TRINIDAD

2013 Urtarrila 55.zbk / 1,5€

haizetara

ZAZPI

Kubako harribitxi koloniala

TRANS-ASIA EXPRESSTurkiako eta Iraneko hiriburuen arteko trena

DENENDEHKanadako Artikoan

TIBETMekong-eko elkarguneraino

MARSEILLAGainbeheraren xarma erakargarria

haizetara

ZAZPI

ARGITARATZEN DU:Astero. Herritar Berri SLU.

EDITOREA:Mariasun Monzon

DISEINUA:Eneko Napal

ARGAZKIAK:Argazki Press

EGOITZA:Portuetxe 23-2.a

20018 Donostia

http://www.zazpihaizetara.com

E-posta: zazpihaizetara@astero.net

Tfnoa: 946 61 20 55

LEGE GORDAILUA:SS-238-2008

INPRIMATZEN DU:Printek Inprimategia. Zamudio

AN

DA

zale

ko a

rgaz

kia:

ELI

FR

AN

SSEN

S • A

urki

bide

ko a

rgaz

kiak

: 06

Lola

FER

NA

ND

EZ

16

Ain

hoa

ALD

ALU

R

24

Iñig

o A

ZKO

NA

3

4A

lber

to D

IAZ

4

4 O

scar

ELI

AS

16

24

34

3

06 TRINIDADEgunerokotasun patxadatsuan,xarma goxo eta liluragarria darioKubako harribitxi kolonialari

16 DENENDEHKanadako Artikoan, aurora borea-lek xarma ematen diote neguhotzeko klimaren gogortasunari

24 TRANS-ASIA TRENATurkiako eta Iraneko hiriburuenarteko bidea egiten duen trena;astiro eta patxadaz bidaiatzeko

34 TIBETAsia hego-ekialdeko Mekongibaia zeharkatzea eta ingurukolekuak bisitatzea, abentura ederra

44 MARSEILLAEstatu frantseseko bigarren hiri-rik handiena kultur aniztasunareneredu da munduan

04 MUNDUARI BEGIRADA Paris, ezohizko irudia53 BIDELAGUNA Agenda, liburuak, munduko sutegiak, bidaiariak, Proposamen tematikoa...

aurkibidea

0642

4424

34

Paris

Alexander Shalamov/Getty Images/iStockphoto

Munduari Begirada

5

Ez gaude ohituta erromantizismoa lehen planoan erakus-ten ez duten Maitasunaren Hiriaren irudiak ikustera. EiffelDorretik gauez ateratako argazki honek, ordea, frantziarEstatuko hiriburuaren beste aurpegi bat erakusten du, hi-ria baretasun osoan ageri delarik. Bertan, Le Champ deMarseko lorategi publiko zabalak ageri dira lehen planoan.

Zehaztasun gehiagorekin begiratuz gero, Eskola Militarra,Les Invalides, Montparnasseko dorrea, Notre Dame etaArgiaren Hiriko beste hainbat eraikin ezagunekin ere egin-go dugu topo. Paris, beste gauza askoren artean, hau ere ba-delako: bere metropoli gunean 12 milioi biztanle bainogehiago bizi diren hiri erraldoia.

TRINIDAD ETA VALL Edertasun lasaia eta azukrezko ametsak

LE DE LOS INGENIOSTestua: Xabier BañuelosArgazkiak: Lola Fernández

guzkia Kariben sartzen ari da. Koloreek pixkanaka okre to-nalitatea hartu dute, eta San Frantzisko dorrea nabarmen-tzen da argi kontra. Terraza lasai batean gaude, hiriko teila-tuen gainean eta atzean Escambray mendiak ditugula, for-

jazko aulki gorri batzuetan eserita, eskuan mojito eta canchán-charabana, bizitzari so. Aldi berean, gitarrak, marakek eta bon-goak nostalgiaz eta eztitasunez betetako melodia zaharrak xu-xurlatzen dizkigute. Bat-batean, oro gelditzen da: «Aunque tú,me has dejado en el abandono, aunque tú, has muerto todas misilusiones, en vez de maldecirte con justo encono, en mis sueños te col-mo, en mis sueños te colmo de bendiciones». Oro, oro gelditzen da;oro…ilunabarra izan ezik. Sekula lehenago ez hala, Trinidade-ko une magiko hartan bezala, kaleko musikari xumeen musika-rekin, emakume bat alboan, harekin joan behar baitu norberak,nahiz eta horrek heriotza izan kostua.

8

Karibeko kostan, abesti malenkoniatsuen

eta melaza-oroitzapenen artean, nagiak

ateratzen ari da Kubako harribitxi koloniala,

Trinidad hiria. Bere egunerokotasunean la-

sai, kaleetako bizia koloreak eta erritmoak

dastatuz pasatzen da, itxurakeriarik gabe li-

luratzen duen grazia ezti eta antzinakoaren

abiadan. Hiriaren aberastasunen eta gain-

beheren historia haranarekin daude lotuta.

Hango errotek (trapiches) zukututako kana-

berak eta azukre-findegiek (ingenios) ekoi-

tzitako urre gozoak eraiki zituzten Trinida-

deko jauregiak. Iragana gogoratuta,

berpiztu egiten dira hiria eta harana.

�

Azukre ustiaketari eskeraberastu zen Sanchez Iznaga fami-liaren etxetzarra Valle de losIngeniosen dago; arku handiko ata-ria duen eraikin kolonial ederra da(ezkerrean). Lerroon azpian,Trinidadeko panoramika.

Giza eskalaBi egun lehenago ginen helduak, eta geurea bezala sentitzen ge-nuen jadanik Trinidad. Cienfuegostik gentozen autoz, eta Boca-tik sartu ginen. Piro Guinart kalea da hori, berez, baina Kubanizen zaharren zaleak dira, eta, batzuetan, hobe da galdetzea,planoari begiratzea baino, nahiz eta planoa oso ona izan. Esana

ziguten kontuz ibiltzeko; ez gelditzeko, bide erdian jendea sei-naleak egiten hasten bazitzaigun ere, pertsona horiek edozeinturista inozoren CUC-en bila zebiltzan jineteroak izan omen zi-tezkeen eta. Egia esan, ez zen aukerarik izan, Orestesen etxeaalde zaharreko sarreran baitzegoen, Plaza Nagusitik hurbil.Cienfuegosen egon ginen etxeko familiak “konpondu” zigun os-

1 1

tatua, eta zain geneuzkan. Eraikin kolonial zahar eta xume batzen, patio zoragarri batekin, baina beteta zegoen: ezin ginenhan gelditu. Baina bost axola, berriz “konpondu” baitzigutengaia: jabearen anai baten iloba batek ere gelak alokatzen zituen.Ilobaren aita igo zen gurekin autoan, eta berritzen ari zirentriangelu formako plazatxo batera gidatu gintuen. Santo Do-mingo eta Gutiérrez kaleek bat egiten duten tokian dago. Noékhartu gintuen, ilobak. Bi solairuko etxetxo batean bizi zen,emaztearekin, alabarekin, arrebarekin eta gurasoekin. Aita-se-meek zuten eraikia etxea, eta, aurrekoaren xarmarik ez bazuenere, familiaren adeitasunak eta berotasunak eta batzuekiko etabesteekiko elkarrizketa onek aise gainditu zituzten gabezia ar-kitektoniko guztiak.Hala, ezinezkoa zen hirira berehala ez ohitzea. Inor toki be-

rri batera heltzen denean, ohikoa da hango giroa eta bazterrakhasieran arrotzak gertatzea, baina aski izaten da han egun ba-tzuetan ibiltzea, bizitza osoa bartan eman dela sinesteko. Trini-daden, ordu gutxitan egin zitzaizkigun ezagun kalexketako ha-rri-zolak. Brune antzokiaren hondakinen eta Céspedes parkea-ren arteko ibilbideak, berriz, Valle de los Ingenioseko errotaahaztuen aire gozoa arnasarazi zigun. Gainera, “dolar-ehiztari”lotsagabeen etengabeko erasoez helarazi zizkiguten mehatxuapokaliptikoak ez ziren sekula bete. Agian abendua zelako,agian atzerritar gutxi zebilelako, agian hainbesterako ez delako,kontua da hiria berez den probintzia-hiri eder gisa ageri zitzai-gula. Batere gutxiespenik gabe adierazita, hiria lasaia eta atsegi-na zen, altxor jatorrez betea, eta koloreaniztasuna eta giza mai-la ziren horien adierazle nagusiak.

Xumetasunaren bertuteaEzer edo ia ezer ez da geratzen 1514an Diego Velázquez deCuéllar buruzagiak uhartearen hegoaldeko kostaren erdian

sortu zuen hiritik. Gaur egungo Sancti Spíritus probintziarenhegoaldean dago. Kolonian jaiotako hirugarren hiria izan zen.Trinidadetik abiatzen ziren kontinentea konkistatzera espedi-zio batzuk, eta, diotenez, Trinidaden eman zuen bere lehen me-za Bartolomé de las Casas indiarren defendatzaile sutsuak. Ho-rietaz aparte, hiria herri lasai eta bakartu bat zen, taino etniakonekazarien bizileku. Hiria ez zen lozorrotik esnatu XVIII. men-dearen hondarrera eta XIX. mendearen hasierara arte. Orduan,azukre-kanaberaren laborantza heldu zen haranera. Harekin,lur-jabe handiak eta tratulariak etorri ziren. Trinidad hartu zu-ten operazio-basetzat.Bi faktore batu ziren hiriaren historian: iragan apala, eta be-

re aberastasuna erakusteko egarri zen hazkunde ekonomiko bi-zia. Batura horretatik sortu zen hiriaren bitxitasuna. Lehen ga-rai batean, etxeek xumeak dira, are apalak, erregularrak, solairubakarrekoak gehienak, eta etenik gabeko lerroetan daude anto-latuta; teilatu-hegal zabalak dituzte, eta ate handiak; leiho za-balak, halaber, metalezko edo zurezko hesiez itxita. Lerro zu-zenen sinpletasun dotorea, lerro horiek hausten dituzten zen-bait ate handitako beheratutako arku leunak, fatxaden koloredesberdinak… Horiek etxegintza lasai eta praktiko bat uztendute agerian, ederra bere biluztasunean. Dirua heldu zenean, ordura arteko moldeak hautsi egin zi-

ren. Kaleetan, zoladura ezarri zen. Etxeak etxandi bilakatu zi-ren lehenik, eta jauregi, gero. Solairu batetik bira igaro ziren

Hainbat garaieratako zazpi gorputz mailakatukosatzen dute Manaca Iznaga dorrea, ezkerrean.

Orotara 43 metro garai da, eta bakarrik dago landahutsaren erdian. Lerroon gainean, Valle de los

Ingenios eta Escambay mendilerroaren panoramika.

eraikinak; adibidez, Morada de Ortiz eraikina edo Brunet jaure-gia (Museo Erromantikoa). Aurrerago, are konplexuago bilaka-tu ziren, hala nola Borrell etxandia (Udal Museo Historikoa)edo Iznaga jauregia, zeinak hirigintza trinitarioaren urrezko ga-raian −1825 eta 1840 artean– amaitu zituzten. Halere, berakeraikitzeko agindua eman zuten familien egoera sozial pribile-giozkoa agertu arren, oreka gordetzen dute eraikinok. Eta hori-xe da, hain zuzen ere, Trinidaden beste bertute handietako bat:sekula ez da gertatzen, ez handinahi, ez itogarri; are gutxiago,desegoki. Segur aski, ez gaude Stendhalen sindromeak jota.Hobe horrela. Baina edertasun patxadatsu bat gozatzeko auke-ra izan dugu, egia esan.

Garai hartakoak dira, halaber, erlijio-eraikinak. HirutasunSantuaren eliza Plaza Nagusian dago. 1892an berreraiki zuten,nahiz eta XVII. mendekoa den. Han dago Vera Cruzeko Kristomirarigilea, 1713ko ekaitz bategatik heldu baitzen. Hura Bar-tzelonatik Mexikora zeraman itsasontziak geldialdi bat egin be-har izan zuen hirian. Kapitainari iruditu zitzaion irudiak hangelditzea erabaki zuela. Beraz, erosi egin zuen, eta elizari emanzion. Santa Ana eliza; haren hondakinak, zehazkiago. 1812koada, eta izen bereko plazaren eta Turismo Zentroaren ondoandago eraikita. Garai batean, kartzela espainiar izan zen. Egun,berriz, arte-galeria, jatetxe eta artisautza-saltoki da. Eta hirikoeraikinik esanguratsuena: San Frantzisko komentu jadanik ai-

1 2

patua, Gaizkileen aurkako Borrokaren Museoa. Haren dorretikikusten dira hiriko ikuspegi ederrenetako batzuk.

