TELESKOPIOA

AURKIBIDEA Zer da teleskopioa?________________________________________ 1.orr. Funtzionamendua__________________________________________ 2.orr. Asmakuntza eta bilakaeraren ardatza_________________________ 3.orr. Galileo eta begiruneko lehen instrumentua_____________________ 4.orr. Newton eta bere teleskopio islatzaile berria____________________ 6.orr. Dimentsio handiko lehen teleskopioa__________________________7.orr. Lassell modeloaren salto kualitatiboa__________________________ 8.orr. Yerkes behatokia____________________________________________9.orr. Hooker teleskopioa__________________________________________10.orr. Hale teleskopioa_____________________________________________11.orr Ispilu anitzeko teleskopioa____________________________________12.orr Hubble teleskopio espaziala__________________________________13.orr. I. eta II. Keck teleskopioak/ Kanariasetako teleskopio handia_______14.orr. Iritzia_______________________________________________________15.orr. Informazio iturriak____________________________________________16.orr.

Zer da teleskopioa? Urrun dauden objektuak begirune normalean baino xehetasun gehiagoz ikusten usten digun instrumentu optikoa. Funtsezko erreminta da astronomian, eta garapen bakoitzean edo tresna honen hobetzeak aurrerapenak baimendu ditu gure Unibertsoaren ulermenean.Teleskopioari esker gizakiak inguratzen gaituzten gorputzzerutarrennatura handia eta unibertsoko gure kokapena ezagutzen hasi ahal izan zituen.

1

FuntzionamenduaLeiar batean argiak bere ibilbidea desbideratzen du hura bidez pasatzerakoan.Hori errefrakzioko fenomenoa da, argia leku batetik bestera pasatzen den guztietan gertatzen da. Ispiluetan argia aldatzen da ere norabidearekiko baina, oraingo honetan, angelu zehaztuarenarabera islatuz. Hau gogoeta-fenomenoa da. Beheko irudiari jarraituz, leiarrarenzentro objektiboaren (O puntua) eta bere fokuaren (F1 puntua) arteko distantziara luzera fokala deitzen zaio. Okularra orduan jartzen da bere fokua (F2 puntua) helburuak eratutako irudiarekin bat etortzeko moduan.Egoera honetan behatzaileak irudi birtual eta tamaina berdineko alderantzikatutakoa jasotzen du helburuak eratutakoa baina,igoeraangeluar handia sortzerakoan,xehetasun handiagoarekin ikusten du.Leiarra irudiaren objektiboa distantzia fokal handiagoarekiko beste batetik ordezkatzen badugu egiaztatuko dugu eratzen den irudi erreala lehen kasuan baino tamaina handiagoa den bezala. Okularrak zehazki lehenago baino funtzio bera betetzen jarraitzen du, baina behatzaileak jasoko duen irudia handiagoa da.

2

ASMAKUNTZA Teleskopioarenhistoriak instrumentu honen bilakaera edo transformazioak azaltzen du,optikaren etafisikaren zelaietakoaurkikundeei esker. Teleskopioaren bilakaera laguntza handia izan da mendeetan zehar astronomiaren garapenerako. Lehenengo teleskopio ezagunak 1608an agertu ziren eta Hans Lippershey-i eransten zaio baina History Todayaldizkari britainiarrean agertzen da Nick Pelling-ek egindako informatikariaren ikerkuntza berriek, egiletasuna eransten diotela Juan Roget deitutako gizon bati,1590. urtean. TELESKOPIOAREN BILAKAERAREN ARDATZA

