teoría prehistoria de america(1)

7/22/2019 Teora Prehistoria de America(1)

1/38

PREHISTORI DE MRICPrehistoria de Amrica (2010-2011)

As Amricas como expresin da alteridade, cun desenvolvemento autnomo e moiparticular en relacin as demais terras:

- coincidencias (estratexias de amplo espectro finais do Pleistoceno e comezos doHoloceno-, adopcin da aricultura, aparicin de sociedades estratificadas con construcinsmonumentais, escrita!"

- #iverxencias ( falta da roda e de medios de transporte pesado -terrestre-, ausencia dearado de importantes consecuencias para a rendi$ilidade do terreo- menor importancia daescrita e do tra$allo metal%rxico , aln do adorno, da ex&i$icin, practicamente de ouro, prata eco$re!"

As condicins de partida serven para entender determinadas din'micas, a evolucinsocioeconmica ue podemos ver no caso do )ovo *undo : constre+imentos $iolxicos,evolucin cultural das sociedades americanas como so$re todo no seu desenvolvemento nomomento en ue entran en contacto cos colonizadores europeos, e de tipo xeor'fico"

A c&eada dos &umanos , ue pode coincidir cun perodo de cam$io clim'tico entre oPleistoceno e o Holoceno, e o su$seuinte cam$io clim'tico : vaise producir a extincin masivade randes e medianos mamferos suscepti$les de ulterior domesticacin ( ca$alos,camlidos pro$lemas en canto a rendi$ilidade de tra$allo, dispo+i$ilidade de recursos c'rnicos- oupro$oscideos armadillo xiante-!" sta ser' un&a consecuencia importante posto ue vaiuedar desprovista de ariotipos animais, contando con poucas especies potenciais para aposterior domesticacin" Asemade, as enfermidades , orixinadas ou transmitidas polo ando e

fronte as ue os indxenas est'n indefensos (viruela, ripe.!"

/s &a$itantes do 0ello *undo, vanse facendo resistentes" 1ando os colonizadoreseuropeos traen con eles os seus xermes, os ue esta$an acostumados e non ti+an un&a letalidademoi rande, m'is en Amrica te+en raves consecuencias, un&a serie de xermes, virus, tradospolos europeos" 2ainos moi suscepti$les a un&a serie de enfermidades desenvoltas no 0ello*undo pola convivencia de &umanos e animais domsticos"

3ratase dun conxunto continental relativamente illado, terras emerxidas" 1omunicado atravs do estreito de 4e&rin, cun&as condicins medioam$ientais moi fras ue act%an de filtro,o ue conleva a un&a colonizacin tarda ( 5frica, presenza &umana dende fai 6 millns de anos,

Asia, fai un milln de anos, Amrica, fai 78"999 anos! e o illamento posterior"

/ )ovo *undo atopase desenvolto latitudinalmente e con escaso desenrolo lonxitudinalen comparacin co 0ello *undo (ata a Ant'rtida sur!, sendo relativamente m'is peueno co0ello *undo" #anse un&a sucesin de zonas ecolxicas ue poden dificultar a transmisin dedescu$ertas, culturais, cultivos ou animais"

3amn sinalar ue se atopa compartimentado en d%as zonas, mal comunicadas poloistmo de Panam' (estrito e cu$erto de selvas e pantanos!"

A comunicacin atopase constre+ida pola cadea monta+osa disposta de )-, ue

separan a fac&ada accidental da oriental, creando ran disparidade cultural" a ese illamento


2/38

PREHISTORI DE MRICcontri$%e a sucesin de zonas ecolxicas ao lono do desenvolvemento latitudinal, dificultandoa transmisin de descu$ertas e adaptacins"

/ 0ello *undo, pola contra, ten corredores ecolxicos en sentido -;, ue a$ranuenurasia" / Prximo /riente un punto de converxencia de d%as 'reas $ioxeor'ficas, a

tipica e a urosi$eriana, o ue facilita a dispo+i$ilidade de de ariotipos e a transmisin erecepcin de innovacins -de cultivos, animais e ideas-"isto de$ese a ue non &ai nada ueimpida a s%a extensin" / Prximo /riente dispn dun&a ran cantidade de ariotiposdomestica$les en certas areas de am$as rexins"

udamrica atopase relativamente illada de )orteamrica, sendo areas moi compactas"

3emos un&a masa continental relativamente illada, un espazo relativamentecompartimentada por un&a lona cadea monta+osa e ran desenvolvemento latitudinal noncomplementado coa lonxitudinal ca ue se dificulta a transmisin de innovacins, cultivos ouanimais domsticos"

A explosin demor'fica e expansin lo$al do xnero &umano s se da dende &ai uns89"999 anos, cando xorden innovacins ue incrementan a adapta$ilidade a diferentes &'$itats">"


3/38

PREHISTORI DE MRICOnde:principios do sculo >> Ales Hrdlic?a demoleu as teses autoctonistas e propuxo

a c&eada dende Asia a travs od estreito de 4e&rina a fins do Pleistoceno" Paul @ivet propuxoa existencia de catro ondas distintas : monoloides, esuims, australoides ( a etapa m'is fraposi$ilitara a c&eada dende a Atl'ntida, &oxe des$otada! e polinsicos ( non un n%merosuficiente para ue se poida salientar!, os dous %ltimos xa tardos, indo a travs do Ant'rtico en

al%n m momento m'is c'lido ue o actual os primeiros e por va martima os seundos" A pposi$ilidade de contactos con 5frica e /ceana en am$as direccins amosase tecnicamentefacti$le, pero os arumentos arueolxicos ou linsticos son fe$les" A maiora dos autoresfavorece a entrada a travs de 4e&rinia, un&a ampla c&aira ue una Asia e Amrica durante asfases fras do Pleistoceno uperior, discutndose o cami+o para acceder a )orteamrica: olono d da costa pacifica, dun corredor entre os laciares Baurentino e 1ordillerano (@ocosas!ou, m'is du$idoso nesta etapa, contorneando o ocano 5ico ata a costa Atl'ntica dos "CC"

A teora circumpolar pl'ntea un&a c&eada dende uropa o leste de )orteamrica,seuindo a $anuisa durante etapas fras de inverno, co ue as po$oacins &a$ituadas fropuideron c&ear seuindo o $orde meridional da $anuisa" sta teora $asease na semellanza depuntas de proxectil do solutrense a dos amerindios, m'is non se atopa demasiado acreditada"

Cando:admitida a entrada polo )orte a data polmica, entre partidarios da miracin1lovis e o pre-clovis" /s primeiros soste+en a c&eada &ai uns 76"999 anos, con cazadoresespecializados na ran fauna, espall'ndose r'pido (apenas 899 anos cara ur!" /s seusopo+entes du$idan da extrema rapidez (xacementos en Pataonia como 2ellDs son do 77"999 $p!e aducen xacementos m'is antios, tanto en )orteamrica ( *eadoEcoft! como, so$re todo, enudamrica ( Pedra 2urada en 4rasil, *onte 0erde en 1&ile!, as cronoloxas destes xacementosapoian a entrada en Amrica anterior a 1lovis" n $oa medida un&a polmica ue confrontainvestiadores anlosaxns (m'is pro-1lovis! e latinos ( franceses e latinoamericanos, m'is pre-

1lovis!"

4e&rinia estivo ao aire durante ran parte do estadio isotpico F (G9"999-68"999 $p! eloo no estadio 6 acada a s%a m'xima extensin cara 69"999-7"999 $p (- 769 m nivel domar!, para asulaarse por completo uizais tan tarde como o 76-79"999 $p" Hai xente na costa5rtica de i$eria polo F9"999 $p (Iana!" 1ara 78"999 $p podera &a$er un corredor pacficoli$re de xeo e un pouco m'is tarde entre os inlandeis Baurentino e 1ordilleriano, facilitando aentrada en )orteamrica"

4e&rinia, durante o %ltimo estadio fro ten fauna a$undante (mamut, reno, $isonte,ca$alo!, sendo o estadio 6 non &ostil a presenza &umana" A maior parte dos xacementos se

atopan en Alas?a 1entral (0al de )enana entre outros!" / 1omplexo )enana ( 76-77"999 $p,carece de lamini+as e ten a$undantes puntas $ifaciais, raedeiras e raspadeiras, cazan alce e$isonteJ o complexo #enali pos%e xa un&a industria microlaminar, con semellanzas ' do )asi'tico, dat'ndose a partir do 79"999 $p" Ao outro lado do estreito de 4e&rin &ai xacementospaleolticos : en Cs&?il ( pennsula de Kamc&at?a!, nun&a latitude m'is meridional aparecennumerosas puntas $ifaciais, con espio, nun nivel do 7L-7F"999 $p, outros xacementos m'iscara ao ) tamn suministraron puntas $ifaciais, m'is afastada de 4e&rin, ao oeste da serra de0er?&oMans?, a cova de #iu?tai deu niveis arueolxicos de at 7N"999 anos de antiidade"

Polo tanto Iana e )enana son industrias vinculadas a caza , o tratamento de peles,mentres ue #enali e #iu?tai, poden constitur os indicadores dun&a po$oacin presentes naparte /rienta de i$eria"


4/38

PREHISTORI DE MRIC1om$inados, os datos moleculares, os arueolxicos e medioam$ientais, apuntan nos

%ltimos tra$allos pu$licados cara a entrada nas Amricas cando os xeos comezan a recuar porvolta de &ai uns 7L"999 anos" *'is todava non existe acordo"

Ouen, foi proposto xa no 78 (case 789 anos antes da descu$erta do estreito de

4e&rin! polo xesuta Qos de Acosta, uen sosti+a un&a orixe en Asia atravesando Bosestrec&os $razos de mar entre am$os"

As an'lises das variantes xenticas dun&a protena no soro sanuneo amosan aexistencia de tres rupos : a maiora dos amerindios actuais, os Ata$ascos e os suims-aleutianos" lo suxerira tres ondas inmiratorias durante a pre&istoria" A m'is antia sera aamerindia, a intermedia a Ata$asca e a m'is recente a esuim"

As an'lises do A#) mitocondrial sinalan un antepasado com%n para a maiora dosindxenas &ai de 78 a F9"999 anos"

/ estudo dos dentes actuais e pre&istricos- amosa un&a sinodoncia clara" emellanzasna raz do molar ou incisivos en forma de pala con po$oacins monoloides do )orte de Asia,esta sinodoncia aparecera &ai 69"999 anos " coincide nas tres miracins ( a primeira m'isantia cas outra d%as!"

/ linista Qosep&


5/38

PREHISTORI DE MRICAsemade, estudos da varia$ilidade craneofacial suxiren iualmente un&a primeira

colonizacin da franxa costeira occidental"

3amn na costa central de 1&ile &ai conc&eiros dende o 79"999 $p, como os de PuntaSaue"

Afondando na va pacifica :As sociedades paleoindias

/ perodo paleoindio, cu$re o final do Pleistoceno uperior ( estadio 6, %ltima fase fraantes da actual! , c&eando ata o "999 a"1" (79"999 $p!, sen ue se poida precisar anda ocomezo do perodo"

Para 2iedel, un&a $anda de cazadores ( entre 68-89 individuos! entraran en)orteamrica nos inicios do perodo 1lovis (77-77"899 $p!, atoparan un paraso do cazador,con randes &er$voros, non afeitos a predacin &umana, elo conducira a un incrementodemor'fico explosivo, do$leandose cada xeracin (uns F9 anos!, o ue a$ondara para c&ear

na onda de avance ata 3ierra de 2ueo en 899T7999 anos, asumindo densidades de 9DLpersoas T?m6 , outros du$idan desta expansin en $litz-?rie e plantexan un&a presenza &umanaanterior, con modos de vida non tan centrados na meafauna" 1on anterioridade ao 76"999 $p"

A aparicin do &orizonte 1lovis e a extincin da meafauna tera m'is ue ver, se%n0ance HaMnes, cun $reve episodio de seca entre o 77-79"999 $p, ue pora a ran fauna enperio, acentuando a presin so$re os seres &umanos xa instalados ue reaccionaran con novastecnoloxas de caza, provocando as a extincin de moitos randes mamferos"

Hai un&a serie de xacementos ue apoian un&a ocupacin anterior a existencia decazadores de meafauna ( 1lovis!"

