxuek anemia adierazten dute.

11,5 – 16,2 g/dL

HEMATOKRITOA Hematien bolumena odol-bolumen osoarekiko.

% 36 – % 47 (emakumeak)% 40 – % 54

(gizonezkoak)

BBKHematien batez besteko bolumen korpuskularra; hematien tamainaren adierazle da. Anemia mota

bereizteko balio du.78 – 101 fL

BHKBatez besteko hemoglobina korpuskularra; hematie bakoitzeko hemoglobina kantitatea. Anemia mota

bereizteko baliagarria.27– 33 pg

BHKK Batez besteko hemoglobina korpuskularraren kontzentrazioa. Anemia mota bereizteko balio du.

30,5 – 35,5 g/dL

EHZ Eritrozitoen histogramaren zabalera. Anemia mota bereizteko baliagarria.

% 11,5 – % 14,5

LEUKOZITOAK Globulu zurien kopurua odol mL-ko; infekzioa dagoenean handia da.

4 – 11 mila/mL

Neutrofiloak Mikroorganismoak fagozitatzen dituzte. % 30 – % 70

LinfozitoakErantzun immunea erregulatzen dute, antigorputzak

sortzen dituzte. Birus eta tumore-zelulen aurrean babestu egiten dute.

% 25 – % 50

Monozitoak Mikroorganismoak fagozitatzen dituzte. % 0 – % 10

Eosinofiloak Parasitoen aurka babesten dute. % 0 – % 5

Basofiloak Alergia-erreakzioetan hartzen dute parte. % 0 – % 2

PLAKETAK Megakariozitoen zatiak dira; odolaren koagulazioan hartzen dute parte.

150 – 450 mila/mL

BBP Batez besteko bolumen plaketarioa; plaketen tamaina adierazten du.

7,4 – 11fL

GSA Globulu gorrien sedimentazio abiadura da; infekzioaren eta inflamazioaren adierazle da.

0 – 14 h

29

PARAMETRO BIOKIMIKOAK

GLUKOSAOdolaren glukosa-maila altua diabetesaren

adierazle da; maila baxua, berriz, hipogluzemiaren adierazle.

60 – 100 mg/dL

KREATININA Balio altuek giltzurrunak gaizki dabiltzala adierazten dute.

0,5 – 1,4 mg/dL

URATOAProteinen metabolismoan sortzen den substantzia

da. Alkoholaren kontsumoak uratoaren maila igotzen du; maila altuak hezueria sortzen du. 2,4 – 6 mg/dL

KOLESTEROLAZelularen mintz plasmatikoaren osagaia da. Gehiegi dagoenean, arazo kardiobaskularrak

eragiten ditu.120 – 240 mg/dL

HDL-kolesterolaKolesterol ona ere deitzen zaio; kolesterola odoletik gibelera eramaten duen proteina

konplexua da.45 – 65 mg/dL

LDL-kolesterolaKolesterol txarra ere deitzen zaio; kolesterola

gibeletik odolera eramaten duen proteina konplexua da.

130 – 159 mg/dL

TRIGLIZERIDOAKEnergia garraiatzen eta pilatzen duten lipidoak

dira; odol-maila altuak ateroesklerosia ekar dezake.

< 200 mg/dL

TRANSAMINASAK (GOT, GPT, GGT)

Gibeleko, giharretako, bihotzeko, pankreako eta garuneko entzimak dira; transaminasen

kontzentrazio altuek ehun horietako batean kalteak daudela adierazten dute.

GOT: 2 – 35 U/LGPT: 2 – 35 U/LGGT: 9 – 36 U/L

SIDEREMIAOdolaren sueroan proteinekin lotuta dagoen

burdina da; burdinaren eskasiak anemia ferropenikoa ekartzen du.

30 – 150 mcg/dL

FERRITINABurdina metatzen duen proteina da; odolean dagoen ferritina gorputzean dagoen burdina

kantitatearekin erlazionatuta dago. Balio baxuak anemia ferropenikoaren adierazle dira.

15 – 300 ng/mL

Aurreko taulan aipatzen diren parametroez gain, beste batzuk ere neur daitezke; hala

nola, bilirrubina, transferrina, fibrinogenoa, protronbina, etab.

Orain arte, odol-analisiak erabili ditugu hainbat gaixotasun diagnostikatzeko eta ohiko

osasun-kontrolak egiteko. Etorkizunean, azkenengo ikerketei esker, odol-analisiak

bularreko minbiziaren terapien eraginkortasuna ebaluatzeko ere erabili ahal izango

ditugu.

Gai horren inguruko ikerketak azaldu ditu artikulu batean Minetta Liu-k2

−Georgetowneko Lombardi izeneko Zentro Onkologikoaren zuzendaria bera−. Ikerlari

honek frogatu du bularreko minbizia duten emakumeek odolean ere izaten dituztela

minbizi-zelulak; hortaz, odol-analisi batean, zelula horiek detekta daitezke eta zenba

daitezke. __________

(2) MINETTA C. Liu: “Circulating Tumor Cells: A Useful Predictor of Treatment Efficacy in Metastatic Breast Cancer”, in Journal of Clinical Oncology, 27 (2009ko iraila), 5153-5159.

30

Liu doktoreak erakutsi du odolean dagoen minbizi-zelula kopurua erlazionatuta dagoela

gaixotasunaren eboluzioarekin. Hori dela eta, analisi mota horiek oso baliagarriak

izango dira bularreko minbiziaren eboluzioa aztertzeko, baita tratamenduaren

eraginkortasuna ziurtatzeko ere.

Gaur egun bi helburu horiekin −eboluzioa aztertu, eta tratamenduaren eraginkortasuna

ziurtatu− erabiltzen diren teknika erradiologikoak (eskanerra, ultrasoinuak) odol-

analisia baino askoz garestiagoak, motelagoak eta konplexuagoak dira. Etorkizunean,

beraz, odol-analisi hauei esker, askoz lehenago ezagutu ahal izango da terapia baten

eraginkortasuna; modu berean, lehenago baztertu ahal izango dira eraginkorrak ez diren

tratamenduak, eta azkarrago ezarri tratamendu egokiak.

3.2.2 Gernu-analisia

Gernuaren analisi kimikoak giltzurrunetan gertatzen den iraizketa-prozesuaren

eraginkortasunari buruzko datuak ematen dizkigu. Ohiko gernu-analisietan aztertzen

diren parametroak ondorengo hauek dira:

GERNUAREN ANALISI SISTEMATIKOA

Parametroa Parametroaren esanahia Erreferentzia-balioak

Dentsitatea Tartetik kanpoko balioek giltzurrunen funtzioan arazoak daudela adierazten dute. 1006 – 1030

pH Tartetik kanpoko balioek giltzurrunetan harriak osatzeko arriskua adierazten dute.

4,6 - 8

Leukozitoak Agertuz gero, infekzioaren adierazle dira. 0

Nitritoak Agertuz gero, infekzioaren adierazle dira. 0

Proteinak Agertuz gero, glomerulonefritisaren adierazle dira.

0

Glukosa Agertuz gero, diabetesa adierazten du. 0

Gorputz

zetonikoakAgertuz gero, asaldura metabolikoak,

nutrizio-arazoak, etab. adierazten dituzte.0

Urobilinogenoa Agertuz gero, anemia hemolitikoa, hepatitis larria, etab. adierazten ditu.

0

Bilirrubina Agertuz gero, gibeleko arazoak adierazten ditu.

0

Hematiak Agertuz gero, giltzurrunetako odol-jarioen arriskua adierazte dute.

0

Sedimentua Zelulak eta kristalak detektatzeko balio duen parametroa da.

0

KoloreaUrobilinogenoa badu, kolore iluna izango

du; gorria bada, hematiak izango ditu; berdea bada, pseudomonen infekzioa

adierazten du.

Horia

31

3.2.3 Irudi bidezko teknikak

Irudi bidezko teknikei esker, gorputzaren barneko organoen egoeraren diagnostikoa egin

daiteke, ebakuntzarik egin gabe eta ehunetako laginik hartu gabe. Hala ere, horrek ez du

esan nahi teknika horiek arriskurik ez dutenik. Hori dela eta, probak egin aurretik,

sendagileak gaixoari azaldu beharko dizkio teknikaren arriskuak; baita proba horiek

saihesteko zein prebentzio-neurri hartu behar diren ere.

Irudi bidez diagnostikatzeko, teknika nagusiak ondorengo hauek dira:

Erradiografia. X izpiek gaitasuna dute, gorputz opakuak zeharkatzeko eta horien

irudia argazki-film batean inpresionatzeko. Beraz, gure gorputzaren barneko

organoak ere zeharka ditzakete, eta organo horien erradiografia egin. Baina X

izpiek, energia altuko erradiazioak direnez, minbizia sor dezakete; hori dela eta,

emakume haurdunei ez zaie erradiografiarik egiten, fetuari kalte egin

diezaioketelako. Erradiografiarik ezagunenak hezurretakoak badira ere, diagnostikoa

egiteko eta zenbait gaixotasun prebenitzeko, ohikoak dira beste hauek ere:

bronkografiak (biriketakoak), arteriografiak (arterietakoak), mamografiak

(ugatzetakoak)… Erradiografia batean, gorputzaren egitura bigun eta hutsak ikusi

nahi badira, kontrasteak erabiltzen dira organoa betetzeko, eta modu horretan lortzen

den irudia askoz argiagoa da.

Ordenagailu bidezko tomografia axiala (OTA edo eskanerra). Gorputzaren atal

baten zehar-ebakien erradiografia asko egiteko aukera ematen du teknika honek.

Horretarako, eskanerreko hodian, X izpien iturria eta X izpien detektagailua daude.

Pertsona bat hodian sartzen denean, X izpien iturria eta detektagailua pertsona

horren inguruan biratzen hasten dira, eta gorputzaren atal baten zehar-ebakien

irudiak ateratzen dituzte. Prozesuak ordubete irauten du, gutxi gorabehera. Teknika

honen abantaila da gorputz atal guztiak zehaztasun handiz aztertzeko aukera ematen

duela; desabantaila, ostera, OTAk igortzen duen erradiazioa ohiko erradiografia

batek ematen duena baino 50 aldiz handiagoa dela.

Erresonantzia magnetiko nuklearra (EMN). Ehunak eremu magnetiko indartsu baten

eraginpean jartzen direnean, euren atomoek irrati-uhinak igortzen dituzte. Irrati-

uhinen seinale horiek, ordenagailu bati esker, irudi bihurtzen dira. Ehun mota

32

bakoitzak seinale mota bat igortzen du; hori dela eta, teknika horren bidez ehun

mota guztiak bereiz daitezke. Erresonantzien bidezko irudiak eta eskanerren

bidezkoak oso antzekoak dira; baina, EMNri esker, espazioko edozein

dimentsiotako irudiak lor daitezke. Teknika honek ez du erradiaziorik igortzen,

baina ezin da erabili taupada-markagailua eta metalezko protesiak dituzten

gaixoekin. Halaber, zenbait pertsonari klaustrofobia sortzen die; aparatuaren zarata

ere oso deserosoa iruditzen zaie.

Ekografia. Gorputzaren barneko ehunek maiztasun handiko frekuentzia-uhinak

(ultrasoinuak) islatzen dituztenean osatzen den irudiari ekografia deritzo. Teknika

honen bidez lortutako irudiak ez dira oso zehatzak. Alabaina, erradiaziorik igortzen

ez duenez, erabiltzeko erraza denez eta oso garestia ez denez, metodorik hoberena

da haurdunaldietan amaren eta fetuaren egiturak aztertzeko. Gaur egun, ekografoek

kalitate handiko hiru dimentsioko irudiak lortzen dituzte.

Medikuntza nuklearra. Teknika honek, gorputzaren atal baten irudia emateaz gain,

atal horren funtzionamenduari buruzko informazioa ere eskaintzen du. Horretarako,

gamma izpiak igortzen dituen erradiofarmakoa ematen zaio gaixoari (normalean,

zain barneko bidetik). Gorputzaren barruan dagoenean, erradiofarmakoa ehun

batean finkatzen da, eta, detektagailu bati esker, igortzen dituen gamma izpiak

jasotzen dira. Seinale erradiaktibo horiek irudi bihurtzen dira, eta irudi horietan,

erradiofarmakoaren segimendua egin daiteke, organoaren funtzionamendua

aztertzeko. Teknika horrek bi arrisku ditu: batetik, gaixoak erradiazioa jasotzen du;

bestetik, erradiofarmakoek, batzuetan, alergiak dakartzate.