Errotak eta azukreaTrinidad ez zen deus izango azukre-industriaren garapenik ga-be. Ekialdeko haranean sortu ziren kanabera-soro zabalak, Aga-bama ibaiaren eta Ay eta Caracusey ibaiadarren luzeran. Egun,Valle de los Ingenios deitzen diote lekuari, oraindik han daudeneta behiala Kubako ekoizpenaren herena sortzen zuten 75 azu-kre-instalazioen (errota, etxandi, barraka eta gainerako) hon-dakinengatik. Independentzia-gerrekin, gainbehera heldu zen,eta industria, beste leku batzuetara aldatu, hala nola Matanzas-

a edo Cienfuegos-a, botere-guneetatik –La Habana, zehazki–hurbilago baitzeuden haiek. Haren aztarnak eta hiria bera, or-dea, Gizateriaren Ondare izendatu dituzte. Baina ez duguahaztu behar esklaboen eskuek altxatu zituztela inperio haiek,zigorraren eta baldintza basatien peko izerdiak ekarri zituelaeskrupulurik gabeko aberastasun handiak. Ugari dira toki interesgarriak: Guaíramo, Las delicias, San

Isidro de los Desfiladeros, Sacra Elia, San Juan de Limones, ElCorazal, Magua, Boca Chica, Buenavista, Güima de Soto, Alga-ba… Halere, bat nabarmentzen da, eta nahitaez bisitatu beharda: Manaca Iznaga. Iznagatarren lehena Bizkaitik heldu zenKubara, uhartearen konkistako lehen urteetan. 1540an, lur-ja-

1 3

Trinidadeko hiru ikuspegi ageri dira orriotan. Behean, Plaza Nagusikoeskailerak eta Konspiratzaileen Etxea;

eskuinean, hirian ohikoak diren taxikarretilak; azkenik, behean, bertako

kale baten xehetasuna.

be aberatsa zen, eta Bayamoko agintari. Haren oinordekoakSancti Spíritura eta Trinidadera aldatu ziren. Bietan, politika-eta enpresa-lana egin zuten; baita eskualdeko nekazaritza-in-perio nagusietako bat sortu ere, esklabo-salerosketa etekintsua-rekin ongi konbinatuta. Azukrearen gorakada hastearekin, Pedro José Iznaga y Pé-

rez de Vargas-ek Manuel José de Telleria-ren etxalde eta azu-kre-instalazioa erosi zuen, Corral Manacú-n. Iznagatarrek us-tiaketari ekin zioten, eta, urte gutxiren buruan, eskualdekoaberatsenak ziren, Borrelldarren atzetik. Egun, familiarenetxetzarra gelditzen da zutik: arku handiz osatutako atariaduen eraikin kolonial ederra. Ez da zail asmatzen zer alde han-dia zen jabeen bizimodu oparoaren eta kanabera mozten zu-ten langileen lan gogorraren artean. Egoitzatik hurbil, orain-dik zutik da, harro, haraneko monumenturik ospetsuena: Ma-naca Iznaga dorrea. 43 m baino gehiago da gora. Harritu egi-ten gaitu haren kanpandorre-itxurak, bakarrik baitago landahutsaren erdian, elizarik edo eraikinik ez datxekiola. Nolabaitesanda, goraino igotzeko eta beraren esanahia aurkitzekoerronka jartzen digu. Zazpi gorputz mailakatu dira, garaieradesberdinekoak, piramide lirain eta bitxi bat osatzen dutela.Lehen hirurak, angeluzuzenak; hurrengo laurak, berriz, hexa-gonalak eta zutabe itxurako kantoi zirkularrak dituztenak.Haren hormetan, arku zabalak irekitzen dira. Beraz, ederkiikusten da ingurua eraikineko puntu guztietatik. Zerurantzhurbiltzen gaituzten 184 mailen gorenean, kanpaitegia dago.Handik, oinpean dugu haran osoa.Dorrea 1830 inguruan eraiki zen. Herritarren irudimena

oso aberatsa da, eta, kontatzen digunez, Borreldarrei haranekobenetako jauna nor zen erakusteko eraiki zuten hura, eta, are,ezkontzaz kanpoko abenturak maite zituen emazte bat giltza-

petzeko. Egia esan, dorrearen eginkizuna praktikoagoa zen.Haren kanpaiek, orain etxaldearen sarreran daudenek, esklabo-en lanaren hasiera eta amaiera adierazten zituzten, eta biltzeradeitzen zuten sute bat zenean, ederki ikus baitzitekeen huradorretik. Handik, halaber, esklaboen lana zaintzen zuten; baitaizan zitekeen edozein ihesaldi ere. Lehiakideak nola bizi zirenikusteko, nahikoa dugu Guachinango-raino joatea. Han zutenetxea Borreldarrek. Hura jatetxea da orain. Egun, eskualdekoazukre ekoizpena urria da, eta azukre-instalazio modernoakere desagertuz joan dira poliki-poliki, beren metalezko eskele-toak landaren erdian utzita, edo, kasurik onenean, Venezuelara-ko metalezko xaflak egiteko fabrika bilakatuta.

Trinidadera atzeraTrinidadera itzulita, hango koloreetan eta usainetan murgildugara berriro. Liburuxka eta gida askotan, museo-hiritzat jotzendute Trinidad. Niri, ez zait hala iruditzen. Egia da hiriko garbi-tasunak eta txukuntasunak alde handia dutela uharteko bestetoki batzuetakoekin, baina zapore gehiegi, usain gehiegi, kolo-re gehiegi dago, eta hondartza lasai eta ederrak dira, hala nolaMaría Aguilar eta Ancón, hiria museotzat jotzeko. Eta, batik bat, musika gehiegi dago. Trinidad bolero bat, doi-

nu bat, bachatabat, latino-amerikar kutsuko blues bat… entzu-teko hiria da. Aski da edozein arratsaldetan Plaza Nagusiko pa-rrokia-elizako mailadira hurbiltzea edo ilunabarrean Casa de laTrova-ra, Palenque de los Congos Reales-era, Ruinas de Sagar-te-ra edo teilatuen gaineko eta itsasoa ikusten den edozein te-rrazatara joatea. «E, compadre! Boleroa gustatzen zaizu; ikusidut zuk ere ‘Lágrimas negras’ abesten zenuela, hura jotzen ariginen bitartean. Ea, bota itzazu CUC batzuk…». Ondo iraba-ziak zituzten.

1 4

Trinidadeko etxeak xumeak eta apalak dira,solairu bakarrekoak, eta etenik gabeko lerroetanantolatzen dira, ezkerreko orrian ikusten denez.Behean, San Francisco dorrea, hiriko eraikin enble-matikoena.

Nathalie Debyser

DENENDEHTestua:

Ainhoa Aldalur Kanadako Artikoan

enendeh bezala da ezaguna Kanadako artikoko txoko hau.Yukon eta Nunavuten artean dago, Saskatchewan, Albertaeta British Columbia probintziak mugakide dituela, eta Ka-nadako Ipar-mendebaldeko Lurraldeek (NWT ingeleseko la-burduran) bere paisaia anitzaren adinako esperientzia des-berdin eskaintzen dizkigu, 60. paralelotik eremu polarrerairisten den eskualde handi bat osatuz. Hegoaldean, baso bore-alak eta ur-jauziak aurkituko ditugu; tundraz estalitako lurantzua, iparraldean; eta Mackenzie Mendiak, mendebaldean.Mackenzie ibaiak, Ipar Amerikako bigarren ibairik luzeenak,eskualdea bitan zatitzen du, beste bi laku erraldoitan amil-duz: Great Slave Lake kontinenteko lakurik sakonena dugu,eta Great Bear Lake, berriz, Zirkulu Polarrarekin mugan NW-Teko lakurik zabalena. Kanoaz eta piraguaz horniturik, urte-ro iparralderantz jotzen duten hainbat abenturazalerekin to-po egin dezakegu bertan, Nahani, Coppermine eta Thelonbezalako ibai ospetsuak zeharkatzeko irrikaz urrutitik dato-zenekin, hain zuzen.

1 8

Emakume batek bere oina Ozea-

no Artikoan urperatzen duen bitar-

tean, lagun pare bat kanoaz doaz kon-

dairazkoa dirudien ibai batean zehar.

Hegoaldeko muturrean, berriz, bisonte

bat atera da bertako baso borealetatik

eta, baldarki, errepidea gurutzatzen hasi

da. Kanadako artikoan gaude.

izeba-ilobak erosketak egitenInuvik-en, zirkulu polarrean. Beherago, zero

azpitik 40 gradutara aurpegiak hartzen duenitxura. Azkenik, eskuinean, Yellowknife hiriaren

panoramika.

�

Dene Nation

Dechinta Ainhoa Aldalur

Somba K’eDogrib hizkuntzan Somba K’e izena daukan hiriburua Ye-llowknife bezala da ezagunagoa eta berau izango da seguru as-ki NWTekin izango dugun aurreneko hartu-emana. Yellowknifek ondo gordetzen du oraindik ere mugaldeko

herriaren kutsua, zibilizaziotik urrun zauden sentsazioa luza-tzen dizuna. Izan ere, bertatik artikoko itsasora lerro zuzenbat margotuta, ez genuke errepiderik gurutzatuko. Lurralde-ak Espainiako Estatua hirukoizten du eta 45.000 lagun bizidira bertan; horietatik ia erdia hiriburuan bizi dira. Populazio-aren ia erdia Dene, Métis, Inuit edo Inuvialuit familiakoa daeta horiek aise nahastuko dira hegoaldetik abentura zein dirugosez etorritako jendearekin. Hamaika hizkuntza ofizial ba-daude ere, gehiengoak ingelesa hitz egiten du. Kanadako azken kolonizazioaren testigu dugu lur zati

hau. Horrela, ia istripuzkoa izan zen urrearen aurkikuntza he-men, Klondikera zihoan urre bilatzaile batek 1800an amaie-ran aurkitu zuenean. Yellowknifeko urre grina ez zen 1930.

urtera arte zabaldu, ordea, eta hiriaren lehen asentamenduak1935ean sortu ziren. Zabaltze azkarra izan zuen, eta gauregun alde zaharra deituko geniokeen eremua berehala toldo,karpa eta egur enborrez egindako etxolez bete zen, horien be-harrean zeuden meatzaritza konpainia eta banakako urre-bi-latzaileen beharrak asetzeko. Urreak Yellowknifen ekonomia mende hartu bazuen ere

40 urtetan zehar, bere amaiera 2004. urtean etorri zitzaion.1991. urtean, ordea, diamanteak aurkitu ziren, Kanadako his-toriako zibilizazio mugimendurik handienetako bat bultza-tuz. Behin urrean eraikita egon zen hiria, gaur Ipar Amerika-ko diamantezko hiriburutzat da ezaguna, bertako lehen na-zioek –horrela deitzea gustatzen zaie bertako aborigenei–mundu guztitik etorritako immigranteekin partekatzen du-ten hiria, hain zuzen.Yellowknife izenari erreparatzen hasiz gero, jende askok

urretik datorrela uste du, berez, historian atzerantz doanarren. Antza denez, lehen kolonizatzaileak hurbildu zirene-

1 9

an, Chipweyan-ek brontzezko orria zeukaten laban zein ma-txeteekin eman zieten ongietorria. Nahiz eta Dogrib hizkun-tzan, Somba K’e izenez ezagutu: dirua dagoen tokia.

Izotz errepideakHainbat komeria gerta daiteke elurra eta izotza besterik ezdagoen lurralde batean bidaiatzerakoan, batez ere distantziakhain handiak direnean. Urtero, neguan, hotza dela eta, izotzerrepideak errealitate bihurtzen dira. Horietako batzuk mea-tze enpresek jarritako errepide pribatuak badira ere, beste ba-tzuk gobernuak eraiki eta mantendutako errepide publikoakdira, urtean 10 edo 14 astez erabilgarri daudenak. Udan ferrytxikien laguntzaz zeharkatu behar diren ibai handi horiek izo-tzezko zubien gainetik pasa behar dira neguan. Errepideotanmantentze lanak egiten badira ere, oro har ez dago zerbitzurikbidean zehar eta beharrezkoa da zentzuz ibiltzea bertara sar-tzeko asmoa izanez gero.Yellowknifetik Dettah-ra doan bidea egiteko, 15 minutu

behar dira (urtarriletik martxora bitartean); baina, udan 40minutu behar dira (ohiko errepidea erabiliz). Ibilbide luze-ago bat nahi badugu, ordea, 194 kilometroko izotz errepi-dea har dezakegu Inuvik-etik Tuktoyaktuk-era, MackenzieDeltan.Izotz errepideak gainontzean beste errepiderik ez dauka-

ten komunitateek erabiltzen dituzte. Garrantzizkoak direnmerkantziak garraiatzen dira, tartean, erregaiak, eraikuntzamateriala eta altzariak. Txoferrek beste kasta batekoak behardute izan; izan ere, egunero eguraldi baldintza kaxkarrei zein

distantzia luzeei –urruneko parajeetan eta sostengurik gabeaskotan– aurre egin behar diete. Bizimodu desberdin horiekdirela eta, batzuk ezagun bihurtu dira telebistako dokumen-tal batzuetan, “Ice Road Truckers” edo Izotz Errepidetako Ka-mioilariak izeneko telesailean, non beraien eguneroko bizitzakontatzen baiten. Inguruan batere errepiderik ez daukaten komunitate iso-

latu txikiak, berriz, airez komunikatzen dira handiagoak direnherrixkekin. Berdin gertatzen da bisitariek mundutik zeharoat gelditzen diren ostatu edota lodgeberezietara joan nahi iza-ten dutenean. Horrelakoetan, pilotuak ez dira euren bistarikgogokoenak erakusteaz nekatzen. Nahanni edota Mackenziemendiak zein Great Slave Lake-ko ekialdeko besoa izan, be-giek oraindik ere dirdira berezia hartzen dute paraje hauetan.Cessnas edota DC-3 hegazkin mitikoak (1930. urtekoak) era-biltzen dira, besteak beste. Hegazkin horiek eta pilotuak ereez dira ospetsu izatetik libratzen, eta inspirazio iturri dira IcePilots eta Arctic telesailetarako.

