Unha parábola verniana

Discurso pronunciado por Miguel Vázquez Freire

o día 6 de xuño de 2015 na illa de San Simóncon motivo da celebración do ditame

dos XXXII Premios Xerais

© Miguel Vázquez Freire, 2015

© Edicións Xerais de Galicia, S.A., 2015Doutor Marañón, 12. 36211 Vigo

xerais@xerais.galwww.xerais.gal

Depósito legal: VG 352-2015

Literatura e proxecto educador

Cando Edicións Xerais me fixo a inmerecida honra de pensar en min para estas palabras, sabedor de que tería que lelas nesta illa de San Simón, lembrei o fermoso monumento dedicado á figura do Capitán Nemo que se pode contemplar desde a punta norte da illa. E decidín invocar na miña axuda as figuras vicarias do capitán e do seu creador, Jules Verne.

Quen non ten lido o capítulo VIII da 2ª parte de Vinte mil leguas de viaxe baixo o mar, que leva por título «Na baía de Vigo»? Nela, se cadra baixo estas mesmas augas que nos rodean, repousan os restos das naves españolas afundidas pola escuadra inglesa e, entre eles, o rico tesouro traído de América, o mítico tesouro de Rande. Foi mercé a el que Nemo puido financiar as súas viaxes e as operacións de vinganza contra o imperio británico, como se nos revelará nas páxinas finais d’A illa misteriosa. Paréceme a min que o poderoso feitizo que a invención verniana continúa a exer-cer nos nosos días podería axudarnos a desvelar o sen sentido de certas presuntas aporías que con frecuencia dificultan o desenvol-vemento de criterios para pensar o espazo literario, algunhas das cales, como tratarei de facer ver, teñen particular impacto no noso aquí e agora

–III–

–IV–

A primeira destas aporías afecta moi en especial ao espazo litera-rio sobre o que eu teño deitado maior atención: a literatura dirixida á infancia e mocidade. Unha literatura que desde os seus inicios mantivo un indiscutible vínculo coa escola mais que, por iso mes-mo, sufriu máis ca ningunha outra (e ás veces con algunha razón, cómpre dicilo todo) o estigma acusador do didactismo que a aso-ciación entre o romanticismo e o formalismo estético identificaron como incompatible coa «gran», ou simplemente «boa», literatura.

Pois ben, non é a incomparable fazaña das 64 novelas que compoñen a serie das Viaxes Extraordinarias a mellor proba con-tra esa incompatibilidade? Non é asemade a estreita colaboración entre o editor Hetzel e o escritor Verne a perfecta refutación da concepción romántica do escritor como xenio artístico solitario e personalísimo? Eu atreveríame a dicir que tamén boa parte do mellor da nosa literatura naceu dunha simbiose análoga. Pode-riamos aquí rastrexar os camiños paralelos dos homes e mulleres que inventaron palabras para recuperar un país e unha fala, des-de Murguía e Rosalía, mais eu quero pararme, como xa anunciei, no ámbito específico da literatura para os pequenos lectores. Non é posible comprender a vizosa riqueza actual da nosa literatura infantil sen lembrar que ela naceu dun proxecto ben consciente de ofrecer aos nenos e nenas galegos historias que falasen na súa mesma lingua. Non por azar boa parte de quen teñen contribuído decisivamente á consolidación deste espazo literario son docentes comprometidos en actividades de renovación pedagóxica, nas que os valores antiautoritarios e solidarios sempre foron da man da defensa da lingua de nós.

As súas obras son tamén proba de que non hai incompatibili-dade entre a boa escrita e o proxecto educador. Desde logo que é certo que o peso moralizador, a intención estreitamente educadora ou a instrumentalización política poden afogar a necesaria autono-mía estética. Lonxe de min a tentación de pensar que un mal texto literario poida ser redimido por unha loable mensaxe moralizan-te! Pero, trala decadencia da figura do escritor «comprometido», por veces semella terse caído no erro contrario, o de interpretar

–V–

que a valía literaria esixía necesariamente unha, por outra banda improbable, se non imposible, neutralidade moral ou asepsia polí-tica, por non falar desa aborregada amoralidade, ou cínico inmo-ralismo, que invade algúns dos relatos favoritos entre a mocidade, como é o caso da maior parte dos videoxogos máis populares.