3.2.4 Jarduera elektrikoa erresgistratzeko teknikak

Gihar-zuntzen eta neuronen jarduerak potentzial-diferentzia aldatzen du. Aldaketa

horiek jaso eta graba daitezke. Teknika horien artean, hauek dira ezagunenak:

elektrokardiograma eta elektroentzefalograma.

Elektrokardiogramak gihar-zuntz kardiakoen potentzialaren aldaketak erregistratzen

ditu. Proba hori lagungarria da gaixotasun kardiobaskularren diagnostikoan.

33

Elektroentzefalogramak garuneko neuronen potentzialaren aldaketak erregistratzen

ditu. Teknika honen bidez diagnostikatzen dira garuneko tumoreak, garuneko

infartua, entzefalitisa, garezurreko traumatismoa, epilepsia, migraina, etab.

3.2.5 Bihotz-kateterismoa

Bihotz-kateterismoa teknika konplexua da, baina arrisku gutxikoa. Beste proba

batzuekin lortu ezin daitezkeen hainbat datu ematen du; hala nola bihotz-barrunbe

bakoitzean dagoen presioaren neurria, bihotzak taupada bakoitzeko ponpatzen duen

odol-bolumenaren neurria, eta bihotzetik eta odol-hodietatik mugitzen den odol-

fluxuaren irudia.

Kateterismoa hematologiako laborategian egiten da. Kateterra besotik edo izterrondotik

sartu, eta, kontrol erradiologikoa egiten den bitartean, bihotzerantz eramaten da; bertan,

bihotz-barrunbeetako presioa neurtzen da. Kateterraren bidez, gainera, ezkerreko

bentrikuluan kontrastea injektatu, eta, ekipo erradiologikoaren bidez, bihotzaren

tamaina eta haren mugimenduak azter daitezke. Prozesu osoa filma daiteke.

Kateterismoa aproposa da hainbat gaixotasunen diagnostikoa egiteko: miokardio-

infartua, arritmia, bihotzeko gutxiegitasuna, aneurisma, arteria koronarioen estuguneak

eta buxadurak, balbulopatiak, etab.

3.2.6 Esfortzu-proba

Esfortzu-probaren bidez, ahalegin fisikoak bihotzean duen eragina aztertzen da.

Gaixoari taupada-maiztasuna eta tentsio arteriala neurtzen zaizkio zinta mugikorrean

dabilela, eta aldi berean, elektrokardiograma egiten zaio. Zinta mugikorra gelditu, eta

pazientearen taupada-maiztasuna ohiko mailara jaisten denean amaitu ohi da proba.

Proba honek zenbait helburu ditu: bularraldeko minaren kausa bilatzea; bihotz-

erritmoaren asaldurak identifikatzea; pertsona hipertentsoek, erretzaileek eta kolesterol-

maila altua dutenek ahalegin fisikoaren aurrean izan dezaketen erantzuna aztertzea...

3.2.7 Endoskopia-teknikak

Endoskopia barneko organo hutsak ikusteko teknika da. Proba hori egiteko,

endoskopioa deitutako hodia erabiltzen da. Hodi horrek argi-iturri bat eta kamera bat

ditu muturrean; gorputzaren zulo natural batetik, zauri batetik edo ebaki kirurgiko

batetik sartu ondoren, gorputz-barrunbeen irudia hartu, eta pantaila batean ikusteko

aukera eskaintzen du. Batzuetan, biopsia egiteko, endoskopia egiten da.

34

Behatzen den organoaren arabera, endoskopia mota asko dago: gastroskopia, urdailaren

behaketa egiteko; kolonoskopia, heste-lodiaren behaketarako; laparoskopia, abdomena

behatzeko; bronkoskopia, bronkioak begiratzeko; histeroskopia, umetokia behatzeko;

artroskopia, artikulazioak aztertzeko, eta abar.

3.2.8 Biopsia

Biopsia egitean, ehunaren lagin bat hartzen da, mikroskopioz aztertzeko. Biopsia

erabiltzen da zelula tumoralak bilatzeko, eta tumoreak onberak ala gaiztoak diren

ikusteko.

Biopsia mota asko dago, zein bide erabiltzen den: endoskopia, orratz fina, orratz lodia,

ebakia, etab.

4. GAIXOTASUNEN SAILKAPENA

Gaixotasunen sailkapena44

Gaixotasunen sailkapena egin ahal izateko, honakoak ezagutu eta ikertu behar dira: giza

gorputzaren anatomia eta fisiologia, gaixotasunen etiologia, transmisioa, eta abar.

Munduko Osasun Erakundeak (MOE) gaitzen sailkapenaren 10. bertsioa argitaratu du,

International Classification of Diseases izenekoa (ICD-10). Sailkapen horretan, MOEk

23 talde bereizi ditu. Horretarako, kontuan izan ditu antzekotasun anatomikoak,

etiologikoak eta patogenikoak. Aipatu taldeetan sartu dituen gaixotasunei bost

karakteretako kodeak eman dizkie, esandako antzekotasunekin erlazionatutakoak.

Sailkapen hori, dena den, Batxilergoko 1. mailako ikasleentzat konplexuegia denez, lan

honetan, eragilea izango dugu kontuan, eta bi talde bereiziko ditugu: infekziosoak eta

ez-infekziosoak.

4. 1 GAIXOTASUN INFEKZIOSOAK

Eragile biologikoek sortzen dituzte gaixotasun infekziosoak. Bi eragile biologiko-

patogeno mota daude: mikroskopikoak eta makroskopikoak.

Mikroskopikoen artean, batzuk izaki bizidunak dira: bakterioak, onddoak eta

protozooak; eta beste batzuk, berriz, nahiz eta bizidunak ez izan, molekula organikoz

osatuta daude: birusak eta prioiak.

Eragile makroskopiko guztiak, bestalde, izaki bizidunak dira: nematodo, platelminto eta

artropodo batzuk; horiek sortzen dituzten gaixotasunei parasitosi deitzen zaie.

4.1.1 Gaixotasun infekziosoen sailkapena eragilearen arabera

a) Gaixotasun bakterianoak

Gaixotasun bakterianoak bakterioek sortutakoak dira. Adibide ezagun batzuk jasoko

ditugu hemen:

1. Salmonellosia, Salmonella typhimurium bakterioak sortutakoa.

2. Kolera, Vibrio cholerae bakterioak eragindakoa.

3. Tetanosa, Clostridium tetani bakterioak sortutakoa.

4. Pneumonia, Streptococcus pneumoniae bakterioak eragindakoa.

Gaixotasun mota hauek prebenitzeko erarik eraginkorrena txertoa jartzea eta higienea

zaintzea da.

39

Eritasun bakterianoen tratamendua antibiotikoekin egin behar da. Sendagai horiek, kasu

batzuetan, bakterioak hiltzen dituzte (bakterizidak); eta, beste batzuetan, bakterioen

ugalketa saihesten dute (bakterostatikoak). Beharrezkoak ez direnean hartzen badira,

bakterio-andui erresistenteak sortzen dira; hori dela eta, beste antibiotiko batzuk bilatu

behar izaten dira bakterio erresistente horiei aurre egiteko. Alabaina, bakterio

erresistenteen agerpena antibiotiko berrien ekoizpena baino azkarragoa izango balitz,

ezin izango genituzke gaixotasun bakterianoak sendatu.

Gaixotasun infekziosoen artean gaixotasun bakteriano baten adibidea agertuko dugu

hemen, tuberkulosiarena, hain zuzen.

BAKTERIOEN INFEKZIO BATEN ADIBIDEA: TUBERKULOSIA

Bakterioek sortzen dituzten eritasunen artean, tuberkulosia aukeratzeko arrazoiak hauek izan

dira: alde batetik, mundu osoan hedatuta dago, izan ere, gaur egun, bi mila milioi lagun daude

kutsatuta; bestetik, edozein gaixotasun bakterianok baino heriotza gehiago eragiten du:

tratamendurik jartzen ez bada, tuberkulosiak gaixoen % 60 hil ditzake; tratamendua jarraituta,

haatik, % 90 sendatzen da.

Mycobacterium tuberculosis bakterioek edo Koch-en baziloek sortzen dute tuberkulosia.

Bazilo horiek airearen bidez transmititzen dira, usinetan eta eztuletan; dena den, ez dira oso

erraz kutsatzen, arnastean bazilo kopuru txikia kanporatzen delako, eta ez direlako

transmititzen objektuen bidez. M. tuberculosis bakterioak gure birika-albeoloetan sartzen

direnean, immunitate-sistema aktibatzen da, eta makrofagoak baziloak fagozitatzen hasten dira.

Bakterio batzuk hiltzen dira, baina beste batzuek pareta erresistentea dute, eta bizirik jarraitzen

dute, nahiz eta makrofagoen barruan egon. Makrofago infektatu hauek eta euren inguruan

biltzen diren beste globulu zuri batzuek nodulu gogorrak eratzen dituzte (tuberkulu

deitutakoak). Koch-en baziloak tuberkuluetan mantentzen diren bitartean, infekzioa latente

dagoela esaten da; tuberkulu horiek kaltzifikatzen badira, baziloak ezin dira hedatu, eta gaitza

gaindituta dago.

Hala ere, gaixoaren immunitate-sistema ahula bada, tuberkuluetatik atera, eta birika-albeolo

guztietatik heda daitezke baziloak. Egoera horri tuberkulosi aktibo esaten zaio. Hortik aurrera,

baziloak beste organo batzuetara heda daitezke, eta immunitate-sistemaren zelula batzuk eta

beste ehun askotako zelulak hil ditzakete.

Infekzioaren sintomak sukarra, ondoeza, gose falta eta argaltzea dira. Gaixotasuna larriagotzen

denean, gogortu egiten dira sintomak: eztula, bizkarreko min gogorra, odoljarioak biriketan…

Tuberkulosi latentea diagnostikatzeko, Mantoux deitutako larruazaleko proba edo odol-analisi

40

bat egiten da. Infekzio aktiboa diagnostikatzeko, berriz, gaixoaren sintomak aztertzen dira.

Tratamendua antibiotikoen bidez egiten da (isozianida, rifampina, etambutol edo pirazinamida

antibiotikoak); luzea da eta albo-ondorioak ditu.

Tuberkulosia prebenitzeko eta beste gizabanako batzuk kutsatzeko probabilitatea murrizteko,

garrantzitsua da gaixoak azkar identifikatzea eta tratatzea; usin eta eztula egiten denean baziloa

ez transmititzeko ahoa eta sudurra estaltzea ere inportantea da; gainera, gaixoekin kontaktua

duten pertsonei isozianida ematea komeni da, infekziotik babesteko.

Txertoak ez du infekzioa prebenitzen, baina gorputzean gerta daitekeen hedapena saihesten du.

b) Gaixotasun birikoak

Gaixotasun birikoak birusek sortzen dituztenak dira. Ondorengoak oso ezagunak dira:

urtaroko gripea, A gripe berria, hegaztien gripea, hiesa, hotzeria, hepatitisa, amorreria,

elgorria, etab.

Birusak ezin dira antibiotikoen bidez deuseztatu. Immunitate-sistemak gaindi ditzake

gaixotasun biriko batzuk; immunitate-sistemak gainditu ezin dituen gaixotasunak

sendatzeko, berriz, medikamentu antibiralak erabiltzen dira. Dena den, infekzio biriko

asko ezin dira sendatu.

Zenbait infekzio biriko prebenitzeko, bestalde, txertoak garatu dira; baina ikerketa-lan

handia egin behar da oraindik hainbat infekzio birikorentzat txertoa aurkitzeko;

hiesarena, kasu.

Gaixotasun infekziosoen artean gaixotasun biriko baten adibidea ekarri dugu hona;

zehazki, A gripearena.

INFEKZIO BIRIKO BATEN ADIBIDEA: A GRIPEA

Zer da gripea? Gripea gaixotasun birikoen multzoa da, gizakiei eta beste animalia espezie

batzuei eragiten diena. Gripea ARN-birus batzuek sortzen dute, Orthomyxoviridae familiakoek.

Birus motaren arabera, hainbat gripe tipologia agertzen dira. Gainera, gripearen birusek

gaitasuna dute mutatzeko, eta euren arteko material genetikoa trukatzeko. Hori dela eta, birus

berriak etengabe ari dira sortzen.

Zein da A gripe berriaren eragilea? Eragilea A/H1N1 azpimotako birusa da. Zientzialarien

41

ustez, birus berri horrek txerriak infektatzen dituzten birusetan du jatorria. Izan ere, A gripe

berriaren birusak hiru birus desberdinetako material genetikoaren zatiak ditu: txerriaren

A/H1N1 birusaren zatiak, hegaztien birusarenak eta gizakion birusarenak.