Fort smitt, Wood Buffalo National Park, Hay RiverHegoaldetik etorrita, Fort Smith dugu iparraldeko lehen pa-rada. Albertako probintziarekin mugan dagoen herrixka da,eta iparralderako abiapuntutzat hartu zen urtetan; izan ere,ohiko errepide baten amaieran dago, Slave ibaiko ur-lasterrakinguratuz. Hudson’s Bay Companyk ordezkaritza bat irekizuen bertan 1874an, eta herrixka hau Iparraldeko herrialde iaguztien zentro administratiboa izan zen 1964. urtera arte, Ye-llowknife hiriburu bilakatu zen arte. Gaur egun, Fort Smith

2 0

Nathalie Debyser

Dene Nation Nathalie Debyser

Ain

hoa

Ald

alur

Aurora borealaren ikuspegi ederraizotz kandela baten ondoan ageri da orrialde hone-tan. Ezkerrean, goian, tresneria gordetzeko tranpero-ek erabiltzen zuten etxola tipikoa. Alboan, antzinakoelurretako erraketak. Azkenik, beherago, gaur egunohikoak diren motoak.

herrixka lasaia da oraindik ere, eta bertan daude Wood Buffa-lo National Parkeko bulegoak. Bertako bi herenak Cree, Chi-pewyan edo Métis familiakoak dira.Wood Buffalo National Park lurraldearen hegoaldean da-

go, Albertako probintziarekin mugan. Suitzaren tamaina be-rekoa da, eta Kanada eta Ipar Ameriketako parke nazionalikhandiena da, eta bigarren handiena mundu mailan. Jendeabertako bisonteak zein ur gardenetako lakuak ikustera hurbil-tzen da, bai eta bertako gatzagak edota parekorik ez daukatenpaisaia karstikoak ere. Parkea 1922an sortu zen, bertako ame-rikar bisonteak babesteko. Hori bisontearen azpi-espezie batdugu, handiagoa eta ilunagoa. Arrak 900 kg pisatzera irits dai-tezke eta Ipar Ameriketako ugaztunik handiena dugu. Ame-rikar kurriloaren (Grus americana) errutegia izateagatik eza-guna da era berean.Aipatutakoez gain, parkea ezaguna da beste hainbat bizi-

lagunengatik ere: altzeak, hartz beltz eta arreak, otsoak, kata-motzak, kastoreak, erbi amerikarrak eta kanadar kurriloak,batzuk aipatzearren. Biodibertsitate horri guztiari Peace-At-habaskan Delta gehitu behar zaio; munduko handienetakobat hori ere, hemen dena baita handia! Horiek guztiak kon-tuan hartuta, parkea Unescoren gizateriaren ondare izendatuzuten 1983an.Vale irla, berriz, Hay River-eko erreserba eta jatorrizko

herrixkaren kokalekutzat hartuko genuke; baina, udaberrianibaien izotz haustura gertatzean pairatzen zituzten uholdeenondorioz, kokalekua aldatzea erabaki zen, uholde handi batekia herrixka guztia eraman baitzuen behin. Gaur egun, Ipar-mendebaldeko Lurraldeetako bigarren herri handiena dugueta merkantzien banaketa zentro garrantzitsuena; izan ere,hegazkin flota garrantzitsu bat –Buffalo airways– bertatik ai-reratzen da, eta trenbidea bertan amaitzen da. Gainera, arti-kora ateratzen diren barku handien gordailua ere bertan dago.Horrexegatik, The Hub of the North edota iparraldeko epi-zentroa izenez da ezaguna.

Mackenzie deltaInuvik Mackenzie ibaiaren itsasoratzetik kilometro gutxiradago. 1955. urtean sortu zen gobernuaren zentro administra-tibo gisa. Bukatu gabeko herriaren itxura erakusten digu, be-re koloretako etxeen hilera luzeak erakutsiz. Tokirik aipaga-rriena iglu baten forma berezia daukan eliza kristaua da; ba-rrualdea kolore biziz apaindurik dauka.

2 2

Nathalie Debyser

Nat

halie

Deb

yser

Ainhoa Aldalur

Klima gogorra da hemen, eta horrela erakusten digute ha-zi nahian borrokan dabiltzan zuhaixkek, gehienez ere metroeta erdiko altuera dutenek. Bisitari asko Yukonetik iristen da,747 km malkartsu dituen Dempster Highway ospetsua guru-tzatuta. Ederra da Mackenzie delta, eta bertan dauden komu-nitateak paisaiarekin nahasten dira, soinu eta zaratarik gabe-ko koadro bat osatuz.

Maiatzaren bukaeratik uztailaren bukaerara arte, ez daeguzkia ezkutatzen, eta neguan, berriz, gauak luzeak dira.Iluntasun horretan, ordea, bat-batean aurora borealen mantubatek estaltzen zaitu eta horren dantza zein mugimenduekinguztiz liluratu. Urtean, batez beste, 240 gautan ikusteko au-kera edukita, aise uler dezakegu gizakiak lurralde hotz haue-kin duen lotura.

Ezkerrean ageri denaren gisako termometroakmaiz ibiltzen dira -35 eta -40 arteko tenperaturan. Dena den,

ezkerrekoaren tankerako etxoletan, egurrez ondo hornitutako-etan, negu ederra igaro daiteke. Lerroon azpian, izotzez estali-

tako zuhaixkaren artean ezkutatzen den eguzki preziatua.

TRANS-A

ASIA EXPRESSTestua eta argazkiak: Iñigo Azkona

Banatutakoa batzen duen trena

2 6

Izen berezia duen trena da

Trans-Asia Express, Turkia

eta Iraneko hiriburuen arte-

ko bidea egiten duena. Le-

horrez lotzen ditu elkarren

ondoan egonik ere, gaine-

rakoan hain desberdinak di-

ren herriok. Bidaiariak kul-

tura-aniztasun handia

ikusiko du garai batean be-

zala bidaiatzen duen bitar-

tean, astiro eta patxadaz.

Hasiera batean Istanbuletikabiatzen zen arren, gaur egunTrans-Asia trena behean ageri denAnkarako tren geltoki nagusitik ate-ratzen da. Ezkerrean, Tatvan hiria,Turkiako linea bukatzen den lekua.Azkenik, behean, zenbait bidaiari.

rromantizismoa, abentura kutsua eta paisaiaren ikusgarrita-suna izan dira beti tren handien ezaugarri erakargarrienak.Trans-Asia Expressak badu xarma hori, Europan aspaldi gal-du zena, abiadura handiko trenen eta batez ere hegazkinenerabilera zabaldu zenean. Garapenak galbidera eraman dituizen bereziko trenak. Hegazkina da errudun nagusia; hegaz-

kin-txartelak egunetik egunera merkeagoak dira eta, bizkor-tasunari dagokionez, ez du parekorik, denbora aurreztea le-henesten den mundu honetan. Low cost konpainiek azken os-tikoa eman diete tren klasikoei.Orient Expressa izan zen Europako tren famatuena.

1883. urtean sortu zen Parisetik Istanbulerako bidea egiteko.

�

1977tik aurrera Vienan izan zuen abiapuntua eta 2009. urte-an behin betiko gelditu zen. Ez zion urteen zamari eutsi. Bes-te tren batzuk, berriz, osasun betean daude, munduko ibilbi-derik luzeena duen Errusiako Transiberiarra, kasu. Moskun ir-ten eta Ozeano Barearen itsasertzean dagoen Vladivostok hi-rira doa trena, 9 mila kilometro eginez. Turkia eta Iran lotzendituen trena bi hauen erdibidean dago; ez da errusiarra bezainarrakastatsua, baina ez du desagertzeko antzik ere, tren euro-parrari gertatu zitzaion bezala.Europa eta Asia zeharkatzen dituzten bi tren horien alde-

an ezezaguna da Trans-Asia Expressa. Ez du Orient Expressa-ren glamourrik, ez Transiberiarrak bezain ibilbide luzerik, bai-na badu bere xarma eta, zalantzarik gabe, abentura kutsua ho-bekien gorde duena da. Bertan ikusiko ditu bidaiariak Iranezagutzera doazen turistak, munduan zehar dabiltzan motxi-leroak, aldian-aldian familia bisitatzera itzultzen diren iran-darrak, negozio-bidaian doazen azerbaijandarrak edo trenarrunt gisa darabilten turkiarrak. 1971 urtean jarri zen martxan. Garai hartan, Iranek haz-

kunde ekonomiko eta sozial handia zuen eta Istanbuletik tu-rista europarrak Iranera ekarriko zituen zerbitzu bat jartzeaerabaki zen, bide batez, Europako trenbide sarearekin bat egi-teko. Luxuzko zerbitzua eman zuen, Orient Expressaren esti-loan, 1980. urtera bitartean. Iraken aurkako gudak eta guda-osteko hondoratze ekonomikoak zerbitzua bertan behera ge-ratzea eragin zuten. 2011ko irailean berriro ekin zion bere bi-deari, baina Istanbuletik irten beharrean, Ankaratik irtenda,Istanbulen lanean ari baitira, Europa Asiarekin lotuko duen

kanala eraikitzen. Aurreikuspenen arabera, 2013. urtean ir-tengo da trena berriz ere Istanbuletik. 2013. urtea arte, beraz, Trans-Asia Expressa hartu nahi

duenak oztopo txiki bat gainditu beharko du: Ankararako bi-dea. Askoz hegaldi gutxiago dago hiribururako, Istanbul turis-tikora joateko baino. Tren geltokien artean ere badago alderik;Ankarakoa, klasikoa baina arrunta, Istanbulekoa berriz, nor-tasun handikoa. Dena dela, Ankarako geltokira heltzeko, ziuraski, Istanbuletik abiatuko da bidaiaria eta, hori egiteko, hain-bat modu ditu aukeran. Onenak, trena eta lineako autobusa,biak ala biak erosoak eta merkeak baitira.

Ankaratik abiatuzTrans-Asia Expressa goizeko 10:25ean ateratzen da Ankarakotren geltokitik asteazkenero. Bi egun eta erdiko bidaia egingodu 40 euroren truk. Turkiar zatia zeharkatzen duen trena ero-soa da, baina zaharkituxea geratu da. Lau jesarlekudun coupe-ak ditu, eta treneko langileek lanak hartzen dituzte, estutasu-nak estutasun, atzerritarrak eta turkiarrak edo sexu ezberdi-neko irandarrak batera joan ez daitezen. Bidaiaria laster kon-turatuko da hemen arauak ez direla betiko. Bidaia-txartelak16. jesarlekua egokitu zaiola esan arren, laster mugitu behar-ko da handik baldin eta bere coupean emakume musulmantalde bat sartu behar badute.begiratuta, paisaia lau samarrak ikusiko ditu hasieran: ne-

kazari herrixkak eta soroak, herri mediterraneoen oso antze-koak, baina elizen ordez meskitak dituztenak. Orduek aurre-ra egin ahala eskualde menditsuetan barneratuko da, eta na-

2 8

Sarritan, egunak luze egiten dira trenea;hortaz, Trans-Asia trena bidaiariek atseden hartzeko prestatuta dago. Eskuinean,goian, lo egiteko aukera eskaintzen duen bagoi bat. Behean, dantzaldiak egiteko

aukera eskaintzen duen taberna. Lerroon azpian, jatetxea.

tura-gune zoragarriekin gozatuko ditu begiak: erreka garbiekbustitako haranak, herrixka lasaiak, urrunean mendi garaiak.Ankaratik abiatu eta ordu gutxitara bidaiariak konfiantza

hartu eta trena miatzera ausartzen dira; jatetxe-bagoira artehelduko dira, edo besterik gabe korridorera irtengo. Bertan,ekialdeko abegikortasuna ezagutzeko parada izango dute. Baiturkiarrak, bai irandarrak aise hasiko zaizkio hizketan. Ahale-gina egiten dute behintzat, gutxik dakite-eta turkiera edo per-siera ez den beste hizkuntzarik. Baina baliabiderik ez zaie fal-ta, eta hitzen bitartez euren burua ulertzera eman ezin dute-nean, nazioarteko zeinuen hizkuntzara jotzen dute, baten ba-tek jakin dezakeen ingeles apurra halaber baliatuta.

Hizkuntza askotako bidaiariekinJatetxe-bagoia da zalantzarik gabe bidaiarien elkargune nagu-sia, batez ere europarrena. Turkiarrak eta irandarrak, jatekoa-ri dagokionez, ondo prestatuta joaten dira, ziur aski, trenez bi-daia luzeak egiteko ohitura dutelako. Europarrak, aldiz, gal-duta leudeke jatetxe-bagoirik gabe. Treneko eskaintza gastro-nomikoa ez da oso zabala. Turkiar jaki tipikoak baino ez dau-de aukeran, baina ondo prestatuta, goxo-goxo. Bildotsa eta oi-laskoa, entsaladak, zoparen bat eta, nola ez, tea ez dira sekulafaltako bidaian zehar. Badago europar bidaiariari berehalaatentzioa emango dion zerbait: alkoholdun edarien eskaintzaurria; musulman kulturaren eragina nabaria da. Gainera, gara-gardoa eta ardoa benetan garestiak dira gainontzeko produk-tuekin alderatuz gero.

3 0

Tatvan hirian ferrya hartu(behean) eta lau orduan Van hirira iristen dira bidaia-riak Irango tren linea hartzeko. Ezkerrean, goian, bidaia-ri bat trenetik kanpoko paisaiari begira. Behean, zen-bait langile trenaren azpiegitura konpontzen.

Gezurra badirudi ere, Herbin suitzar bidaiari edadetuakkontatzen duenez, 1974. urtean, trena lehenbizikoz hartuzuenean, nahi beste ardo zegoen. Hori bai, jakiak asko hobetudira, 70eko hamarkadan indabak eta bildotsa baino ez baitzi-tuzten eskaintzen. Gisa honetako pasadizoak elkartrukatzendituen bitartean, bidaiariak apenas hartzen duen astirik leiho-aren bestaldean duen paisaiari begiratzeko. Interesgarriagozaio trenean aurkitzen dituen mintzakideak ezagutzea. Gel-

dialdiak laburrak dira; bidaiari berriak igotzeko astia egotenda doi-doi. Bi geldialdi luze baino ez ditu egiten, nagiak atera,hankak luzatu eta jateko zerbait erosteko.Beste bidaiari batzuekin hitz egiterakoan egiten den lehen

galderetako bat Iranera bidatzearen zergatia izaten da. Andreasalemaniar ikasle gaztea, esaterako, persiera ikastera doa hilabe-te pare baterako. Geroxeago aitortu du ikasketak aitzakia bainoez direla, eta aurreko urtean Alemanian ezagututako ikasle

irandar batekin elkartu nahi duela. Gaur egun Iranen jendau-rrean muxu eman edo eskutik helduta joatea ez da batere go-mendagarria, lege musulmanaren aurkakoa izan daitekeelako.Bikotea neska persiar batek eta mutil atzerritar batek osatzenbadute, kontu handiz ibili beharra dago. Hori horrela, txaloga-rria da ikasle alemaniar honen ausardia. Beste bidaiari batzuen-tzat Iran paseko herria da, ez helmuga. Liv eta Kalev suediaranaiak ditugu horren adibide. Suediatik Indiara doaz, trena ezbesterik erabiliz.