>acementos ue apoian a colonizacin nun&a poca anterior o complexo arueolxico1lovis" 3remos al%ns xacementos en Pensilvania ( *eadoEcroft!, no )ordeste $rasileiro( Pedra 2urada! e preto da costa sur de 1&ile ( *orteverde!"

*eadoEcroft, no stado de Pensilvania, tratase dun a$rio xuno a un afluente do /&io,cun&a fonda estratirafa ue a$ranue dende o 7L"999 $p, at o presente" /s niveis m'isantios se adscri$en ao complexo *iller, cazadores-recolectores xeneralistas, con industrialaminar e puntas $ifaciais sen acanaladuras" As d%$idas aparecen polas an'lises polnicas efaunsticas da capa antia, de car'cter moderno e indicativo dun&a paisaxe de $osue,inco&erente cun&a poca fra e un area perilacial" Parece importante isto nun&as datas nas ue

o laciar laurentino estara $astante prximo e as condicins seran $astante fras, polo ueal%ns du$idan deste complexo, dos datos ofrecidos polo car$ono 7L, podendo atoparse estascontaminadas e de$ndose datar en tempo m'is recente"

Pedra 2urada, situada o nordeste de 4rasil, tratase dun a$rio na caatina ($osueespi+ento!, zona suxeita a frecuente lumes de orixe natural, a moitos derrum$es ue poden darluar a aparicion de falsos %tiles, cun&a serie estatiraficada de foares e %tiles fa$ricados enpedra, remont'ndose aos milenios >0->UU $p : lascas, muescas, $urs, sen puntas de proxectilnin fauna pleistocena" Hai outras datas ue rec%an at o L8"999 $p, se discute o car'cter &umanodos restos de com$ustin e dos supostos %tiles" )as paredes do acantilado se atopan numerosaspinturas naturalistas de animais modernos ( xauares, armadillos, cervos!, al%ns framentos

cados se datan no 76-79"999 $p"


6/38

PREHISTORI DE MRIC1omo xa dixemos un&a zona suxeita a fortes procesos erosivos, ue uedan

estratificados , podndose data eses framentos cados, levando a erros"

*onteverde , no sur de 1&ile, a $eira dun ro, conta cun&a $oa conservacin, por serun&a tur$eira ( zona pantanosa!" e recuperaron un&a ducia de ca$anas rectanulares unidas

entre si de madeira e peles, cadans%a co seu foar" Hai morteiros de madeira e mu+os enumerosos restos de alimento vexetal e animal, as como alun&as plantas medicinais e osos demastodontes e de uanaco" A cronoloxa d e mediados do milenio >UUU $p, e o estilo de vidaparece $aseado na caza-colleita xeneralista ( non especializado!" @esulta salienta$le ue &aialas ue prove+en da costa, situada a 88 ?m do luar, e outros alimentos vexetais de ata 6L9?m de distancia, inform'ndonos so$re un intercam$io a certa distancia"

= o %nico ue se atopa reco+ecido na s%a antiidade por amplitude de cientficos"7"999 anos anterior as datas m'is antias ue se co+ecen para o complexo 1lovis"

Clovis

/ perodo paleoindio aparece documentado a partir do 77"899 $p ("899 a"1"! a 77"999$p, a travs dun ran n%mero de xacementos con caractersticas semellantes e confiuran uncomplexo industrial as nomeado a travs dun territorio (un&a finca!"

/ complexo 1lovis datase no 77"8999 $p e o 77"999 $p, e esta localizado por toda)orteamrica e c&ea at Amrica 1entral"

/ elemento m'is caracterstico deste complexo industrial e a punta clovis, punta deproxectil tallada $ifacialmente, extraese un&a lasca na rexin $asal, dando luar a un&aacanaladura, destinada a fixacin desta peza no astil de marfilR" 3ratase de pezas moi

ela$oradas, vinculadas a caza de randes animais, orientadas a explotacin da meafauna(mamuts, mastodontes!, demandan un&a materia prima para a s%a manufactura de certacalidade" /s rupos 1lovis caracterzanse pola ran mo$ilidade loxstica ( aco$illos de carne ouartefactos lticos!, desprazamentos a lona distancia ou de contacto e intercam$io con outrosrupos localizados a esas distancias $astante randes ( sa$molo por aco$illos de carne ouartefactos lticos, luares onde aoc&a$an caixas de pedras con restos de animais, partesespecialmente ricas en carne e ue se ardan nesa especie de neveiras de pedra ue se enterran,procurando un&a conservacin durante varios meses, previsin de desprazamentos a lonasdistancias con alimentos ardados en diferentes sitios"

A marxe deste, te+en outro elenco de materiais diversos relacionados con actividades

diferentes a da caza, raspadeiras, raedeiras, furadores, coitelos e ue se vinculan a tarefasrelacionadas co procesado dos animais, preparacin de peles. al%ns o$xectos de madeira ou,$astns perforados, azaalla"

Atop'monos con xacementos interesantes no nordeste &aEnee-*inisin?( Pensilvania!, datado recentemente por A* en 79"99 $p, preto do ro #elaEare nun am$ientefro, con $osue $oreal, se atoparon numerosas raspadeiras, e un&a punta 1lovis, as comotamn sementes dun tipo de ciruela, $aias e uva salvaxe, xunto con espi+as de peixe"

/utro ran complexo localizase nun territorio m'is focalizado, ue o complexo de2olsa, ue se estende exclusivamente pola metade occidental nas c&airas de )orteamrica, do

77"999 ( "999 a"1"! ao 79"999 $p" 1aracterizase pola presenza de puntas acanaladas demorfoloxa mitriforme" A meafauna escasa ou inexistente" n Bindenmeier ( )orte de


7/38

PREHISTORI DE MRIC1olorado!, e un campamento $ase, con marcadas diferenzas entre as areas este e oeste, ueincl%en a materiais prima empreadas : o$sidiana de IelloEstone (8G9 ?m norte! na primeirae o$sidiana do norte de *xico na seunda, suxerindo o encontro de d%as $andas operando carao norte e sur do luar, uizais para a caza de $isontes" @esiden durante varios meses seuidosdous ou mais $andos"

)ova estratexia de caza : arroMo drives : tcnica de caza masiva na ue se asexanrandes rupos enteiros de animais lev'ndoos a zonas de $arranueiras, asust'ndoos para ue sedesca$alen ou lev'ndoos a un&a serie de $aladas con mala sada, resultando m'is doadoatrapalos e facerse cun&a cantidade de carne ue facilitara a residencia nun tempo prolonado"

n udamrica non &ai puntas 1lovis, nin 2olsom, pero &ai un euivalente m'is recente: puntas de cola de peixe a partir do 77"999 $p, punta $ifacial acanalada na parte $asal, cunespio, ue se ensanc&a na $ase" Puntas l Qo$o ( de tipo foli'ceo! e as puntas PaiV'n ( cunespio moi $en delimitado ! nos Andes 1entrais" caza de meafauna, pero tamn recollida devexetais"

>acementos de 1ova 2ell ou *arassi e Oue$rada de anta Qulia ( punta Sae!"

anta Qulia : niveis paleoindios cun&a datacin arredor do 77"999 $p", explotan faunaPleistocena ( restos de ca$alos, mastodontes!" )on aparecen restos de explotacin do mediomartimo "

PALEAN!OPOLO"#A $O% P!&'E&!O% A'E!&CANO%

As informacins ( Alas?a, 3ierra de 2ueo! dos datos dispo+i$les son escasos, peroademais os rasos dos escasos restos ue corresponden o perodo paleoindio pos%en

caractersticas $astante diferentes entre si e con relacin os descendentes" / perodo paleoindioremata no 79"999 $p"

Home de KenneEic? ( ;as&inton! (L79 WT- G9 $p! : car'cteres craneias e de estatura edenticin sundadonto- m'is prximos aos Ainu do >apn ou udeste Asi'tico ue averdadeiros monoloides"

nterramento de 1apelin&a (G9 WT- G9 $p! : individuo masculino con rasos xeraism'is prximos aos Australo-*elanesios ue os monoloides"

/utros fsiles do Pleistoceno final ou &oloceno inicial:

-Baps 0ermel&o " afinidades cos Australianos arcaicos e m'is cos niveisrecentes de X&ou?oudian

- Palli Ai?e ( Pataonia !: 77"999 $p, dous adultos e un neno dolicocfalos esinodondos"

- 4u&l (Uda&o!: enterramento de muller ( 79"GN8 $p!, rasos faciais edentarios asi'ticos"

- KenneEic? ( ;as&inton! ( L79 $p! : dolicocfalo, al%n rasocaucasoide, sundodonto"

- *armes ( ;as&inton! ( 79"999 $p! : individuo $auicfalo"


8/38

PREHISTORI DE MRIC- *idland ( 3exas! ( antes do 77"999 $p! : muller dolicocfala ( cr'neo m'is

anc&o e menos alonado!, pero sinodonda"

- A muller de Pe+an ( *xico!: paleoindia 79N88 $p-, dolicocef'lica"

- Home de 3excal : NL9 $p, cara m'is corta e cr'neo m'is anc&o"

Hai aportes xenticos ue corro$oran isto por ser relativamente antios,correspondendo a un momento no ue en Asia anda non se impuxeran por completo ascaractersticas monoloides dos &a$itantes actuais desa rexin ser' en ondas posteriores, ou porpropio fluxo xentico imp+ense os rasos m'is afns os monoloides ue &oxe caracterizan aspo$oacins amerindias"

() %OC&E$A$E% A'E!&N$&A% NO PE!#O$O *OLOCENO + estadio isotpico &, climaactual-

Paso do estadio isotpico UU U" no 7"999 $p producese o inicio do uecemento, no7F"999 $p, un aumento sinificativo das temperaturas e no 79"999, o retroceso definitivo dosislandeis"


9/38

PREHISTORI DE MRICda pesca, da colleita de produtos vexetais!" )al%ns casos, d'se un&a tendencia ao sedentarismoe po$oados semiesta$les ou esta$les"

#esde o punto de vista tecnolxico tamn se advirten cam$ios : xorden novos utensilios( mu+os de vaivn, ou tamn morteiros, de forma m'is estreita, cun movemento m'is de

percusin!" @elacionado ca pesca aparece o arpn, anzs, tamn con cam$ios na tecnoloxa, notra$allo da pedra" Por un&a $anda veremos un&a tendencia a microlitizacin (f'$rica de utillaxeou material de peueno formato ela$orado so$re lamini+as e ue pode formar parte deproxects, armas arroxadizas!, na zona oriental de )orteamrica aparecen %tiles de pedra puda (mac&ados de ranura ue son anteriores neoltico!" n relacin coa caza e coa uerra, temosd%as invencins ue son o atlatel, o propulsor e o arco" " o propulsor aparece no paleolticouperior e au no &oloceno" 1onsta dun anc&o e un luar onde aarralo" erve para lanzar conm'is forza" / arco aparece en parte na cultura no 'rtico, para cazar animais m'is peuenos, enzonas menos despexadas"

1omo froito deste proceso de evolucin cultural, alun&as sociedades , en puntos

concretos ( rexin dos Andes, 3erras Altas de *esoamrica, na c&aira amaznica, stuario daPlata Y CruuaM, Arxentina!, comezan a cultivar ou domesticar al%ns dos poucos animaisdomestica$les ue existan en Amrica" ste perodo de domesticacin podera darse porrematado a mediados do Holoceno"

As formas de vida das po$oacins do perodo arcaic ( primeira fase do Holoceno deduracin varia$le nal%ns casos vai rematar na volta do U0-0 milenio a" 1", noutros, asformas de vida persistir'n at o cam$io de era!" )a zona )orte, en 3ierra de 2ueo, Pataonia,*ato


10/38

PREHISTORI DE MRIC- 1asper: conduciron os $isontes cara este luar, onde se enlamaron, co

ue resulta$a m'is doado matalos" #ase un empreo dun&a duna fsil, onde se atoparon restosde 9 $isontes"

As puntas 2olsen xa non se atopan, senn ue vemos un&a sustitucin polas puntasPlano" Posteriormente, no G"999 a"1" vemos como estas ser'n remplazadas polas de muesca ouespio $ifaciais" ste cam$io na tipoloxa das puntas de proxectil coincide cun momento demaior elevamento da temperatura nesta 'rea ( ptimo Holoceno!"