Nola sortu da birus berria? Zientzialariek susmatzen dute A gripe berriaren birusa honako

prozesuaren bidez sortu dela: hainbat motatako birusek organismo bera infektatu dutenean,

euren material genetikoa elkarren artean trukatu, eta birus berriak sor ditzakete. Beraz, gizakion

gripearen birusak, hegaztien gripearenak eta txerrien gripearenak txerri bera infektatu eta birus

berria sortu zen. Sortutako birusak jatorrizko hiru birusen material genetikoaren zatiak zituen,

eta horregatik, hiru birusen ezaugarri batzuk ere bai.

A gripe berriaren sintomak honakoak dira: bat-bateko sukar altua, buruko min handia,

giharretako min handia, etengabeko eztula eta hotzikarak. Sintomek 2-4 egun irauten dute.

Sintomak jasan arren, paziente gehienek gainditzen dute gaixotasuna, eta sendatu egiten dira.

Alabaina, zenbaitetan birusek birikak infektatu, eta arnas gutxiegitasuna sortzen dute.

Pazientearen immunitate-sistema ahul baldin badago, egoera oker daiteke; heriotza iritsi ere

bai.

A gripe berriaren aurkako tratamendua medikamentu antibiralekin egiten da, hain zuzen,

oseltamibir eta zanamibir izenekoekin. Orain arte eraginkorrak izan dira A gripe berria

sendatzeko, baina albo-ondorioak ere badakartzate; birus horiek antibiralen kontrako

erresistentzia garatzen badute, A gripe berriari aurre egiteko, txertoa da bide bakarra.

A gripe berriaren pandemia deklaratu du MOEk 2009ko ekainean. Izan ere, une honetan

(2009ko urrian), munduko gripe kasu gehienak A gripe berriarenak dira. Dena den, esan behar

da hilkortasun-tasa baxuko gaixotasuna dela, gaixotze-tasa altua badu ere.

c) Protozooek eragindako gaixotasunak

Protozooak izaki bizidun zelulabakarrak, eukariotikoak eta heterotrofoak dira. Milaka

espezie daude, baina gizakion gaixotasunen eragileak hogei bat espezie dira. Nahiz eta

protozoo espezie gutxik sortu infekzioak, giza osasunean itzelezko eragina dute; izan

ere, munduko biztanleen % 25ek protozooek eragindako gaixotasunak jasaten ditu.

Protozooak dira, adibidez, honako gaixotasunon sortzaile: malaria, amebiasia,

giardiasia, loaren gaixotasuna eta toxoplasmosia.

Protozooek eragindako gaixotasunen artean malaria jarriko dugu agerian hemen:

42

PROTOZOOEK ERAGINDAKO GAIXOTASUNA: MALARIA

Malaria (edo paludismoa) eskualde tropikal eta ekuatorialetan hedatutako gaixotasun

infekziosoen artean arriskutsuena da. Tratamendurik gabe, hilgarria da. Urtero, 250 milioi

lagun inguru gaixotzen ditu malariak, eta milioi bat inguru hiltzen ditu; gehienak, Afrikan.

Munduko biztanleriaren erdiak malaria harrapatzeko arriskua du, batez ere ekonomia ahuleko

herrialdeetan. Gainera, herrialde horiek ezin diote aurre egin gaitz honek dakarren osasun-

gastuari; hortaz, malaria hedatzearekin batera, euren hazkunde ekonomikoa murrizten da.

Malariaren eragileak Plasmodium generoko lau protozoo hauek dira: Plasmodium falciparum,

P. vivax, P. malariae eta P. ovale. Protozoo horiek bektore bat eta ostalari bat behar dituzte,

euren bizi-zikloa osatzeko: bektorea Anopheles eltxoa da (Plasmodiumaren transmisorea);

ostalaria, berriz, gizakia (Plasmodiumaren kaltea jasotzen duena).

Normalean, Anopheles generoko eltxo emeek transmititzen dituzte Plasmodiumak ostalari

batetik bestera: infektatutako pertsona bat ziztatzen dutenean, pertsona horrek odolean dituen

Plasmodiumak hartu, eta beste norbaiti transmititzen dizkiote, beste ziztada batekin. Emakume

haurdun infektatuen kasuan, Plasmodiuma zuzenean transmiti diezaiokete fetuari. Behin

ostalariaren barnean daudela, Plasmodiumak gibelera doaz, eta, helduak direnean, odolera

pasatzen dira. Odolean, globulu gorriak suntsitzen dituzte.

Eltxoaren ziztada gertatu eta lehenengo sintomak agertu arte, 10-15 egun igarotzen dira.

Sintomarik ohikoenak sukarra, buruko mina eta gonbitoak dira.

Malaria tratatzeko, medikamentu antipaludikoak ditugu. Hala ere, hainbat tokitan Plasmodiuma

erresistente egin da, eta terapia aldatu behar izan da. Onena, dena den, tratamendu goiztiarra

da. Horri esker, gaixotasunaren iraupena murriztu, konplikazioak prebenitu, eta heriotza

gehienak saihestu ohi dira.

Etorkizun hurbilean, malaria prebenitzeko metodorik onena txertoa izango da. Gaur egun ari

dira txerto batzuk frogatzen; baina, haien eraginkortasuna ziurtatu arte, ezin dira ezarri. Txertoa

garatzen den bitartean, MOEk malaria prebenitzeko honako bi estrategiok proposatu ditu:

batetik, intsektizidak (DDTa eta piretroideak) eta eltxo-sareak erabili; eta bestetik, egunsentian

eta ilunabarrean gorputz osoa ondo estali. Estrategia horiei esker, malaria desagertu da

Tunisian, Arabiar Emirerri Batuetan eta Maldivak irletan.

Azkenaldian, eltxoak intsektiziden aurkako erresistentzia garatzen ari dira. Gainera, ez dago

intsektizida eraginkorrik (DDTaren eta piretroidearen tankerakorik), eta intsektizida berriak

bilatzea garestia da, oso. Beraz, malariaren aurkako lasterketa irabazi nahi badugu, txertoen

ikerketa-prozesua azkartu beharko dugu.

43

d) Onddoek sortutako gaixotasunak

Onddo mikroskopikoek sortzen dituzten gaixotasunak mikosi deitzen dira.

Ezagunenetakoak ondorengoak dira: ezkabia, pitiriasi bertsikolorea eta kandidiasia.

1. Ezkabia. Ezkabiaren onddoek (Trichophyton, Microsporum eta Epidermophyton

generokoak) larruazaleko mikosi kutsakorrak sortzen dituzte izterrondoan,

oinetan (atleta-oina), azazkalen azpian (onikomikosia) eta buru-azalean. Oro har,

beroak, hezetasunak eta higiene-eskasiak errazten dituzte mikosi mota hauek.

Sintoma berdintsuak agertzen dira mikosi kasu guztietan: azkura, sumindura,

ezkatak agertzea eta ilea erortzea.

2. Pitiriasi bertsikolorea. Pitiriasi bertsikolorea larruazaleko mikosia da,

Malassezia furfur onddoak sortzen duena. Ez da gaixotasun kutsakorra. Sintoma

nagusia hauxe da: gorputz-enborrean, besoetan eta lepoan orbanak agertzea.

Orbanak kolore askotakoak izan daitezke, horregatik ematen zaio gaixotasunari

bertsikolore izena. Udako tenperatura altuek, hezetasunak, izerdiak eta eguzkitan

egoteak onddoaren garapena errazten dute; hori dela eta, orbanak udan agertu

ohi dira, eta neguan desagertu.

3. Kandidiasia. Kandidiasia larruazaleko eta mukosetako mikosia da, Candida

generoko onddoek sortutakoa. Genero horretako espezierik ezagunena Candida

albicans da. Espezie honek kandidiasia sortzen du ahoko, sudurreko, urdaileko,

hesteetako eta baginako mukosetan. Kandidiasi mota bakoitzarekin sintoma

desberdinak azaltzen dira. Gainera, hainbat eragile daude infekzioaren garapena

errazten dutenak: immunodepresioa, aldaketa fisiologikoak (haurdunaldia,

adibidez), minbizia, gaixotasun endokrinoak, gluzido askodun dieta, burdina-

eskasia, zink-eskasia, etab.

e) Prioiek sortutako gaixotasunak

Prioiak partikula proteiko infektatzaileak dira, eta ugaztunen nerbio-sistema endekatzen

duten eritasun arraro batzuen eragile dira. Euren jokabidea erabat berria da, eta ez dute

zerikusirik ohiko birus eta bakterioekin.

Prioiek bi itxura desberdin har ditzakete: bata, PrPc deitutakoa, ohikoa, animalia

guztietan dago; bestea −PrPsc izenekoa−, gaixotasunaren sortzailea. Bi proteinen arteko

alde bakarra molekularen itxura da. PrPsc proteina gorputzean sartzen denean, PrPc

44

proteinaren bila doa, eta harekin elkartzen da. Elkarreraginaren ondorioz, ohiko

proteinak bere itxura galdu eta PrPsc proteinaren egitura hartzen du. Horrela, poliki-

poliki, PrPc proteinak desagertuz doaz eta PrPsc proteinak pilatzen dira.

PrPsc proteinek neuronak hil, eta burmuinari belaki itxura ematen diote; horregatik,

jatorri prionikoko gaixotasunak entzefalopatia espongiforme deitzen dira. Prioiak

neuronen barnean daudenez, immunitate-sistemak ez ditu detektatzen, eta ez ditu

deuseztatzen.

Eritasun prionikoek hiru jatorri izan ditzakete:

1. Genetikoa, mutazioek eragindakoa.

2. Infekziosoa, prozesu infekziosoek eragindakoa.

3. Jatorri ezezagunekoa, noizbehinkako kasuak.

Giza gaixotasun prionikoak dira, besteak beste: Creutzfeld-Jakob gaixotasuna (behi

eroen gaitzaren eragile bera duena), kurua eta familia-insomnio hilgarria; horrez gain,

azkenaldian, medikuek deskribatu dituzten koadro kliniko batzuek ere jatorri prionikoa

dute.

1. Creutzfeldt-Jakob. Creutzfeldt-Jakob (ECJ) giza gaixotasun prionikoa da. Gaitz

honek, hasieran, oroimen-eza, koordinazio falta eta ikusmen-arazoak sortzen

ditu; amaieran, dementzia, koma eta heriotza. Batzuetan, gaixotasuna sor daiteke

prioiek infektatutako behien haragia jaten denean; beste batzuetan, berriz,

genetikoa eta hereditarioa izan daiteke.

2. Kurua. Kurua gaitza, Papua Ginea Berriko etnia batean deskribatu dute.

Sintomarik ohikoenak dira: dardara, espasmoak, irensteko zailtasuna eta

ibiltzeko zailtasuna. Infektatutako pertsona hilen garuna jaten denean

transmititzen da kurua.

3. Familia-insomnio hilgarria. Familia-insomnio hilgarria gaixotasunak insomnioa

eragiten du. Insomnio honek asaldura sistemikoak, haluzinazioak, koma eta

heriotza dakartza. Aipatu behar da familia-insomnio hilgarriaren gaixoen

proportzioa handia dela Euskal Autonomia Erkidegoan, batez ere, Araban. Gene

bereko mutazioa gertatzen da gaixo horietan. Gainera, gehienek arbaso komunak

dituzte; beraz, gaixotasun hereditarioa da.

45

f) Infekzio parasitarioak (edo parasitosiak)

Parasitosiak infekzioak dira, bizkarroi makroskopikoek sortzen dituztenak. Gaixotasun

infekziosoen eragile makroskopikorik arruntenak honakoak dira: intsektuak, akaroak,

nematodoak eta platelmintoak.

Parasitosi mota ugari dago (heste-zizareak, eskabiosia edo hazteria, tenia, trikina,

akainak, tungiasia...); haatik, lan honetan, ikastetxeetako parasitosirik ohikoena

aztertuko dugu: pedikulosia.

PEDIKULOSIA

Pedikulosia deitzen zaio zorriak izateari; Pediculus humanus espeziearen banakoek sortzen

dute.

Intsektu hauek ostalariaren ile artean bizi dira, eta ostalariaren odola zurgatzen dute. Oso azkar

ugaltzen dira. Pediculus humanus espeziearen emeek 300 arrautza errun ditzakete 3-4 astean,

eta arrautzen eklosioa 8 egunean gertatzen da. Jaiotako zorriak oso erraz pasatzen dira buru

batetik bestera.