Van lakua eta inguruko herriakEgun bateko bidea eta gero, Turkia ekialdeko Van lakura hel-tzen da trena. Han, turkiar zatiko trena utzi eta ferrya hartubehar da, lakuaren 90 km-ak zeharkatu eta izena ematen dionekialdeko ertzeko Van hirira joateko. Ferrya turkiarrekin etairandarrekin harremanetan jartzeko beste aukera bat da, bi-

daiari guztiak batera doazenez besaulkiz betetako gela handibatean, goiko solairuan. Bertan dago kafetegia. Eta kafetegia-ren arduradun, turkiar gizon atsegin bat. Ogitartekoak etaedariak saltzeaz gain, edozein monetaren trukea eskainikodio bidaiariari, turkiar lirak, Iraneko rialak, euroak edo dola-rrak, baina mendebaldarrentzat ez da probetxuzko trukea,garesti xamar ateratzen da-eta. Badu turkiar honek beste ber-tute bat: txantxazalea da oso eta istorio xelebre ugari dakizki,bidaiarien gozamenerako.Trenean herrialde hauetako jendearen abegikortasuna

ezagutzerik izan ez bada, ferryan ez da oharkabean pasatuko.Ez da arraroa alboko bidaiariak fruitu lehorrak edo dultzerenbat eskaintzea, nogla, adibidez, Iraneko dultze tipikoa. Elmi-rak ekarri du nogla, irandar emakume gazte batek. Bere amaeta biak jaioterrira doaz familiartekoak bisitatzera. Europanirandarrei buruz ditugun aurreiritziak haiek ezagutu bezain

3 2

laster erortzen dira hankaz gora. Izan ere, oso jende abegiko-rra eta atsegina da. Berezko ohiturak dituzte, guri arrotz egi-ten zaizkigunak, baina ez dira errespetatzen zailak.Van lakuaren beste ertzera iristerakoan, kontrako noranz-

koan doazen bidaiariak topatuko ditu bidaiariak. Turkiar tre-netik irandar trenera igaroko diren turistak dira horietako as-ko eta, orokorrean, lasai ageri den jendea. Aurrez aurre dau-den bidaiariak, Iranetik Turkiako barrualdera doazenak, aur-pegi ilunxeagoz datoz. Daramaten ekipaia astuna ikusirik,ihesean doazen errefuxiatuak irudituko zaizkio bati bainogehiagori. Argi dagoena ordea, zera da, ez dutela etxera epe la-burrean itzultzeko antzik.

Helmuga, TeheranIraniar trenera igo baino lehen, bidaiariak aldean daraman alko-holdun edari guztiak edan edo bota egin beharko ditu. Ez tre-

nean, ez eta Iran osoan ere, ez du alkoholdun edaririk salgai aur-kituko. Tren hau ez da turkiarra baino askoz zaharragoa, bai or-dea atseginagoa eta badu guretzako ezusteko eder bat: janariguztia bidaia-txartelaren prezioan sartuta dago.Herrialde bien arteko muga gauez zeharkatzen da. Proze-

sua astiro doa, baina batere arazorik gabe. Iranen sartuta, egunbat ere ez da behar Teheranera heltzeko, patxada osoz joangodena Turkiakoa baino paisaia aberatsagoaz gozatuz. Mugalde-ko lurrak oso menditsuak dira, baina lehorrak, harritsuak. Tehe-ranera hurbildu ahala kolore berdea nagusituz doa, eta zuhai-tzez eta mendiz jantzitako herrialdea zeharkatuko dugu.Bi egun eta erdiko bidaiaren ondoren, azkenik, Teheran

dago, Europa eta Persia bertsio klasikoan lotzen dituen trenhonen helmuga. Kontinente zaharretik Iranerako bidea inte-resgarria da guztiz, eta erraz egiten da, bi mundu hauek bana-tzen dituzten ezberdintasunak ezberdintasun.

3 3

Segurtasun neurri zorrotzaketa poliziakide ugari izaten dira normalean

Teheraneko tren geltokian, ezkerrean. Lerroonazpian, bidaiari bat, treneko gela txiki bat eta

pasillo estua.

TIBETTestua eta argazkiak: Alberto Díaz

Itxaropen-iturri

3 6

Zargama La-ko mendateraheltzeko, 4.618 metrora dagoenerrepide bihurgunetsua igo beharrada. Beheko irudian argi ikusten dabidearen zailtasuna. Ezkerrean,urdin biziko zeruak estaltzen duenur gardeneko Namtso Lakua.

Munduak, gaur egun logela handi bilaka-

tu denak, hura osatzen duten desberdin-

tasunak erakusten dizkigu, bai eta bere

osagaien hauskortasuna eta indarberri-

tzeko duen indarra eta gaitasuna ere.

Horrekin guztiarekin Asia hego-ekialdeko

ibai luzeenetako bat zeharkatzen ausar-

tu nintzen, Mekong ibaia hain zuzen, Ti-

beteko mesetetako glaziarretan sortzen

dena. Abentura zirraragarria zirudien; hiz-

kuntza ezezaguna izateak eta altuera

horretan bizi behar izateak ez baitzituen

gauzak erraztuko. Lhasa-n eman nion ha-

siera ibilbideari Chamdo-raino eta handik

iparraldeko lautadatik barrena hiriburu-

raino itzuli nintzen, monasterioak zehar-

katuz eta bertako biztanleen bizimodu

nomada aztertuz. Hautsez betetako ia

4.000 kilometroko errepideetan paisaia

ederrez gozatu nuen.

onen guztiaren jatorria Asia hego-ekialdeko ibai luzeeneta-ko baten –Mekong ibaia– inguruan sortutako bizitzak eragi-ten zidan jakin-minean dago. Ibai-arteria horrek jaiotzendenetik 4.900 km zeharkatzen ditu Txinako ibaian itsasora-tzen den arte, bidean Vietnamen bere izena daraman deltaosatuz. Ibaiertzean sortzen den bizitza biztanle ugariren

aberastasun iturri da, ibaiak beren uzta ureztatzeaz gain, he-rriak lotzeko balio baitu. Merkataritza, erlijioa, kultura etakomunikazioa bere arroetan barrena doa, bizitzari balioaeta zentzua emanez.

Osagai horiekin guztiekin hango ibilbideak, orografia,paisaiak, jendea eta bizimodua ezagutzeko gogoa sortu zitzai-

�

dan. Eta horretan jarri nuen nire gogoa. Nire logelako lurzo-ruan eskualdeko mapa bat zabaldu nuen eta mendebaldekobatentzat askotan ahoska ezinak diren izen horiek aurkitzeneta ezagutzen joan nintzen. Nyingchi, Sok Tsanden Zhol,Nagqu ziren zirraraz eta jakin-minez ezagutu nahi nuen hel-mugako lekuen izenak.

Bartzelonako Tibet etxearekin harremanetan jarri nin-tzen; hango informazio gehiago eta bidaia erosoago egitekozenbait pertsonaren izenak eman zizkidaten. Bertako klima-tologiari erreparatuz, bidaia egiteko sasoirik onena aukeratunuen. Batez beste, 4.300 metroko altueran mugituko nintzeneta elurrak eta izotzak ez zioten hain anbizio handiko egitas-moari bidea itxi behar: Asiako ibairik handienak sortzen etaigarotzen diren Tibeteko arroak zeharkatzea. Horregatikurria aukeratu nuen bidaia egiteko.

Lhasa, abiapuntuMotxila gogoz eta ilusioz bete nuen eta hara joan nintzen he-gazkinez. Lhasa izan zen sarrerako atea Katmandutik. Airetiklur soil, lehor, horiz osatutako lautada landugabearen gaineanlaster zeharkatzera nindoan ezin konta ahala bidek zeharka-tzen zuten isolatutako itzalak ikusten nituen. Nire Leica ar-gazki kamera hartuta lurreko urruneko mutur malkartsuene-tako bateko gizartearen egoera azaltzea zen nire asmoa.

Hegazkinetik jaitsi nintzenean izan nuen lehen sentsazioaarnasteko arazoa izan zen. Altuera horretan –3.700 metro–oxigeno falta nabaria da; hala izan zen ibilbide guztian zehar.Horrek guztiak aurreko bidaia batzuetako ez bezalako errit-

moa jarri zidan. Mugimenduen moteltasuna, kontenplazioa,mundu ezezagun bateko hausnarketa agerian geratu ziren,eta behaketarako gonbitea egin zidaten.

Gorputza girora egokitzea nahitaezkoa nuen; horregatik,Lhasa-ko kaleak eta inguruak zeharkatzeko aprobetxatunuen. Espiritualtasun handiz betetako lekua da. Beste erlijiobatzuetan bezala, ohikoak dira erromesaldiak eta zenbaitenkasuan, debozioa.

Jokhang tenpluari itzulia ematea ezinbestekoa da Tibete-ko lautadatik izugarri urrun dauden tokietatik etorritako jen-dearentzat. Inguruko kaleetako giroak bere espiritualtasunasentitzeko ezinbesteko toki bilakatzen du. Zirtzilkeriak sal-tzen dituzten kaleko saltokiak, janari eta arropa postuak, usai-nak eta intsentsua, kandeletarako koipe errea. Horrek guztiakhiria harrapatzen du eta iraganean geratutako toki bilakatzendu, batzuetan alternatiboa den turismoarekin nahastuta.

Han holandar talde bat topatu nuen; bidaia zirraragarribat izango zenari hasiera emateko girotzen ari ziren, Lhasa-tik Katmandura mendiko bizikletan jaisteko, hain zuzen. Ho-

3 8

Mekong ibaia bere adar ugarietako batekinelkartzen den lekuan dago Jampaling monasterioa. Bertan

bizi diren 800 monjeetako batzuk ageri dira errezoangoian, ezkerrean, eta bertako sukaldea, eskuinean.

Behean, emakume talde bat kandelak egiten.

rretarako beren trasteak eramateko furgoneta bat alokatu zu-ten, arinago joateko eta jaitsierako abiadura handitzeko. Planhorrek, bizikletarekiko dudan zaletasunagatik nire helburuaune batez albo batera uztarazi zidan. Hiru egunetan zehar,zenbait tokitan topo egin genuenean gure erronkak parteka-tzen joan ginen.

Hor ohartu nintzen bidaiatzeak ezezagunen artean bizi-tzea dakarrela, beren usainez inguratzea, beren janaria dasta-tzea, beren istorioak entzutea eta iritziak onartzea, batzuetanhizkuntza bera izan gabe, eta beti toki ezezagunetara mugi-tzea, etengabe aldatzen den ibilbidea eratuz, bakarrik lo egi-nez eta ibilbidea bat-batean pentsatuz.

Mekong ibaiaren bilguneaBidaia gurpil gainean hastera zihoan, eta oraingoan jeep bate-an. Yeshi-k, nire gida eta itzultzaileak, helburu argia zuen:ekialdera joatea Chamdo-raino; Mekong ibaiaren zati bat ze-harkatzea (hemen Dza Chu izena du) eta iparralderantz biraegin eta Lhasa-ra itzultzea, eta handik, errepidez, Nepalekomugaraino heltzea. Mugara ailegatutakoan, mendebaldekotankera hartu duen Katmandura itzultzeko garraio bat hartunuen.

Hiriburutik irtendakoan paisaiak argi utzi zigun zein era-tako inguruneari egingo genion aurre bidean zehar: leku izu-garri zabalak, sekulako mendiak, beren ibilbidea mugatu ezin

4 0

duten tokietan sakabanatuta dauden ibaiak, etab. Paisaia bat,umilagoak izatera bultzatzen gaituen bidaia, munduan zeintoki txikia betetzen dugun erakusten diguna.

Bidean zehar, ia jenderik ikusten ez den herrixketara hel-du ginen, baina gauza batek harritu gintuen: aurrean erromesfamilia bat genuen, erritu eder bat eginez, beren burua lurre-ra botatzen dutenak. Ezusteko bortitza da, izan ere, telebista-ko dokumentalen batean bakarrik neukan ikusita halako erri-tuala. Familiako kideetako bik eskuak gora altxatzen zituzteneta jarraian lurrera jauzi egiten zuten, beren gorputz osoa lu-rraren kontra jarrita. Hori hiru pausotik behin egiten zuten,budismo tantrikoaren antzinako jarraibideek agintzen duten

bezala. Haien atzetik familiako gainerako kideak zihoazen,gurdi batean beren ondasun eskasak zeramatzatela, hiriburu-rako bidean. Haien helburua Jokhang tenpluari itzulia ema-tea zen, han barruan dagoen urre trinkoko Sakyamuni buda-ren irudiaren aurrean belaunikatu aurretik.

Eguzkiaren beroaren eraginez, usain atsegina ematen zu-ten konifero basoak zeharkatu nituen; beren artaldearentza-ko larrerik onenaren bila zebiltzan artzainak topatu genituen,otoitz-banderek koroatutako mendate erraldoiak igo geni-tuen, erromesek otoitz-eskaerak idatzita dituzten esku-orriakbotatzen dituzten tokietara, hain zuzen.

Herrixkak, chorten izenez ezagunak diren tenplutxoak,4 1

Erromes familia bateko kideak diraorrialde honetan ikus daitezkeenak: behean, aita, eta ezke-rrean, emakumeak. Haien helburua Jokhang tenpluari itzu-lia ematea zen. Beherago, bidean topatutako herritar bat

asto gainean zama pilatuta.

labore-eremuak, natura eroak sortutako ibaien meandrobihurgunetsuak, etab. Halako paisaia bat igaro ondoren, bi-daiaren helburuetako batera heldu ginen: Mekong ibaia be-re adar ugarietako batekin –Ngom Chu– elkartzen den gune-ra. Horixe da, hain zuzen, Chamdo-ren esanahia: ibaien el-kargunea.

Hiriak, oro har, ez du interesgunerik, muino batean dago-en Jampaling monasterioa izan ezik. Han bizi diren 800 mon-jeei bizitzarako trebakuntza eta heziketa budista ematen die-te. Monasterioa hiri barruko herrixka bat da; izan ere, autono-miaz bizitzeko behar duten guztia dute. Esperientzia ederraizan zen hango gelak, sukaldeak, eskolak ematen zituzten pa-tioak zeharkatzea, bai eta nor bere baitara biltzeko gogoa sor-tzen zuten kantu gutural errepikakorrez osatutako otoitzakegiteko erabiltzen zituzten areto handiak ere.

5.100 metroraino Berriro ere, bideari ekin genion paisaia malkartsu baina bizizbeteak zeharkatzeko. Harriz betetako bideetatik aurrera eginahala, urrutian zenbait puntu beltz ikusten genituen, etabehin haiengana helduta, gonak astintzen zituen animaliarenitxurarekin harrituta geratu ginen. Jak multzoak ziren, mutu-rreko klima baldintzetatik babesteko ile luze-luzea dutenanimaliak.