)o 6"899 a" 1", o$servase un&a diverxencia entre as zonas oriental! e ; (occidental!das c&airas" #'se un&a tendencia dende o terceiro milenio a" 1" , de formas de vida m'isesta$les e dependentes da explotacin na 'rea occidental , aumento da dependencia da caza"3endencia a un&a maior esta$ilidade na zona oriental e m'is u oeste d'se a tendencia contraria,cun maior nfase na caza"

As @ocosas,


11/38

PREHISTORI DE MRICacumuladores, practican o almacenamento mediante o secado, esta xente uen de almacenaros recursos ue o$te+en, e desta forma poden su$sistir sen desprazarse o lono de todo o ano( conservacin moi $oa!" /s 3otem son moi caractersticos destas po$oacins, representan asxenealoxas pertencentes a familia a ue se correspondes, representacin de antepasados e seresso$renaturais, relacionados dun modo ou outro co li+axe" on rans artes'ns ( constr%en

$arcos!" sta$lcense a comezos do 7Z milenio a" 1"

A $oa conservacin dos materiais, anzs, flotadoresRR, tanza, redes" mprean a pedrapuda ( mac&ados, pulen a pedra , pizarra en puntas e coitelos" ste sistema ue pro$a$lementexa este asentado no ano 7"999 a" 1", non est' exento de pro$lemas" / feito de vivir de formapermanente nun luar leva a definicin m'is estritas do dereito de uso territorial oudeterminados sitios do territorio" As zonas de maior riueza son o$xecto de propiedade porparte das comunidades,a propiedade leva consio a rivalidade pola mesma" ntn temos un&amaior evidencia de violencia ue noutras sociedades coet'neas"

A sociedade s m'is esta$les tenden a estra m'is xeraruizadas, as sepulturas e os

po$oados sinalan a existencia de diferenzas internas" #o ue sa$emos dos seus descendentesparece pro$a$le ue estivsemos diante dun&a sociedade na ue os descendentes dundeterminado individuo era fundamento esencial da conformacin dese rupo e a proximidade aun rupo rico sinala a importancia social do individuo en cuestin"

A partir de o$servacins etno&istricas, parece clave o status, a proximidade enparentesco co xefe de cada li+axe, as esculturas en madeira e totems son representacins deantepasados e seres so$renaturais, relacionados dun modo ou outro co li+axe"

3ratase dun&a sociedade desiual aparente nas diferenzas de tratamento dos mortos eriueza das casas, as como as evidencias de uerra ( mortes violentas, ca$ezas trofeo en

tum$as!"

3radicin de festas-estrao : Potlatc&, na cal os lderes das comunidades compiten entresi a travs da xenerosidade, facendo donacins, realos, de consumo de alimentos, co fin dedesprestixiar os li+axes rivais e aumentar a cateora do li+axe propio" st' presente nassociedades do contacto ( &ai dous ou tres amos, si &ai diferenzas sociais!" 3ratase de avero+ar atravs do despilfarro os rivais, ue non poidan iualar o seu despilfarro" = un esuema uedestaca pola escala" *atar escravos tamn podera formar parte desta ex&i$icin de poder"

/ totem pode representar mitos relacionados co personaxe ue se trata"

*'is sur ( Ullas do 1anal, anta 4'r$ara, 0entura, 0al de an 2ernando en1alifornia !, topamos un caso de cazadores-recolectores ue &a$itan en vilas de arredor de 799&a$itantes" As vilas con maior po$oacin son as ue atopamos na zona costeira" stas xentesdispo+en dun&a ama de recursos ampla e complementaria o lono do ano, ue permite esaconcentracin de po$oacin e ue esta non se desprace" As condicins son m'is secas e c'lidasue no );, cun clima de tipo mediterr'neo, no ue as formacins $oscosas non son tan espesas( car$allos, mesuites tipo de acacia-!, aproveitados xunto con outras especies vexetais, comosementes, ue son empreadas mediante o uso do mu+o" #esenvolven a caza do cervo" lootemos o recurso mari+o ( focas, pasan as $aleas!" 3e+en un&a tecnoloxa de naveacindesenvolvida ue lle permite trasladarse at as illas para ue utilizan o tomol, tipo de $arco

feito a $ase de planc&as de madeira cosidas entre si, ue se emprea na pesca e caza de


12/38

PREHISTORI DE MRICmamferos mari+os" (/s c&umac?s pro&$eselle a caza de randes cet'ceos e loraron ue se llepermitise a caza da $alea!"

3amn vinculada a esta po$oacin californiana, temos un arte $astante desenvolvido, undos motivos m'is peculiares son as representacins circulares, representacins solares do

solsticio de inverno, representan a mi%do temas solares"

Norte de Amrica : 0rtico e %u12rtico entre os randes laos e costas 'rticas-,atop'monos con d%as randes paisaxes" )o 5rtico, topamos con condicins extremadamentefras, espazo a$erto, de tipo de tundra ( reno, $oi, almizclero, mamferos mari+os morsas,$aleas, focas, diferentes especies de peixes, cet'ceos-!" / u$'rtico, espazo cerrado, con $osue$oreal ( $idueiro, 'lamo!, mamferos coma o alce ou o cervo" A primeira zona ocupada poresuims ( Unuit!, e a seunda por xentes de linua Alonuina ( parte leste! no e Ata$asca no;" os esuims, con rasos fortemente monoloides, indican un&a c&eada serodia ou porsucesivas apartacins dende Asia" /s Ata$ascos, relacionados cos amerindios, racialmente est'nen posicin intermedia e poden ter arrivado con anterioridade ou $en reci$ir fluxo xentico

desde os esuims" miran sudeste dos "CC"

A tradicin Paleo'rtica, sit%a a primeira ocupacin entre o "999 e o G"999 a" 1" na costaPacfica, se $en coa s%a tradicin microlaminar, ue su$stit%e a tradicin )enana, parecenorientarse m'is a explotacin de recursos terrestres ue a pesca ou caza de animais mari+os"

)o L"999 a" 1", coincidindo co altiternal, se xeneralizan as puntas de proxectil demuesca te+en ue ver con formas de vida propias do $osue $oreal, a caza de mamferoscomo o alce ou cervo, ue vai avanzando cara o )orte-, xunto a tecnoloxa microlaminaranterior"

1o enframento loo do 6"899 a" 1", prod%cese un&a cda das temperaturas, momento daexpansin dos proto-esuims dende Alas?a cara UUU A" #" ( casa semisu$terr'neas de planta rectanular, fiuri+as e m'scaras,


13/38

PREHISTORI DE MRIC%tiles en pedra puda, como coitelos ( fa$ricacin dos il%s! para a neve e l'mpadas de raxa( empreadas como calefaccin e iluminacin, posto ue podan pasar semanas sen sar daca$ana, durante o inverno! feitas de esteatita-, %til m$il so$re marfil , o empreo do osoesta$a $astante asentado" xistencia de redes ( parentesco! , ue aseuran a supervivencia nun'm$ito moi &ostil, rede na ue circulan %tiles, esteatita, ferro meterico"

3ona oriental + Norte da Pennsula do La1rador e o curso do 'ississipi-

)esta zona oriental, o perodo arcaico adoitase dividir en tres su$fases : arcaicotemprano, ue se situa entre o -"899 a"1" e o G"999 a"1", o Arcaico *edio, entre o G"999 e oL"999 a" 1", e o Arcaico @ecente, entre o L"999-7"N99T7"899 a"1"

A fusin dos randes islandeis leva a formacin dos randes laos" Ademais ser' un&aexpansin r'pida dos $osues ue pasan a ocupar un&a maior parte do territorio" A resposta daspo$oacins da zona oriental vai na li+a do desenvolvemento de estratexias de amplo espectro( recursos mari+os, terrestres, moluscos ou recursos de tipo vexetal!, e tamn au vinculado a

importancia das masa de $osue a invencin de mac&ados ( no arcaico temprano!"

/ perodo inicial e medio temos o xacemento de Koster, ue foi intensamente escavadonos anos N9, e deu a evidencia de ocupacin da 7[ e 6[ fase do perodo arcaico" )o arcaicotemprano, dende un punto de vista tecnolxico ltico, o$servase un&a modificacin importante,as puntas de 1lovis a volta do "899 son sustituidas por un&as puntas m'is peuenas e dotadasdun tipo de $ase $ifurcada, ou outras de espioT muescas, menor tama+o, de$ido a un tipo decam$io no tipo de presa, posto ue xa non se trata de randes animais, e un instrumentolanzador ( aora propulsor!"

A comezos do Holoceno, vemos como se van ue$rar esas redes a rande distancia,

deixan de existir, a xente volvese m'is local, emprean o ue ti+a m'is a man, anda ue nonsexa de tanta calidade" Usto xa se o$serva no 7Z perodo de ocupacin de Koster, no G"899,campamento ocupado nun&a parte do ano sen ue &axa evidencias dun&a ocupacinsemipermanente"

e pr'ctica a pesca, se recollen froitos e sementes e se cazan animais como o cervo( xentes $astante m$iles ue se desprazan con frecuencia, cun&a experiencia de amploespectro"e co+ecen enterramentos nesta fase e de maneira m'is sinificativa nesta fase inicial deocupacin en Koster, &ai al%ns enterramentos de cans, ue supn ue este est' domesticado( mediados do s" 0UU!, usado pro$a$lemente como animal de compa+a, de defensa, apoio nacaza e como complemento alimenticio, caracterstica xeral ue atopamos en todas as sociedadesamerindias"

/ xacemento de Koster, en Ulinois, conta cun&a fase arcaica antia e outra encadrada noarcaico medio"

)o arcaico medio, prod%cese al%n cam$io relevante na forma de vida no leste e o ueten ue ver coa disposicin de mortos destes rupos do arcaico" n primeiro luar cara un&amaior importancia da explotacin de recursos mari+os ou estuarios ( B,Anse Amour Pennsulado Ba$rador-, o estuario do Hudson temos un dos tumultos m'is antios do mundo -8"899 a"1"-nesta etapa media documentase a existencia de conc&eiros con a$undancia da colleita de ostras!"

#o G"999-L"999 a"1" arcaico medio o leste de )orteamrica" Al%ns indicios dun&a maior


14/38

PREHISTORI DE MRICpermanencia das po$oacins no territorio, isto advrtese en Koster, en cuxa etapa ocupa oarcaico medio, vemos como se constr%en randes ca$anas de madeira"

Hai un&a discusin so$re a posi$ilidade ue te+en al%n cultivo en concreto, un tipo deca$aza, pero non alo ue este o suficientemente claro"

Hai ue mencionar a aparicin das primeiras estruturas funerarias de tipo monumental( B5nse Amour, a m'is famosa, mala interpretacin, realmente fora denominada a $a&a dosmortos!, o interese radica ue un dos t%mulos m'is antios do mundo, conti+a un&ain&umacin acompa+ada de restos de lume e instrumentos ue apuntan a un&a dedicacinpredominantemente martima (arpn composto, puntas de lanza , para o$ter mamferos mari+os"Pro$a$lemente facan expedicins o interior posto ue se atoparon restos de renos"

Unmersin ou asolaamento, o xacemento de ;indover foron depositados nun&aespecie de pantano" #escu$rronse 7N9 corpos cun&a conservacin de restos or'nicos, case uncentenar conserva$a trazas do cere$ro ( permite estudos xenticos!" Ademais permite ter un&a

visin dun tipo de artefactos ue normalmente non se conservan ( puntas de seta con espio ouformas foli'ceas, pezas con mano, punzn, cestas, esteras nas ue an envoltas os corpos-,indicar tamn ue se documentan nestes enterramentos, como tamn sucede en *u$$errM1ree?, se documentan mortes violentas frec&azos-.!