Argitu behar da zorriak izatea ez dela higiene ezaren seinale; alderantziz, zorriek nahiago dute

ile garbia ile zikina baino.

Gaitz honen sintoma nagusia azkura da. Tratatzen ez bada, buruko ileak eror daitezke.

Infekzioa gainditzeko, arrautzak eta zorri helduak banan-banan kendu behar dira eskuz. Ilea

mozten bada, errazago araka daiteke burua. Zorri helduak hiltzeko, komeni da permetrina duten

xanpu eta lozioak erabiltzea, eta tratamenduarekin jarraitu behar da arrautza guztiak desagertu

direla ziurtatu arte.

Pedikulosiaren kasuan prebentzioa oso garrantzitsua da, tratamendua bezain garrantzitsua.

Zorririk ez kutsatzeko, garbitasun handia behar da; besteak beste, orraziak, txanoak eta

aurikularrak ez dira konpartitu behar.

4.1.2 Gaixotasun infekziosoen transmisio-bideak

Infekzioen eragileak hainbat bidetatik sar daitezke gure gorputzean:

Edozein objekturen bidez. Adibidez, sukaldeko eskuzatarren bidez, bakterio

infekzioso asko transmititzen dira.

46

Edaten den uraren bidez. Adibidez, uretan bizi den Vibrio cholerae bakterioak

kolera sortzen du.

Elikagaien bidez. Esate baterako, arrautzetan egon daitezkeen Salmonella

typhimurium generoko bakterioek salmonellosia sortzen dute.

Airearen bidez. Esaterako, usinen bidez transmititzen dira tuberkulosia sortzen

duten Mycobacterium tuberculosis izeneko bakterioak.

Transmisio-bektoreen bidez. Adibidez, Anopheles eltxoak (bektorea), gizakiari

ziztatzen dionean, Plasmodium generoko protozooak odolean sartzen dizkio, eta

malaria sortzen da.

4.1.3 Gaixotasun infekziosoen garapena

Eritasun infekziosoen garapenak hainbat urrats behar ditu:

Kutsatzea: fase honetan eragile infekziosoak dagoeneko aipatutako transmisio-

bideetatik sartzen dira organismoan.

Inkubatzea: gaixoa kutsatzen denetik lehen sintomak agertzen diren arte igarotzen

den denbora-tartea.

Garatzea: fase honetan sintomak agertu eta garatzen dira.

Suspertzea: agente infekziosoa desagertu ondoren, gorputzaren susperraldia dator.

Osasuna berreskuratzen da, gorputzak berak agente infekziosoa uxatzen duelako,

edo medikamentuei esker.

4.1.4 Gaixotasun infekziosoei aurre egiteko hartu beharreko neurriak

Giza gorputzak, infekzioei aurre egiteko, berezkoak diren babes-mekanismo bi ditu:

batetik, gorputzeko kanpoko heziak (larruazala, mukosak, jariakinak, ileak…); bestetik,

immunitate-sistema. Dena dela, prebentzio-neurriak hartzea da infekzioak saihesteko

47

biderik onena. Bi eratako prebentzio-neurriak har daitezke: txertoak eta ohitura

osasungarriak.

Txertoak. Txertoa jarrita eragile kutsatzailearen zati bat edo kutsatzaile bizi

moteldua sartzen da gorputzean; ondorioz, immunitate-sistemak eragile horren

kontrako antigorputzak eta oroimen-linfozitoak sortzen ditu. Horrela, eragile

kutsatzaile berak eraso eginez gero, antigorputzek eta oroimen-linfozitoek berehala

suntsituko dute.

Ohitura osasungarriak. Higienea eta immunitate-sistema indartzen duten bizi-

ohiturak ezinbestekoak dira infekzioak prebenitzeko: dieta orekatua, drogarik ez

hartzea, estresa saihestea…

4.2 INFEKZIOSOAK EZ DIREN GAIXOTASUNAK

Infekziosoak ez diren gaixotasunek oso talde heterogeneoa osatzen dute. Hori dela eta,

komeni da gaitz hauekin azpisailkapena egitea. Kokapena eta kausa irizpide hartuta, 13

multzotan sailka daitezke gaixotasunok: tumoralak; odolekoak eta immunologikoak;

endokrinoak, nutrizionalak eta metabolikoak; mentalak; nerbio-sistemakoak;

zentzumen-organoetakoak; arnas aparatukoak; digestio-aparatukoak; larruazalekoak;

hezurretakoak eta giharretakoak; genitourinarioak; sortzetikoak eta genetikoak; eta

lesioak eta bestelako kanpo-faktoreek eragindakoak.

Gaixotasun-talde hauek guztiak era laburrean aztertuko ditugu:

1. Gaixotasun tumoralak. Antolatu gabeko ehun-masak dira tumoreak. Ehun-masa

horiek sortzen dira jaiotzen diren eta hiltzen diren zelulen arteko oreka hausten delako,

hau da, zelula gehiegi jaiotzen direlako, edo zelula zaharrak hiltzen ez direlako. Bi

tumore mota daude: onberak eta gaiztoak (edo minbiziak). Onberak lokalak dira, ez dute

metastasirik sortzen, eta oro har, kirurgiaren bidez erauzten dira. Gaiztoetan, berriz,

zelulek jatorrizko tumoretik banandu, gorputzaren edozein ehunetara mugitu, eta

metastasi-tumoreak sortzen dituzte. Tumoreak dira euskaldunen artean heriotza-kausa

nagusia; ohikoenak honakoak dira: biriketakoa, bularrekoa, prostatakoa, kolonekoa eta

maskurikoa.

48

2. Odoleko gaixotasunak eta gaixotasun immunologikoak. Gaitz hauek eragiten

diete: odol-zelulei (eritrozitoak, leukozitoak eta plaketak), plasmaren osagaiei

(immunoglobulinak, hemostasiaren faktoreak...), organo hematopoietikoei (hezur-muin

gorria) eta organo linfoideei (barea eta linfa-gongoilak). Batzuk larriak eta sendaezinak

dira: immunoeskasiak eta gaixotasun autoimmuneak; beste batzuk, berriz, arinak eta

errazak sendatzeko: anemia ferropenikoa.

3. Gaixotasun endokrinoak, nutrizionalak eta metabolikoak. Guruin endokrinoen

asaldurak eta metabolismoan parte hartzen duten organoen gaixotasunak dira.

Ezagunenak ondorengoak dira: diabetesa, hipotiroidismoa eta hipertiroidismoa,

obesitatea eta abitaminosiak.

4. Gaixotasun mentalak. Prozesu kognitiboen asaldurak eta afektibitate-prozesuen

asaldurak gaixotasun mentalen eragile dira. Eritasun hauetan honakoak asaldatzen dira:

arrazoibidea, portaera, errealitatea aztertzeko gaitasuna edo bizi-baldintzetara

moldatzeko gaitasuna. Gaur egun, gaixotasun mental hauek oso zabalduta daude:

depresioa, antsietatea, desoreka bipolarra, dementzia eta eskizofrenia.

5. Nerbio-sistemako gaixotasunak. Nerbio-sistema zentralari, periferikoari eta

autonomoari eragiten dietenak dira, sistema horietako meningeak, odol-hodiak, ehunak

eta giharrak ere kontuan hartuta. Asko dira kategoria honetan sar daitezkeenak;

ezagunenak honakoak dira: Parkinson gaitza, Alzheimer gaitza eta meningitisa.

6. Zentzumen-organoetako gaixotasunak. Sentimen-hartzaileei eta sentimen-

organoen atalei erasaten dietenak dira. Sentimen-hartzaileei erasaten dieten eritasunik

ohikoenak hauek dira: batetik, gorreria, Corti-ren organoaren suntsiketak eragindakoa;

eta bestetik, itsu geratzea, erretina-askatzeak eragindakoa. Sentimen-organoei erasaten

dietenak, berriz, ondorengoak dira: otoesklerosia, otitisa, bertigoa, miopia,

hipermetropia, ahoko mukosaren narritadura, psoriasia eta urtikaria.

7. Arnas aparatuko gaixotasunak. Arnas aparatua eta haren oinarrizko funtzioak

hondatzen dituztenak dira; ohikoenak infekziosoak dira. Erretzaileen kasuan, gaixotasun

horietako batzuk kroniko bihurtzen dira, bronkitisa, adibidez. Tabakoa, gainera, arnas

49

aparatuko gaixotasun batzuen eragile zuzena da: enfisemarena eta biriketako

minbiziarena. Dena dela, badira tabakoarekin loturarik ez duten arnas aparatuko

gaixotasunak ere: alergiak, disnea mota batzuk, loaren apnea, eta abar.

8. Digestio-aparatuko gaixotasunak. Digestio-aparatuaren organoei eta haien

funtzionamenduari eragiten dietenak dira. Horietako batzuk infekziosoak dira, hala nola,

ultzera mota bat, txantxarra eta hesteetako parasitosiak; beste batzuk, berriz, tumoralak

izan daitezke, koloneko minbizia, adibidez; eta badira, azkenik, ehun, organo eta

funtzioetan eragina izan dezaketenak ere: laktosarekiko jasanezintasuna, hiato-etena,

dibertikulitisa eta ultzera mota batzuk.

9. Larruazaleko gaixotasunak. Larruazala, ilea, azazkalak, bilgor-guruinak eta izerdi-

guruinak kaltetzen dituztenak dira. Gaixotasun dermatologiko ere deitzen dira. Kanpo-

eragileek eta barne-eragileek erasotzen dutenez, larruazala da gaixotasun kopuru gehien

jasaten duen organoa; gainera, gaitz dermatologiko askok diagnostiko eta tratamendu

zaila dute. Gaixotasun infekziosoez gain (herpesa, kandidiasia…), larruazalean beste

gaixotasun batzuk ere sortzen dira: eritasun tumoralak, erredurak, alopezia, psoriasia,

urtikaria, etab. Gainera, askotan, nahiz eta larruazaleko gaixotasuna ez izan, beste

gaixotasun batzuen sintomak larruazalean azaltzen dira, adibidez, alergiek sortzen duten

gorritasuna, hantura eta azkura.

10. Hezurretako eta giharretako gaixotasunak (gaixotasun osteomuskularrak).

Giharrei, hezurrei eta artikulazioei erasaten dietenak dira. Hezurretako gaixotasunik

ohikoenak hausturak eta osteoporosia dira; giharretakoak, berriz, urradurak,

kontrakturak eta miositisak; eta, artikulazioetakoak, azkenik, tendinitisa, artrosia eta

artritisa. Gaixotasun osteomuskular horiek oso hedatuta daude; izan ere, gaitz laboral

gehienak osteomuskularrak izaten dira.

11. Gaixotasun genitourinarioak. Gernu-sistemari eta ugaltze-aparatuari eragiten

dietenak dira. Gernu-sistemarekin lotutako gaixotasunik ezagunenak hiru hauek ditugu:

zistitisa, koliko nefritikoa eta giltzurrun gutxiegitasuna. Ugaltze-aparatuarekin lotutako

eritasunekin hiru multzo egiten dira:

50

1. Sexu-transmisioko gaixotasunak: sifilia, gonorrea, herpes genitala,

klamidiak...

2. Sexu-funtzioaren asaldurak: inpotentzia eta antzutasuna.

3. Aurreko taldeetan ez daudenak: barrabiletako minbizia, prostatako

minbizia, prostatitisa, obulutegiko kisteak, endometriosia, bularreko

minbizia...

12. Sortzetiko gaixotasunak eta gaixotasun genetikoak. Material genetikoan

heredatzen direnak dira gaixotasun genetikoak. Adibidez, Down sindromea, Klinefelter

sindromea, Turner sindromea, daltonismoa, hemofilia… Sortzetikoak, bestalde,

jaiotzatik bertatik azaltzen diren eritasunak dira; esaterako, mikrozefalia, arantza

bifidoa… Sortzetiko gaitzok zenbait organoren malformazioak dira, garapen

enbrionarioan sor daitezke, edo erditzean, eta izan daitezke gaixotasun genetiko batzuen

ondorioa ere.

13. Lesioak eta bestelako kanpo-faktoreek eragindako gaixotasunak. Talde honek

biltzen ditu aurreko taldeetan sartu ez direnak: traumatismoak, intoxikazioak, erredurak,

izozketak, konplikazio kirurgikoak, elektrizitate-deskargak, hozkadak, medikamentuen

albo-ondorioak, alkoholismoa eta sailkatu gabeko beste hainbat eragilek sortutakoak.

5. GAIXOTASUNEN TRATAMENDUA

Gaixotasunen tratamendua55

Gaixotasunen tratamendua neurri multzoa da, gaixotasuna prebenitzeko, sendatzeko edo

sintomak arintzeko hartutakoa.