1879 Yerkes behatokia, funtsezko ikerketako leku bat

1990 Hubble teleskopio espaziala

1979 Ispilu anitzeko teleskopioa 1845 Dimentsio handiko lehen teleskopioa

2009 Kanariasetako teleskopio handia

1609 Galileo eta begiruneko lehen instrumentua

1917 Hooker teleskopioa1672 Newton eta bere teleskopio islatzaile berria

1858 Lasell-a modeloaren salto kualitatiboa1948 Hale teleskopioa

1996 I. eta II. Keck teleskopioak

3

Ez zituen objektuakdeformatzen eta eta sei aldiz handitzen zituen. Gainera okularrean lente dibergente bat erabiliz irudi zuzen bat lortzen duen bakarra da. 1610eko urtarrilaren 6aren gauean bere teleskopioa estreinatu zuen, ilunean apuntatzerakoanIlargia, izarrak eta Jupiter planeta ikus zitekeen. Astronomia modernoa horrela jaiotzen zen. Bere aurkikunderik garrantzitsuena Jupiterreko sateliteetakoa izan zen, zeinenegun batzuen buruan Coprnico-ren teoria heliozentrikoa egiaztatu zuen. Geroago, Johannes Kepler-ek Galileoren tresna hobetu nahi izan zuenbaina hura egiterakoan irudia distortsionatuta ikusten zen; aberrazio optikoa da hori.Urteak gero, Isaac Newton-ek, aberrazio esferikoa ezin izango litzatekeela inoiz zuzendu uste zuenak, ispiluen bidez teleskopioko beste mota bat, asmatu zuen. Newton-eko arrazoiketa sinple eta distiratsua zen: argiak inongo leiarrik ez bazuen zeharkatzen, aberrazio esferikoa arazoa izateari utziko litzateke. Galileo Galilei-k esperimentatzen hasi zuen bere lagun betaurreko-fabrikatzailearen leiarrez. Horrela, egun gutxitan lortu zuen berehala urruneko objektuen anplifikazioaren fenomenoa erreproduzitzea. Bere lehen tresnako leiarrak prestatzeko, Galileok organo-tutu zaharra erabili zuen, eta Holandan Hans Lippershey-k antzeko instrumentu baten fabrikazioaren deskribapena eredutzat hartuz bere lehenengo teleskopioa eraiki zuen. (1609) GALILEO ETA BEGIRUNEKO LEHEN INSTRUMENTUA

4

NOLA DABIL? Teleskopio errefraktore baturruneko objektuen irudiak islatzen dituena da, leiar konbergenteko sistema baten argia errefraktatzen. Galileoren teleskopioak sistema hau darabil: argiaren errefrakzioa lentean, izpiak(infinituan dute jatorria) plano fokalaren puntu batetan fijatzea egiten du eta honek urruneko objektuak handituta eta argiago ikusteko aukera usten digu.

LENTEA

5 (1672)NEWTON ETA BERE TELESKOPIO ISLATZAILE BERRIA

NOLA DABIL? Teleskopio islatzaile batek, lenteak ezik ispiluak erabiltzen ditu argia enfokatzeko eta irudiak sortzeko. Newtonek 1670.urtearen inguruan lehenengo teleskopio islatzailea asmatu zuen. Aberrazio kromatikoaren arazoa konpontzeko izan zen asmatua. Klasikoa bi ispiluz eta lente batez osatzen da. Eskuarki astronomia amateurrean erabiltzen da. Bi ispiluak erabilita, bata hodiaren alde batean kokatuta, argia islatzen du eta bigarren ispiluak lentera bidaltzen du.Newtonek sortzen du lehen teleskopio islatzailea,bakarrik 15 luzera-cm-eko tutu bateko barnean jarritako diametroko 2,5 cm-tako ispilu batek eratuta zegoena. Leiarrik ez edukitzerakoan,teleskopioak ez zuen aberrazio kromatikokorik sufritzen eta 10 aldiz luzeago zen errefraktore bat bezain ahaltsuago zen.

6 (1845) DIMENTSIO HANDIKO LEHEN TELESKOPIOA Rosse Lordek Parsonstown-en (Irlandan) eraiki zuen Leviatan islagailua, 1845ean,1,83 metroko zabalpenarekin. . Hasiera batean, teleskopioak Jupiterren eta sateliteen bista handia eman zuen baina gero nebulosa askoko egitura espirala eta izar pilen egitura aurkitu zituen. Leviatana ispilu metalikoa izan zuen asken islagailua izan zen, Foucault-ek zilarrez estalitako beirazko ispiluak XIX.mendearen erdian introduzitu baitzuen. Eraikuntza hau egin zen pieza nahiko astuneko mugimendua errazteko, baina ez zen aurrez ikusi berebiraren posibilitatearen kalterako txandatzerik, baita ere ere ez bere babes atmosferikorik.

7

(1858) LASELL-A MODELOAREN SALTO KUALITATIBOALassell-ek Lord Ross-en en prozesua erabiliz Herschell-en optika hobetu zuen, gainera funtzionala izan behar zuela kontsideratu zuen, eta horregatik instalatu egin zuen ispilua montura ekuatorial baten gainean, orduetan zehar seguida egiteko kapaza zena. Aurrerapen handiak lortu zituen Tritonen aurkikundea, Neptunoko satelite handiena bezala eta eta teleskopio handia Maltan jarriz Ingalaterraren baldintza klimatologikoak hobetzea bilatu zuen.

