solucionario

DBHko hirugarren mailarako Fisika eta Kimika 3Erantzunak Zubia / SantillanarenHezkuntza-argitalpenetarako SaileanJoseba Santxo Uriartereneta Enric Juan Redalen zuzendaritzapeansortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Proiektu honetan egile-talde honekesku hartu du:

Fernando de Prada P. de AzpeitiaCarmen Escudero Vascón

EDIZIOADavid Sánchez Gómez

PROIEKTU-ZUZENDARITZARocío Pichardo GómezAinhoa Basterretxea Llona

Fisika etaKimika 3 DBH

Irakaslearentzako baliabideakERANTZUNAK

ZubiaSantillana

908283 _ 0001-0004.qxd 7/9/07 13:00 Página 1

Sailaren izenak (Jakintzaren Etxea) planteamendu jakin bati erantzu-ten dio: ikasleek eguneroko bizitzan moldatzeko beharrezko ezagutzaklortzea helburu duen Fisika eta Kimikako proiektu bat aurkeztekoplanteamenduari. Irakaskuntzaren derrigorrezko etapan, jakintzak,errealitatea interpretatzen eta deskribatzen ez ezik, hartan jardutenlagundu behar die ikasleei.

Ildo horretan, eta kontuan izanda Fisika eta Kimika, mailahauetan, prozedurazko ikasgai hutsa dela, ikaslearenliburuan egindako ariketa eta problema guztiakebatzita daude material honetan. Gure helbu-rua ez da ebatzitako ariketak tresna hutsa iza-tea, proposamen didaktikoa baizik, ikasleeiliburuan aurkezten diren kontzeptu eta proze-dura guztiak bereganatzen laguntzeko.

2

Aurkezpena

908283 _ 0001-0004.qxd 7/9/07 13:00 Página 2

3

Aurkibidea

AURKEZPENA

1. unitatea Zientzia. Materiaren propietateak eta nola neurtzen diren 5-22

2. unitatea Materia: egoera fisikoak 23-46

3. unitatea Materia: nola ageri den 47-68

4. unitatea Materia: propietate elektrikoak eta atomoa 69-88

5. unitatea Elementu eta konposatukimikoak 89-100

6. unitatea Aldaketa kimikoak 101-124

7. unitatea Kimika jardunean 125-140

8. unitatea Elektrizitatea 141-170

Eranskina Formulazioa 171-175

Elementu kimikoen sistema periodikoa 176-177

908283 _ 0001-0004.qxd 27/7/07 14:07 Página 3

76

IKASGELARAKO PROGRAMAZIOA

1 Zientzia. Materiaren propietateaketa nola neurtzen diren

• Unitate-aldaketak egitea, ikasleak unitateen multiploak etaazpimultiploak erabiltzen ohitu daitezen.

• Taulak egitea.

• Adierazpen grafikoak egitea, datu-tauletan oinarrituz.

• Grafikoak aztertzea.

• Grafikoak interpretatzea.

• Behaketa errazak planteatzea eta metodo zientifikoa erabiltzea.

• Zientzia.

• Materia eta zer propietate dituen.

• Nazioarteko Unitate Sistema.

• Oinarrizko magnitudeak eta eratorriak.

• Metodo zientifikoaren hurbilketa. Metodo zientifikoaren etapak.

• Datuak ordenatzea eta sailkatzea.

• Adierazpen grafikoa.

Prozedurak etatrebetasunak

Kontzeptuak

EDUKIAK

1. Hezkuntza ez-sexista. Historikoki, emakume zientzialariak ez dira gizonzientzialariak bezain ezagunak izan. Hala ere, duela hainbat hamarkadatatik hona,egoera hori aldatzen ari da; hain zuzen, emakumeak gizonek bezala ikastekoaukerak izaten hasi zirenetik.

Bilatu historiako emakume zientzialariei buruzko erreferentziak. Azaldu ikasleei,askotan, gizon zientzialariek haien ekarpenak gutxiesten zituztela. Adibidez, LiseMeitner-i ez zioten Fisikako Nobel saria eman, fisika atomikoan eta nuklearreanegindako lanengatik.

Beste emakume batzuen lana, ordea, bai, aintzat hartu izan dute. Adibideriknabarmenena Marie Sklodowska Curie zientzialaria da; zientzietan –hain zuzen,Fisikan eta Kimikan– bi Nobel sari jaso zituen lehen pertsona izan zen.