5. 1 TRATAMENDU MOTAK

Helburuaren arabera, hiru tratamendu mota bereizten dira: tratamendu profilaktikoak

(prebenitzeko), tratamendu terapeutikoak (sendatzeko) eta tratamendu aringarriak

(sintomak arintzeko).

5.1.1 Tratamendu profilaktikoak

Tratamendu profilaktiko (edo prebentibo) deitzen zaie gaixotasunak prebenitu eta eteten

dituztenei.

Gaixo bati tratamendu prebentibo bat ezarri ahal izateko, haren historia klinikoa hartu

behar dugu aintzat, historia kliniko horretan jasota dauden familia-aurrekari guztiek

baldintzatuko baitituzte tratamendu mota eta maiztasuna.

Oro har, gaixotasunak prebenitzeko, bizimodu osasungarria izatea da gomendioa; horrez

gain, komeni da aldian behin ohiko mediku-azterketak egitea: odol-analisia, gernu-

analisia, espirometria, irudi bidezko diagnostiko-probak, ikusmenaren azterketa,

entzumenaren azterketa, elektrokardiograma, eta tentsio arteriala eta pultsua neurtzea.

Gainera, emakumezkoen kasuan: azterketa ginekologikoa, umetokiaren lepoko biopsia

eta mamografia. Dena dela, familia-aurrekaririk egonez gero, ezinbestekoa da proba

zehatzak egitea, eta berariazko medikamentuak hartzea, beharrezkoak baldin badira.

Gaixotasun infekziosoak prebenitzeko, berriz, txertoa dugu. Txertoa da gorputza eragile

infekzioso baten aurka immunizatzen duen substantzia. Txerto bat prestatzeko, hildako

mikroorganismoak, mikroorganismo inaktibatuak edo mikroorganismo bizi

indargabetuak baliatzen dira. Txertoa inokulatzen den pertsonaren odolean

mikroorganismo zehatz baten aurkako antigorputz espezifikoak ekoizten dira; horri

esker, pertsona horrek mikroorganismo horren kontrako antigorputz espezifikoak

ekoiztuko ditu, eta mikroorganismo hori suntsitu ahal izango du.

Txerto bakoitza mikroorganismo jakin baten aurkakoa da, eta ez dago mikroorganismo

guztien kontrako txertorik. Halaber, mikroorganismoek mutatzeko joera handia dutenez,

txertoak etengabe aldatu behar izaten dira; adibidez, urtaroko gripea eragiten duen

55

birusak urtero jasaten ditu mutazioak, eta ondorioz, urtero prestatu behar da birus

berriaren aurkako txerto egokia.

5.1.2 Tratamendu terapeutikoak

Tratamendu terapeutikoak gaixotasunak sendatzeko erabiltzen diren tratamenduak dira.

Sei taldetan sailka daitezke: farmakologikoak, erradioterapia bidezko tratamenduak,

fisioterapia-teknikak, psikoterapia, terapia genikoa eta kirurgia.

1. Tratamendu farmakologikoak. Tratamendu farmakologikoetan,

farmakoak erabiltzen dira. Farmakoak medikamentuen printzipio

aktiboak dira, hau da, gaixotasuna sendatzeko balio duten substantzia

kimikoak. Medikamentuaren beste osagai guztien multzoari eszipiente

deitzen zaio; medikamentuaren ezaugarri organoleptikoak eta

disolbagarritasuna hobetzeko balio du. Adibidez, Aspirinak duen

farmakoa azido azetilsalizilikoa da, eta honen eszipientea aspartamo

edulkoratzailea da. Gerta daiteke medikamentu batek farmako bat baino

gehiago izatea; esaterako, Aspirina C sendagaiak bi farmako edo

printzipio aktibo ditu: azido azetilsalizilikoa eta azido askorbikoa.

Tratamendu farmakologikoak aurrera eramateko, medikuaren

jarraibideak ezinbestekoak dira. Sendagileak eguneko dosia, ordutegia

eta tratamenduaren iraupena aginduko digu, kontraindikazioak, albo-

ondorioak eta medikamentuen arteko elkarreraginak kontuan hartuta.

Gaixoak sendagaiak bere kabuz hartuz gero, edo osasun-profesionalak ez

direnen aholkuak jarraituz gero, litekeena da farmakoen eraginkortasuna

murriztea, edota intoxikazio-arriskua handitzea. Sendagaiak antibiotikoak

direnean, tratamendua oker egiten bada, bakterioek antibiotikoen aurreko

erresistentzia gara dezakete, eta antibiotikoek sendatzeko ahalmena

galdu.

2. Erradioterapia. Tumoreak sendatzeko erabiltzen den tratamendua da

erradioterapia. Erradiazio ionizatzaileak bidalitako energiak minbizi-

zelulak suntsitzen ditu. Askotan, erradiazioak tumorearen inguruko

zelula osasuntsuak ere kaltetzen ditu, baina horiek berriztatu, eta ohiko

funtzionamendua berreskuratzen dute.

56

---Erradioterapia erabiltzen da kokapen zehatza duten tumore solidoak,

leuzemiak eta linfomak tratatzeko. Erradioterapiak, minbiziaren aurkako

tratamendu guztiek bezala, albo-ondorioak ditu (ilea erori, larruazala

narritatu, larruazalaren kolorea aldatu, gonbitoak eta nekea).

Erradioterapia tratamenduak kimioterapiarekin eta kirurgiarekin batera

ere erabil daitezke.

3. Fisioterapia. Diagnosia egiteko, sintomak arintzeko eta sendatzeko

erabiltzen den teknika multzoa da. Ohikoenak dira: ariketa terapeutikoak,

masaje terapeutikoa eta elektroterapia. Teknika horien bidez, gaixotasun

osteomuskularren eta lesioen sintomak prebenitu, leundu eta birgaitu ohi

dira, eta gaixoaren mugimendu-ahalmena eta bizi-kalitatea hobetuz.

Fisioterapia-teknika hauek prozesu patologiko askotan erabil daitezke;

adibidez, drainatze linfatikoan eta zainetako drainatzean, ziatikan, hernia

diskalean, hemiplejian, esklerosi anizkoitzean, Parkinson gaixotasunean,

bizkarrezur muinaren lesioan, zaintiratuetan, hausturetan, luxazioetan,

bizkarrezurraren okerduretan, kirurgiaren ondorengo errehabilitazioan,

erreumatologian, osteoporosian, artrosian, artritisean...

4. Psikoterapia. Psikoterapeuta eta gaixoaren arteko komunikazio-prozesua

da psikoterapia: psikoterapeutak aldaketak eragiten ditu gaixoaren

jarreran, portaeran, pentsamenduan eta emozioetan, haren bizimodua

hobetzeko; eta ondoren, aldaketa horiek ebaluatzen ditu. Psikoterapiaren

bidez tratatzen dira: depresioa, antsietatea, bikoteen arteko gatazkak,

elikaduraren asaldurak, menpekotasunak, eta abar.

5. Terapia genikoak. Terapia genikoen bidez, gaixo baten zeluletan dauden

gene akasdunen ordez ohiko gene osasuntsuak jartzen dira, gaixotasuna

sendatzeko. Teknika hori zelula somatikoetan bakarrik erabiltzen da.

Orain arte, teknika honen bidez honakoak tratatu izan dira:

hiperkolesterolemia, fibrosi kistikoa, Duchenne-ren distrofia,

inmunoeskasia konbinatu larria (SCID edo ume burbuilen gaixotasuna),

eta abar.

Zenbait kasutan terapia genikoak gaixoari beste arazo batzuk ekarri ahal

dizkio. Esaterako, Frantzian, 2000. urtean, SCID gaixotasuna zeukaten

57

11 umeri terapia genikoa aplikatu zieten, eta horietatik bik leuzemia

garatu zuten. Dena den, 2005. urtean egin ziren azkeneko saiakuntzetan,

SCID gaixotasuna zuten ume guztiak sendatu ziren, eta lau urteko

segimendua egin ondoren, 2009. urtean ziurtatu da ez dutela minbizirik

garatu.

Etorkizunean, terapia genikoa minbizia sendatzeko erabili ahal izango

dugu.

6. Kirurgia. Ebakuntzetan, pertsonaren organoak edo ehunak manipulatzen

dira, diagnostikoak egiteko edo gaixotasunak sendatzeko. Kirurgiaren

arloan aurrerapen handiak egin dira; batetik, mina, odoljarioak eta

infekzioak ekiditeko; eta bestetik, gaixoaren susperraldia motzagoa

izateko.

Gaixotasunaren larritasuna, gorputzaren organoa, ebakuntzaren

konplexutasuna, eta susperraldiaren iraupena kontuan izanik, bi kirurgia

mota bereizten dira: kirurgia handia eta kirurgia txikia.

6.1 Kirurgia handia. Kirurgia handiko ebakuntzak oso konplexuak izaten

dira, susperraldi luzekoak; beraz, gaixoak ospitalizazio luze samarrak

behar izaten ditu, eta konplikazioak sor daitezke. Mota hauetakoak

dira: tumoreen erauzketa, apendizea kentzea, bihotz-ebakuntza eta

organo-transplantea. Seigarren atalean sakonduko dugu transplanteen

gaian, hain zuzen.

6.2 Kirurgia txikia. Kirurgia txikiko ebakuntzak sinpleagoak dira,

susperraldi laburrekoak, ospitalizaziorik gabekoak, eta, oro har,

konplikaziorik gabeak. Mota hauetakoak dira: larruazaleko lesioen

erauzketa, hezurretako hausturen konponketa, tumoreen biopsiak…

Kirurgian erabiltzen den anestesia, bestalde, arriskutsua da; horregatik,

ebakuntza guztietan anestesista egoten da, gaixoaren egoera

kontrolatzeko. Gaur egun, anestesiaren arriskua gutxituta dago,

substantziak seguruagoak direlako, eta gaixoaren etengabeko

monitorizazioa egiten delako. Hori dela eta, anestesiaren eraginez,

200.000 ebakuntzatik baten baino ez da gaixoa hiltzen.

58

Oro har, kirurgia mota guztiak programatuta daude, baina batzuetan

beharrezkoa da ebakuntza berehala egitea: larrialdiko kirurgia da.

Gaixoaren egoera ondo ezagutzeko denborarik ez dagoenez, kirurgia

honetan konplikazio gehiago ager daitezke.

5.1.3 Tratamendu aringarriak

Tratamendu aringarriek edo paliatiboek gaixotasunaren sintomak arintzen edo kentzen

dituzte, batez ere, gaixotasun sendaezinenak.

Kasu hauetan, tratamendua sintomaren araberakoa da: sintoma mina bada, tratamendua

analgesikoak hartzea izaten da; sukarra bada, antipiretikoak; beherakoa bada,

antidiarreikoak; gonbitoak badira, antiemetikoak, eta abar.

Tratamendu paliatibo moduan zenbait droga ilegal ere erabiltzen dira, hala nola

opiazeoak eta delta-9-tetrahidrokanabinola (THC); hau da, Cannabis sativa landarearen

printzipio aktiboa.

Substantzia opiazeoak (morfina eta kodeina) gaixotasun larrietako mina kentzeko

farmako aringarriak dira. Opiazeook hilzorian daudenei mina kentzen diete, eta heriotza

duina izaten laguntzen diete, nahiz eta menpekotasuna, haluzinazioak eta beste hainbat

ondorio ekarri.

Cannabis sativa landarea antiemetikoa da, eta baita gosearen estimulatzaile eraginkorra

ere. Horregatik, kimioterapiarekin tratatutako gaixo askori ematen zaie, etengabeko

gonbitoei aurre egiteko. Gainera, gaixo horiei ematen zaizkien medikamentuetan

landarearen printzipio aktiboa, THC dago.

Tratamendu aringarrietan egiten den erabilerak ez du esan nahi Cannabisak ez duela

kalterik egiten, eta ohiko tabakoa baino osasungarriagoa dela, nahiz eta zenbait gaztek

hala uste izan. Alderantziz, Cannabisak duen THC molekulak ondorio larriak ekar

ditzake: besteak beste, oroimenaren galera, kontzentrazio-arazoak, agerraldi psikotikoen

arriskua, depresioaren eta antsietatea agertzeko arriskua eta menpekotasuna. Dena dela,

Cannabisaren kontsumo pertsonala ez da zigortzen, baina trafikoa eta kontsumoa

laguntzen duten jokabideak (landatzea eta saltzea…) ez daude legalizatuta.