Mito e Logos

O proxecto de Verne e Hetzel estaba orientado cara a difusión entre os lectores adolescentes dos saberes científico-técnicos da época e a promoción da confianza na capacidade da razón para resolver todos os conflitos aos que se enfronta a humanidade. E aquí aparece unha nova (e falsa) aporía que o xenio verniano con-tribúe a destruír. A que opón Mito e Logos. A literatura é Mito: é relato, son accións extraordinarias realizadas por homes e mulleres extraordinarios, os heroes e heroínas, nun espazo e nun tempo pre-cisos. E isto vale especialmente para a novela de aventuras, o xéne-ro esencial da literatura moderna. Considérase a miúdo que cando o Logos se apodera do relato literario, este intelectualízase e final-mente afoga e mata o mito.

Verne é de novo o mellor desmentido. Hai dúas figuras, do extenso catálogo de personaxes verniano, que moi ben poden ser considerados mitemas nos que se concentran as dúas facianas do saber científico decimonónico. Por unha banda, o misántropo e excéntrico doutor Lidenbrock de Viaxe ao centro da terra, quen res-ponde á imaxe estereotipada do científico predominante na cultu-ra popular, desde a banda deseñada ao cine: o pescudador solitario que se move por intuicións xeniais na procura de descubrimen-tos insólitos nos que ninguén máis ca el cre. A outra faciana é a do enxeñeiro Cyrus Smith d’A illa misteriosa, case antagónica da anterior. Aquí o científico é o líder non só intelectual senón emi-nentemente práctico dun equipo de homes que confían cegamente nel, e que baixo a súa dirección son quen de transformar unha illa virxe nunha comunidade civilizada segundo o modelo da socieda-

–VI–

de industrial. A aventura literaria verniana consegue facer «mito» da aventura científico-técnica que está na raizame da nosa época e, dese xeito, concilia logos e mito.

Fronte a esta conciliación verniana, paréceme a min que é difícil quitarlle razón a Helena Miguélez cando advirte un exceso de «sentimentalización» na tradición literaria galega, sen entrar-mos agora a debater as implicacións políticas e de xénero que a ensaísta tira deste aserto. O mito (porque mito é, na miña opi-nión, aínda que se presente baixo aparencia de logos filosófico) da saudade, que Ramón Piñeiro pretendeu elevar a risco distintivo da «esencia» do pensar galego, ofreceuse como continuación do deseño antropolóxico do «ser galego» predominante na xeración Nós. A preeminencia do saudoso, paradigma do singular senti-mentalismo galego, implica, claro está, unha desconfianza ou can-do menos distorsión do rigor no pensar racional.

Persiste esa «sentimentalización» na literatura galega contem-poránea? Non me atreverei a dar unha resposta que precisaría dun estudo que, desde logo, eu non teño feito. Pero si direi que no espazo da literatura dirixida aos lectores mozos contamos con exemplos de autores que, no vieiro verniano, teñen edificado rela-tos onde o científico e o racional ocupan un lugar central, sen por iso abandonar a presenza da emoción e os afectos que o relato (é dicir, o mito) sempre esixe. Ocorre así en especial entre os cultiva-dores da ciencia ficción.