Bidean aurrera egin ahala, bidaian gehien harritu ninduentokietako batera hurbiltzen gindoazen: Zargama la-ko men-

4 2

daterako igoera. Ibilgailuaren segurtasuna zalantzan jartzenduen 4.618 metrora dagoen errepide bihurgunetsua. Eguzkia-ren argia jasanezina zen une batzuetan. Orduantxe ulertunuen zergatik daukaten leku horretako biztanleek larruazalahain pitzatua eta begiak hain urratuak.

Egunak aurrera zihoazen eta bidaiaren zama nabaritzenhasia nintzen: nekeak adorean eragiten zidan eta jeeparen tri-ki-trakak, bideko hautsarekin batera, ibilbidea are zailagoaegiten zuen, baina merezi zuen hain paisaia polit eta garbiazdisfrutatzea eta oparirik preziatuenak ziren irribarreak jaso-tzea.

Ibaixkaz eta zekale zelaiez betetako ibilbidean, bidaiakolekurik garaienera heldu ginen. Gure hurrengo helmugara hel-

Espazio zabalek, mendi garaieketa ibaiei mugarik jartzen ez dieten eremuek osatzen

dute inguruotako paisaia, lerroon azpian ageri dena kasu.Alboan, Mekong ibaiaren meandro bat eta bidean guru-

tzatu beharreko zubietako bat.

tzeko azken ahalegina egin beharra genuen: 5.100 metroraigotzea Largaen La mendatera iristeko, eta han ibilbideko le-ku politenetako bat den Namtso Lake ezagutzeko. Ur garde-neko laku hori urdin biziko zeruak estaltzen du, tibetar bakanbatzuk besterik bizi ez diren inguruan. Tokia, jende askok bi-sitatzen badu ere, oso bakartia da zaila delako haraino iristea.Lasaitasuna –txori batzuen txioak bakarrik hausten zuena–kezkagarria zen zenbaitetan.

Ibilbidearen amaiera Bidaiak aurrera darraiOrain aurreko eguneko bidean atzera egitea beste lanik ez ge-nuen Tibeteko hiriburu txikira itzultzeko. Tibeteko lurralde-etako bidaia amaitzear zegoen. Atsedenerako egun pare bat

nahikoa izango zen inguruko monasterioak zeharkatzeko, in-darberritzeko eta beste ibilbide gogor bati aurre egiteko: Kat-mandura errepidez iristea, Friendship Highway errepidetikhain zuzen. Hautsez eta harriz betetako errepide hori Hima-laia mendikatera heltzen da eta ohikoa izaten da txirrindulariausartekin batera jak taldeak ikustea.

Mendi artean sartutako bailarak, ibaiak eta amildegi sako-nak sigi-saga zeharkatzen dituzten zamatutako kamioiak, se-kulako altueratik erortzen ziren ur-jauziak, etab. Horrek guz-tiak bidaiarekiko zalantzak eragin zizkigun Nepaleko mugarairitsi ginenean. Baina bidaiak itxaropena iradokitzen du etabidaiariak, funtsean, optimistak gara; bestela ez ginateke ino-ra joango. Baina hori beste kontu bat da.

4 3

MARSEILLATestua: Catalina Gayà Argazkiak: Oscar Elias

Mugitzen den hiria

4 7

ristina izena du, baina Marseilla izena eduki beharko luke.Egunero Portu Zaharrean (Vieux Port) jartzen duten azokakolehen arrain postuaren jabea da. Cristina ikusi, eta badakizuarrantzaleen alaba, emaztea eta ama dela. Ile hori tindatutadu, eta garai batean Marseilla izena zuen itsasotik atera berriaden arraina saltzen andre trebea da. Postuaren aurrean moto-rra aparkatzen duten eta beti-beti tratuan aritzen diren gizo-nei itsas zapoak eskaintzen dizkie –bakailaoa izan ezik, Medi-terraneoko lonjetan ez dira beste itsaso batzuetako arrainakikusten–. Cristinak ez du amore emango arraina bizirik dago-elako, eta gauza bereziek balioa dute portu-hiri zahar hone-tan. Inguruko jakirik tradizionalena, zopa bullabesa, prestatunahi duenak itsas zapo, abixoi txiki, barbarin eta txangurruonak behar ditu. Ziurrenik arrain azoka hori aldatzen ari den Marseillaren

irudi onena da. Izan ere, Europako inbertsioek eta Parisekinhiru ordutako ibilbide baten bidez lotzen duen abiadura han-diko trenak (TGV) ez dituzte kontraesanak eta pobrezia ez-kutatu, ezta Mediterraneoko gainbehera ere –begi bistan ba-dago, ia artea da–. Duela zenbait mendetatik, Marseilla miseriatik, gerreta-

tik edota jazarpenetatik ihes ari direnen helmuga da. Zenbaithirik –Olinpiaden osteko Bartzelonak, Istanbul europarrak,moda ibiltokien Milanek, Palma turistikoenak– itxura alda-tzeko prozesu homogeneizatzaile bat jasan dute europartze-aren bidetik, baina Marseillak eutsi egin dio, eta erronka ho-rrek bisitaria ahanzturan galdutako oroitzapenarekin, zuri-beltzeko argazkietarako geratu direnarekin, lotzen du.

2013ko kulturaren hiriburua. Marseilla ezkerraren uharte bat da Europako inguru ederre-netako eta aberatsenetako bat den Aix-en-Provence eskual-dean. “Bestea” da oraindik ere: Proventzako hiriburua izanarren, ez da ezaguna. Ez da Paris, eta ez da Lyon. Marseilla daeta, izen horrek kontraesanak, gizarte-aldarrikapenak, ereser-ki bat, krisialdian murgildutako etorkizuna eta itsasoa biltzenditu. Europako kultura hiriburuaren izendapena jaso izana–Eslovakiako Kosice hiriarekin partekatuko du izendapena–aukera moduan ikusten dute marseillarrek: “zerbait” aldatze-koa eta Frantziako egunkarietan araurik gabeko eta mafiakmenderatutako hiri bezala berriz ez agertzekoa. Nola aldatu-ko da? Inork ez du erantzuna aurreikusten. 2008ko irailaren 16an, hiria Europako hiriburu izateko

hautatu zuten, eta, harrezkero, Marseilla-Probentza 2013 El-kartearen egoitza, Maison Diamantée eraikina, hiriko tokirikjendetsuena da. Portu Zaharrean, udaletxearen atzean, dago-en eraikin zahar horretan, bi milioi bisitari erakarriko ditueneta hiria munduko mapa kulturalean kokatuko duen progra-ma kulturala eta artistikoa sortzen ari dira. Hala ere, Marseilla-Proventza 2013 gertaera kulturala bai-

no gehiago da. Itsasertzeko pasealekua eraldatu dute eta 60obra burutu dituzte. Marseillarren arabera, obra horiei esker,“igeltseroen hiria” –planifikatu gabeko baina xarma handikoeraikinez osatuta dago– diseinu arkitektonikoko hiri bilakatu-

Marseilla Estatu frantsese-

ko bigarren hiririk handiena

da, 859.000 biztanle ditu

eta kultura aniztasunaren

eredua da munduan. Mar-

seillarren esanetan, kanpo-

tarrek duten irudia da soilik.

Egia da Marseillan afrikar

ugari bizi direla, baita asia-

rrak eta ekialdeko europa-

rretako batzuk ere, baina

marseillarren ustez ez da

inorentzako eredua. Nahia-

go dute laborategi bat dela

esatea, estatus horrek mu-

gimendua ematen baitio,

esperimentu ukitua, eta al-

daketak hartzeko prest da-

goen hiri bihurtzen baitu.

Europako kultur hiriburu

izango da 2013an, eta

marseillarrek kanpokoen

aurrean beste modu batera

agertzeko aukera moduan

ikusten dute.

�Gazte jendea eta honek sortzenduen giroa begi bistan geratzen daMarseillako bazter guztietan, ezke-

rreko irudian kasu. Gazte batzuk hiri-ko txoko batean eserita daude.

ko da. Marseilla berriaren obrarik adierazgarrienak Europakoeta Mediterraneoko Zibilizazioen Museoa (MUCEM), Saint-Jean fortean kokatutakoa, eta Mediterraneo Eskualdeko Zen-troa (CRM) dira. Gainera, Zaha Hadid arkitektoaren CMACGM dorrea eta Arenc-eko nasa eraiki dituzte; azken horrekluxuzko 128 apartamentu, alokatzeko 215 etxebizitza etabulegoak bilduko ditu. Elkartearen alboko zuzendari Ulrich Fuchs-en bulegoa

programez, diptikoz eta kartelez beteta dago. 2013ko urtarri-laren 12tik abendura arte Marseillan egingo dituzten 400 eki-taldi kulturalak eta artistikoak jasotzen dituen liburua iritsiberri zaio. Azalean, iraulitako Europako mapa ageri da. Epi-zentroa Marseilla da, eta geografikoki Mediterraneoko hiri-

4 8

Marseillak egunez bizi duengiroa ez da gauez itzaltzen. Lerroongainean ikusten denez, terrazetansortzen den gau giroa ere aparta

da. Eskuinean, Cours Julien, gurasogazteak eta chic bohemioak bizi

diren auzoa.

burua izateari egiten dio erreferentzia. Fuchs-en arabera, ger-taera honen bidez, hirigintza aldatzeko prozesua gizarte-ez-tabaidarekin eta «kultura kapitalistak» ekartzen dituen ondo-rioei buruzko hausnarketa batekin lagunduko dute. Balioko aldio Marseillari Euromediterraneo inguruaren balizko hiribu-ru izateko? «Hausnartzeko eta Marseilla mapan kokatzekobalioko dio, oraindik frantziarrek ere ahaztuta duten hiria bai-ta», azaldu du. Programak, hain zuzen, hegoaldeko Europa etaafrikarrentzako eta Mediterraneoko alde bateko eta bestekoartista berrientzako helmuga erakutsiko du.

Le Panier, auzo chic bohemioa Inaugurazioa baino lau hilabete lehenago, hiri berria iragar-

tzen duen aldaketa nabaritu daiteke zenbait auzotan. Le Pa-nier horietako bat da, zalantzarik gabe; orain auzo chic bohe-mioa baita. Horretara iristeko, Portu Zaharretik (LuisXIV.aren garaian altxatutako udaletxea eta jatetxerik onenakhan daude) 100 eskailera igo behar dira. Nasen ondoan dago-en hiriko mendixka horretan sortu zen Marseilla duela 2.600urte, greziarren kolonia bat han kokatu zenean. Europako hi-ri batean arraroa den arren, Le Panierren ez dago aztarnarik ezhondakinik. Azken mendeko historia ia bat dator Europako gerren

kronologiarekin: 1915ean armeniarrak iritsi ziren turkiarren-gandik ihesi, eta ondoren faxismoaren mehatxua jasan zutenitaliarrak. Nazien amesgaizto bihurtu zen, han antolatu bai-

4 9

DATU INTERESGARRIAK

Non lo egin?Hotel Aux Vieux Panier. Le Panier auzoan dago. Tratu xumea ematen dute, eta 6 logelabakarrik dituzte. Jabearen amonaren argazkia bat dute hotelaren sarreran. Iraganarekikolotura da; gainerako guztia proposamen postmoderno eta iragankorra da. Sortzen ari denMarseilla chic moderno berria ulertzeko proposamen artistikoa da. Gaua, 85 eurotik aurre-ra. www.auvieuxpanier.com (13 Rue du Panier)

Non jan?La boite à sardines. Garai bateko arrandegia sardinetan eta mota guztietako arrainetanespezializatu den jatetxea da. www.laboitesardine.com. (7 Boulevard de la Libération).

Madie les Galinettes. Portu Zaharrean dago, eta janari tradizionalaren eta berritzailearenaldeko apustua egiten du. Proventzako edozer plater probatzea gomendatzen da.www.chezmadie.idhii.net (138 Quai du Port)

Miramar. Marseillako jatetxerik tradizionalena da ziurrenik, eta zopa bullabesagatik dafamatua. Portu Zaharrean dago, eta marseillarrek eta turistek jaten dute han. www.boui-llabaisse.com (12 Quai du Port)

tzen Frantziaren hegoaldeko erresistentzia, eta bonbardake-tekin ere ezin izan zituzten disidenteen ahotsak isilarazi. Bi-garren Mundu Gerraren ondoren, judutarrak inguru horretankokatu ziren eta betidanik auzoan egon diren eta hura men-deratu duten korsikarrekin bizi izan ziren. 1970eko hamarka-dan, aljeriarrak eta pieds-noirs direlakoak, hau da, kolonia ohi-tik etorritako frantziarrak, iritsi ziren. 2008an, artistak eta he-goaldera bidaiatzen hasi ziren paristarrak heldu ziren. Ordu-tik kanpotarrentzako modako auzoa da, nahiz eta marseilla-rren imajinariotik ezabatuta dagoen oraindik.Le Panier (saski esan nahi du) eraikitzen ari den auzoa da:

betiko korsikarrak, haien kafetegiak, izozkitegiak eta jatetxe-ak, mundu osotik etorritako artistak eta hotel berriak elkarre-kin bizi dira.

La Friche, 21 urteko sorkuntzaLe Panier Marseilla berriaren irudi da, baita hiri osoan daudenarte galeriak edota 2013ko urtarrilean La Frichen inauguratu-ko duten Panorama erakusketa-areto berria ere. “La Friche. La Belle de Mai” garai bateko tabako fabrika da,

eta 1991tik Frantziako arte munduarentzako erreferente bi-lakatu da. Hirigunetik urrun dago, trenbide batzuen ondoan.Artistentzako egoitza, sorkuntza eta ekoizpen fabrika eta sor-men laborategia da. Hirigunetik La Frichera garraio publikoz

iristeko, Marseilla guztiak zeharkatu behar dira: inperiala etaauzo pobreenetakoa –azken horietan, goizeko hamaiketankafetegiak mendadun tea edaten eta zerbaiten zain daudengizonez beteta egoten dira–.Etienne Reg egoitzan dagoen artista bat da, eta bere taile-

rretik azaldu du Panorama beharrezkoa zela Marseillan. Izanere, orain fabrika eta hiri horretan sortzen diren lanetako askoLyonera edo Parisera eraman behar dituzte munduak ikus di-tzan. Erakusketa areto berria kubo zuri handi bat da, eta fabri-karen eraikin zaharretako baten gainean altxatu dute. 2013koekitaldietako espazio nagusietako bat izango da.