Ildo honetatik, argitu behar da farmako gehienek albo-ondorioak izaten dituztela, arinak

nahiz larriak. Euren salmenta legezkoa bada ere, ezin dira erosi errezetarik gabe kasu

askotan.

59

5. 2 SENDAGAIEN ERABILERA EGOKIA

Sendagaiek gaitasun terapeutikoa gal dezakete eta kaltegarriak bihur daitezke, erabilera

egokia ez bada. Egoki erabil daitezen, bost gomendio hauek jarraitu behar dira:

1. Automedikazioa baztertu behar da. Automedikatzea da sendagaiak

hartzea medikuaren aholkurik gabe, lagunen, senitartekoen edo ezagunen

aholkuari jarraituz. Jokaera horrek arazoak ekartzen ditu; izan ere,

medikuak gaixo bati errezetatutako botikek beste bati kalte egin

diezaiokete, nahiz eta patologia berbera izan.

2. Agindutako dosia eta maiztasuna zorrotz jarraitu behar dira. Tratamendua

eraginkorra izan dadin, eta intoxikazioak saihesteko, sendagileak

agindutako dosia ez ezik, berak ezarritako maiztasuna ere hartu behar da

kontuan. Horregatik, nahiz eta sintomak desagertu, ezin da tratamendua

eten, medikuari kontsultatu gabe; baina albo-ondorioak agertuz gero,

tratamendua utz daiteke, medikuarekin kontaktatu ezin bada.

3. Beharrezkoa ez bada, ez da komeni farmakorik hartzea. Gaixotasun

batzuk tratamendu farmazeutikorik behar ez badute ere, gaixo askok

sendagaiak eskatzen dizkiote medikuari; kontuan hartu gabe batzuetan,

gaixotasunari aurre egiteko, nahikoa dela bizi-ohiturak aldatzea.

4. Sendagaiak umeengandik eta ezgaitu mentalengandik urrun gorde behar

dira.

5. Tratamendua bukatu ondoren hartu gabe geratutako botikak farmazietan

dauden berariazko edukiontzietan utzi behar dira.

6. TRANSPLANTEAK ETA ELKARTASUNA

Transplanteak eta elkartasuna

66

Transplantea da organoak, ehunak edo zelula multzoak gizabanako osasuntsu batetik

hartu eta gaixorik dagoen beste bati transferitzea. Helburua gaixoa sendatzea da.

Transplantea jasotzen duen gaixoari hartzaile deitzen zaio; eta bere organoa, ehuna edo

zelula multzoa ematen duenari, emaile.

6. 1 TRANSPLANTEEN SAILKAPENA

Organoaren, ehunaren edo zelula multzoaren jatorriaren arabera, transplanteak lau

taldetan sailkatzen dira:

1. Autotransplanteak. Hartzailea eta emailea gizabanako bera da, eta ehuna

gorputzaren alde batetik beste alde batera transferitzen da. Adibidez, linfomak

eta leuzemiak sendatzeko egiten den hezur-muin gorriko autotransplantea.

2. Isotransplanteak. Emailea eta hartzailea genetikoki berdin-berdinak dira, hau da,

biki unibitelinoak. Aipatutako hezur-muin gorriko isotransplantea bikien artean ere

egin daiteke.

3. Alotransplanteak edo homotransplanteak. Emailea eta hartzailea espezie bereko

banakoak dira. Adibidez, gizabanako bati beste baten giltzurrun bat eman ahal

zaio.

4. Xenotransplanteak edo heterotransplanteak. Emailea ez da hartzailearen espezie

bereko banakoa. Adibidez, pertsona bati txerriaren bihotzeko balbulak transplantatu

ahal zaizkio.

6. 2 ORGANOAK EMATEKO PROZESUA

1979ko Transplanteen legeak organoak emateko oinarrizko printzipioak ezarri zituen:

doakotasun-printzipioa, emailearen onespen-printzipioa eta berdintasun-printzipioa.

Doakotasun-printzipioa. Organoa dohainik da hartzailearentzat, eta emaileak

ezin du jaso trukean dirurik organoa emateagatik.

Emailearen onespen-printzipioa. Ahal dela, kontuan hartu behar da hildakoak

aurrez adierazitako borondatea; dena den, hildakoaren borondatea ezagutu gabe

ere, familiak baiezkoa ematen badu, organo-ematea onartzen da.

65

Berdintasun-printzipioa. Organo-hartzailea ezin da diskriminatu, ez sexuagatik,

ez arrazagatik, ez adinagatik, ez baldintza sozioekonomikoengatik.

Legez, beraz, guztiok izan gaitezke organo-emaile. Hori dela eta, komeni da organo-

emateaz eta horren inguruko erabakiaz etxean hitz egitea, senitartekoek ezagut dezaten

gure desioa.

Espainiako Transplanteen Erakundeak kudeatzen ditu organoak eta ehunak emateko,

ateratzeko, gordetzeko, trukatzeko eta transplantatzeko jarduerak. Erakunde horrek

koordinatzen du itxaron-zerrenda, eta transplanteetarako lehentasunak ezarri ere bai.

Lehentasunak honakoak izan ohi dira: organoaren edo ehunaren bateragarritasuna,

organoaren tamaina, emailearen eta hartzailearen adina eta sexua.

Transplanta daitezkeen organoak (edo organo-zatiak) hauek dira: giltzurruna, gibela,

bihotza, birika, pankrea eta heste meharra. Organo-transplanterik ohikoena

giltzurrunena da; bestalde, arazorik gehien heste meharrenarenak eta birikenak sor

dezakete. Transplantatzen diren ehunak, berriz, honakoak dira: kornea, ehun

osteotendinosoa, larruazala, bihotzaren balbulak, odol-hodien zatiak eta mintz

amniotikoa. Azkenik, transplantatzeko erabiltzen diren zelula-kultiboak ondorengoak

dira: keratinozitoenak eta kondrozitoenak.

Emaileei dagokienez, bi emaile mota daude: emaile biziak eta hildako emaileak.

1. Emaile biziak. Organo-emaitza aurrera eramateko, emaileek eta osasun-sistemak

hainbat urrats jarraitu eta zenbait baldintza bete behar dute. Emaileak, batetik,

nagusia izan behar du, prozesuaren berri zehatza duena; eta emaitza beti

borondatezkoa izateaz gain, Erregistro Zibileko epailearen aurrean aurkeztu

beharko du onespena. Osasun-sistemak, bestetik, ziurtatu behar du emailearen

osasun mental egokia eta gorputzak galdutako organoen funtzioa ordezkatzeko

modua izango duela; gainera, emaileari osasun-laguntza eskainiko zaio sendatu

arte.

2. Hildako emaileak. Edozein hildako da organo-emaile potentziala, ez badu

kontrako adierazpenik idatzita utzi, edota familiak kontrako iritzirik agertzen ez

badu. Organo-emateko prozesuan, urrats hauek egin behar dira: hasieran,

gizabanakoaren heriotza ziurtatu (medikuak); gero, bermatu emaileak ez diola

transmitituko hartzaileari, ez gaixotasun tumoralik, ez infekziosorik; ondoren,

66

organoa egokia dela ziurtatu. Azkenean, legeak ezarritako prozedura jarraituta

gero, atera ahal da organoa.

Bukatzeko, transplanteen arazorik handiena aipatu behar da: errefusa. Errefusa saihesteko,

gaixoaren immunitate-sistema ahuldu behar da medikamentu immunodepresoreen bidez;

horiei esker, gorputzak organoa bereganatzen du, berea balitz bezala. Errefusa ekiditeko,

gaixoak bizitza osoan immunodepresoreak hartu behar izaten ditu. Hori dela eta, edozein

infekzio hartuz gero, zailagoa zaio aurre egitea.

6. 3 TRANSPLANTEAK ETA ELKARTASUNA

Espainiak du munduko organo-emaile kopururik handiena. Hala ere, oraindik pertsona

asko hiltzen da transplanterako behar duten organo bateragarririk ez dagoelako. Izan

ere, estatuan gorpuen % 1ek baino ez du balio organoak emateko; balio dutenen artean,

berriz, % 20 ezin da erabili, familiak ez baitu baimenik ematen.

Egoera hori dela eta, arazo nagusia emaile falta da; elkartasuna da auzi horri

konponbidea emateko modu bakarra. Adierazi behar da ez diotela uko egiten organo-

emaile izateko proposamenari, ez familian bertan edo lagunen artean transplantearen

beharra bizi izandakoek, ezta transplantea egiteko organo faltak dakarrena ezagutzen

dutenek ere. Alabaina, besteen artean, nola piztu elkartasuna?

Dudarik gabe, emaileak erakartzeko kanpaina gehiago egin behar dira. Emaile-elkarteek

diote kanpaina horiek eraginkorrak direla, eta, egiten direnean, emaile kopurua

handitzen dela.

Dena dela, organo-emaileak argi izan behar du emaile-txartela asmo-deklarazio bat

dela; eta emailea hil ondoren, familiak ez badu ematen baimenik, txartelak, berez, ez du

ezertarako balio. Emaileen elkarte batzuen arabera, arazoa konpon liteke biziarteko

testamentua eginez, testamentu hori ezin baita ezeztatu.

Bukatzeko, zera argitu behar da: transplantea ez da behin-behineko irtenbidea gaitzaren

aurrean, gaixo askok duten irtenbide bakarra eta iraunkorra baizik. Esaterako, badira

giltzurrun-transplantea egin ondoren, 40 urte bizi izan diren gaixoak; gibelekoarekin, 35

urte bizi izandakoak; bihotzekoarekin, 25 urte; eta biriketakoarekin, 15 urte.

3. OSASUN IKERKUNTZA.

Osasun-ikerkuntza 77

Esan bezala, osasuna giza eskubidea da. Alabaina, gizabanakoari osasun-eskubidea

bermatzeko, herrialde guztietako osasun-sistema publikoek osasun-laguntza eskaini

behar dute, eta ikerkuntza medikoa eta farmazeutikoa sustatu, eta kontrolatu.

Osasun-ikerkuntzan arau deontologikoak betearaztea ezinbestekoa da, alegia,

gizabanako guztien intimitatea eta duintasuna errespetatuta babestu behar da osasuna;

horretarako, ikerkuntza fase guztiek gobernuaren kontrolpean egon behar dute.

Aipatutako ikerkuntza medikoa eta farmazeutikoa unibertsitatean, enpresa

farmazeutikoetan eta ospitaletan egiten da, eta bibliografia zientifikoaren ezagutzan eta

esperimentazioan oinarritzen da. Arazo ekonomikoez gain, arazo etikoak ere erakusten

ditu animaliekin eta gizakiekin egindako esperimentazioak.

Arazo etiko horiek saihestu nahian, animaliekin esperimentatzen duten ikerlariek

berariazko heziketa jasotzen dute: animaliak manipulatzen dituztenean, errespetuz

egiten dute beti, eta ahaleginak eginda animaliaren sufrimendua ekiditeko. Gainera,

gaur egun erabiltzen diren estatistikan oinarritutako diseinu esperimentalei esker,

animaliekin egiten den esperimentu kopurua murrizten ari da.

Bestalde, aparatuen eta tekniken eraginkortasuna konprobatu nahi denean soilik

esperimentatzen da gizakiarekin; hau da, esperimentu hauek bakarrik burutzen dira

gizakiarentzat lortuko diren onurek arriskuek baino pisu gehiago badute. Horietan,

hurrengo pausoak jarraitu behar dira ezinbestean:

Esperimentazioa hasi aurretik, esperimentazio-proiektua eta metodologia

zehaztu behar dira protokolo batean.

Ondoren, ebaluazio etikorako batzordeak protokoloa aztertu, eta egokitzat jotzen

badu, onartzen da; batzorde horrek, noski, independentea izan behar du, bai

ikertzaileekiko, bai ikergaiaren ekoizleekiko. Horrez gain, esperimentazio-

prozesuan, batzordeak esperimentuaren urrats guztiak kontrolatzeko eskubidea

du; ikertzaileek, berriz, informazio guztia eman behar diote batzordeari.

7. 1 SENDAGAIEN GARAPEN PROZESUA

Medikamentuen garapena oso prozesu luzea da, garestia ere bai. Garapen-prozesuan

kontuan hartu behar dira, bai gaixotasunen egoera munduan, bai gaixotasunen bilakaera,

bai medikamentuen eraginkortasuna.

71

Edozein sendagairen garapen-prozesuan, hortaz, bi fase bereizten dira: entsegu

preklinikoak eta entsegu klinikoak.