A conservacin dese ran n%mero de restos facilitan estudos xenealxicos, so$recaractersticas morfolxicas so$re a po$oacin" ran xente $astante peuenas, as mulleres porde$aixo do 7D89, interesante polas diferentes actividades ( alimentacin, dficit nos em$arazos,partos temper's!, con esa tendencia a un&a permanencia maior, e un&a tendencia adiferenciacin interna dentro dos rupos e a eventual aparicin da violencia" 1ando entramos noarcaico recente no L"999, si ue vemos un&a acentuacin destes rasos e moito m'is nidia a

tendencia a asentarse de maneira m'is prolonada en determinados puntos" 1omo consecuenciam'is nidia, as consecuencias dentro do rupo e a s evidencias de violencia" / feito de ue axente se desprace menos, este durante m'is tempo en puntos de territorios coa diferenza derupo, fai ue volva aparecer redes de intercam$io de materias primas, o$xectos, al%ns doscales se converten en elementos de prestixio, ue forman parte do ex&i$icionismo social( determinados tipos de pedra, aparicin do metal, co$re na zona dos randes laos-!" Ustoo$servase $en no xacemento de Undion Knoll ( Kentuc?M!, no medio oeste" = un ran t%mulo dem'is de 7F9 metros de lonxitude se atopa na c&aira de asuluamento do


15/38

PREHISTORI DE MRICdiferenciacin ue m'is o sur" #a impresin dun&a sociedade m'is iualitaria, fortementeorientada a caza de animais mari+os ( arpns con $uraco na zona $asal, puntas en forma de$aioneta cun canal no centro e as puntas de $aioneta-pizarra!" sta poca do arcaico final noleste xeneraliz'ndose os conc&eiros nal%ns casos se documentan este tipo de trampas ( trampasmareais!, na zona da a$ada de 4oston, feitos a $ase de postes de madeira" n zonas con pouco

radente, na placa continental facendo forma circular, na marea alta os peixes entran nestesrecintos e uedan atrapados na seca"

'esoamrica

1o+ecese menos ue no caso norteamericano" As investiacins est' moi concentradaen d%as zonas, na rexin de *xico e na zona alta en /axaca" Usto de$ese a ue nestas d%aszonas se desenvolven altas culturas con posterioridade, danse pois tra$allos orientados a co+eceras circunstancias e precedentes nos ue xurdiron esas altas culturas" 3e&uac'n e *onte Al$'n"Procura das races desas altas culturas, polos ue se promoven os estudos so$re estascivilizacins"

)a zona de *xico a procura desas races e levada a ca$o por *acneis& e na de/axaca por 2lannerM"

3emos un co+ecemento cativo para esta area e excesivamente focalizado" /utra raznpara a investiacin destas zonas, d'se posto ue a conservacin destas moi $oa ( seca!,especialmente a de /axaca" o$re todo dos restos vexetais" )os %ltimos anos comeza aal$iscarse a posi$ilidade de ue areas tropicais &%midas xouen un papel importante no perodoarcaico ( inicios do neoltico!, pero ata &oxe desco+ecido, posto ue o material conservase moimal" #ocumentar as pautas da evolucin do medio natural m'is complicado"

A maior parte da documentacin sistem'tica, provn da zona do val de *xico e en/axaca"

)a zona do val de *xico, temos ue a fins do Pleistoceno se da un&a mudanza dendeas puntas 1lovis a un&as de tipo foli'ceo denominadas lerma, #e talla $ifacial, e sustit%enas no"999 a"1"

2ase AVuereado , "999-N"999 a"1", fins do Pleistoceno e inicios do Holoceno" #'seun&a modificacin artefactual de 1lovis a lerma" A fins do Pleistoceno cazan tortuas xiantes,ca$alos, e seuen sendo explotados por estas sociedades"

ntrados no &oloceno, cara o "999 a"1" aproximadamente, se extinuen esas especiespleistocenas e os rupos na zona de 3e&uacan pasan a depender da caza do cervo ue xunto conoutros animais representa o N8\ da alimentacin destas xentes, supo+endo o 68\ restante darecoleccin vexetal"

2ase l @ieo , N"999-8"999 a"1", acent%ase a dependencia dos recursos vexetais" /investiador en 3e&uacan, apuntou ue nesta fase prod%cense os primeiros ensaios dedomesticacin do millo" Hoxe en da, revisada a cronoloxa a$soluta, apuntase a ue no, ue setrata de cazadores-recolectores, con ran importancia da recolecta vexetal" #'se un&aa$undancia de mu+os e sementes vexetais, atop'ndose noces nestes xacementos" As xentes ueocupan o val de 3e&uacan no arcaico, divdense en $andas, ue tan s tenden a aruparse nos

meses de ver'n, onde a maior &umidade permite nas zonas dos vales dispor de recursossuficientes para permitir a areacin de varias $andas"


16/38

PREHISTORI DE MRICn /axaca, temos un&a zona ue nestes momentos ( fins do Pleistoceno e comezos do

Holoceno!, conservase $en a materia, zona $astante 'rida nos nosos das, dauela ti+a un&apaisaxe vexetal, un mato de tipo espi+ento"

1ueva 4lanca e


17/38

PREHISTORI DE MRICe samos das terras altas e descendemos a costa, dende o Z milenio, existe un&a

explotacin activa do medio costeiro con verdadeiros conc&eiros ( restos de peixe, restos demariscos, osos de mamferos mari+os" 3emos o exemplo en 1&ile de conc&eiros no paleoindio!"

)o momento en ue o aumento do nivel do mar se esta$iliza en torno o 8Z milenio, os

conc&eiros avanzan, tamn nas Antillas" A partir, m'is ou menos, do FZ milenio, en udamricaa maior parte das rexins pasan a estar ocupadas por rupos neolticos, s su$sisten ruposcazadores-recolectores en zonas localizadas, como o *ato U>" 3i+an un modo de vida itinerante, areados en $andas, cun&a tecnoloxasinxela, e cun&a certa esta$ilidade co entorno" #a colleita vexetal, caza ( uanaco!, ue viven enpeuenos rupos e estruturas de &'$itat sinxelas, c&amando a atencin porue son zonas moifras, son xente de maior estatura, co+ecen o can" mprean o arco simple e a punta de seta"

Por outra $anda, temos cerca de occidente, po$oacins como os Alacaluf, m'is ooccidente, temos os Iamanc ( orientacin m'is mari+a!, os canoeros maall'nicos ( porueti+an canoas e localzanse preto da costa- orientacin martima e terrestre!" mpreo de arpns,industria $astante orientada a colleita martima, refuxios ende$les" Practicamente desapareceronpola culpa dos colonizadores, polo descenso dos lo$os mari+os" ste tipo de adaptacin costeiraest' documentada dende o L"999 a"1", con poucos cam$ios at o contacto cos colonizadores

europeos" A zona austral m'is po$oada por seres &umanos antes do s" >>"

Arpns de punta separada" As puntas de arpn de $ase cruciforme, cinceles, cu+as,espatuliformes, furadores, punzns, a decoracin m'is frecuente nas fases antias ( contas decolares en osos de aves, decoracin por ravado ou volume! instrumental ltico tallado,raedeiras, raspadeiras" Alun&a punta $ifacial nas fases antias" )as fases m'is recentes apareceo arco, puntas de frec&a" A s%a dieta conformase de uanacos, cet'ceos, aves, peixes emoluscos"

NEOL#&CO A'E!&CANO

1aractersticas ue propician o seu comezo:

- A capacidade de expansin, de$ido a un aumento demor'fico"

- Undependzanse das condicins do contorno e isto se plasma nuncrecemento vexetativo das po$oacins neolticas moi superior"

- Adopcin da producin de alimentos, fortemente exporta$le,transportados cara areas moi diversas dauela na ue se dan de formanatural" A ovella , procede dun are circunscrita o prximo /riente, e &oxeatopase na s%a maior parte en Australia e na Pataonia"

- Posi$ilidade de ocupar areas en principio non idneas para os ariotipos"


18/38

PREHISTORI DE MRIC nun&a area moi rande predomina a caza- recolecin, ue Australia, s al%ns

illotes, na selva do 1ono" #e$ido a dificultade de introducir especies animais, vexetais,domsticas"

/ neoltico en Amrica, ten un&as caractersticas moi especificas, dando luar a un&a

evolucin das sociedades, forma de vida, &a$itacin, ue $astante particular"

/ )eoltico americano, esencialmente arcola: domesticacin de cerca de F99plantas ( froitos, &er$'ceos e tu$rculos pataca, tomate-!, inclundo entre estas plantas con finsrituais, medicinais, como o a$aco ou a coca"

As evidencias m'is antias, atpanse na terras altas de *esoamrica e udamrica]conservacin diferencialR, posi$lemente temos evidencias de certa precocidade na adopcin deformas de vida arcola, con relacin a outras areas, tamn dicir ue son areas semidesrticas,polo ue permiten un&a mellor conservacin" on as zonas onde xorden as altas culturas"

#urante certo tempo d'se un&a persistencia da vida itinerante, s dende o F"999 a"1" endiante, importancia da economa produtora e maior tendencia a sedentarizacin, tanto en*esoamrica como en udamrica &ai ue aardar at o UU milenio para atopar as primeirasvilas"

*oi cativo no ue respecta a andera, falta, escasez de ariotipos polo impactoclim'tico de finais do Pleistoceno e a comezos do Holoceno" A llama, a alpaca na zonaandina- e o pavo, son a $ase da alimentacin, contando tamn coa presenza do can e do coellode Undias ou cuMozona andina central-, o ue incide no uso intensivo do tra$allo &umano parao transporte e tra$allo da terra" Usto supn un&a rande limitacin" 2ora dos Andes, atop'monosco pavo en mesoamrica e norteamrica" 1omo consecuencia disto, d'se un&a aricultura moi

limitada en canto o investimento de enerxa" A forza de traccin, limitada non contar conanimais domsticos de tiro, polo ue a aricultura americana aparece como un&a &orticultura napr'ctica, non acada un&a aricultura de tipo extensivo no ue preciso a forza animal, istoacarrear' diversas consecuencias"

'esoamrica

)as orixes da aricultura temos as mesmas areas de estudo dos cazadores-recolectores :terras altas de *xico ( *ac)eis& no val de 3e&uacan! e a zona de /axaca *onte Al$'n- ondetra$alla 2lannerM" Au d'se un&a $oa conservacin, desenvlvense as altas culturas" on zonas$astante 'ridas" As plantas cultivadas, os estudos isotpicos dos osos, para explicar os cam$ios

na dieta, &ai ac&eas recentes en 3a$asco ( /meca!, un&a zona tropical, onde se dan indicios daantiidade na pr'ctica da aricultura"

)o val de 3e&uac'n diferencianse d%s fases, e apreciase un&a terceira"

- 1oaxcatl'n ( 8"999-F"L99 a"1"!" o$servase un&a transicin na dieta de

l @ieo e 1oaxcatl'n $rusca, pola an'lise de car$ono 7F no col'xeno seo, ue informa so$reue o 9\ ( 7L\ s aricultura! dieta de millo e outras &er$'ceas recolectadas ( maeM,cactus!" As fa$as complementan ao millo, aportan fisina, un amio'cido ue necesitamos ueaporta &idratos de car$ono, constitundo un&a fonte de protenas, ademais de axudar aa

recuperacin do solo" 3ratase dun&a po$oacin ue vive fundamentalmente da colleita vexetal


19/38

PREHISTORI DE MRIC( noces, vallas, races! na ue a caza de animais ( cervo, coello!, supo+en un peueno aporteprotenico a cando comeza a introducirse nesa dieta os elementos domsticos, como a ca$aza"

- )a 2ase A$eVas (F"L99-6"F99 a"1"!, a aricultura s supn un 68\ da

dieta, continuando sendo relativamente $aixo, malia explosin demor'fica (cuadr%ple enA$eVas respecto de l @ieo!, seue sendo un&a po$oacin itinerante, dispers'ndose en inverno,tendo o can como complemento a caza"

- 2ase Purrn, dende mediados do UU milenio, po$oados permanentes

en casos de ramas revestidas de $arro e aricultura supn xa p 7L9\ da dieta e aparece acer'mica", as primeiras aldeas, dase un&a aportacin sinificativa da aricultura coa aparicinda cer'mica, ue identificador dun&a maior sedentarizacin, posto ue se trata dun elementofr'xil difcil de transportar" Aparece o pavo" Acompa+ado todo isto dun proceso de aceleracinda complexizacin social, aparicin de vilas e primeiras sociedades complexas"

Al%ns datos recentes, revisan as datas da 1ova de 1oaxcatl'n ( 3e&uacan!, nos cales seexpn ue a 1ucur$ita pepo( ca$aza!, o cultivo m'is antio, datado dende o N"999 $p" Aca$aza de $otella ( Baenaria sicerana!, se data do G"999 $p" / millo, na cova de an *arcos( 3e&uac'n! , datado no L"N99 polo car$ono 7L, na fase final de 1oaxcatl'n!"