Real e fantástico

Vexo eu na ciencia ficción a solución a outra dicotomía falsa-mente aporética, a que opón realismo e fantasía. E, tamén neste punto, a nosa tradición literaria ofrécenos referentes que parecen empurrar cara a elixir obrigatoriamente entre o un ou a outra. Pensemos nas dúas grandes creacións novelísticas que marcan o (case) nacemento da nosa prosa contemporánea, o Merlín e fami-lia de Cunqueiro e A esmorga de Blanco Amor. Por un lado, a tra-

–VII–

dición fantástica; por outra, a realista. Mais a ciencia ficción: per-tence ao xénero fantástico ou ao realista? A min gústame dicir que é o realismo do noso tempo. Ou non é certo que as intervencións científico-técnicas están de tal xeito, e a tal velocidade, modifi-cando a nosa realidade máis inmediata que calquera recreación «realista» do presente se ha trocar inevitablemente no retrato dun pasado case irrecoñecible? O futuro é, desde hai xa moito tempo, o noso presente.

Esta vertixinosa obsolescencia afecta mesmo a moitas das outro-ra «invencións fantásticas» dos autores de ciencia ficción. Cando Verne publicou a súa Viaxe á lúa aínda os seus lectores puideron ver nela unha fantasía comparable á que máis de douscentos anos antes escribira Cirano de Bergerac. Mais cando nós lemos os relatos de, por exemplo, Exogamia 0.3 de Ramón Caride sabemos que fala de hoxe mesmo aínda que algúns dos enxeños que describe non existan e quizais nunca cheguen a existir. Porque o que pedimos á literatura non é que prediga o futuro (e pensando nos devanditos relatos de Caride, confiemos en que non o faga). O que agardamos do universo simbólico e ficticio da invención literaria é que nos axuden a soñar mellor as nosas vidas. Coma o espazo inapreixable dos soños, o espazo literario é o territorio do libre xogo dos nosos temores e inquedanzas, das nosas esperanzas e desexos, dos nosos gozos e ledicias, das nosas dores e insatisfaccións. Territorio logo esencialmente contraditorio mais por iso mesmo indispensable para enfrontar a contraditoria complexidade do vivir.

Como acontece coa vivencia onírica, toda cultura literaria vizosa evita permanecer atada aos malos soños. Os malos soños, atención!, non son necesariamente os pesadelos, porque os pesa-delos poden moi ben actuar como axentes liberadores dos mesmos temores que agroman neles e que doutro xeito ficarían engruña-dos no fondo do noso inconsciente, abrindo cara a dentro feridas contra as que nunca saberiamos defendernos, xustamente porque as ignoramos.

–VIII–

O pesadelo benéfico

Hai, por certo, un xénero literario que fai a función dos pesa-delos, xénero moi amado polos adolescentes e cuxas pegadas se poden albiscar nos contos tradicionais infantís máis populares. Falo, naturalmente, do xénero de terror ou medo. E falo, claro, da Carapuchiña ameazada e finalmente devorada polo lobo, de Polga-riño e o ogro comenenos, do sacaúntos e do home do saco. Por iso, porque eu son ben consciente da esencial importancia de ceibar estes relatos-pesadelos con todo o seu potencial perturbador, por iso mesmo son tan contrario a esas versións amañadas dos contos tradicionais nas que os lobos son vexetarianos e os ogros bos.

Déixenme que, para ilustrar esta importancia, inclúa aquí unha cita dunha miña sobriña, de cando ela tiña catro anos. A nai amosoume a súa preocupación porque eu viña de contarlle o con-to de Barba Azul, seguindo con exactitude a versión de Perrault. Un conto tan cruel que o propio Perrault se sentirá obrigado a precisar na súa moral versificada final:

Nesta historia vese decontadoQue un conto é dun tempo pasado;Xa non hai esposo tan terrible,Nin que pida o imposible,Estea descontento ou estea celoso.A carón da muller acode agarimoso.E teña a barba da cor que a teñaTraballo custa saber se manda el ou ela.

Contra a desculpa distanciadora do francés, eu penso, con Bruno Bettenheilm, que lonxe de ser algo do pasado, os medos que liberan os contos infantís son os medos de sempre. E as nenas de hoxe, aínda que non saiban explicalo, compréndeno ben. Por iso, cando a miña irmá me amosou aquela preocupación, a filla, tirándolle da saia, díxolle moi seria:

–IX–

—Mamá, pasar medo tamén gusta.