1. Entsegu preklinikoak. Urrats honetan, lehenik, sendatu nahi den gaixotasunean

eragin terapeutikoa duten substantziak hautatzen dira, toxikotasun txikikoak; eta

ondoren, substantzia horien eraginkortasuna frogatzen da: hasieran, in vitro; eta

ondoren, in vivo (animaliekin).

2. Entsegu klinikoak. Urrats honetan, lehenengo, pertsona batzuei medikamentu

beraren dosi desberdinak ematen zaizkie; kasu bakoitzean ikertu behar da nola

zurgatzen den, nola metabolizatzen den, eta nola iraizten den. Bigarren, ebaluatu

behar dira, bai albo-ondorioak, bai erabileraren arriskuak, bai medikamentuaren

eraginkortasuna; datu horiekin, sendagaiaren onespena eskatzen zaie osasun-

agintariei. Behin onespena eskuratuta, beste populazio mota batzuetara zabaltzen

da ikerketa; horietan, parametro berak aztertzen dira berriro (albo-ondorioak,

arriskuak…). Prozesua amaitzeko, merkatuan dauden beste sendagaiekin

alderatzen da, bere eraginkortasuna konparatuta medikamentuen arteko

elkarreraginak aztertzeko.

Entsegu klinikoak bukatu ondoren, sendagaia prest dago merkaturatzeko.

7. 2 PATENTEAK ETA MEDIKAMENTU GENERIKOAK

Osasun-sistema publikoek ez dute finantzatzen osasun-ikerkuntza guztia; enpresa

pribatu askok ere inbertsio handiak egiten dituzte arlo horretan. Enpresa pribatu horiek

gastatutakoa berreskuratzeko eta etekina ateratzeko, konpentsazio-sistema behar dute:

patenteak.

Asmakuntza-patentea jabetza-eskubide esklusiboa da, estatuak asmatzaileari edo

asmakuntzaren erosleari hogei urterako ematen diona. Patentearen iraunaldia amaituz

gero, asmakuntzaren zehaztasun guztiak ematera behartuta dago ikertzailea, edozein

enpresak fabrika dezan. Medikuntza eta Farmazia arloetan bost patente mota daude:

1. Sendagaiak

2. Aparatuak (diagnostikorako, tratamendurako…)

3. Protesiak

72

4. Teknikak (laser bidezko kirurgia…)

5. Material berriak (silikonak, nanopartikulak…)

Sendagaien artean generiko deitzen zaie, patentearen iraunaldia amaitzean, osagai

berberak erabilita, edozein enpresak fabrika ditzakeen medikamentuei. Generikoetan,

printzipio aktiboaren izena eta EFG siglak aurkituko ditugu; markadun produktuaren

konposizio, itxura, eraginkortasun eta seguritate berberak ditu, noski.

Adierazi behar da generikoak produktu patentatuak baino askoz merkeagoak direla;

hamar aldiz merkeagoak ere bai! Hori dela eta, generikoek Hirugarren Munduko

gaixotasun askoren irtenbidea izan beharko lukete, baina botika horien hedapena

enpresa farmazeutikoen interes ekonomikoen aurka omen doa; izan ere, generikoak

merkatuan lekua hartzen duenean, markadun produktua gutxiago saltzen da.

Bestalde, enpresa farmazeutikoek lehentasuna eman ohi diote herrialde garatuetan

ohikoak diren sendagaiak garatzeari. Ikusi besterik ez dago enpresa horiek inbertitzen

dutenaren % 90a munduko biztanleriaren % 10en gaixotasunak sendatzeko erabiltzen

dela; eta biztanleriaren % 90ek (garapen bideko herrialdeetan bizi da, eta gaixotasun

infekzioso larrienak jasaten ditu) ezin dituela gaixotasunak sendatu, medikamentuak

garatu ez direlako edo garestiegiak direlako.

Arazo honi aurre egiteko, gobernuz kanpoko erakundeen ustez, garapen bideko

herrialdeek ez lukete onartu behar sendagaien jabetza intelektuala, eta horrela,

medikamentuen prezioa askoz merkeagoa izango litzateke.

4. OSASUNA GARAPEN BIDEKO HERRIALDEETAN.

Osasuna garapen bideko herrialdeetan.

88

XX. mendearen erdialdean, murriztu egin ziren hilkortasun-tasa eta gaixotze-tasa, eta

bizi-itxaropena handitu. Kopuru-aldaketa hauetan, zerikusi handia izan zuten gaixotasun

infekziosoen aurka medikuntzan egindako aurrerapenek (higienea, txertoen garapena eta

antibiotiko ugariren ekoizpena), elikagaien ekoizpen seguruagoak, eta hondakinen

kudeaketa eraginkorragoak. Horri guztiari esker, bizi-itxaropena 75 urtekoa da XX.

mendearen amaieratik Europan, AEBetan, Australian eta Japonian. Aldaketa horiek,

dena den, herrialde garatuetan baino ez ziren gertatu.

Gaur egun, asko dira oraindik osasun-eskubidea baldintzatzen duten eragileak:

herrialdearen maila ekonomikoa, bertako osasun-sistema, medikamentuen prezioa,

biztanleen ahalmen ekonomikoa, adina eta generoa. Esaterako, herrialde txiro askotako

bizi-itxaropena 51 urtekoa da; kasu larrienetan, hiesaren ondorioz, 30 urtekoa ere izan

daiteke (Sahara azpiko Afrikan). Umeen kasuan, gainera, herrialdeen arteko

desberdintasun hauek areagotu egiten dira, urarekin lotutako infekzioen eraginez.

Garapen bideko herrialdeetan, hainbat arazo gehitu behar zaizkie arestian aipatutakoei:

infekzio berriak, birsortzen diren infekzio zaharrak, eta antibiotikoen erabilera okerrak

eragindako bakterioen erresistentzia. Egoera honetan, herrialde txiroetan, honako

eritasunak agertzen dira maizen: hiesa eta sexu bidezko transmisiozko hainbat

gaixotasun, arnasbideetako infekzioak, diarrea infekzioso akutua, tuberkulosia, elgorria,

kukutxeztula, tetanosa, meningitisa eta malaria.

Aukerak berdintzeko, MOE, gobernuz kanpoko erakundeak eta gobernu batzuk lanean

ari dira hainbat proiektutan; esate baterako, sendagai generikoak lortzeko proiektuetan,

herrialde txiroetako gaixotasun larrienei aurre egiteko egitasmoetan (malaria,

tuberkulosia eta hiesa) eta osasun-laguntza guztioi hedatzeko proiektuetan.

Ildo beretik, 2000. urtean Nazio Batuen Erakundeak (NBE) Hirugarren Munduko bizi-

kalitatea hobetzeko egitasmoa diseinatu zuen, Milurtekoko Garapen Helburuak

izenekoa. Egitasmo horretan, 15 urtean garatu beharreko zortzi helburu jaso dira:

1. Muturreko pobrezia ezabatu.

2. Ume guztien lehen hezkuntza ziurtatu.

3. Emakumearen berdintasuna sustatu.

4. Haurren heriotza-tasa murriztu.

5. Emakume haurdunen tratamendua hobetu.

77

6. Hiesaren birusaren hedapena murriztu.

7. Ingurumenaren iraunkortasuna ziurtatu.

8. Garapenerako estrategia globala taxutu.

Hala ere, oso zaila izango da helburu horiek betetzea, herrialde aberatsek herrialde

txiroekin dituzten akordioak errespetatzen ez badituzte. Herrialde industrializatuen

laguntzak ebaluatzean, NBEk ikusi du batez besteko laguntza BPGren (barne-produktu

gordina) % 0,3 izan dela, 2009. urtean; hau da, proposatutako % 0,7tik, urruti. Beraz,

argi dago, 2015. urterako ez dira lortuko helburuak, eta gainera, egungo ekonomia-

krisia dela eta, egoera oker daiteke.

81

5. ARIKETAK

Ariketak. 99

1. Dakizun bezala, osasunean eragina dute faktore genetikoek, ingurumen-faktoreek eta

faktore pertsonalek. Irakurri gai honetako 2. atala, eta bilatu ondorengo gaixotasunen

eragileak: urtaroko gripearena, familia-insomnio hilgarriarena, larruazaleko

minbiziarena, bronkitis kronikoarena, obesitatearena eta eskoliosiarena. Kontuan izan

zenbait kasutan eragile bat baino gehiago egon daitezkeela.

2. Demagun familia-medikua zarela eta historia klinikoa egin behar duzula, zer

galdetuko diozu gaixoari kontsultara datorren lehen aldian? Lehen aldia ez bada?

3. Zein proba eta teknika erabili behar dira enpresa bateko langileei egiten zaien

urteroko osasun-azterketan? Berdina izan behar al da emakumezkoei eta gizonezkoei

egin behar zaien azterketa? Arrazoitu erantzuna.

4. Gizon batek 20 urte ditu, 175 cm-ko altuera eta bere eskumuturraren perimetroa 19

cm-koa da,

4.1 Zer gorpuzkera izango du?

4.2 Zein izango da bere pisu ideala?

4.3 Pisua 95 kg-koa bada, zein izango da bere GMIa? Horren arabera,

nutrizio-egoera zein da?

4.4 Zenbat kg irabazi edo galdu beharko du 22 kg/m2-ko GMIa izateko?

5. Irakurri nola egiten den pultsuaren neurketa (ikusi 3.1.3 azpiatala). Ondoren, galdera

hauei erantzun:

5.1 Minutu batzuetako atsedena hartu ondoren, neurtu pultsua arteria

erradialean. Zein da 15 segundoko pultsazio kopurua? Emaitza hori bider

lau biderkatu ondoren, minutuko pultsazio kopurua lortuko duzu.

Zenbatekoa da?

5.2 Errepikatu pultsuaren neurketa 100 m-ko lasterketa egin ondoren.

Zenbatekoa da?

83

5.3 Atera zaizkizun emaitzak ohikoak al dira?

6. Beheko taulan emakume baten odol-analisiaren emaitzak dituzu. Aztertu ondoren,

erantzun galdera hauei:

6.1 Zer parametro daude erreferentzia-balioetatik kanpo?

6.2 Zer adierazten dute erreferentziatik kanpoko balio horiek?

6.3 Zein da diagnostikoa?

ODOL-ANALISIA

Parametroa Pazientearen balioak

HEMATIAK 4,41

HEMOGLOBINA 12,00

HEMATOKRITOA 38,3

BBK 87,0

BHK 27,1

BHKK 31,2

EHZ 15,6

LEUKOZITOAK 5,8

Neutrofiloak 3,0

Linfozitoak 2,0

Monozitoak 0,5

Eosinofiloak 0,3

Basofiloak 0,0

PLAKETAK 167

BBP 11,6

SIDEREMIA 29

FERRITINA SERIKOA 6

GLUKOSA 78

HDL-kolesterola 65

LDL-kolesterola 73

7. Behatu erradiografia eta erantzun:

7.1 Zer ikusten duzu erradiografian?

7.2 Gaixoari egin diozun diagnostikoa zein izan da?

7.3 Zein alde on eta txar dituzte erradiografiek?

http://www.srs.org/espanol/patients/adolescent/idiopathic/images/figure5.jpg

84

8. Begiratu irudiari eta galderei erantzun:

8.1 Irudi hau lortzeko erabalitako teknika aipatu.

8.2 Zer nabarmentzen da argazki horretan?

9. Demagun beheranzko kolonean polipo bat ikusi diotela gaixo bati kolonoskopia

egitean eta polipoa erauzi diotela teknika bera aprobetxatuz. Erantzun galdera hauei:

9.1 Aipatu medikuak erauzitako polipoa aztertzeko egingo dituen azterketa

osagarriak.

9.2 Zertarako erabiliko du teknika hori?

10. Eragilearen araberako gaixotasunen sailkapena kontuan izanda, esan zer gaixotasun

mota diren 1. galderan agertzen direnak.

11. Irakurri tuberkulosiaz hitz egiten duen testua; ondoren, ataza hauek burutu:

11.1 Egin gaixotasunaren fitxa; fitxa horren diseinua eta edukiak honakoak

dira:

GAIXOTASUNAREN IZENA

Definizioa:

Gaixotasun mota:

Eragilea:

Garapena:

Transmisioa:

Sintomak:

Tratamendua:

11.2 Testuan makrofagoak aipatzen dira,

a) Zer dira makrofagoak?

http://www.consultadoctormonrobel.com/fotos/t16.jpg

85

b) Zer funtzio betetzen dute?

11.3 Bilatu interneten nola deitzen zaion tuberkulosiaren txertoari eta idatzi

siglak.

11.4 Bila ezazu Osakidetzako web orrian 2008. urteko txertoen egutegia

(http://www.osanet.euskadi.net). Jartzen al da EAEn tuberkulosiaren

txertoa? Jartzen bada, zenbat urterekin?