Emakume zientzialari gehienen lana ezezaguna dela frogatzeko, iradokidiezaiekegu ikasleei ariketa bat egiteko: emakume «ezezagun» haietako batzuenbizitzari buruzko informazioa bilatzeko, haiek ezagutzeko aukera izan dezaten.

Hona hemen zenbait adibide: Hypatia, Amalie Emmy Noether, Henrietta SwanLeavitt, Rosalind Elsie Franklin, Vera Rubin, Margaret Burbidge eta Margarita Salas.

BALIOETAN HEZTEA

1. Zientzia eta zientzia faltsua bereiztea.

2. Materiaren propietate orokorrak eta pro-pietate bereizgarriak zer diren eta haiekbereizten jakitea.

3. Magnitude bat oinarrizkoa edo eratorriaden adieraztea.

4. Unitate-aldaketak ebazten eta Nazioar-teko Unitate Sistema erabiltzen jakitea.

5. Metodo zientifikoa osatzen duten faseakazaltzea.

6. Metodo zientifikoa egiazko behaketakegitean aplikatzea.

7. Taula baten bildutako datuak grafiko bi-dez adieraztea.

8. Grafikoak aztertzea eta interpretatzea.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK

UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAKMatematika-gaitasuna

Unitatearen lehen orrialdean, triangeluenantzekotasunaren matematika-edukialantzen da.

3. epigrafean (Materiaren neurketa),Nazioarteko Unitate Sistemari buruzkoedukiak lantzen dira, multiplo etaazpimultiplo eta guzti. Epigrafe horretakojarduerek aurreko ikasturteetan lortutakomatematika-gaitasunak finkatzen laguntzendiete ikasleei.

12. orrialdean, unitateak aldaketa-faktoreenbidez aldatzeko prozesua azaltzen da.Epigrafearen amaieran, matematika-oinarriak berrikusi etakalkulagailuaren erabilera eta idazkerazientifikoa azaltzen dira.

5. epigrafean (Datuak ordenatzea etasailkatzea), taulekin eta grafikoekin lan eginbeharko dute ikasleek. Azpimarratzekoa da16. orrialdean ebatzitako ariketa; hartan,grafiko bat nola egiten den azaltzen da,xehe-xehe. Lerro zuzena eta parabola(geroago, beharrezkoak izango dira, gasen legeen adierazpen grafikoak egiteko).

Mundu fisikoaren ezagutzarako etaharekiko elkarrekintzarako gaitasuna

Unitate honetan, metodo zientifikoarengarrantzia azpimarratzen da, baina ez lanegiteko metodotzat soilik; hain zuzen ere,metodo zientifikoak horretan oinarritzendiren legeak eta gertakizunak seriotasunezaztertu direla bermatzen du. Izan ere,bereziki azpimarratzen da zenbaitkontzeptu zientifiko oker erabili izan direlaideia faltsuak saltzeko; esate baterako,iruzurrezko publizitatean eta igarleeneskutik.

Informazioaren trataerarako gaitasuna etagaitasun digitala

Irakurlearen txokoa atalean, zenbait web orri interesgarri bisitatzekoproposamena egiten da.

Gizarte- eta hiritar-gaitasuna

Zientzia aztertzeko eta hari behatzekoahalmena eta espiritu kritikoa garatzeakgaitasun hori lortzen lagunduko die ikasleei.Horri esker, herritar informatuak hezikoditugu.

• Hizkuntza grafikoak zientzian duen garrantzia aintzat hartzea.

• Laborategian zehaztasunez eta ordenaz lan egin nahi izatea.

• Norberaren lana eta taldekoa sustatzea.

Jarrerak

5

Zientzia. Materiarenpropietateak eta nolaneurtzen diren1

EDUKIEN MAPA

1. Informazioalortzea

2. Erregulartasu-nak bilatzea

3. Legeak azaltzea

naturari behatuz

esperimentatuz taulak

NazioartekoUnitateSistema

idazkerazientifikoa

zifraadierazgarriak

grafikoak hipotesiak teoriak

honela:

zer behar da?

hau erabilita: hauen bidez adierazten dira:

azterketan hau erabiliz: hauen bidez:

zenbait etapa ditu:

zuzeneko neurriak zeharkako neurriak

METODO ZIENTIFIKOA

• Jarduera zientifikoak eta sasizientifikoakbereizten ikastea.

• Materiaren propietate orokorrak eta pro-pietate bereizgarriak zer diren eta haiekbereizten jakitea.

• Metodo zientifikoa erabiltzeko gai izatea,fenomeno errazen behaketak egitean.