8(1879)YERKES BEHATOKIA, FUNTSEZKO IKERKETAKO LEKU BATYerkes behatokia Chicagoko unibertsitan, George Ellery Hale astronomoaren ekimenaz, eraiki zen. Bere diametroari eta potentziari esker, planetario, izar eta kosmologiko ikerketa garrantzitsuak egin ahal izan dira. Han kosmologiaren zelaian oso jakintsuak zirenak lan egin zuten XX. Mendekoak: Barnard, Edwin Hubble eta Hale bera.

9(1917) HOOKER TELESKOPIOA 100 pulgadatako teleskopio islatzaile honekin galaxia berriak aurkitu zituen eta Unibertsoren hedapenaren teoria frogatzen lagundu zuen. Ea berrehun gizon behar izan ziren kordekin instalatzeko Wilson mendian (Amerikako Estatu Batuak) zegoen behatokian.

10 (1948) HALE TELESKOPIOAPalomar mendian (Amerikako Estatu Batuak) instalatuta zegoenean unibertsoaren hedapena neurtzen lagundu zuen eta cusares-ak aurkitu zituen. 1982an munduko lehenengo teleskopioa izan zen kometa 1P/Halley inertea oraindik aurkitzen.

11

1979 ISPILU ANITZEKO TELESKOPIOATeleskopio hau ispilu independienteen argiakkombinatzen lehena izan zen. 1,8 metroko eta 70 pulgadako sei ispilu konbinatzen ditu, batera 4,5 metroko azalera islatzaile bat osatzen dute. Hopkins mendian dago, 1982an Fred Whipple bezala berizendatu zena.

NOLA DABIL? Oso zaila zenez ispilu hain handiak fabrikatzea teleskopio islatzaileentzat, erreflexio handiko azalera bat egitea erabaki zen, hainbat Ispilu hexagonalez osatua, bata bestearen jarrita. Azalerak forma egokia edukitzeko ispiluak egitura zail baten gainean muntatzen dira.Ispiluen artean segmentu bakoitzaren kokapena kontrolatzen duten sensore monitorizatuak daude.

12

(1990)HUBBLE TELESKOPIO ESPAZIALADiscovery transbordadore espazialak Hubble kolokatu zuen ornitan, lurretik 600 kilometrotara 1990ko apirilak 25 eta gizakiak Unibertsoa, atmosferatik kanpo kokatuta zegoen teleskopio batetik ikus izan ahal zuten lehenengo aldiz. Bere azalerarekin meteoritoez markatuta, Saturnoren haizeen aldaketaz ohartu da eta planeta honek urtaroak dituela ere, Jupiterrek distira arraroak dituela eta Martek subyuganteak hartu dituela.

TELESKOPIO ESPAZIALAKGure lurra planeta inguratzen deun atmosfera, espaziotik ailegatzen zaizkigun irudiak borroso egotea egiten du, eta honegatik batzuek astronoma, eguzkia uretatik begiratzearekin konparatzen dute.

13I. ETA II. KECK TELESKOPIOAK9,8 metroko diametroa duten 36 ispilu-panel segmentatu hexagonalez eginda dago. Multisegmentu ispiluak duen lehenengo teleskopioa da. Oso urrun dauden galaxiak eta supernovak ikusten ditu.

Las Palmas (Kanariar uharteak),Roque de los Muchachos-en gailurrean, 2400 metrotara, Grantecan teleskopioa aurkitzen da, munduko handiena eta potenteena. Astrofisikaren gaian aurkikuntza eta aurrerapen handiak egitea espero da.KANARIASETAKO TELESKOPIO HANDIA 14IRITZIANire ustez Teleskopiaren asmakuntza, asmakuntza garrantzitsuenetariko bat izan da, hari esker historian zehar aurrerapen izan baitugu, teoriak egiaztatu eta zuzendu egin dira, eta jada ideiak argiak utzi dizkigu. Asmakizun hau gabe gure iritziak eta munduari, astronomiari, unibertsoariburuzko pentsamenduak askoz ezberdinagoak izango lirateke.Lana egitean gai interesgarria iruditu zait, gauza beriak ikasi ditut.

15INFORMAZIO ITURRIAK http://es.wikipedia.org/wiki/Telescopio http://eplaneta.blogspot.com.es/2006/01/el-funcionamiento-del-telescopio.html http://es.wikipedia.org/wiki/Historia_del_telescopio http://www.elmundo.es/especiales/2009/06/ciencia/astronomia/telescopio/ http://tectonicablog.com/?p=12143

Irudiak: Google Images http://www.elmundo.es/especiales/2009/06/ciencia/astronomia/telescopio/

16