Ouitando as fa$as e o millo, as plantas domesticadas m'is antias domesticadas, sonauelas ue non dan ran aporte vitamnico, m'is exclusivo, como a ca$aza e o pemento" )onse pasa facilmente a un&a aricultura"

)o val de /axaca, &ai parecidos puntos de ocupacin e su$sistencia : plantasdomesticadas, antes do 8"999 a"1", rupos m$eis estacionais ata mediados do UU milenio" /cervo e o coello e peuenos animais constit%en outros aportes alimenticios"


20/38

PREHISTORI DE MRICAs zonas &%midas su$tropicais de *esoamrica te+en un&a por conservacin dos restos

or'nicos e por elo non se consideraran at &ai pouco, zonas de invencin"

n an Andrs ( 3a$asco!: area costeira con esteiros e laoas ue com$ina recursosacu'ticos e terra la$orais" )in o millo nin mandioca son nativos da zona, implica un&a

domesticacin m'is antia noutro luar, xa no LZ milenio, est' documentada esta domesticacin"

/s estudos fitolitos, restos de partculas de slice ue forman parte dos tallos dasplantas" /s rans de polen tamn se conservan $en, apuntan a presenza do millo, a mendioca, daue se aproveitan as races ( ue conte+en amidn, &idratos de car$ono! dous cultivosfundamentais con posterioridade"

)a zona de 3a$asco ou val de *xico, nas zonas inmediatas d'se un&a com$inacin derecursos acu'ticos e $oas terras de cultivo ue atraen a xente, o pro$lema $en dado na malaconservacin dos restos or'nicos neste 'm$ito"

NEOL#&CO $E NO!E0'E!&CA)#istnuense dous randes focos, ureste e Beste, con desenvolvemento particulares e

transmisin da maiora dos cultivos dende *xico" euen cami+os $astante diferenciados, cuncar'cter ecolxico moi diferenciado, contando o suroeste con am$ientes semi'ridos de *xico,a rexin oriental conta con ran &umidade e importancia do $osue ten menos ue ver coa areamexicana e as formas de actividade arcola son m'is crcanas no suroeste ca na central"

)o suroeste, danse moitas manifestacins de sociedades aricolas encadradas en tornoa un&a area denominada des four corners (Cta&, 1olorado, )ovo *xico e Arizona! xunto con1&iua&ua e onora"

3ratase dun medio su$desrtico, aparecendo a aricultura no complexo 1oc&ise ( 7899a" 1" o millo m'is a ca$aza e cara o 7999 a" 1" as fa$as!" #ase a adopcin dun&a variedade( c&apalote! do millo, mellor adaptado a seuidade, a fins do 7Z milenio a" 1", vinculase coaexpansin do cultivo e aparicin do sedentarismo, primeiras aldeas en torno o cam$io de era(culturas Ho&o?am deserto de onora-, *oolln parte oriental de Arizona, onora e1&iua&ua- e Anasazi four corners-!"

Ho&o?am, aparece a fins do U milenio a" 1" e persiste at o sculo >0 no deserto deonora" #esenvolven un&a aricultura de reado, ue supn un investimento rande nasconstrucins de randes canais de at F9 ?m, confiurando sistemas $astante complexos"

1asa


21/38

PREHISTORI DE MRICA cultura *oolln ( maior extensin xeor'fica!, dende o leste de Arizona ao oeste de

3exas e 1&iua&ua, entre o 699 e 7999 d" 1"" sociedades asentadas, con casas semiescavadas,cu$ertas con troncos" Unst'lanse en mesas dominando o val, onde se cultiva" stes po$oadosadoitan situarse so$re mesas so$re as ue se poden dominar as zonas $aixas"

/ ano 7999 da luar na parte suroeste do )orte de *xico a un&a fase especifica: a2ase *im$res, ue perdura at mediados do s" >UU" 1on casas en superficies, feitas conmanpostera, sen vntanas, acceso por arri$a e cer'mica con motivos naturalistas, atopadaxeralmente en tum$as $aixo as casas" 1ara o 7789 remata pola seca ue sofre o luar" Adoita serfrecuente ue os pratos estn rotos na parte central, forman parte dos enterramentos"

Anasazi, do )avaVo ata$ascos con linua )adene- os antios, desenvolvese nas four1orners" Xona de altiplano semidesrtico, dende o cam$io de era at a poca &istrica ( Xu+i,Hopi e Pue$lo actuais!, poca de contacto, son a$andonados antes do contacto, traslad'ndose apo$oacin a zona de @o


22/38

PREHISTORI DE MRICmim$res, o despo$oamento ue ten luar nesta rexin coincide co da rexin de 1&aco,prod%cese un&a seca $astante forte por esta poca" /utros autores aluden a razns de tipoeconmico ou poltico" = posi$le ue se dera un pro$lema de disputa poltica e isto faraimposi$le residir en po$oados sen ter ac&eas ou tri$utos da po$oacin circundante" / tra$alloda turuesa, material moi empreado como adorno, en todo tipo de o$xectos" Al%ns ven ue

puido &a$er un desvo das rutas comerciais a travs dos ue se comercia$a con turuesa,estando detr's deste despo$oamento, m'is cara o sur"

)o momento en ue se a$andona 1&aco, comaza a desenvolverse at

mediados do sculo >0 en 1&iua&ua Pauim ( 1asas UUen 1&aco e *im$res se atri$%e ao desvo das rutas comerciais ou a un&a seca na 6[ metade

dese sculo" ituacin de encrucillada"

*'is norte, atopase a 'rea de *esa 0erde, nun medio &%mido

levantan entre o 7799-7699 d"1" randes po$oados ( at 6899 &a$itantes! en mampostera, convarios pisos, xusto $aixo a proteccin do $orde superior do ca+n, xunto as torres ue aparecenonde as ?ivas, podendo ter fin defensivoJ os campos de cultivo situados por ri$a" Boo, trala


23/38

PREHISTORI DE MRIC#'se un uso $astante frecuente de esteatita ( soapstone!, ue se pode tra$allar moi

facilmente, para fa$ricar cuncas, vasos, ue se pon de moda neste perodo"

on uen de levantar randes construcins de finalidade festiva, ritual"

A cucur$ita pepo, produce pipas con $astante contido en raxa"

/ conxunto monumental de PovertM Point ( val do *ississipi, ) de Bouisiana!, pretode mediados do UU[ milenio, un recinto pec&ado por seis terraplns de m'is de un?ilmetro e varios t%mulos, o maior de 7F metros de lono por 67 de alto, ue implica certafixacin o territorio e un&a capacidade de mo$ilizacin nota$le para uns cazadores-recolectores( F millns de &orasT&ome s para os terraplns!"

A s%a finalidade precisa nos desco+ecida, un dos t%mulos ten restos de cremacin&umana na $ase, o luar parece ter actuado como un centro de intercam$io, con materiaisprovintes de lonas distancias e un 'rea onde se leva$an a ca$o cerimonias nas ue se xunta$an

diferentes $andas da rexin"Aparecen fiuri+as de $arro cocido, apenas &ai cer'mica, as $olas, servan para cocer os

alimentos en recipentes, para facer cocer aua" mprea$an co$re puro, mac&acado, para facerpeuenos adornos"

/ perodo ;oodland ( fixase no UU milenio a" 1" at o sculo >, o millo aparece, xuntoas xudas entre o 699-899 d" 1", pero s se converte en importante co final do perodo" #uranteesta etapa se dan no val do *ississipi complexas culturas con construcins monumentais de tipofunerario ou cerimonial e as esferas de intercam$io se amplan at cu$rir case todo o leste"

Ade+a ( 899 a" 1"-799 a" 1"!, no val medio do /&io, caracterizada por randessepulturas tumulares aumentadas no curso da s%a utilizacin por sucesivos individuos" ntre osartefactos caractersticos cos ue nos atopamos, sit%anse pipas, contornos recortados de mica ouco$re e os $razaletes deste %ltimo, as como cer'micas" )on &ai randes po$oados, de$ido a uetemos diante rximes de su$sistencia $aseados na caza- colleita , cun&a &orticultura de especieslocais coma o xirasol e un&a variedade local de ce$ada, entre outras &er$'ceas ( amarantoconstit%e un&a planta moi popular at o contacto"

ste tipo de plantas non aseuran un&a dieta suficiente, polo ue se confiura comoincapaz de soster a un&a po$oacin sedentaria"na cultura Adena &ai tamn recintos cerimoniaiscon terraplns circulares e foxos e o co+ecido erpent *ound, de case L99 metros de lono,

m'is cun&a altura escasa" ituase nun final de estri$acin dominando un val secundario e un valprincipal, dominando a encrucillada" Apunta cara os euinocios"

A forma de vida destas xentes pasa pola existencia de non randes po$oados, concer'micas ( impresins de cordas!, sendo $astante frecuentes os picos de pedra someramentepuda ( posi$le ferramenta de tra$allo!" A pipa ( con forma de representacin &umana!"Plauetas de pedra ( empreadas para tatuarse!" A representacin de paxaros son moi frecuentes,moito m'is nos seus sucesores &opeEell"

/ complexo HopeEell a$ranue un&a ampla extensin do *idEest, cerne no val do/&io continuando Adena (799 a"1"- L99d"1"!, ten enterramentos $aixo t%mulos, contendo

deposicins %nicas ou at varias ducias, con tama+os ue van dende os F m aos 7N9 m" seasocian a construcins feitas de terra de forma xeomtrica ( crculos, cadrados, semicrculos!, os


24/38

PREHISTORI DE MRICenterramentos conte+en materiais raros, exticos e de procedencia lonxana: o$sidiana das@oc&osas, co$re dos


25/38

PREHISTORI DE MRICprovoca temperaturas altsima e causa mortaldade e fuxida dos peixes ( incide nas comunidadesasentadas!"