Cornichean paseatzenMarseillan herritar guztiak, 2013ren zain daudenak eta Medi-terraneoaren markari mesfidantzaz begiratzen diotenak, ba-tzen dituen sinbolo bat dago: Marseillako Olympique. Hirikofutbol taldeak klase eta kultura guztiak uztartzen ditu, etamarseillarrek ere azaldu ezin duten bake sozialean bizirautendu. Marseillakoak direnak Olympique zaleak dira. Ez du axo-la Le Panierren, La Canabière-n (Marokon baino kuskus ho-bea egiten duten eta kamerei begi txarrez begiratzen dietenMarseillako hiriguneko auzoa), Longchamp bulebarrekoeraikin bikainetako batean, Noailles-en edota El Prado pre-ziatuan bizi diren.

5 0

Kultur aniztasunaren eredua izaki,arraza askotariko biztanleak bizi dira Marseillan. Lerroonazpian jendearen joan etorria, Marche des Capucins-en.

Eskuinean, Cornichearen irudia; bertan dago garai batekoarrantzaleen auzoa.

Futbol taldea hiriko erlaitza (Corniche) bezalakoa da. kos-taldeko lerroa XIX. mendean eraiki zuten, eta hiri osoan za-baltzen da hirigunetik 45 minutura dauden kaletaraino (ca-lanche esaten zaie). Marseillan izan ginean ez zen futbol par-tidarik izan. Marseilla fisikoki eta geografikoki Cornichearenbidez zeharkatu genuen. Lehen geldialdia katalanen hondar-tzan egin genuen. Hiriko hondartza izan arren, ez da turisti-koa. Arabiar jatorriko zenbait familia udako azken eguzkiahartzen ari ziren eta «marseillarrak» zirela esaten zuten galde-tzen zitzaienean. Mutil batzuek garagardo latak ezkutatzenzituzten, debekatuta baitago hondartzan alkohola edatea, etahiriko hondartza on guztietan bezala, beste batzuek erlaitzakosatzen duen behatokitik begiratzen zuten soilik.

Cornichea kirolariz eta herritarrez beteta zegoen. Paseale-kutik Saint-Nicolas eta Saint-Jean gazteluak eta Frioul uhar-teak ikus daitezke. Lau irlez osatutako artxipelago horretan Ifuhartea dago, eta han kokatu zuen Alexandre Dumasek“Monte Cristoko kondea” eleberria. Halaber, pasealekutikMarseillara iristeko borrokan dagoen Afrika nabaritu daiteke,ez ikusi arren. Atzean, hiria menderatzen duen Notre-Damede la Garde basilika hartzen duen mendixka dago. Basilikakmarinelen zinopariak jasotzen ditu, eta ezaugarri horrek ber-din gabe egiten du.

Cornichean dago Vallon des Auffes garai bateko arrantza-leen auzoa. Auzo horretan Michelin izan bat duen L’Epuise-tte jatetxea dago, eta Europako beste edozer hiritan higienea-

ren erakusgarri izango litzateke. Hemen egiazkoa da. Vallondes Auffesen bi Marseillek topo egiten dute: aldatu nahi due-nak –arrantzaleen portu txiki honetan etxea izatea estatus so-zialaren sinbolo da– eta mugimendu horri aurre egiten dionak–portu txikia osatzen duten etxetxoak soilak dira, eta Medite-rraneoko arrantzaleen marka dute–. Bi emakume zahar ure-tan sartu dira, eta gizonen talde batek ontzi bateko motorrakonpontzeko moduari buruz ari da eztabaidan. Emakumeenbainua sendagarria eta garbitzailea da. Goizeko eztabaidaamaigabea, ordea, mediterraneoa da.Hiriko beste toki batean, Cours Julien auzoan, fruten eta

barazkien azoka egiten ari dira une horretan. Guraso gazteak,chic bohemioak, bizi dira. Auzoan, liburu dendak, moda den-dak, soja esnea ematen duten kafetegiak eta hiriko fabrikarikzaharrenetako batean Marseillako xaboia nola egin ikastekozain dauden turisten ilarak aurki daitezke.

5 2

Hiriko hondartza nagusia den arren,lerroon gaineko Katalanen hondartza ez da turistikoa.

Irudian, arabiar jatorriko zenbait familia eta gazteak udakoazken eguzki printzez gozatzen ageri dira.

bidelaguna AGENDA • PROPOSAMENAK • BERRIAK • LIBURUAK • PUNTA-PUNTAKO LEKUAK

55

MUNDUARI BEGIRATXINA: Munduko eraikin altuenaren bila.

ITALIA: Gobernuak ondare publikoa diren gaz-teluak alokatzeko erabakia hartu du.

MANILA: Ontziekin egindako bonbilak, etxe txiroenetan.

VENEZIA: Napoleonen jauregiak iraganeko xarma berreskuratu du

PROPOSAMEN TEMATIKOA 2013, kulturarekin zita

HORIZONTETIK HARATAGO Gerald Brenan

MUNDUKO SUTEGIAK Zeelanda Berriako gastronomia

GOGOAN HARTU Dakota building, eraikin emblematikoaJökulsarlón, Islandiako laku handiena

Irudia: Koldo LANDALUZE

5 4

proposamen tematikoa

2013 KULTURAREKIN ZITA

2013. urtea ekimen kulturalez, ospaki-zunez eta mendeurrenez josita datormunduko bost kontinentetan. Guztiakaipatzea ezinezkoa denez, aukeraketabat baino ez da honako hau, ekimenengertutasuna aukeraketarako irizpide na-gusitzat hartuz. Hala ere, bada salbues-penik: Bagdad, kasu. Iragana atzean utzieta arabiar kulturaren hiriburu izango da2013an Irakeko hiriburua.

Bagdad (Irak)Arabiar munduaren hiriburuSadam Huseinen estatua zegoen lekuan,Bagdad hiriaren iragan oparoa gogora eka-rriko duen monumentua ezarri da hiria-ren erdigunean. Era honetara adierazinahi da Bagdad arabiar kulturaren hiribu-ru izango dela 2013an. Abas Gharib artis-ta gazte irakiarrak eginiko monumentuakidazketaren eta mesopotamiar, sumertareta babiloniar zibilizazioen sorrera gogo-ratzen duen brontzezko kartel bat erakus-ten du. Gainera, monumentuaren ingu-ruan lorategia eta urmaela ezarriko diraaurki. Ekimen kulturalen arduradunekhanditasun eta ugaritasunaren alde egindute; izan ere, 19 estatua, monumentu etamemorial ezarriko dira hiriko hainbat gu-netan, denak ere kultura irakiarrean desa-gertu diren figurak omentzeko: KamelShiaa idazlea, Nazek Al Malaika poeta, Alial Wardi intelektuala, etab. Era berean,opera, antzokiak eta kontzertu aretoakeraikiko dira aurten Bagdaden.

Marseilla (Estatu frantziarra)Korsice (Eslovakia)Kultur hiriburuakAurten, Marseilla eta Kosice izango dirakulturaren hiriburu. Marseillan, 400 eki-men artistiko eta kultural egingo dira ur-te osoan zehar; hala, bere egunerokoitxura eta profila aldatzeaz gain, Proven-tza eskualdean duen pisua eta presentziaareagotuko du hiriak. Europa erdialdeaneta Hungaria, Polonia eta Ukrainako mu-

getatik gertu dagoen Kosiceren kasuan,berriz, bere urteko programazioan arte,zine, musika eta artisautza jaialdiak diranabarmentzekoak. Hiriko eraikinen arte-an, gaztelua eta anfiteatroa dira nabar-mentzekoak.

AlemaniaWagner eta Grimm anaiakAlemaniako hiri askotan (eta mundukobeste zenbaitzuetan) ospatuko da aurtenRichard Wagner konposatzailearen jaio-tzaren 200. urteurrena. Ibilbide gida-tuak, ikuskizunak, kontzertuak, erakus-ketak eta beste 100 ekimenetik gora an-tolatu dira han eta hemen. Baina, guztienartean pisu handia hartuko du Leipzighiriak, hots Wagneren jaioterriak, baitaBayreuth hiriak ere, bere konposiziogehienak bertan egin baitzituen. Era be-rean, 200 urte beteko dira aurten Grimmanaien ipuinak kaleratu zirenetik, eta ho-rren harira hainbat ospakizun izango diraAlemaniako hainbat hiritan: Kassel, Ber-lin, Hanau, Steinau…

ItaliaGiuseppe VerdiItalia osoan ospatuko da herrialde honekeman duen musikari handi baten jaiotza-ren urteurrena; izan ere, 2013an 200 urtebeteko dira Guiseppe Verdi jaio zenetik.Antzoki handi guztiek eskainiko dituz-ten opera emanaldiez gain, Milan, Vero-na, Erroma, Florentzia eta Napoli hirie-tan programazio interesgarriak antolatudituzte Verdi oroitu eta omentzeko.

Amsterdam (Herbehereak)Ubideen urtebetetzeaGizateriaren Ondare izendapenaren ja-be diren Amsterdameko ubide mitikoek400 urte beteko dituzte aurten. Horrezgain, Rijksmuseum entzutetsuak ateakirekiko ditu berriro, hamaika urte iraunduten eraberritze lanen ostean, bere dis-tira berreskuratu baitu berriro museoak.

Hori guztia gutxi balitz, Van Gogh Mu-seoaren 40. urteurrena, Concertge-bouw-ren eta Royal Concertgebouw Or-kestaren 125. urteurrena eta Artis RoyalZooaren 175. urteurrena ere ospatukodira aurten Amsterdamen.

NorvegiaEdvar Munch2013 honetan, Norvegiak eman duen ar-tista ezagunenetako baten jaiotza ereoroituko da: Edvar Munch “Garrasia” lanezagunaren egilearena, hain zuzen. Osloizango da margolari honen inguruanegingo diren ekimen gehienen erdigune,bertan baitaude artista honen lan gehie-nak biltzen dituzten bi museoak. Ekaina-

5 5

ren 2tik urriaren 13ra bitartean, GaleriaNazionalean eta Munch Museoan bi ata-letan banatzen den eta orotara 250 obrabatzen dituen erakusketa izango da ikus-gai. Munchen beste lan ezagunenetakobat Espresionismoaren adierazle den“Autoerretratua zigarroarekin” da, etahori ere ikusgai izango da hiriko bestezenbait museotan. Erakusketez gain, hi-tzaldiek, kontzertuek, antzerki emanal-diek eta ikus-entzunezko lanek osatukodute egitaraua.

IngalaterraOspatzeko askoUrtero lez, 2013an ere ospakizun askoizango dira Ingalaterran: munduko lehen

metroa izan zen Londresko metroaren150. urteurrena eta Londresko AbbeyRoad estudioan grabatu zen The Beatlestaldearen “Please Please me” disko ezagu-naren 50. urteurrena, besteak beste. Bai-na, guztien artean zirrara gehien sortzenduena honako hau da: Jack tripa-atera-tzaile lehen hilketak eman zireneko 125.urteurrena.

ParisNotre Damme eta VersallesNotre Dammeko Katedralak guztiz era-berrituta eta aurpegi berri batekin ekin-go dio 2013ari. Argiztapena hobetzeazeta organoa berritzeaz gain, martxotikaurrera, katedralaren 850. urteurrena

ospatzeko egin diren kanpai berriendoinuak entzun ahal izango dira. Gaine-ra, katedralaren inguruko plazan airekoplataforma bat eraiki dute oraintsu bisi-tariek katedralaren fatxada gotikoa ger-tutik ikusteko aukera izan dezaten.Versallesko Jauregiak André Le Nôtre(1613-1700) Luis XIV.aren lorazainariomenaldia egingo dio aurten, bere jaio-tzaren 400. urteurrenean. Gaur egun ereartista askoren inspirazio iturri den arki-tekto eta paisaiagile ezin hobe honi zorzaizkio jauregiaren ingurua osatzen du-ten lorategi ederrak, besteak beste. Berelanari loturiko operak, erakusketak etakontzertuak eskainiko dira urte osoanzehar Parisen..

Parisera joateko ez da aitzakiarikbilatu behar. Hala ere, aurten joanez gero ekitaldi ugari

aurkituko ditugu Notre Damme katedraleko inguruan etaVersaillesko Jauregian, besteak beste.

Horizontetik haratago

Ypres eta Sommeko gudaldietatikbizirik irten ondoren eta lau urtezalemaniar frankotiratzaile eta obuseiiskin egin ostean, Gerald Brenanek(1894-1987) aurrerantzeko urteakbereak baino ez zirela erabaki zuen.Lehen Mundu Gerra amaitu berritan,aitaren Ingalaterrako etxera itzulita,erabaki zuen aitaren tiranokeria ezzuela gehiago jasango, garaiko ingelesfuntzionariotza tipikoaren araberakomilitar autoritarioa baitzen. Gazte-gaztetatik argi utzi zuen zer kastata-koa zen Brenanek. Hope-Johnstonepoeta diletantea lagun zuela, astoaeta liburu bete gurdia hartuta, Euro-pan barrena abiatu zen Istanbulerabidean. Balkanetako neguak zapatakurratu zizkionean, etxera itzultzekogaraia zela erabaki zuen.

AlpujarraBere bizitza berriak bi zutabe zituen:aire zabaleko ibiliak eta irakurketa.Eta, bietarako, denbora librea beharzuen barra-barra. Era berean, zeru ur-dina ere beharrezko zuen buru gaine-an, baita ikasteko eta kontatzeko mo-duko historiadun herrialde bateko ho-rizontea ere, eta, horrez gain, bere bi-tarteko urriekin bizimodua egitekomoduko toki merke samarra. Tankera-ko zerbaiten bila, Coruña aldean ager-tu zen, artean zehazteko zuen Medite-rraneo inguruko jomuga baten bila. Pe-nintsulan barrena ibili, eta, GranadakoAlpujarrara iritsi zenean, Yegen he-rrian bere txokoa topatu zuela ikusizuen. Eta hantxe geratu zen 1920kourtarrilaren 13an, kubo enkalatu batentankerako etxe batean, harriztatutakoaldapa batean; toki hartan, gaur egunere, iturriaren hotsa entzuten da, etaurrunera itsasoko uraren distira ere su-ma daiteke. Une luzexeago edo labur-xeagoetan falta izan bazen ere, bertan

egon zen 1936ra arte. Hala, Yegen alde-an izan ziren Bloomsbury aldeko zir-kuluko lagunak, Dora Carrington etaLytton Strachey, esate baterako. Alpu-jarran bizi izandakoak “Al Sur de Gra-nada” liburuan jaso zituen: esperien-tzia pertsonalen, saiakera antropologi-koaren eta bidaia-literaturaren artekolanean, hain justu.