Velaquí outro dos misteriosos poderes da palabra literaria: tro-car os peores temores de cada etapa da vida en experiencias gozosas.

O mal non está logo no pesadelo senón en negar o seu poder liberador pechándose na teimosía reiterada da súa forza magoante, que tamén a ten. É coma quen permanece atado á morbosa agar-danza do mal soño –este si– que sabe vai regresar a acosalo cada noite. Abusando da metáfora, atreveríame a dicir que hai culturas literarias que se amolecen e murchan nunha adoecida compra-cencia cun espazo simbólico cativo e reiterativo, coma eses malos soños que, asaltando cada noite ao dormente, vanlle quitando o entusiasmo do vivir.

Labregos, mariñeiros da palabra

Hai xa unha boa chea de anos dei un repaso ás figuras sim-bólicas que a nosa literatura infantil tiña construído, indo desde a Galiña azul de Carlos Casares ata a Meiga Matapitos de Gloria Sánchez. E daquela atopaba un desequilibrio na capacidade para representar o noso mundo que se cadra aínda non demos resolto. Ou non é certo que segue a haber unha sobrerrepresentación do espazo rural, herdado dese devandito deseño antropolóxico domi-nante que nos legou a xeración Nós? Sobrerrepresentación, digo, porque, como nos lembrou o poeta, a «lingua proletaria do meu pobo», a «fala nai», é a que nos permite ser

… co rostro erguido,mariñeiros, labregos da linguaxe,remo i arado, proa e rella sempre.

Falta, penso eu, trasladar ao relato esa síntese que tan ben sou-bo expresar Celso Emilio Ferreiro. Sigo a botar en falta a inven-ción de figuras que, coma o inesquecible Balbino das Memorias

–X–

dun neno labrego, proxecten na memoria das novas xeracións e no imaxinario colectivo a forza arquetípica dos fillos do mar, o outro polo orixinario da nosa identidade básica que a antropoloxía dos homes da xeración Nós preteriron. E, ai!, como non se faga axiña se cadra xa só se poida facer como evocación arqueolóxica por-que ao parecer a política (e sobre todo a economía!) dominante só quere os barcos pesqueiros galegos para o despezamento. Para-fraseando a aquel marabilloso rapaz que falou nunha reportaxe televisiva sobre o Prestige: dentro de pouco xa só quedarán pes-cadores, mais non mariñeiros. Pescadores, explicaba aquel rapaz literario falando á cámara, son os que pescan a cana no peirao; mariñeiros, os que van ao mar.

Tampouco non hai apenas obreiros nin obreiras, traballadores industriais, na meirande parte dos relatos que a literatura galega vén ofrecendo ás novas xeracións. Certamente, isto ben pode ser visto como espello do propio atraso industrial do país. Mais eu non negaría de todo o peso unha vez máis da idealización da Gali-cia rural e artesá que ideoloxizou Risco, coa súa radical descon-fianza contra a acción transformadora do desenvolvemento indus-trial. E naturalmente que había, e aínda hai, moi boas razóns para a desconfianza. Na segunda parte do Ramón Lamote, Paco Mar-tín sitúa o entrañable profesor de chairego e debuxante de soños nunha cidade chamada Urbscras, epítome da urbe funcional, onde os afectos, a comunicación directa entre as persoas, a poesía e a imaxinación son excluídas por superfluas, porque todo debe estar estritamente orientado ao «rendemento práctico». Como non ver nesa lista de exclusións un paralelo coa acción hoxe do capitalismo neoliberal depredador que nos tenta convencer de que a cultura é unha «Inutilidade», unha «Trapallada» ou calquera outra «Necida-de Improdutiva», como proclaman os dirixentes de Urbscras?