)esta zona, a formacin oror'fica confiura os Andes,a un&a distancia non m'is de 79m alonxado" #entro desta zona dos Andes atopamos un&a zona serrana, onde se poden

distinuir diferentes zonas ecolxicas"

)o sur temos un&as condicins frisimas " na parte occidental, temos un&a area de$osue a favor de condicins mais &%midas e mais a$aixo un area mais seca, caracterizada polomonte $aixo" 3emos moi pouca informacin" As evidencias proceden da area serrana, de d%asareas:

- 1ueva de


26/38

PREHISTORI DE MRICfiuri+as, a maior parte dos arueloos &oxe en da des$ota isto e considera ue a cultura0aldivia se conta cun desenvolvemento propio, local"

)a ampla rexin amaznica a aricultura aparece mais tardiamente e centrada namandioca, cultivada no /rinoco no FZ milenio, rica en fcula( aporta &idratos de car$ono, m'is

moi txica, a toxicidade retirase co moldeado e lavado!, sen em$aro necesita un complementoprotenico en forma de peixe ou carne, o primeiro ase o$tn dos ros e nas c&airas deasulaamento onde se pode cultivar a mandioca iualmente"

)as areas de 3erra Preta (mouro nero, solos escasos en nutrientes oxisoles!, naconfluencia do @o )ero e do Amazonas, a fins do iZ milenio a" 1", con comunidades arcolaspermanentes cultivando mandioca e ueimando o $osue, as cinzas e os restos de peixes, aves eoutros mudan as caractersticas do solo amaznico, moi po$re, permitindo a existenciaprolonada de aldeas" Boo do ano 7999 da nosa era prod%cese a aparicin do millo e axeneralizacin de vilas de mais de 7999 &a$"

A mediados do 6Z milenio &ai po$oacins con cer'mica na illa de *araV e, cara ao L99A" #" ( fase *araVoara! asentamentos so$re montculos artificiais ( prevencin de enc&entasR,perodos de enc&enta do ro Amazonas en temporada de c&uvias ou desxeo dos Andes!, concer'micas polcromas, alun&as empreadas para enterramentos outras para a almacenaxe dealimentos"/ perodo de maior expansin vai dos sculos 0 >U0"

n CruuaM, no FZ milenio a" 1", d'se a presenza de aldeas so$re t%mulos -plataformasarredor dun area com%n" Xona de vexetacin a$erta e asulaa$le" videncias de millo e ca$aza e, no 6Z milenio, fa$as" Bos AVos datacin dentro do FZ milenio a"1"

As sociedades comple7asser'n as ue den luar as sociedades estatais"

A medida ue os po$oacins medran , os mecanismos de control e distri$ucin propios dassociedades tri$ais ( consellos de anci'ns, fratras de car'cter uerreiro ou relixioso!, soninsuficientes e provocan a aparicin de xefaturas, ue xorden polo fenmeno da areacin" onpor definicin $astante inesta$les porue os mecanismos de lexitimacin dun&a li+axe non sonsuficientes para aseurar a co&esin porue carecen de medios de coercin, coma a existenciade exercito, ue constituira un paso mais dentro da crecente coercin social ( sociedadesprotoestataias!"

)estas d'se un&a existencia de luares centrais, de sinificacin poltica e relixiosa, econ construcins de finalidade cerimonial e tamn vinculados a posicin privilexiada de

sementos da sociedade" /nde reside o o$erno, centro poltico e relixioso"

#esiualdade en funcin da proximidade ao li+axe do xefe" Aseura a s%a lexitimidadea travs da funcin relixiosa mais act%a como redistri$uidor"

Papel redistri$utivo dos xefes a travs de festivais e donacins" /ranizacin de tipotri$utario como receptor dun area mais ou menos ampla"

sta clase de oranizacin poda inclur a varias decenas de miles de persoas suxeitas aun&a autoridade central a ue &a$an de paarlle o tri$uto"

#uracin limitada, presins externas, conflitividade interna, crises internas, levan adisolucin das xefaturas"


27/38

PREHISTORI DE MRIC3ipos de sociedade, importancia dos materiais aloctonos a &ora de aseurar as relacins

dentro desa sociedade de xefaturas"

*ississipiense, desenvolta en torno o val do *ississipi,se estende por $oa parte dametade oriental dos actuais "CC" con tres centros particularmente relevantes"

Cultura 'ississipi(sculo U> at o contacto europeo! entre o val dese ro e as terrasao leste ata 2lorida"


28/38

PREHISTORI DE MRICdesenvolvemento de cerimonias e enterramentos )a parte oriental aparecen un&as placas conincisins, cun&a sim$oloxa da ue forman parte representacins de paxaros, conexos.

2ora do cercado &a$a un crculo formado por L postes, cun luar de o$servacin no centroue servira para marcar a sada do sol nos solsticios e euinocios"

1a&o?ia de$e ser considerado coma un centro dun&a xefatura" A partir dos materiais, se estimaue pro$a$lemente exerceu un&a influencia directa nuns F9 ?m de radio, onde se atoparonoutros nove asentamentos de tama+o rande cos seus propios t%mulos-plataforma""

Ha$era un terceiro nivel formado por asentamentos peuenos carentes de t%mulos, conempalizadas, e ue estaran dependentes dal%ns deses centros secundarios, ue teran comoreferencia a 1a&o?ia"

Hai indicios de diferenciacin social, no t%mulo N6, posi$lemente destinada xefe, na ue seatoparon materiais como doas de cunc&as, enterramento de tres parellas de alto estatus, 99

frec&as, l'minas de co$re,outros &omes decapitados e coas mans amputadas, en un po$oinmediato xacan medio cento de &omes e mulleres "

'oundville + unscaloosa, Ala1ama-

3en caractersticas semellantes a 1a&o?ia, a 7[ 'rea preto dun ro, con t%mulo-plataformaarredor dun&a praza central, e un&a empalizada" )o seu apoxeo apenas pasou de F999&a$itantes, e o momento de florecemento posterior 7689-7L99 a"1" au se atoparon miles desepulturas, con materiais exticos, cer'micas, ou sen nada" 3amn se atopou un disco decer'mica con d%as serpes de casca$el, con ollos incididos" A serie dos ollos aparece moirepetido" /s o$xectos exticos tamn aparecen" *oundville interesante tamn porue nas s%as

inmediacins se recuperaron F999 sepulturas" *oitas destas se localizan fora deste recinto, e6999 delas foron ." A metade das tum$as non ti+an nin%n enxoval, despois, outras sepulturas( F99! nas ue aparecen xuntos, vaixela,. o seuinte rupo o das tum$as ( 6N7! con vasosefixie, discos de pedra. o LZ rupo ( GN! con adornos en co$re" )o vrtice da pir'mide &ai dousrupos, un&as tum$as con aneisR , dentes de oso . e xa na parte superior, tum$as en t%muloscentrais con feitas de co$re" Uual ue en 1a&o?ia, *oundville puido actuar como luar centraldun territorio de 68 ?m de radio e un&a docena de centros menores con s un t%mulo en cadaun"

%piro + O8lahoma 9 ro Ar8ansas-

Aparece un&a rande cantidade de t%mulos funerarios e residenciais, sen em$aro, non &ai un&aalomeracin coma as de *oundville e 1a&o?ia, senn ue son un&a serie de casais sen tantadensidade de po$oacin" )os t%mulos funerarios atpanse cunc&as, co$re . o seu m'ximodesenvolvemento acadouno no sculo >0U ( 7689-7L89!" 3emos un&a serpe de casca$el, eoutros animais uimricos , tema dos ollos"

$eclive do 'ississippi

1oincide no 7L99, coa peuena idade do xeo, ue afectara so$re todo a 1a&o?ia, diminundoos cultivos, e o feito de enfriamento permanente, ue fai ue as persoas foran m'is suscepti$lesde contaxio de enfermidades" Usto e os pro$lemas de colleita tivo como consecuencia a crise

deste conxunto de xefaturas" A partir do sculo >0 atpanse evidencias de violencia,enfermidades. prod%cese a extincin do medio de coaccin destas xefaturas, de modo ue


29/38

PREHISTORI DE MRICcando #el oto recorre o 4aixo *ississippi refire os randes densidades de po$oacin, pero oc&ear os franceses un sculo despois o espazo est' case $aleiro, tamn de$ido a extensin dasenfermidades animais"

n *esoamrica, durante o 6Z milenio antes de 1risto, producese un crecementodemor'fico e un proceso de areacin de aldeas, nas zonas $aixas de 0eracruz a civilizacin/lmeca, mentras nas terras altas de /axaca xorde alo despois *onte Al$'n e 3euti&uacan, noval de *xico"

A partires do inicio do 6Z milenio, aparecen as primeiras aldeas, vilas, asentamentos,isto leva a ue en diversos luares a mediados do 6 milenio te+en luar procesos de aumento decomplexidade social a travs da asociacion de aldeas xa existentes"

A civilizacin /lmeca ( nome azteca dao as po$oacins posteriores! se desenvolve do

7699 a" 1" ao L99 a"1" , nun&a zona $aixo condicins tropicais &%midas onde practican un&arendi$le aricultura de tala e ueima"

Primeiro referente das altas culturas en *esoamrica" /s randes luares /lmeca,constit%eno Ba 0enta, an Borenzo, e 3res Xapotes, ue acollen monumentais construccionsceremoniais, as como ca$ezas de ran tama+o, co material importado a distancias superiores asveces aos 799 ?m"

/s datos principais aparecen na 0enta, an Borenzo ( primeiro en aparecer!, e sendo oultimo en aparecer 3res Xapotes" on importantes tamn os *ontes 3uxtlan, onde se uita amateria prima da ue se ela$oran as ca$ezas monumentais"

2ase 3emprana ( 7699-99 a"1"! an Borenzo o m'is importante, construdo so$reun&a penic&aira na ue se erue un&a plataforma de roca e arxila na ue &ai varios t%mulos e uncampo de trazado rectanular ( o m'is antio campo de xoo de pelota! e un complexo sistemade canais de drenaxe en pedra" 1a$ezas colosais en $asalto, o conxunto pode ter atinxido os7999 &a$" coordinar un&a serie de asentamentos secundarios e santuarios como o prximo de1erro *anat, onde nun&a mina de aua se depositaron numerosas $ustos de individuos talladosen cedro xunto con mac&ados cerimoniais e randes pelotas de cauc&o"

A$undantes indicios de comercio a lona distancia (v"" o$sidiana de 3eoti&uacan! eproduccions cer'micas se espallan polas terras altas de /axaca e o val de *xico"

1entros secundarios coma o de 3enoc&titl'n, Potrero )uevo, l *anat" 1rese ue o seua$andono non foi pacifico, evidencia de destruccin intencionadas de monumentos"

2ase intermedia, Ba 0enta, posterior 99-F99 a"1"!, e salienta pola ran pir'mide (& F9metros!, altares ( pro$a$lemente $aseamento de tronos! e ca$ezas colosais" #e novo esteconxunto monumental act%a de foco dun&a area con vilas e casi ue podia xuntar un&as 69999persoas" 1erca da pir'mide, aco$illos cerimoniais, contendo mac&adas de serpentina e xade oufiuri+as &umanas con rasos de xauar e aspecto caracteristicamente infantil ( $a$M feced!" Aoiual ue an Borenzo este centro entra nun&a r'pida decadencia ue implica a destrucin ouraspado dos monumentos e estatuas"


30/38

PREHISTORI DE MRICUconorafa de car'cter olmeca vinculado o papel dun felino, o xauar" / papel do

xauar as veces se representan fiuras &umanas ue recordan a confiuracin das fauces doxauar" *osaicos randes"

*enos explorado, tres Xapotes proporciona tamn t%mulos e randes ca$ezas, a partir

do 899 a"1" e cando se a$andona " a comezos da era a civilizacin olmeca est' rematada fronteao xurdimento de centros de poder nas terras altas: interesante, poren, xa ue au aparecenindicios do uso do calendario sarado de 6G9 das ( 69 nomes de dias en com$inacion con 7Fnumeros!: este numero total expresin do ciclo ricola $asico en mesoamerica, asi comoproximo a media do periodo de xestacon na muller Y6GG das-R

4lo? de serpentina atopado casualmente en 7 en l 1ascaVal, xunto con materiais dafase antia olmeca (7999-99a"1"!: ]sinario aillado dos posteriores desenvolvementos naescritaR

'undo de 7efatura 7a comple7as:estado arcairco)

