TEMBIHECHAPY

1

maurolugo

maurolugo

E-mail: javierlugo1979@gmail.com

Diagramación y diseño: Leidy Lugo

1ra edición: Marzo 2020Asunción, Paraguay

Asunción, Hecho el depósito que marca la ley Nro 1328/98

TEMBIHECHAPY

Hi’ãite niko jahecha hetesoroporámo ohóvo ñaneavañe’ẽ ha ñane ñe’ẽporãhaipyre, upévare ha

upevarã ajehekoverekýi ahávo ambokuatiávo cherembihechapy, ha ndaha’éiramo jepe peteĩ

tembihechapy hypy’ũ añete ha hypývaimoheñoihare Francia-gua Michel de Montaigne(1533 - 1592) ojapohaguéicha, tove toha’ãnga

jepe upe hembiapokuépe, tove toñepyrũmi ko líñohi’ãitéva oñeñemitÿ ha oñemongakuaa ñane

guaraníme. Mbohapy tembihechapy maurolugoháicha iñapesã

ko’ápe, peteĩva ha’e upe ñe’ẽpapára okarayguaSara Meza rembiapokue, mokõiha oñe’ẽ kuña

guarani Alba Eiragi rembiapopýre ha mbohapyhakatu Miguel Ángel Meza remimoguaraningue “El

fin de Chipí González” rehe. Che niko peteĩtapicha okakuaasevéva ko’ẽreíre, pejemíkena

chéve mamópa ha mba’éichapa ikatu amoporãveko che rembiapopy, javierlugo1979@gmail.com

rupive.

Maiteimi

TEMBIHECHAPY

ÑANE ÁḠA RENIMBO

8

maurolugo

Avy’asaingo aína ko pyharépeñane ñe’ẽpapára arandueteSusy Delgado, oisãmbyhýva

Secretaría Nacional de Culturaryepýpe peteĩ departamento

hérava Dirección de Promociónde Lenguas, ojerovia rehe che

rehe ha omoĩ che pópe teindýraparaguái Sara Meza

rembiapokue hérava “Ñane áḡarenimbo”, ikatu haḡuáicha aju

ko’ápe añembyapyka penerenondépe ha añe’ẽ mbykymi

hese.

9

maurolugo

Mba’eguasuetépa aje opavavévapeḡuarã upe ñe’ẽ, ñe’ẽ rekove, ñe’ẽndy,ñe’ẽ angapy, jaikuaahapypeñaína upeñe’ẽ ha taha’e ha’éva ñe’ẽ térã idióma,

ha’eha ñande reko, ñande rekove, ñandekerayvoty ha ñane rembiasakue

mombe’uha. Ha upéicha nipo oñanduavei ra’e kuña arandu okaraygua Sara

Meza. Aguyjevete chupeoñembopy’aguasu rehe omombe’u ha

ohechaukávo ñandéve mba’épaoguerotytýi hembihaipyre apytu’ũ

nguápe, mba’éichapa omoñeñanduichupe opaite mba’e jahasáva ojuapytépe

ha ñane retãme.

10

maurolugo

Ñane ñe’ẽpapára Sara Meza nipoaremi guivéma oñemitỹ

ouvohínara’e iñapytu’ũme umiñe’ẽ hi’a porã porãva, oha’ãrõntenipo hína ra’e hopejuraẽ ha áḡa

ohechakuaámaramohi’ajuvémaha, oñanima sapy’a

oguenohẽ ha omyasãiñandapytére, ñande reraitépe ha

ñane mba’erãite.

11

maurolugo

Natamora’e ñamoñe’ẽmi umihemiandu ombokuatiapyre,tajahecha ha tañañandumi

hendive umi mba’e ombopy’arasyha omyangekóiva ichupe,

ombojerovia ha oityvyróva chupe.Ha’e ohechaukasehína ñandéve,jajokáramo kyhyje ita, py’aro ita,chéntese ita ha ñañemoĩramo

ñakymby’ujey ñane ñe’ẽhesãivehágui, ñañomoirũ ha

ñañopytyvõramo, ikatuha javy’a hajaikoporãjoaite.