11.5 Tuberkulosia pandemia bat da.

a) Azaldu zer den pandemia bat (bilatu informazioa hiztegian edo

interneten).

b) Ezagutzen duzu beste pandemiarik? Jarri bi adibide.

12. Irakurri gripeari buruzko testua, eta bete fitxa.

12.1 Urtaroko gripearen eragilea eta A gripe berriaren eragilea A birusak dira.

A birusak azpimota askotan sailkatzen dira: A/H1N1, A/H3N2,

A/H2N2, A/H5N1, A/H1N2…

a) Zein da urtaroko gripearen eragilea?

b) A gripe berriarena?

c) Hegaztien gripearena?

Oharra: gaixotasun honi buruzko informazioa bilatzeko MOEren web orri honetan

begira dezakezu: http://www.who.int/es/

13. Irakurri malariaren inguruko testua, eta bete fitxa.

13.1 Manuel Elkin Patarroyo doktoreak iragarri du malariaren aurkako

txertoa prest egongo dela 2011. urtean (2009-X-8). Irakurri berriaren

gaineko artikulua Consumer aldizkariaren web orrian

(http://www.consumer.es/web/es/salud/2009/10/09/188511.php);

Patarroyo doktoreari telebistan egindako elkarrizketa ere ikus dezakezu:

http://www.plataformasinc.es/index.php/esl/videos/detalle/34283

86

a) Zein izango da Patarroyo doktorea garatzen ari den txertoaren

eraginkortasuna?

b) Zer animalia erabili dute txertoaren entsegua egiteko?

c) Zer urrats falta zaio ikerketari garapen osoa bukatzeko?

14. Irakurri pedikulosiari buruzko testua, eta bete fitxa.

14.1 Zorrien parasitosia tratatzen ez bada, ilea eror daiteke. Alabaina, hori ez

da zorriek sor dezaketen arazorik larriena; izan ere, zorriak beste

mikroorganismo infekziosoen bektoreak izan daitezke, esaterako,

Rickettsia generoko bakterioak transmiti ditzakete. Zer gaixotasun

eragiten dute Rickettsia generoko bakterioek?

15. Irakurri umetoki-lepoko minbizia jorratzen duen testua eta erantzun galdera hauei

(http://www.zientzia.net/informazioa/elhuyar/2007/237/Pdf/036.pdf):

15.1 Zer arrisku-faktorek errazten dute giza papilomabirusaren infekzioa

mukosa genitalean?

15.2 Genitaletako giza papilomabirusaren infekzioak, zer sintoma ditu?

15.3 Zer egin daiteke umetoki-lepoko minbizia prebenitzeko?

15.4 Zer osagai ditu Gardasil deituriko txertoak?

15.5 Zein da txertoa jartzeko momenturik egokiena? Zergatik?

16. Sartu jarraian duzun web orrian eta erantzun galderei

(http://www.seh-lelha.org/alimento.htm):

16.1 Idatzi astebeterako zure dieta eta kalkulatu dietaren ekarpen energetikoa,

nutriente motak eta kantitateak.

16.2 Sartu web orrian eta erantzun galdera hauei

(http://www.cyberpadres.com/serpadre/nutricion/2alim_equilibrad1.htm):

a) Zure dieta orekatua al da?

87

b) Proposatu aldaketa batzuk gehiago orekatzeko.

17. Lotu bi zutabeak:

Medikamentua Zertarako balio du?

Lasaigarria mina kentzeko

Bakterizida odol-hodiak zabaltzeko

Antihistaminikoa bakterioak hiltzeko

Antipiretikoa alergien ondorioak gutxiagotzeko

Analgesikoa baretzeko edo egonezina, insomnioa eta larritasuna gainditzeko

Antiemetikoa odola ez gatzatzeko

Antidiarreikoa sukarra kentzeko

Hodi-zabaltzailea beherakoa mozteko

Antikoagulatzailea goragalea eta gonbitoak kontrolatzeko

18. Ikusi grafikoa eta irakurri:

18.1 Zer ondorio ateratzen duzu grafiko honetatik?

19. Zein dira patenteen abantailak eta desabantailak?

Ezezagun Homosex Heterosex Drogen Bisexual erabiltzailea

2008. urteko hiesari buruzko datuak EAEn

88

20. Gai honetako 8. atalean ondorengo esaldia dator: “Umeen kasuan, gainera,

herrialdeen arteko desberdintasun hauek areagotu egiten dira, urarekin lotutako

infekzioen eraginez”.

20.1 Zein dira urarekin lotu daitezkeen infekzioak?

20.2 Nola hobe daiteke uraren egoera?

Erantzuna eman aurretik, irakurri “Uraren urritasunari buruzko 10 datu” txostena

http://www.who.int/features/factfiles/water/water_facts/es/index9.html web orrian

(MOE).

21. Irakurri esaldi hau: “Antibiotikoen aurreko erresistentzia berriak garatzen ari gara”.

21.1 Azaldu esanahia.

21.2 Zer egin dezakezu zuk fenomeno hori ekiditeko?

22. Irakurri EAEko transplanteei buruzko testua web orrian

(http://www.elmundo.es/elmundo/2009/06/02/paisvasco/1243952426.html).

22.1 Egin taula bat artikulu horretatik atera daitezkeen datuekin: itxaron-

zerrendaren gaixo kopurua, itxaroteko denbora-muga, EAEko emaile-

tasa, estatuko batez besteko emaile-tasa, ezetza ematen duten familien

ehunekoa, eta 2008. urteko giltzurrun-, gibel-, birika- eta bihotz-

transplante kopurua.

22.2 Azken urteotan, zer aldaketa egon da organo-emaitzetan?

6. BIBLIOGRAFIA

Bibliografia 1010

10.1 LIBURUAK

TORTORA, Gerard J.; GRABOWSKI REYNOLDS, Sandra: Principios de Anatomía y

Fisiología, 7. argit., Harcourt, Madrid, 2000.

GARRO, M. Asier: Giza Fisiologia, Elhuyar, Usurbil, 1997.

RICHARD RODRIGUEZ, Jose María… [eta beste]: El médico en casa. Guía práctica para

la salud, Ediciones Nobel, Barcelona, 2006.

THIBODEAU, Gary A.; PATTON, Kevin T.: Anatomía & Fisiología, 4. Argit., Harcourt,

Madrid, 2000.

EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEA. Erizaintzako hiztegia, EHUko Argitalpen

Zerbitzua, Bilbo, 2005.

ANGUITA VIRELLA, Francisco… [eta beste]: Mundu Garaikiderako Zientziak, Zubia-

Santillana, Etxebarri, 2008.

ORTEGA NIETO Francisco José… [eta beste]: Mundu Garaikiderako Zientziak, Luis

Vives argitaletxea, Zaragoza, 2009.

MOLA GÍAS, José Luis… [eta beste]: Mundu Garaikiderako Zientziak, Giltza-Edebé,

Bilbo, 2009.

GONZÁLEZ MORENO, María… [eta beste]: Ciencias para el mundo contemporáneo,

Pearson Educación, Madrid, 2008.

CUADROS MARGARIT, Jordi…[eta beste]: Ciencias para el mundo contemporáneo,

Almadraba Editorial, Madrid, 2008.

10.2 ALDIZKARIAK

FAGIN, Dan: “Alteraciones genéticas inducidas por la contaminación”, in Investigación y

ciencia, 385 (2008), 12-19.

93

10.3 BALIABIDE ELEKTRONIKOAK

Munduko Osasun Erakundea (MOE) [linean]: <http://www.who.int/es/> [Kontsulta:

2009 urr. 8].

Nazio Batuen Erakundea (NBE) [linean]: <http://www.un.org/> [Konts.: 2009 aza. 12].

Hiesaren inguruko Nazio Batuen Erakundearen Programa (ONUSIDA) [linean]:

<http://www.unaids.org/es/default.asp> [Konts.: 2009 aza. 13].

Osanet. Euskadiko Osasun Ataria [linean]:

<http://www.osanet.euskadi.net/r85-20315/eu/> [Konts.: 2009ko urr. 9an].

Ministerio de Sanidad y Politica Social. Gobierno de España [linean]:

<http://www.msc.es/servCiudadanos/alertas/gripeAH1N1.htm> [Konts.: 2009 urr. 8].

LLANIO NAVARRO, Raimundo; PERDOMO GONZÁLEZ, Gabriel. Propedeutica clínica y

semiología médica, Tomo 1, [linean]. La Habana: Ecimed, 2003.

<http://www.sld.cu/galerias/pdf/sitios/pdguanabo/cap03.pdf> [Konts.: 2009 ira. 24].

University of Virginia. Health System [linean]:

<http://www.healthsystem.virginia.edu/uvahealth/adult_men_sp/hbp.cfm> [Konts.:

2009 ira. 28].

Asociación Española de Candidiasis [linean]: <http://www.candidiasiscronica.org/>

[Konts.: 2009 urr. 27].

Institutos Nacionales de la Salud. Departamento de Salud y Servicios Humanos.

[linean]: <http://www.nlm.nih.gov/medlineplus/spanish/tutorials/tuberculosisspanish/

id3591s4.pdf> [Konts.: 2009 urr. 2].

Instituto Químico Biológico [linean]: <http://www.iqb.es/> [Konts.: 2009ko ira. 23an].

HABE-Osatuz [linean]:

<http://www.ikasbil.net/osatuz/portal/media-type/html/user/anon/page/

materialdidacticodetalle?gid=362523> [Konts.: 2009 urr. 1].

Servicio de Información y Noticias Científicas [linean]:

<http://www.plataformasinc.es/index.php/esl/videos/detalle/34283> [Konts.: 2009 aza.

17].

94

Sociedad Española de Hipertensión [linean]: <http://www.seh-lelha.org/alimento.htm>

[Konts.: 2009 aza. 26].

Cyberpadres. Servicio e Información Sobre la Infancia [linean]:

<http://www.cyberpadres.com/serpadre/nutricion/2alim_equilibrad1.htm> [Konts.:

2009 aza. 26].

BARBA, Raquel. “Interpretar un análisis de sangre”, [linean]. El Mundo.es. SALUD.

(2005). <http://www.elmundo.es/elmundosalud/especiales/2005/05/analisis_sangre/>

[Konts.: 2009 urr. 13].

BAENA, Nuria. “Ver el estado del cáncer con una analítica” [linean]. El Mundo.es.

SALUD. (2009)

<http://www.elmundo.es/elmundosalud/2009/09/16/oncologia/1253119813.html>

[Konts.: 2009 urr. 20].

Europa Press. “Las listas de espera para transplantes son inferiores a 150 por millón”

[linean]. El Mundo. es. País Vasco. (2009).

<http://www.elmundo.es/elmundo/2009/06/02/paisvasco/1243952426.html> [Konts.:

2009 aza. 25].

CONSUMER EROSKI. [linean], “Aumentar las donaciones, necesidad apremiante”,

Elorrio, 2003ko abendua.

<http://revista.consumer.es/web/es/20031201/actualidad/tema_de_portada/67213.php>

[Konts.: 2009 aza. 2].

CONSUMER EROSKI. [linean], “El científico colombiano Patarrollo anuncia una

nueva vacuna contra la malaria para 2011”, Elorrio, 2009ko urria.

<http://www.consumer.es/web/es/salud/2009/10/09/188511.php> [Konts: 2009 aza. 17].

ZARRANZ, Juan J… [eta beste]: “Las encefalopatias espongiformes o enfermedades por

priones en el pais vasco” [linean], Gaceta Médica de Bilbao: Revista oficial de la

academia de ciencias médicas de Bilbao, Bilbo, 2007ko urtarriletik, hiru hilabetekaria;

104. zenbakia, 64-69. <www.gacetamedicabilbao.org/> [Konts.: 2009 urr. 15].

AGIRRE, Jabier: “Nola kontrolatu hipertentsioa?”, Elhuyar fundazioa. Zientzia.net.

[linean], 2002ko uztaila; 178. zenbakia, 28-29. <http://www.zientzia.net/artikulua.asp?

Artik_kod=6250> [Konts.: 2009 ira. 24].

95

BASARAS IBARZABAL, Miren; ARRESE ARRATIBEL, Elixabete: “Umetoki-lepoko

minbizia prebeni daiteke?”, Elhuyar fundazioa. Zientzia.net. [linean], 2007ko abendua;

237. zenbakia, 43-45.

<http://www.zientzia.net/informazioa/elhuyar/2007/237/Pdf/036.pdf> [Konts.: 2009

aza. 17].