/ fundamento da sociedade olmeca xace na riueza aricola da asterras $aixas ca$e osasentamentos e das &ortas asulaadas e fertilizadas anualmente polas ros, con duas colleitasanuais de millo e mandioca, permitindo un&a ran concentracion de po$oacion e eventualmente,a aparicion de xefaturas, lexitimadas no control do comercio a lona distancia de materiaispreciados ( xade, o$sidiana, serpentina, caoln! empreados nos rituais, do ue dan mostra osac&ados olmecas dende dende o #"2" ata Honduras, e al%ns asentamentos espaciais como1&alcatzino, fiuras con tocados caracteristicos xefes olmecas posicion de encrucillada,especiede luar $aixo control olmeca, no *xico central" /utro elemento c&ave do seu control aasocicion co xauar, de lona pervivencia nas civilizacins masoamericanas, a sua vezvencellado a aua , a noite e a fertilidade e de a as representacins con rasos de animais"

/utro factor de lexitimacin reside no control da producin e intercam$io de o$xectosexticos ou valiosos, esta documentado un&a do$re direccin dos o$xectos manufacturados doterritorio olmeca cara diversas zonas coma a area de


31/38

PREHISTORI DE MRIC(imitacin de decoracins propias desa olera, decoracin laranxa so$re fondo $ranco!"A$undancia de o$sidiana ue non existe localmente e se ela$oran espellos en manetita pudaue loo se atopan na esfera cultural /lmeca" 1omo se trata de zonas 'ridas, a pr'ctica dairriacin ter' incrementado a producin arcola e permitido un ran aumento da po$oacincara o 899 a"1", perde importancia a favor de *onte Al$'n" Al%ns pensan ue esta, un pouco

m'is o sur ( 69 ?m!, sera un&a fundacin das xentes de an Qse *oote "

)al%ns destes edificios, no monumento 6, vemos ue foi atacado e ueimado cara G99 a"1", e tamn se reflexa a violencia con outros po$os nun &ierolifo en an Qose de *oote,representando a un xefe sacrificado, constitundo a evidencia m'is antia de escrita, con douspictoramas ue sinalas o nome de 3erremoto, nome do xefe sacrificado" 3amn se o$servaun&a do$re empalizada ueimada polo 7F99T7699 a"1"

Antes da fundacin de *onte Al$'n &ai xa evidencias de conflito nesta zona das terrasaltas do val de /axaca"

*onte Al$'n, o seu xurdimento non responde a un proceso de areacin de n%cleosporue non constit%e un terreo idneo para a &a$itacin, propiamente xorde cara ao 899 a"1"nun outeiro ac&airado artificialmente e na encrucillada de tres veiadas no val de /axaca,uizais por xentes de an Qose *oote nun&a situacin estratxica sen valor econmico ( nonten aua nin terra cultivada!, ue actuase como capital do territorio situado m'is a$aixo" ntre o699 a"1"-699a"#"! atinxe uns 78 mil &a$itantes, cifra ue se duplica na fase seuinte ( UUU entre699-N89 a"#"! cun ran centro cerimonial arredor dun&a praza pavimentada, con pir'mides epalacios, entre os templos o dos #anzantes, pro$a$lemente inimios mortos e mutilados,iualmente un campo de pelota" Ao final se estendeu a cidade por 89 ?m 6 at 78 unidadesresidenciais cao s%a propia praza cadans%a, ademais de tum$as principescas, isto leva a pensar

ue *onte Al$'n rexa so$re o val de /axaca dentro dun&a xeraruaTpir'mide de asentamentosoranizado en catro niveis, ue al%ns pola s%a complexidade denominan estado m'is caxefatura complexa, como acontece no caso de 3eoti&uac'n, parcialmente contempor'nea" #endemediados do sculo 0UU(N89 ! entra en decadencia e foi a$andoado con rapidez, m'is non sesa$e $en porue razns, m'is ser' un referente para os asentamentos posteriores"

n anos recentes no val de /axaca se documentan outros luares cun&a &istoria paralelaa an Qose *oote e *onte Al$'n, an *artn 3ilcaVete, ue parece ue sera un&a localidade,centro rival dende pocas anteriores a fundacin de *onte Al$'n" Parece ue comeza a acadarimportancia cara o 99 a"1", cando &ai evidencias de conflitos ue se manifestan na existenciadun permetro defensivo, e de ataues e incendios e restos ue apuntan ataues m'is tardos de

xentes m'is norte ( *onte Al$'n!" n torno o F9 a"1" *onte Al$'n aca$a impo+ndose e odestr%e" 1&ea a acadar N9 &ect'reas e conta$a con muros nas zonas m'is expostas ataue"*'is norte, pola mesma poca, *onte Al$'n destr%e Ba 1oMotera, eruendo un entramado demadeira cos cranios dos vencidos"

1onuista e coercin no auxe *onte Al$'n: permetro defensivo cerrando a zona a uese pode acceder con maior facilidade" 3amn en 3ilcaVete se documentas $arreiras defensivas"Cn &ierolifo de *onte Al$'n identificado coma luar dos c&iles, a ca$eza invertida sinificaconuistado, por *onte Al$'n" Cn #anzante en *onte Al$'n, morto e mutilado nosxenitais, co seu nome inscrito no peito"

Undicios de ue a formacin de *onte Al$'n non alo ue xorda por simple comercioou preeminencia sim$lica senn ue a violencia est' moi liada a esta cultura de *onte Al$'n"


32/38

PREHISTORI DE MRIC@epresentacin do poder, a$undancia das estelas nos ue se representan individuos ou

deidades ex&i$indo o seu poder , con inscricins (traspaso de poder, por exemplo!"

videncias do exercicio do poder ( propaanda do poder! a travs da plasmacin dosactos de violencia, templo dos #anzantes, cun&a serie de estelas nas ue se representan

individuos espidos en posicins retorcidas ( de a o nome de #anzantes!, aora s'$ese ue soncad'veres rxidos e mutilados"

As relacins do poder (relacins exteriores- diplom'ticas! con entidades polticas casue non se poda exercer coercin, na l'pida de 4az'n, representase un no$re zapateca e unse+or teoti&uac'n, entre'ndolle este un o$xecto como realo o se+or zapoteca ( os ue vivenen *onte Al$'n, m'is non se sa$e como se denomina$an as mesmos!"

/ palacio de *onte Al$'n ten un car'cter especial, posto ue consta dun&a escalinataue non da a un&a porta senn a un muro, como medida defensiva, cun&a entrada lateral, econta na parte su$terr'nea con un&a tum$a"

Cn caso interesante constit%eo a tum$a N, ue da mostras da persistencia do pasadovinculado o mundo zapoteca, posto ue no perodo poscl'sico e reutilizado polos mixtecas"Au aparecen cristal de roc&a, e a ourivera ue en *onte Al$'n non exista, moicaractersticos os mosaicos so$re caveiras, dando mostra da importancia de *onte Al$'n, un&avez a$andonado a mediados do sculo 0UUU de forma moi r'pida"

eotihuac2n

n poca azteca manter'n un&a presenza importante " no seundo milenio, cun&amellora na rendi$ilidade do millo, vanse creando as primeiras aldeas , xorde 3eoti&uac'n como

consecuencia do crecemento demor'fico dende o 7999 a"1", derivado desta mellora, no val de*xico, xurdindo dous n%cleos ur$anos, 1uicuilco, dun&a importancia parella ou maior se ca$eue a de 3eoti&uac'n, ue atinxe os 79 mil &a$itantes, m'is polo 699 a"1" ser' destruda polaerupcin dun volc'n crcano (xiclRRR!,ue co$re a maior parte do seu entorno ur$anoprovocando o declive, o ue permite a proresin de 3eoti&uac'n entre o F99 a"1" e o cam$iode era, acadando os L9"999 &a$itantes e dominando non s o val senn parte das altiplaniciesmexicanas, pola volta do 899 a"#" acada uns 79T699"999 &a$itantes, pas'ndoo a dominar un&a$oa parte do altiplano central mexicano" ste dominio ten un&a expresin diferente, m'is directano altiplano, e un dominio $aseado no comercio, no sim$lico ue na coercin poltica"3eoti&uac'n atopase un pouco afastada do *xico #"2" actual, mentres ue 1iucuilco se atopa

en 1oaMat'n, no #"2", polo ue se &ac&a $astante destrudo pola extensin de edificios actuais, oue leva a un&a peor conservacin dos restos"

3eoti&uac'n c&ama a atencin por ter un trazado $astante reular ue se articula entorno a un&a va disposta )orte-ur, denominada va dos mortos, ue ten arredor de 8 ?m delonxitude, arredor da cal se oraniza a rede ur$ana ( tratase dun&a ur$anizacin reticular!, naue se poden contar &asta 6"999 unidades residenciais nun&a superficie de 69 ?m6"

/ elemento m'is sinular de 3eoti&uac'n o constit%e a pir'mide do ol, de G7 metros dealtura, ue foi eruida so$re un&a cova volc'nica onde sculos antes da construcin ( c"789a"#"! constitua un foco de atencin, cando se facan ofrendas, medio sculo m'is tarde eruese

a Pir'mide da B%a (m'is peuena, feita so$re $ases construtivas con cam$io de dese+o, $aixo acal se atoparon sacrificios fundacionais &umanosTanimaisTmateriais valiosos" Am$as esta$an


33/38

PREHISTORI DE MRICcu$ertas de estuco, na da B%a vemos santes de pedra ue contri$uan a aarrar mellor o estuco")a do ol esta$a pintada de vermello e a B%a de $ranco"

*oitos edificios tamn est'n estucados e pintados en $ranco e vermello" 0erdadeirapaixn polo estuco, os interiores do edificio onde se fan murais, as cer'micas" A pir'mide do ol

conta con altar na parte superior para sacrificios &umanos"

3anto os edificios coma as prazas esta$an pintadas en $ranco e vermello, as comomurais ue cas esculturas e as cer'micas pintadas dannos un&a visin de deidades de ranfortuna posteriormente, como 3l'loc ( deus da c&uvia! e Ouetzalcoat ( a serpe emplumada!, napir'mide do ol se sacrifica$an vtimas 's ue se lles tira$a o corazn" Ademais atopamoscolares feitos a $ase de osos e dentes"

1a$e destacar o complexo denominado 1idadela, presidida por un&a pir'mideescalonada e arredor sit%anse edificios civs e administrativos, e de$aixo atop'ronse at G9individuos ofrecidos en car'cter da ofrenda fundacional"

Atpanse toda un&a serie de unidades residenciais, nal%n caso palacios ( coma o deOuetzalpapotl!, preto da pir'mide da B%a, parecida a de *onte Al$'n, na ue se oraniza asestancias en torno a un patio"

/$srvanse remates curiosos posto ue son moi caractersticos do mundomesopot'mico e mesmo como &erencia no mundo isl'mico!"

= $astante frecuente encontrar murais dentro dos edificios pintados so$re estucos( representan actividades de tipo cerimonial ,.!"

3amn son moi caractersticos os vasos trpodes coa decoracin pl'stica en relevo erecu$ertos de estuco con relevos"

A $ase da prosperidade de 3euti&uac%n, nun&a aricultura de reado e a desecacin deareas pantanosas prximas, as como na extraccin, no intercam$io dun&a o$sidiana moiapreciada e de producin cer'mica, elementos ue c&ean polo sur at o mundo *aMa, pro$a daimportancia destas actividades industriais o ran n%mero de talleres descu$ertos" 3eoti&uac'nexerce o liderazo poltico e relixioso no val de *xico e mantn relacins privilexiadas con*onte Al$'n a m'is de F99 ?m ao sudoeste, se identificou un $arrio zapoteca, ue residan etra$alla$an en 3eoti&uac'n"

1ompro$ase un&a existencia de condotieros circulando por *esoamrica, compro$adano Altar O, en 1op'n (Honduras!, onde se representa a 7G monarcas sucesivos desta cidade, serepresenta a cesin da antorc&a dende o fundador da dinasta (c" L6G a#! Iax ?^u?^*o entrea aantorc&a ao %ltimo, Iax Pac (NNG A#!" erie de indicacins a ue o primeiro un xeral de orixeteoti&uacano (escudo cuadranular e anteollos de 3lalt!"