12

maurolugo

Upévare ha upevarã ha’e ojokámaitaguasuete ohapejokóva kuarahy

rata rendy, anivéma jaiko árapytũguýpe, ha’e ombohokýma itaojokavaekue ha iporãve haḡuaombory umi itaku’i, jahechápaijitakyrývo, tosyry ñandapytére,toiko ha toikove peteĩ tetã opáy,

oñakãrapu’ã, hesãi, hosã,iñarandu, ojokupyty ha ovy’áva.

13

maurolugo

Teindýra Sara Meza,animo’ãkena opa ne ánga

renimbo, tokakuaa hata’ipukuvékena ko’ẽreíre, tovetereipyaha ipype ha hese ae

ñane avañe’ẽme ne remianduha poetísa nde rekópe tereñe’ẽ

akóinte umi oikotevẽve haokyhyjéva rérape, animo’ãkenamba’evéichagua gringokuérapestisída oñeñohẽva ko’ẽreíreItakyry ári ha heta hendápe koñane retãme ha animo’ãtei avei

ombohoguemano térã ojukandehegui ne ñe’ẽpoty rekove.

14

maurolugo

Ñamoñe’ẽmbaitékena koñe’êpotyryru hérava “Ñane áḡa

reinimbo”, ñamoñe’ẽvékenañane retãme ko’ẽreíre ha

anivématei oĩ ñandapytépetapicha paraguái nomoñe’ẽséiva

térã nomoñe’ẽkuaáivamba’eveichagua kuatia.

15

maurolugo

Nga’u ra’e mayma tetãyguáraijaguara nde rehe ko che

che’aguaraháicha nde rehe,tandejurupyasyete ha

tahekovepoty opaite mba’e ere harejeruréva umi ne

ñe’ẽporavopyrépe.

Lúke, 6 de junio, 2014

GUARANI RAPOHOKYJERA

17

maurolugo

Tuichaite mba’e ko ojehúva ñaneñe’ẽ retãme ha ñane retã ñe’ẽ tee

peteĩvape, añetehápe ikatujaguerovy’a ha jagueropurahéi koñane reindy guarani Alba Eirágiremiandu poty. Heta ára nipo

ohasava’erã raka’e ñandeypykuéra memby teete

ombohokyjerami haḡua kuatiarogue ári ko ñane avañe’ẽ, térã

nipo hokyjeravavoínte hañandénte ndajahechái ha

ndajahejái okakuaa ñane ndive hañandapytépe, oñembohapo reheñande karaku kuápe umi juruañanekolonisava’ekue remiandu

morotĩ.

18

maurolugo

Upe temiandu morotĩñandaho’ipáva niko ñaneñapytĩ ani

haḡua ñande paraguajokuérajaguata ñande rape tee rehe,ñande rape tee rehe ja’éramo

ja’eñaína ko Amérika haamerikaygua rembiasa ha

remiandu ryepýpe. Heta áramañanderapekañy, ha péina ko Alba,

héra ko’ẽju rupive ohesapekangymi ñandéve ko ñande rapeiñypytũetéva, oñemoypytũ reheakue ñandehegui yma ymaite

guive.

19

maurolugo

Aréma ñambo’ykehague jajúvoñande sykuéra guaraníme, reínte

ñande’aguara ha ja’e ñandepurahéi ha juru tuichakue jave,

aipo ñande ha’eha rrása guarani,naiporãi ñandejapu ha

ñanderovamokõi, ndovaléiñane’ensuguy, jaikuaahapýpendajaikoiha upe ñañe’ẽháicha,

michĩ michĩete ñandevoiñañembotavy ha ñañombotavyse,

20

maurolugo

ndahasyive rehe ñandéveñambojeroviave umi kuimba’e piremorotĩ europeokuéra rapykuere,umi oḡuahẽva’ekuépe kysepuku,

mboka, kurusu ha iñandejarakuérañe’ẽ ipópe, naiporãiko

ñanderovamokõi, ha tekotevẽmajahechakuaa upe mba’e,

ñandéramo ha ñandétanteriréramo, mombyrýre

ñamomba’eguasuve pytaguakuérañe’ẽ, reko ha rekove.