O problema, ao meu parecer, é que paralelamente carecemos aínda de figuras que nos axuden a imaxinar esoutras facianas, que as hai, da sociedade industrial que tamén precisan un lugar se queremos soñar o mundo en toda a súa complexidade. E se cadra, unha vez máis, alguén poderá dicir que imos chegar tarde porque,

–XI–

como é sabido, os sociólogos nos advirten de que xa temos entra-do na sociedade postindustrial.

Entre tanto, na novela dirixida aos lectores mozos xa hai un tempo que a sociedade da información ten feito a súa aparición, con toda a súa multiplicación de aparellos tecnolóxicos. Nese contexto conviven as vítimas indíxenas dos estertores da preca-ria industrialización do noso país (o drogadicto, o parado, o emi-grante retornado) coas novas vítimas esóxenas da globalización (o inmigrante, o «sen papeis»). Temos pasado, logo, de figuras que representaban o temor á ameaza dunha industrialización agre-siva xunto á saudade por unha idealizada Galicia harmónica de labregos e artesáns, a outras que evocan as feridas deixadas por esa industrialización que, aínda na súa precariedade, levou por diante toda aquela idílica Galicia que soñaran os nosos devanceiros. E, ao tempo, asoman xa as novas figuras das penúltimas desfeitas da postindustrialización globalizada.

O cantar da prosa

O historiador da literatura infantil en lingua francesa François Caradec ten criticado a tendencia contemporánea a presentar as novelas de Verne en versións expurgadas. Ve erróneo eliminar as prolixas descricións que enchen as páxinas desas novelas, baixo a presunción que a rapazada de hoxe se aburre con elas. Defende Caradec que esas descricións, mesmo aínda que os lectores novos (de hoxe e de onte) non as dean entendido de todo, son a «poesía» da prosa verniana. Estou de acordo.

Ler a opinión de Caradec fíxome lembrar a miña adolescencia de lector compulsivo extraviado entre as leguas, millas, cóbados e pés das detalladas descricións vernianas. Non digo que algunha vez eu non saltase algunha, e ben está cando calquera lector mozo ou moza o fai, que el e ela son donos absolutos do seu gozo lector coma se cadra endexamais o poderán ser no futuro. Mais tamén lembro ben a fascinación que me producía aquela precisión, aque-

–XII–

la exactitude rítmica, música paradoxalmente enigmática que o adolescente que eu era entendía sen entender, atrapado no mesmo feitizo que o lector de poesía sente cando, por exemplo, pronun-cia en voz alta as palabras maiores do gran Novoneyra transmu-tando a toponimia do Courel en verso:

Cebreiro! Faro! Iribio! Cervantes! Ancares!Capeloso! Montouro! Rebolo!Cumes mouros do Courel!Serras longas De Oencia e Val di Orras!

Hai poesía na prosa, si, porque finalmente, poesía ou prosa, o que o escritor procura na palabra é literatura. E toda palabra, toda lingua, encerra no seu interior a potencia literaria. Quen non se lembra de cando se dicía que o galego era unha lingua eminente-mente poética para, ao dicilo, pór en dúbida a súa capacidade para acadar o pleno poder inventivo da novela? E chegaron as grandes novelas galegas e aínda houbo quen dixo que, ben, si, mais non serve para a ciencia…

Alleos e alleas a esas ridículas andrómenas os escritores pelexan por tirar da palabra, a nosa, todas as súas innúmeras riquezas. E claro que si, velaí seguen os poetas. Poetas que celebran esa músi-ca pura para a cal tan bo oído teñen os nenos. Palabras musicais que, coma a mesma música, engaiolan tanto máis canto se resis-ten a entregar todo o inmenso fondo dos seus segredos. Cómpre regresar de novo, e unha e outra vez, á infancia, esa patria universal, para ser quen de comprender, sen necesidade de ningunha imposi-ble explicación, que o gozo da palabra literaria non sempre reclama «entender». Como ben sabían os surrealistas, os nenos e nenas sem-pre foron vangardistas, non hai máis que repetir en voz alta unha calquera da longa lista de fórmulas para botar sortes que Antón Cortizas recolle na súa impagable enciclopedia dos xogos populares:

Pom pom nate pite pitePona penuse

Pom pomNate pim pom

Nin maior nin menor: literatura

Rompe tamén Verne con outra falsa aporía, a que pretende abrir un cavorco entre literatura para nenos e mozos, literatura «menor», e literatura para adultos, «gran» literatura. Tamén a el durante anos lle apuxeron o alcume descualificador de escritor menor ata que a partir dos anos setenta os filósofos (Foucault, Chesnaux, Serres) ensinaron a ollalo doutro xeito e nolo devolve-ron coma o que é, un escritor maior que a través da súa obra nos ten legado unha das testemuñas máis lúcidas sobre o seu tempo.

Hai autores que acadaron, grazas aos seus contos infantís, o parnaso da gloria literaria (se é que existe este improbable lugar) que lles sería negado pola súa obra para público adulto. Pense-mos en Andersen, en Lewis Carroll, en Collodi. E hai autores que teñen afrontado con igual rigor e esixencia a escrita de obras diri-xidas aos pequenos lectores e a dirixida aos lectores adultos. Tres escritores, que nos teñen deixado recentemente, recoñecidos coa máxima honra literaria nos seus países, poden servir de confir-mación: Sophia de Mello Breyner Andersen e Manuel António Pina, Premios Camões 1999 e 2011, e Ana María Matute, Premio Cervantes 2010. Sei que non todo o mundo aceptará como igual-mente evidente isto que vou dicir, pero eu defendo que o Arnoia, Arnoia, ese misterioso relato de iniciación para lectores adoles-centes, onde a aventura acada resonancias telúricas, non debía ser considerada, como ás veces adoita selo, unha obra menor no cor-pus literario do seu autor, o mestre maior Méndez Ferrín.

–XIII–

Os límites da fábula

Cómpre ir dando fin a esta fábula. Que non é infalible. Non en todo o referente verniano pode servirnos de modelo. Así, por exemplo, na cuestión da muller, que en Verne beirea a misoxinia, ou na visión colonialista que predomina en boa parte dos seus textos. Os estudos literarios de xénero e culturais dirannos que finalmente o escritor bretón é fillo do seu tempo, reproducindo tópicos patriarcalistas e etnocéntricos que moi poucos autores decimonónicos conseguiron eludir.

Mais, regresando ao principio, se cadra alguén pode obxectar que en realidade toda esta fábula adoece dunha radical debilida-de. Que nos pode ensinar hoxe un escritor falecido hai máis de cen anos, aliado cun editor movido por un proxecto de ilustra-ción científica? Quen é o inxenuo que pode confiar na posibilida-de dun proxecto análogo hoxe? Hoxe, cando hai sereas neste mar asañado das moitas crises que nos asolan que están xa a cantar a morte do libro, e con el da novela, da poesía… da palabra. Por aquí aparecería unha nova aporía que eu vexo tamén falsa: a que pretende opoñer imaxe e palabra. Claro que ese é xa outro tema que reclama outra fábula.

A min só me queda concluír reivindicando o poder sempre vivo da palabra. Porque, si, a literatura non é outra cousa ca pala-bras. Mais aí está todo. Gustaríame sabelo dicir, ao xeito dos Exer-cicios de estilo de Raymond Queneau:

(Decepcionado) Son só palabras

(Deprimido) Son só palabras

(Escéptico) Son só palabras

(Burleiro) Son só palabras

(Sorprendido) Son só palabras

(Soñador) Son só palabras

(Esperanzado) Son só palabras

–XIV–

(Admirado) Son só palabras

(Abraiado) Son só palabras

(Entusiasta) Son só palabras

(Eufórico) Son só palabras

FINAL: Son só palabras

Moitas grazas.

–XV–

Unha parábola vernianade Miguel Vázquez Freire

imprimiuse o día 1 de xuño de 2015,cando se cumpren 137 anos da primeira visita a Vigo

de Jules Verne.