A decadencia de 3euti&uac'n pode de$erse a un&a com$inacin de factores, entre eles aderadacin am$iental producida pola deforestacin com$inada cun&a seua e a presin depo$oacins seminmades vidas do )orte, coma os 3oltecas preceden os aztecas-, a mediadosdo sculo 0UUU a# o centro de 3eoti&uac'n a$andonado e incendiado"

Unicio das sociedades complexas en udamrica


34/38

PREHISTORI DE MRIC)os Andes centrais comunidades costeiras a mediados do U0Z milenio A"1", viven da

pesca, a recoleccin e un&a peuena aricultura ( ca$aza, fa$a e c&iles!, pero coa c&eada oalodn a ca$aza de $otella ( empreadas para tanzas e redes e como flotadores,respectivamente, favorecendo a pesca e o rendemento desta sociedade e a relacin co 'm$itoserrano favorece un incremento da po$oacin! e a adaptacin destes cultivos tropicais as

condicins 'ridas do litoral, ten luar un proceso de crecemento, coa apertura das terras deirriacin e o aumento dos intercam$ios coa serra ( peixe, mariscos, cunc&as ornamentais, sal,en troues de o$sidiana!" 1&ean artios exticos, coma a o$sidiana, cer'mica da serra e dacosta saen cara as terras altas, pesca, mariscos, cunc&as spondMlus- para adornos" A rannovidade dos %ltimos anos ven dado pola descu$erta de 1aral, un&a cidade ( G8 &ect'reas! nazona costeira no val do ro upe, a 6F ?m da costa, datado na 7[ metade do FZ milenio ea$andonado na transicin co 6Z" Pos%e aruitectura monumental con varias plataformas demampostera e cantos rodados e pir'mides escalonadas" Hai varios altares do Bume arado,existen residenciais tanto modestas como da lite" 1ultivan mediante irriacin alodn,uaMa$a, fa$as e ca$azas ( non &ai millo!" A$undan os restos de anc&oveta, sardi+a e moluscos

$ivalvos" Xona seca" Ouinc&a ( lama con vexetais, secado o sol" )on se desco$ren restos ueindiuen ue os &a$itantes de 1aral se adicasen a pesca, estamos diante dun proceso deintercam$io, comerciando con zonas costeiras como Aspero" xemplos de arte mo$le: depositode flautas atopado $aixo a praza da Pir'mide do Anfiteatro"

1ara o 6999A"1" prod%cese un&a multiplicacin dos centros ur$anos con randesinvestimentos dende un punto de vista aruitectnico coma l Paraso" Hai vilas con at F"899&a$itantes, $aseados na pesca e a aricultura de irriacin, na ue se introduce mais tarde omillo, e se xeneralizan os centros cerimoniais, con templos en forma de C, pir'mides eplataformas elevados como en l Paraso ( 1&uuitanto!, no val de 1&illn ou so$re todo,ac&n Alto, no val 1asma, caracterizados pola alta elevacin da inversin de tra$allo ( 9"999

toneladas de pedra mo$ilizadas en l Paraso!"

/utra novidade desta poca son os templos en C, corpo central cun&a praza en fronte edous corpos laterais a modo de $razos" As an'lises de coprolitos en l Paraso suxiren ue opeixe constituu o principal alimento, complementado por ca$aza e pataca silvestre" A principalcolleita o alodn " a 7999 metros de altura, xunto ro 3a$lac&aca, Ba


35/38

PREHISTORI DE MRIC/ papel da cultura nai atri$udo a 1&avn de Huantar, peueno val a F799 m de altura,

nun&a situacin estratxica, a medio cami+o entre a costa pacfica e o $osue tropicalJ acceso adiferentes $iotipos en pouca distancia: campo de millo irriados no fondo do val, patacais nasladeiras e pradeiras para llamas e alpacas a m'is altar, tratase iualmente dun luar de paso entrea cordilleira e a costa, mediante o calexon de HuaMlas"

A ocupacin do sitio se c entra no 99-699 a" 1" e o m'ximo desenvoolvemento ocorreno sculo U0, cando a po$oacin se concentra preto da 'rea dos templos e se acadan os F999&a$itantes, convertndose nun importante centro relixioso, cun&a fortuna de materiais exticos eun centro produtor de cer'mica e artefactos rituais"

/ 3emplo 0ello seue a tradicin dos templos en C, a$rndose cara o nacente econtendo un la$irinto de pasadoiros e cuartos, no recinto m'is interior Banz'n, estatua de L_8 mde altura, representacin antropomrfica con rasos de felino" A identificacin do 3emplo 0elloest' incompleta" o se reco+eceu o volume principal e un adro con cornixas e ca$ezas talladasen pedra en cuxo centro &ai un&a praza circular fundida"

/$elisco 3ello ( medio da praza circular!, so$re os catro caras deste o$elisco est'ndese+adas dous laartos mac&o T femia , ue &a$itan cada cal nun&a metade do Cniverso" )un&arepresentacin aparece un&a especie de xauar termando dun cactus de an Pedro, depropiedades alucinxenas e anda usado por c&am'ns na actualidade" / #eus do 4'culo e oBanzn poden representar rituais de transformacin ue ter'n luar no templo e dos uedaran fe iualmente as ca$ezas c&antadas nos muros do templo"

/ 3emplo )ovo, formado por diversos areados, ten un&a praza cadrada na s%a fronteoriental" / prtico do templo )ovo foi $autizado como Prtico das 2'lconides, polos ravadosue &ai nas pedras ue anda est'n no seu luar e est' precedido por un adro" @epresentacins

animais ( cactus de an Pedro, falcnidos !a stela de @aimondi : o tema do #eus do 4'culo"Cn individuo termando dun 4'culo tocado de serpes e un cinturn cos mesmos motivos"

1&avn puido &a$er sido un centro relixioso ue aduiriu un&a rande influencia entreos sculos U0-UU a"1" nas terras altas do norte e centro de Per%, ao ue se xunta a s%a posicinestratxica como centro comercial e de comunicacin entre costa e selva" Undicios dun&asociedade estratificada se atopan nas tum$as da elite, contendo o$sidiana importada do sur,conc&as pondMlus e artefactos de ouro, semellanzas patentes das diferenzas en canto a restosalimenticios entre as casas no$res e as da xente com%n"

A cultura 'ochica

*oi desertica, na parte norte costeira, tamn denominada *oc&e , o nome do seu maiorsitio, desenvolvese entre os sculos U-0UU da nosa era, nun&a estreita franxa costeira do norte dePer%, duns L9 ?m de lono por 9 de anc&o m'ximo, concentr'ndose nos vales costeiros" A $asedo seu xito xace na enxe+era &idr'ulica, parte &erdada de etapas previas, pero desenvolvidaenormemente, c&eando a conectar canais entre varios vales, 's veces defendidas confortificacins" As cultiva millo, fa$as, alodn, caca&uete, fertilizados con uano tirado dasillas costeiras" Ademais pescan dende $arcos de vim$ios con redes, emprean a llama,especialmente como $estia de cara e pola l' e cazan, so$re todo o cervo, ademais de animaismari+os coma as focas, aricultura variada" 1o+ecida por un&a cer'mica moi ela$orada e pola

presenza da violencia ( Pampa


36/38

PREHISTORI DE MRICe discute acerca da exacta oranizacin sociopolitica do mundo *oc&ica, se trata$a

dun&a teocracia ou $en se &a$a o$ernantes selares e tamn se cada val constitua un&axefatura m'is ou menos independente ( en cada un&a &ai un complexo con pir'mides! ou se&a$a un estado centralizado"

= un&a cultura ao tempo con sinos de violencia $astante evidentes as como fortediferenciacin social ue sen em$aro non pos%e randes concentracins de po$oacin, convilas e aldeas de pescadores e la$reos en vez, 's veces nucleadas por centros poltico relixiososcomo Pampa


37/38

PREHISTORI DE MRICsta cultura florece nas costas do sur do Per% e practicamente coet'nea de *oc&ica

( entre o ano 799 e o N99 A#!, pro$a$lemente un&a confederacin de peuenos principados, conlimitadas concentracins de xentes, de$ido a precariedade do suministro de aua, te+enela$oradas o$ras &idra%lica: sistema de reado $astante ela$orados, t%neles su$terr'neos( puuios!, moitos deles en uso na actualidad, de at medio ?m cavados ata os acuferos ue

leva$an a cisternas" Ha$a $osues, o &uarano, ue foi so$reexplotado acentuando a aridez,maior &umidade "

on co+ecidos os seus textis ( mesturando o alodn e a l' da alpaca!con cores moivivas, cer'mica pintada e ela$oradamente e, so$re todo, os xeolifos" /s ravados feitos so$re osolo, na propia terra, e o ue lle d' m'is sona" *oi valoradas no mercado de antiidades"

Pampa de Unenio, un&a area desrtica cun su$solo $ranco cu$erto dun&a camadasuperficial de area e pedras escuras, retirando estas se constr%en motivos a$stractos enaturalistas ue polo seu tama+o ( at ?m! s poden ser olladas dende certa altura" /s estudosde *ara @eic&e suxeran ue as li+as apunta$an a acontecementos astronmicos ( so$re todo

no caso das li+as!, visi$les so$re a li+a do &orizonte ( alo ue outros du$idan de$ido a perpet%an$oa nese punto, corrente de Hum$olt! e ue a realizacin sera a partir de modelos a escaladas fiuras, executados loo tomando como patrns cac&os de corda de distinto as lonxitudes,os animais ( peixes, $aleas, macacos, aves! representaran constelacins" #es$ota a idea de uesupuxesen un punto de referencia para seres ue contactasen cun medio de aviacin ( ovnis!"

An'lises posteriores indican ue os xeolifos non son exclusivos da r$ita )azca( Pampa 1olorada!, senn de moitas partes da costa peruana e o empreo de fotos areos e desatlite permitiu a descu$erta de moitas m'is li+as, acadando al%ns 69 ?m de laro, alun&asunindo zonas &%midas" A importancia de fontes de aua, e a s%a asociacin en xeral coa

fertilidade ( asociacin ue tamn comparten as monta+as xeomancia-! pode estar enfatizadapola disposicin das li+as, como o caso das ue se centran 1a&uac&i"

1a&uac&i, centro cerimonial preto do ro )azca, onde se atopan de L9 t%mulos epir'mides escalonadas e nos arredores inmensas necrpoles con sepulturas cavadas na area, ueservira de luar de reunin nos meses de ver'n, cando caen as c&uvias na monta+a e corre aaua" 1ara fins desta cultura a$andonado e os monumentos son sistematicamente cu$ertos dearea, realizado este soterramento do complexo pola xente, condnao ademais de a$andonalo"

#anse coincidencia de tipo iconor'fico e ademais nos arredores atopanse materiaisnazcas para poder dar un&a cronoloxa os xerolifos"

/utro dos temas m'is co+ecidos, os macacos coa cola en espiral" A cer'mica nazca naue destaca a s%a calidade tcnica e a decoracin mediante pintura policromada" As fiurasanimais dos xerolifos parecen pertencer aos momentos iniciais da cultura, mentras ue ostrazos lineais seran m'is tardos ou mesmo posteriores ao esisodio nazca" 1ara o )azca tardoos sinos de violencia e as representacins de uerreiros e de ca$ezas cortadas fanse m'isa$undantes e a po$oacin tende a concentrarse en vilas de maior tama+o, non o$stante , estacultura ser' conuistada polos Huari das terras altas na volta do ano N99"

3iEana?u ou 3ia&uanaco, zona fra e seca, 'rida, esteparia, cun desenvolvemento daricultura, por tanto, difici

teoría prehistoria de america(1)

Documents