21

maurolugo

Ha’etépeko oḡuahẽ ñane rendápeko Alba Eirági ñe’ẽpoty apesã,

hese ae jajehechakuaáta jahávo,jahechakuaáta avei ñandesyrayhuañetéramo ñamo’ambueva’erãha

heta mba’e, jahapo’ova’erãhañane apytu’ũgui heta mba’enoñe’ẽporãiva ñande rehe.

22

maurolugo

Guarani ruguy osyrýramo ñanderehe, ñande oiméramo rrása

guarani, tekotevẽ ñamondohotukumbo morotĩ ñaneñapytĩva,tekotevẽ japáy ha jahechamiambue hendáicha, oiméramo

ñande ha’e guarani retã rokykueminiko, upe ñande rapo añetegua,umi ñande sy añetegua, oĩ koParaguáipe, ko Amérikape.

23

maurolugo

Amérika ñande sy ha ñane retã sy,hesakãma rire ñandéve

upeichaha, ndaja’esemo’ãveimaha ndaja’emo’ãvéima araka’eve,

aipo España ha’eha ñane retã sy,térã aipo madre patria, upéva upeñe’ẽ oĩ rehe oakãvo ha ijokuchívo.

24

maurolugo

Tuichamíko ojoavy temiandumorotĩ ha ñande ypykuéraremiandu, español-kuéra

ojepy’apy ha oñendymokõ ajaórore, ñande ypykuéra

ojepy’amongeta árare, ñanderukuéra oñorãirõ aja rrikésa rehe,

ñande ypykuéra oñamindu’uvellésa rehe.

25

maurolugo

Alba Eirágui ha’e kuña guarani,ache ha ava ruguy ombojehe’áva

ojuehe, péina ohykuereñamihemiandu, ombopoty ha omyasãi

ñe’ẽ rekove, ha’e oñemitỹhembiapokuépe yvypóra rekove

ombojeguakáva, ohechaukaohayhuha hemiandu tee, iñarandutee, hogaygua, hetãygua, arapy ha

mba’eporãita yma ymaite guiveoĩva,

26

maurolugo

ha oĩramo jepe ñande jerére,ñande ndahechái, nañañandúi,

nañahendúi, ha upévarenañañandúiva ñande ha’eha ko

arapy ku’ikuemi, peteĩvénteha koñande rekohápe ha ndaha’eiha

katuete ñaiméva ipypeñañemomba’e ha ñañembojáravo

hese, hetave jey ñande jaity,ñambyai, jahapo’o, ñambotyai,

ñavende, jajogua...

27

maurolugo

Natamora’e ko siglo XXI-pejapaymi, tajaguereko ha

tajagueroike mayma ñandeypykuérape ñane ndive,

hi’ãiteva’erã 20-véva ñandeypykuéra retã oikuave’ẽ ñandéve

iñe’ẽpoty, iñe’ẽ arandu,hembihasakue, arandu yma haarandu porã memetéva, hetaite

mba’e oreko hikuáiñanderekombo’eva’erã,

28

maurolugo

ha upéicha ojehúta jahejamiha’árachupekuéra ñanderekombo’e,

ohechaukávo ñandéve ko ñanderekoha ha’eha ñande sy, ha

ñande, memby ñande rekópetekotevẽha ñañangareko hese,ñaipytyvõ ichupe, ja’aguyjeme’ẽ

ichupe ñande arapáy guiveñamanoite peve ñanemboy’u,ñanemongaru, ñanepohãno,ñandeguereko rehe ijyva ári.