Falta izan zen horietako batean,1931n, Gamel Woolsey emakumezkopoeta estatubatuarrarekin ezkonduzen Malagako Churriana auzora. Bereirakurketak entziklopediko bilakatuziren, eta latina eta grekoa ikasi zituenbere kabuz. Santa Teresa Avilakoaren

eta San Juan Gurutzekoaren bizitzezinteresatu zen; azken horren biografiaidatzi zuen. Gerra Zibilak Malaga alde-an harrapatu zuen; sekulako nahasteabizi izan zuen, eta tropa frankistek hi-ria bonbardatu zutenean ere hantxezen. Esperientzia horren ondoren, no-labait arrazionalizatu nahian-edo, “Ellaberinto español” idatzi zuen; penin-tsulan debekatuta egon zen liburua,baina, urte batzuen buruan, Parisen ar-gitaratu zuen Ruedo Ibérico argitale-txeak. Urte traumatiko horietan, An-daluziatik ospa egin eta etengabe ibilizen herrialde batetik bestera: Maroko,Algeria, Grezia, Turkia, Kroazia, Italiaeta Estatu Batuak.

Caro Baroja1950eko hamarkadatik aurrera, per-tsonaia intelektual sonatu bilakatuzen. Hala, 1953an Julio Caro Baroja-ren eskutitz bidezko harremana hasizuen, ia hogei urte iraun zuena. Berenafinitate etnografiko eta antropologi-koak zirela medio hasi zen eskutitzentrukea, baina berehalaxe bilakatu zenelkarrenganako estimu, adiskidetasunbaten atari. Hain zuzen ere, Brenanekberak lortu zuen Caro Barojak Chu-rriana auzoan etxea erostea. Gero etaospetsuago bilakatu zen, baita nazioar-tean ere, eta Brenanek omenaldi ugarijasoko ditu, kaleak ipiniko dizkiote, be-re obraren ikasleak eta ikastunak har-tuko ditu etxean, eta Britainiako Inpe-rioaren Ordenako zaldun ere izendatuzuten. Hala eta guztiz ere, bere egoeraekonomikoa kaskarra zen, eta, urtee-tan aurrera eginda, Londres kanpoal-dera itzuli behar izan zuen, zahar-etxebatera. Andaluziako Juntak berresku-ratu eta hain kutuna zuen Alhaurín elGrande udalerrian hil zen, 1987ko ur-tarrilaren 19an, Yegenera lehenbizikozetorri eta 67 urtera.

Juanma COSTOYA

5 6

GERALD BRENANAndaluzia bihotzean

Gazte-gaztetatik argi utzi zuenzer kastatakoa zen Gerald Brenan idazlea eta bidaiaria britaniarrak

Munduko sutegiak Juanma COSTOYA

5 7

Zeelanda Berriaren kokapen geo-grafiko pribilegiatuak aukera ematendu artxipelagoko sukaldaritzan pro-duktu aukera zabala nabarmenkeriarikgabe uztartzeko. Bestalde, ZeelandaBerriak kultura askoren eragina du, etaerrezeta kolonial britainiarrekin bate-ra, Asiako gastronomia tradizioek, Pa-zifikoko beste uharte batzuetakoekedo bertako sustrai kulturalak islatzendituen sukaldaritza maoriak ere lekuadute uharteko mahaietan. Eklektizis-moa bertakoen ikur gastronomiko bi-lakatu da: fish and chips ezaguna pape-rezko zorro batean bilduta kaleandabiltzan bitartean jaten dute hatzezinolako exotismorik gabe, bai eta indi-genen tankeran prestatutako hangiadastatu ere; dena egun berean. Mao-rien plater tradizional hori egiteko,lur-zoruan artisau-labe bat induska-tzen dute. Ondoren, zulo horretan au-rrez berotutako harkaitzak sartzen di-tuzte. Gainean, aukeratutako elikagaiajartzen dute: arraina zein haragia izandaiteke. Jakiaren osagarri ohikoeneta-ko bat kumara izeneko patata gozoada. Eltzea prest dagoenean, urez zi-priztintzen da, landarez estaltzen daeta horri guztiari lurra jartzen zaiogainean, eta zenbait orduz egiten uz-ten da. Bada hangia prestatzeko besteera bat: sumendietako lurrinak erabil-tzea elikagaiak egiteko.

Bildotsa eta arrainaHaragia oso hedatua dago Zeelanda Be-rrian. Zekorra eta oreinkia erabiltzen di-ra, baina batez ere, bildotsa. Ohiko erre-zetak labean patatekin eta zapalloarekin(bertako kalabaza) prestatzeko agin-tzen du. Igandeetako platera da eta Zee-landa Berriko neguan jateko benetanaproposa.

Arraina eta itsaskiak oso prezia-tuak dira. Artxipelagoak duen kostaldehedadura zabala ikusita, erraza da itsa-soak ematen duen jaki aukera ere ha-lakoa izatea. Are gehiago, ur epeletakoiparraldeko arrantzaren bidez, txelba

freskoa, hapukua edo platuxa arran-tzatzen dituzte. Hegoaldeko ur hotze-tan, berriz, mihi-arrain, erreboilo, ba-kailao eta abar ugari topa daitezke.Zenbait plater herrikoitan arraina daosagai nagusia. Besteak beste, white-bait fritter platera: arrautzaz eta toma-tez egindako arrautzopilari berezita-sun honi izena ematen dioten arraintxikiak gehitzen dizkiete. Gehien ja-ten den arrainetako bat hokia da, friji-tuta, barazkiekin eta kumararekin ba-tera zerbitzatzen den arrain txikia.

Kiwiak eta ardoaZeelanda Berriko sukaldaritzako zen-bait osagai duela hamarkada gutxi hasidira erabiltzen. Horren adibideetakobat kiwia da, artxipelagoko ohiko frutaeta errezeta ospetsu batzuen oinarria.Horien artean dago Pavlova postre eza-guna, dantzari errusiarrak hogeiko ha-markadan Auckland-era egin zuen bisi-taren ohoretan hala bataiatutakoa. Pav-lova merenge bat da; gainetik krema ira-biatua gehitzen zaio eta kiwiz estalitazerbitzatzen da.

Zeelanda Berriko ardoak ere –mer-katuan gero eta hedatuago daude–duela gutxi agertu ziren. Sauvignonblanc, Chardonay eta Pinot noir ma-hats-motak arrakasta handiz landatzendituzte artxipelagoko ardo eskualdee-tan, beste zenbait motarekin batera.

ZEELANDA BERRIAEklektizismo gastronomikoa

Mendizaletasun sentimendua

Mendiarekin loturiko bi isto-rio uztartzen dituen lan honiesker, 2012ko Desnivel lite-ratura saria jaso zuen JavierArrugak. Aurreneko istorio-an, Nepaleko gailur batean

erabaki garrantzitsu bat har-tuko duen mendizalearen istorioa kontatzen du, bidaia-eguneroko gisara kontatua. Bigarrena, berriz, erabaki zailbaten aurrean dagoen mendizale talde baten kontakizunada: K2 gailurra igotzen jarraitu edo laguntza behar duen ki-de bati lagundu. Biek ala biek, mendian lotuta dauden etaaurrera egiteko hil ala biziko erabakiak hartu behar dituz-

ten pertsonaiak aurkezten dituzte.

Nostalgia betea“En el país de la nube blanca”eta “La canción de los maorí-es” lanen ondotik, honako hauda Sarah Larken trilogiarenazken alea. Aurreneko bi ele-berriek 1852an bestelako bizi-moduaren bila Zeelanda Be-rrira abiatutako bi neska gaz-

teren ibiliak kontatzen dituzte; azken honetan, berriz, bihorien oinordekoak dira protagonista, Warden eta O’Keefefamiliako bi neska gazteak hain justu: Gloria eta Lilian.Biek ala biek nostalgiari aurre egin beharko diote, ikasketakegitera Britainia Handiko eskola batera bidaltzen dituzte-nean, XX. mende hasieran, Lehen Mundu Gerrarenatarian.

liburuen txokoa

De la montaña y el amor Javier Arruga

Desnivel, 2012224 orrialde. 15,68 euro

El grito de la tierraSarah Lark Ediciones B, 2012736 orrialde. 21,50 euro

)New York, airetik begiratutaYann Arthus Bertrand da gaur egungo airekoargazkilari onena askoren ustez. Argazkilarifrantziarrak hamarkadak daramatza helikopte-roetatik edota globo aeroestatikoetatikmundua behatzen, bai eta ikuspegi horiek es-kaintzen duten xarma argazkietan biltzen ere.Bere irudiak lan askotan bildu izan ditu, besteak

beste “Lurra airetik ikusita” bestseller ezagunean, edota “Sei milioi beste” lanean,zeinak Manhattan eta bere etxeorratzak zituen protagonista. Kasu honetan,New York hiriak airetik eskaintzen duen panoramika biltzen du. Formatu han-diko lan honek (32x43) hirian barrena ibilbide bisual paregabea eskaintzen du,hiriko etxeorratz nagusiak nabarmenduz. Argi-itzal eta ikuspegi ezohikoekinjokatuz, frantziarrak bertigoa eragiten duten irudi ikusgarriak egin ditu lan ho-netarako. Irudiekin batera, John Tauranac historialariaren testuak bildu dituzte,zeinak eraikin bakoitzaren inguruko informazioa gehitu dion argazki bakoitzari.

Nueva York. Arquitectura desde el cieloArgazkiak: Yann Arthus Bertrand. Testuak: John Tauranac | Lunwerg, 2012216 orrialde. 39,50 euro

5 9

Hotel bat baino gehiagoParis, 1920ko hamarkada. Biziberri bat abiatzeko toki apro-posa dela iritzita, Émile eta

Louisek Parisko Saint Martinkanalaren ertzean dagoen ho-tel bat hartuko dute negozio

bide gisa. Une horretatikaurrera, bertatik igaroko diranekazaritza guneetatik bizi berri baten bila hirira joandakogizon-emakumeak, ikastera Parisera joandako gazte biziak,idazleak, artistak, etab. Hala, garai hartako Parisen argazki

ezin hobea bilakatuko da hotela eta hotelaren ingurua. Isto-rio honen bidez, Dabitek bere gurasoena izandako eta gaur

egun oraindik zutik jarraitzen duen hotelaren bizitza eta he-riotza kontatzen ditu.

Japoniako aristokrazia-ren erretratuaOsakako Makioka familia aris-tokrataren egunerokoa biltzendu Tanizakik 1943 eta 1948 ar-tean idatzitako lan honetan. Is-torioa 1937an abiatzen da; II.Mundu Gerra aurretiko Japo-nian konbentzio sozialak eta

tradizioak markatutako gizarte hertsia deskribatzen du egileak,Sachiko alabaren eta Tanizaki egilearen alter ego den Teinosukesemearen begietatik. Gerra garaian idatzitako obra hau iraganagogoan eta nostalgiaz beteta atzera begira idatziriko lana da.Japoniako aristokraziaren xehetasun oro zehaztasunez eta mai-suki deskribatzen dituen eleberri hau modernitateari aurreegin nahi izan zion familiaren erretratu hunkigarria da.

Hotel del norteEugène Dabit

Errata Naturae, 2012184 orrialde. 16,50 euro

Las hermanas MakiokaJunichiro Tanizaki Siruela, 2012576 orrialde. 24,95 euro

Ahazturiko mundubaten testigantza

Nilo ibaiak Nilo Urdinetik jaso-tzen du Mediterraneoan

isurtzen duen emariaren erdiabaino gehiago; hala ere, ezer gu-txi dakigu azken horri buruz, eta are gutxiago inguruan bizi di-ren herritarrei buruz. Javier Gozálbez bidaiariak eremu horibisitatzea erabaki zuen orain dela zazpi urte. Ibaiari jarraituz,

Jartum-era iritsi zen, Sudango hiriburura; bertan, Nilo UrdinakNilo Zuriarekin bat egiten du. Inguru horiek bertako biztanle-en eskutik ezagutzeko aukera emango digu lan honek, iragane-

ko kontakizunak eta gaur egungoak uztartuta.

Chatwin intimoenaBruce Chatwin bidaiari eta no-belagile britainiarra (1940-1989)XX. mendeko idazle enigmati-koenetako bat izan zen. Bereidazteko talentu apartak literatu-

ra garaikidearen orrialderik ederrenetako batzuk utzi ditu; ha-ren lanak literatur genero orotatik at sailkatu izan dituzte.Chatwinek bere bizitzan idatzitako gutun intimoen bildumajasotzen du, idazlea hil ondorengo hogei urteetan haren emaz-te Elizabeth Chatwinek aukeratuak. Suedia, Afganistan, Gre-zia, Turkia edo Afrikatik idatziriko gutunotan Chatwin intimo-ena azaleratzen da.

El Nilo AzulJavier Gozálbez

Altair, 2012 559 orrialde. 29 euro

Bajo el sol. Las cartas de Bruce Chatwin Bruce Chatwin | Sexto Piso, 2012 560 orrialde. 24,90 euro

Askok eta askok 1980ko abenduaren 8an gertatutakoaga-tik izango dute, ziurrenik, Dakota eraikinaren berri. Egunhorretan, The Beatles taldeko John Lennon tiroz hil zutenerakin honen kanpoaldean. Dena den, gertakari hori ez daizan eraikin ezagun honetan gertatutako bakarra.Izan ere, mende bat baino gehiago duen eraikin honetanbeste hainbat gertakari ere jazo dira; horietako batzuknahiko bitxiak, gainera. Iraganean eraikin honetan bizi izanziren pertsona ezagunen artean Boris Karloff aktorea aipadaiteke. Diotenez, Dakota eraikinean egiten zituzten espi-ritismo saioetan parte hartu ohi zuen Karloffek. Garai ber-tsuan, Alexander Crowley mago beltz entzutetsua ere ber-tan bizi izan zen. Roman Polanskik “Rosemary’s Baby”filma grabatu zuen eraikin honetan 1967an, eta errodajeakhainbat haserre eta kexa piztu zituen sekta satanikoen etamagia beltzaren jarraitzaileen artean. Horien artean zenCharles Manson, denbora gutxiren buruan bere sektako ki-de batzuekin batera mehatxuetatik ekintzetara igaro zena:1969an Cielo Drive-eko sarraskia egin zuten Hollywoo-den. Bertan, hainbat pertsona akabatu zituzten; tartean,Sharon Tate, Polanskiren emaztea.