29

maurolugo

Aguyjevete ndéve che reindy AlbaEirági, chereja rehe amoñe’ẽasa

ne remiandu remyapesãva ko’ápe,roikuaavévo, roguerohoryvéntema,

ha ajerure ndéve ha maymaypykuérape taoreñyrõmi oreparaguajokuérape, 500 aryrasáma péicha pomboyke,

poapo’i, po’yvy’o, pohekotee’o hapohekove’o hague rehe. Maiteimi

peẽme Guarani, Guaikuru,Matáko, Samúko ha Maskoy

retãyguakuéra. Ñaha’ãrõñaínapeteĩ yvytu pyahu ko ñane retã ha

ñane Amérikape. kandire - 2016

CHIPI GONSÁLE

31

maurolugo

Yvy ha yvága ojopyru ha ojopyahako ñoha'ãngápe. "El fin de ChipíGonzález", José María Rivarola

Matto rembiapokue castellano-pe,péina omoguarani Miguelánguel

Meza. Ko tapicha paraguáiohyvykói ñoha'ãnga rekove ha

ohapyatývo avañe'ẽme tuichaitereiomongakuaave.

32

maurolugo

"El fin Chipi González" nikoojekuaa ñoha'ãnga pukarã ramocastellano-pe. Kóicha nga'u oje'ehese ikatúre oporombopuka, umioñe'ẽva ipype oñe'ẽvai rehe, jepe

umi mba'érepa oñeñe'ẽ,ndaha'eietehína vyrorei raity,

pukapyrãite. Che ahechaháichakatu ko ñoha'ãnga ohasávo

guaraníme drama-ite so'o ryrýipeojere, ipype oñe'ẽ porãmaramo

umi personáhe.

33

maurolugo

Añetehápe oike pypuku yvypórareko ha rekovépe. Ikaraku

kuaitépe jajuhúta ñande rekoveyma guare, ko'áḡa ha ko'ẽrõ áraḡuarã (Umi yma ojehumava'ekueniko ojehu jey ko árape ha umimba'e ko árape ojehúva, ko'ẽrõ

ára ojehu jeýta).

34

maurolugo

Pe tava'ípe niko oĩmbaite umimba'e ikatukuaáva oĩ mamo

oimehápe ko arapýpe. Oĩmburuvicha ha tembiguái,oñemomba'eguasúva haoñemomirĩva, ijapúva ha

hekoañetéva, imba'epotáva haimba'eporãva, ipy'aguasúva haipy'amirĩva, oporohayhúva ha

oporogueroyrõva…

35

maurolugo

Ko ñoha'ãnga niko hetepeteĩ haiñakãmokõi, oĩ rupi ipype yvypóraha yvagapóra; ápe jajuhu ñaínaSau (marangatu) ha Mo (aña).

Ha'ekuéra yvagapóra háicha yvateguive ohechauka oikuaapaha

ojehútava yvypórape, mba'épaoha'ãrõhína peteĩteĩvape. Yvypóra

oĩhaguéicha réra orekopámavoiikuatia arandúpe. Oikuaapaitéma

mba'éichapa ha araka'épaomanóta. Oikuaapaitevoi hikuái.

Iñarandúva ha'ekuéraicha ndaipórimúndope.

36

maurolugo

Péicha jahechatañaína "ChipiGonsále", mitã tyre'ỹ,

oñembosaraikuaaitemíva pelóta,karai Peru ha Ña Konche

remimongakuaa, orekomahaohapera'ãrõva hekovemíme. Komitãrusu (he'i hese Sau) ohótaañaretãme omano rire ha jepe

imarangatu, mbegue mbeguépeomokõta chupe ohóvo mba'epotaha taryrýi. Iñambuévo ivokopeguaiñambuéta avei ohóvo hekove, ko

mba'e ombotyryrýta chupeañaretãme omano rire.

37

maurolugo

Rivarola Matto ñepyrũrãohechauka, ñande yvypóra

ñaimeha yvagapóra poguýpe. Hanañanearandúi rupi ha'ekuéraicha,

ndajaikuaái ñane renonderã.Upéicha rupi ñande yvypóra

háicha, jepe jaipyguara ñaneapytu'ũ, ndikatúi jaguerojy ha

jaguerojera umi mba'e heruguáva.Umíva noĩrĩ rehe ñande poguýpe,upévare ndajaikuaái ñande rekove

raperã.

38

maurolugo

Jahecháramo ambue hendáichakatu, ikatu ja'e ko tembiapo rupive,

Sau ha Mo; marangatu haañaháicha memete oguataha

ojoykére (oĩháicha avei koyvórape: hũva ha morotĩva,iporãva ha ivaíva, ipirúva ha

ikyráva, yvy ha yvága, iñarandúvaha itavýva - térã iñarandujojáva

Sau ha Móicha- …).

39

maurolugo

Ñama'ẽtaramo ambue hendaguivo katu, ja'ekuaa avei amo

hapópe Aña ha Marangatu oikohaoñondive yvagapýre, upérupi

oñomongeta ha ojesareko yvypórapyporére, oha'ã mávapa

iñaranduve hamba'e ha, vaichákoojogueraha porãva hikuái, ni

ha'ekuéra noñokarãiri yvypóraoñokarãiháicha yvy ape ári.

40

maurolugo

Sau ojavy ipahaitépe upe mba'eoikuaaporãma va'ekue vaicha hínakuri ha tuicha opia hemira'ãrõgui.

Rivarola Matto ohechaukasevaicha avei yvagapóra

ndohechapaiha, haikatukuaánteha avei ojavysapy'ánte, térã ndaiporihaiñarandupáva ko arapýpe.

41

maurolugo

Sau opytavai upekuére, ikatuporãnte oimera’e Mo

ombopakovapireoñembohoryháramo hese. Oime

piko aña imbaretevemarangatúgui. Péva hína pe

mba'eporandu tuichavévachapytu'ũme. Térãpa ko

ñoha'ãnga ohechaukase yvy hayvága imombyryetereiha

ojuehegui ha ndikatúiha ojokupyty.Upéicharõ piko moõ oho yvypóra

omano rire. Máva piko ohoañaretãme. Ha marangatu retãme

piko máva oipykúi osapy rire.

42

maurolugo

Chipi Tórre ha Marta (Karai komirajy) okañy oñondive, ha ndaha'éihapichakuéragui añónte okañýva,nahániri, Sau ha Mógui avei okañy

hikuái, nosẽvéijeko aipóramoka'aguýgui. Upe mba'e avei

ohechauka, mba’éichapa ñandeyvypóra, jepe ñasẽse tesaparágui

térã ñande rekohágui,jaguerahaha jeýnte ñandapéreopaite mba'e ñandejopirasýva

ñane korasõme.

43

maurolugo

Ipahaitépe, Sau ojepichaitendojehuihaguére hemimo'ãmby.

Mo katu ha'ete tuichavéva hapéina ko ñoha'ãnga oguapy opukasororo ko arapy isarambipávare

ha ndaikatúiva máramooñemohenda porã, jepe heta oĩ

ojehechaukasévamba'eguasuetéramo hénte jurúpe

ḡuarã.

Luque, jasypoteĩ 2006-me

maurolugo

maurolugo heñói 1979-pe, ñe’ēpapára hahaihára paraguái, omoherakuã mombe'urã

mitãme ğuarã hérava "Mbarakaja pytã,Mbarakaja morotī, Mbarakaja hovy, Guyrami

oñe'ēva”, ha ambueve. Ohai aveitembihechapy ha ñoha'ãnga. Omoguaraniheta haipyre guasu arapypegua "Las mil yuna noches, La metamorfosis, El principito,

Don Quijote de la Mancha” ha ambueve.

LIBRO DIGITALASUNCIÓN - PARAGUAY

MARZO 2020