Historia beltzetik etorkizun distiratsuraKondaira beltz hori albo batera utzita, eraikin honekhainbat pertsona ezagun erakarri izan ditu geroztik: Bonoeta Ali Hewson, Ian McDonald, Jack Palance, Jennifer Lo-pez, Jose Ferrer, Judy Garland, Lauren Bacall, LeonardBernstein, Marc Anthony, Paul Simon, Roberta Flack, Ro-

bert Ryan, Rudolf Nureyev, Sting, Zero Mostel... baitaYoko Ono bera ere, Lennonen alargunak bertan manten-tzen baitu senarrak hil aurretik eraikinean zuen aparta-mentua.Dena den, ez pentsatu Dakota eraikinean etxebizitza bateskuratzea edonoren esku dagoenik. Etxebizitza bat eroste-ko eskaria egin eta baztertu egin dituzte Antonio Banderaseta Melanie Griffith, Billy Joel, Gene Simmons, DennisMehiel politikari eta enpresaria, baita Maradona futbolariohi entzutetsua ere, beste askoren artean. Izan ere, eraikinhonetan etxebizitza bat eskuratzeko dirua ez da nahikoa;diru mordoa izateaz gain, bizilagunen onespena ere beha-rrezkoa da, eta hor guztiek ez dute proba gainditzen. Dakota erakina luxuzko apartamentuz osatutako blokebat da, 72. kalearen ipar-ekialdeko ertzean eta Central ParkWest artean kokatua. Eraikitzen 1880an hasi, eta lau urte-ren buruan amaitu zuten. Garai hartan hiritik oso urrutizegoenez, elektrizitatea ez zen eraikineraino iristen. Urrun-tasun hori dela-eta, eraikina Dakotan (AEBetako iparralde-an, Kanadarekin mugan) zegoela esaten zuten hiritarrektxantxetan. Horra hor eraikinaren izenaren jatorria. Gero-ra, ordea, Manhattan auzoa iparralderantz hedatzen hasieta prezioak asko igo ziren, eraikin honi nolabaiteko esklu-sibotasuna emanez. Ondorioz, pertsona ezagun eta aberatsasko interesatu ziren bertan etxebizitza bat erosteko. Erai-kina Leku Historikoen Erregistro Nazionalean txertatu zu-ten 1972an, eta 1976an Interes Historikoko Gune Nazio-nal izendatu zuten.

6 0

Gogoan hartu

DAKOTA BUILDINGNew Yorkeko eraikin

enblematikoa

Jökulsárlón Islandiako laku handiena eta ezagunena da. Vatnajö-kull deituriko laku glaziarraren hegoaldeko muturrean dago,Skaftafell Parke Nazionalaren eta Höfn hiriaren artean. 1934-35urte bitartean agertu zen aurreneko aldiz eta 1975ean, 7,9 kmkarratu izatetik gaur egun dituen 18 km karratu izatera igaro zen,islandiar glaziarrek jasan duten fusio bizkorraren ondorioz. Batezbeste, 200 metroko sakontasuna du, eta horren ondorioz Islandiaosoko bigarren aintzira sakonena dela esan daiteke. Izeberg eta izotz puskez beteta dago; horra hor ezaugarri dei-

garrienetako bat. Azken horiek Breioamerkurjökull glaziarretikjariatzen dira. Eremu honek ikaragarrizko kolore festa eskain-tzen dio ikusleari, batik bat zeruaren kolorea glaziarrean bertanislatuta ikusten denean, erabateko zuritasunetik hasi eta urdinederreneraino. Izebergen kolore aniztasuna ere erabatekoa da; zuri zuriak di-

ren izebergak daude, baina baita urdin argiak ere. Gainera, sedi-mentu kantitate handi batez estaliriko zenbaitzuek beltz kolorea

hartu dute. Fenomeno honen arrazoia sinplea da: itxura “garbia”duten izebergek beraien zuritasuna mantentzen dute bira emandutelako, behean zegoen aldeak bolumena galdu duenean harriabiratu eta behean zegoen aldea geratu delako agerian; ilunagoageri direnek, ordea, beraien berezko posizioari eusten diote, hauda, hasieratik lakuan flotatzen hasi zirenean zeuden bezala man-tentzen dira.Jökulsárlón metro gutxi batzuengatik bereizten da itsasotik,

beraz glaziarrak, lakua husten duen ibaiak (1,5 km besterik ez di-tu) eta ozeanoak itsasoko sarrera bilakatu dezakete lakua. Ingu-ruan ohikoa izaten da fokak eta itsasoko hegaztiak ikustea, bere-ziki txenada artikoak, skuak eta laku ertzean ibili ohi diren eta sa-rri erasokorrak izaten diren kaio handiak. Lakuaren eta bere inguruaren edertasuna dela-eta, Jokulsár-

lón hainbat pelikulatako lokalizazio gisa erabilia izan da, besteakbeste, “Beowulf & Grendel”, “Tomb Raider”, “Die Another Day”,“Batman Begins” eta “A View to a Kill”.

Islandia

JÖKULSARLÓN

Napoleonen jauregi veneziarrak iraganekoxarma berreskuratu du

Veneziako San Marcos Plazan osoentzutetsuak diren artelan ederugari daude, plazaren izen bera

daraman basilika, Orologio Dorreaedo Palazzo Ducale, besteak beste.Hala ere, interes artistikoa duten

beste eraikin batzuk ere badira, tar-tean basilikaren fatxadaren aurrean

dagoen Jauregi Napoleonikoa,hamabi urteko eraberritze lanen

ostean berriro ere bere ateak irekidituena. Jauregia Napoleonen agin-

duz eraiki zen 1806an. 1814an,honen gainbeherarekin, eraikinaFrantzisco Josef I.a Austriakoareneta bere emazte Sissiren jabegoizatera igaro zen. Egun, Correr

Museoak hartzen du eraikinarenzati handiena, baina beste hainbat

gune ahaztuak eta baztertuak gera-tu dira, Napoleon eta Sissiren figu-

rekiko ez baitute inoiz estimugehiegi erakutsi veneziarrek.

6 2

Armeniak hiritar europarrei bisak kendu dizkieEuropar Batasuneko herrialdeetako biztan-leei bisak kentzea erabaki du Armeniako

Gobernuak. Era honetan, herrialde horreta-koak ez diren biztanleek 180 egun igaroahal izango dituzte bertan, gehienez. Ed-

ward Nalbandian Armeniako Kanpo Harre-manetako ministroak adierazi duenez, Eu-ropar Batasuneko agintariek armeniarrei

bisak ematea lortu nahi du Armeniak. Azer-baijan, Bielorrusia, Georgia, Moldavia etaUkrainarekin batera, Armenia Europar Ba-tasuneko Ekialdeko Erakundeko kide da,

eta honen helburua Europar Batasuneko 27herrialdeen eta herrialde post-sobietarren

artean harremanak sendotzea da.

Arzak anaiek jatetxe berria dute Londresen

Como hotelen kateak eta Arzak Instructionenpresak (azken honetan parte hartzen du-te Juan Mari eta Elena Arzakek, Igor Zala-kain, Mikel Sorazu eta Xabier Gutierreze-kin batera), Ametsa deituriko proiektua

jarri dute abian. Ametsa jatetxeak otsaileanirekiko ditu ateak, Londresko Belgravia au-zoko bost izarreko Halkin hotelean. ElenaArzakek azaldu duenez, asmoa «Ametsaeuskal jatetxe handi bat bilakatzea da,

nahiz eta Arzak jatetxearekin alderatuz kar-ta desberdina izango duen». Elena ArzakekLondresen bertan jaso du aurten munduko

emakume sukaldari onenaren saria.

Alemaniako lehen Waldorf Astoria Hotela, Berlinen

Alemanian ireki den aurreneko Waldorf As-toria Hotela Berlinen ireki da oraintsu. Lu-xuzko hotel honek 232 logela ditu eta Kur-

fürstendamm etorbide komertzialezagunetik gertu dago. Bere harribitxia 31.solairuko suite presidentziala da; izan ere,12.000 euro ordaindu behar dira bertan

gau bat igarotzeko. Hotel berri honen ireki-tzearekin, Alemaniako hiriburua lehen mai-

lako 26 hotel izatera igaro da.

Bilbo-Erroma,Alitalia konpainiarekin

Alitalia aire konpainiak Bilbo eta Erromaartean hegaldiak eskainiko ditu berriro,

Easyjet-ek ibilbide hau bertan behera utziostean. Martxoaren 27an hasiko dira

hegaldiak eta astean bi konexio izango ditu,asteazken eta igandeetan. Erroman 09:40anabiatuko dira hegaldiak; Bilbon ostera,12:55ean. Udari begira, beste konpainia ba-tzuek ere Bilboko aireportutik lotura be-rriak iragarri dituzte. Vueling-ek Atenas etaFuerteventurara hegaldiak eskainiko ditu,Norwegian konpainiak Oslora eta EasyjetekLisboara, batzuk aipatze aldera.

Sibaritentzako zinea Sao PaulonSao Paulo hiri brasildarra munduko lauga-rren hiri garestiena da zinera joateko. Horigutxi balitz, orain marka berri bat hautsi dabertan: Sao Pauloko JK Iguatemi luxuzkomerkatal zentroak lehen 4D aretoa irekidu, eta sarrerak 25 euro balio ditu. Zinemahonetan areto bereziak ere badaude; ber-tan, 180 gradu atzerantz inklinatzen direnitaliar larruzko besaulki erosoetan eseri dai-teke ikuslea pelikulaz gozatzeko. Zerbaitjan edo edan nahi izanez gero, besaulkiandagoen botoiari eman eta zerbitzari batagertuko da: palomitak eta 200 eurora arte-ko ardoak aukeran. Hiri behartsua eta mise-ria handia bizi duena bada ere, Sao Pauloluxuzko zinemetan berezitu da azken urte-otan, eta gisa honetako 18 areto ditu dagoe-neko: Brasilgo eskaintzarik handiena.

Pierre Cardinen Venezia berriaPierre Cardin moda diseinatzaile eta artistaveneziarrak bere jaioterrian 250 metrokoaltuera izango duen etxe orratz erraldoiaeraikitzeko plana eratu du. Orotara,175.000 kilometro koadro hartuko lituzkeeremuak eta hainbat elementuz osatuko li-tzateke: sei terrazez lotutako hiru dorre, bi-zitzeko egokiak izango liratekeen 60 solai-ru, 1.500 etxe, modaren unibertsitate bat,dendak, bulegoak, hotelak eta jatetxeak.Guztira, 2.000 milioi euroko inbertsioa es-katzen du proiektuak, zeinak, Cardinen us-tez, Venezia etorkizuneko hiri izatera bul-tzatuko bailuke. Proiektuak era guztietakoiritziak sortu ditu hiritarren artean; ba-tzuek, kaltetua dagoen eremu baten erabe-rritze moduan ikusten dute; beste batzuek,aldiz, hiriaren ohiko paisaia erabat hautsikoduen proiektu suntsitzailea dela kritikatudute.

Laburrak

Munduari Begira

Txina, munduko eraikin altuenaren bilaTxinak gaur egun bizi duen oparotasunaren adierazle den Chengdu hiriak bere boterea age-rian utziko du munduko eraikin altuenaren eratzearekin. Eratze fase betean den GlobalCentre eraikinak 100 metroko altuera izango du, munduko eraikin garaiena bilakatuko delarikaurki. Eraikinak guztira 1,7 milioi metro karratu hartuko ditu, eta horietatik 400.000 luxuzkoartikuluen komertziora bideratuko dira. Horrez gain, bulegoak, aretoak, unibertsitatea, bi zen-tro komertzial, 5 izarreko bi hotel, Imax zinema bat, izotz gaineko patinajerako pista bat etahondartza artifizial bat ere izango ditu.tzen dituena.

Italiar gazteluak alokairuan herrialdearen zorra gutxitzekoItaliako Gobernuak ondare publiko diren gaztelu,kuartel eta kartzelak aldi baterako alokatzeko eraba-kia hartu du, herrialdearen zor publiko handia gutxi-tzeko neurri gisa. Alokatuko diren ondasunen arteanaipatzekoak dira Orsini Gaztelua, Lazio eskualdeankokatua, Erromatik kilometro gutxira. Alokairuan jarriden beste eraikin bat Napolitik gertu dagoenProcida uharteko antzinako kartzela da. XVIII. men-dean eraikia, mediterranear kostaldeko ikuspegi ezinederragoa eskaintzen du kartzela kokatzen deninguruak. Etxeen salerosketarako momentu apropo-sa ez dela kontuan harturik, Italiako Estatuak bestezenbait eraikin historiko ere alokatzeko asmoadauka aurrera begira. Guztira 46.420 eraikin dituherrialdeak, eta momentuz horietatik 350 aukeratudira alokairuan jartzeko.

Ontziekin egindako bonbillak,Manilako etxe txiroenetanAsmakizun berri bat Filipinetako etxe txi-roenetako paisaia eraldatzen ari da. CocaCola ontziak erabiliz kosturik eragiten ezduten bonbillak egiten hasi dira Manilakoetxe behartsuenetan. Urez betetzen dituz-ten plastikozko botila hauei lixiba apur batgehitzen diete barnean, eta sabaian jar-tzen dituzte; eguzki izpiei esker, 55 watte-ko potentzia duen energia sortzen omenda, hamar urtetarako argia eman dezakee-na. Ideia hau pilatutako etxe txiki eta txi-roetan bizi diren milioika filipinarren arte-an sortu eta hedatu da. Dirudienez, Manilahiriburuan hiru milioi biztanle inguru bizidira elektrizitaterik gabe. Ekonomikokidituen abantailez gain, elektrizitaterik ezdagoen etxeetan kandelek sortzen dituz-ten suteak ekiditeko ere balioko du asma-kizun horrek.