• Nazioarteko Unitate Sistema zer denjakitea eta unitate-aldaketak egiten ikas-tea, multiploak eta azpimultiploak erabi-liz.

• Nazioarteko sistemako unitateak eska-la globalean erabiltzea zeinen garrantzi-tsua den jakitea.

• Oinarrizko magnitudeak eta magnitudeeratorriak identifikatzea.

• Adierazpen grafikoak erabiltzea, lan zien-tifikoaren ohiko tresna gisa.

• Zenbait behaketa grafiko bidez adieraz-ten jakitea.

• Laborategian ordenaz eta garbitasunezlan egiten ikastea.

HELBURUAK

4

Sarrera

Fisika eta Kimikako edozein testutan, ariketak eta galderak liburua-ren edukiko atal garrantzitsua dira. Gure materialean, ariketak bi ata-letan daude:

• Teoriaren ondoan, orrialdearen behealdean.• Unitate bakoitzaren amaieran.

Irakaslearen gida osatzen duen liburu honetan, atal hauek daudetestu-liburuko unitate bakoitzean:

• Edukien mapa eta, haren azpian, unitateko ariketak biltzen di-tuzten kategoriak.

• Ikasgelarako programazioa (helburuak, edukiak, ebaluazio-irizpi-deak, gaitasunak…).

• Ikaslearen liburuan proposatutako ariketa guztien erantzunak.Ariketen zailtasun-maila zenbait ikurren bidez adierazita dago.Hona hemen ikurrok:

• Txikia •• Ertaina ••• Handia

Liburu honetaz gain, beste laguntza-material bat jartzen dugu irakaslearen eskutan; alegia, Gida.Hartan, fotokopiatzeko baliabide didaktikoak aurkituko ditu, unitate bakoitzerako: finkatze- eta zabaltze-ariketak,ebatzitako problemak, aplikazioak dituzten fitxak, bitxikeriak, datu-bankua eta esperimentuak.

Ekuazioa 1. magnitudea 2. magnitudea Ezezaguna

Q = m ⋅ L + 100 Q = 500 m = 2 L = (Q − 100/m) = 200

C = 5 + n/V C = 7 n = 4 V = (n/C − 5) = 2

I = 100/t + I0 I = 10 t = 5 I0 = I − (100/t) = −10

98

ERANTZUNAK


Bilatu informazioa, eta bereizi zientziak eta zientzia faltsuak.

a) Begizkoa eta kutunak. f) Tarota.b) Astrologia (horoskopoetan g) Telekinesia (objektuak

sinestea). adimenarekin mugitzea).c) Astronomia eta planetetarako h) Erradiestesia (putzuak

bidaiak. pendulu batekin esploratzea).d) Ufologia (bizi estralurtarra). i) Immunologia (txertoak).e) X izpiak eta laser izpiak j) Giza genoma

erabiltzea. ikertzea.

Benetako zientzia behaketaren, esperimentazioaren eta arrazoiketarenbidez munduari buruz lortutako ezagutza multzo egituratua da: c) Astronomia; e) X izpiak eta laser izpiak; i) Immunologia (txertoak);eta j) Giza genoma ikertzea.

Zientzia faltsua, berriz, metodo zientifikoaren bidez egiaztatu ezindaitezkeen ezagutza eta praktika sekretuek osatuta dago. Hona hemenzientzia faltsuak: a) Begizkoa eta kutunak; b) Astrologia; f) Tarota; g) Telekinesia; h) Erradiestesia.

Materia-lagin batek 10 g-ko masa du eta 25 ºC-an dago. Arrazoitu hauetakozein materialez osaturik egon daitekeen lagina: alkoholez, urrez, urez, olioz,helioz.

Masa eta tenperatura materiaren propietate orokorrak dira eta, beraz,ez dute substantzia bat identifikatzeko baliorik. Hortaz, enuntziatukosubstantzia guzti-guztiek (etanolak, urreak, urak, olioak eta helioak) 10 g-ko masa izan eta 25 °C-ko tenperaturan egon daitezke.

Arrazoitu materiaren ezaugarri hauetatik zein diren magnitudeak, eta zein, ez:

a) Hartzen duen bolumena. e) Herrestan eramateko behar den indarra.b) Kolorea. f) Zaporea.c) Tenperatura. g) Prezioa eurotan.d) Edertasuna.

Magnitudea neur daitekeen ezaugarri orori esaten diogu: a) Bolumena; c) Tenperatura; e) Indarra.

Objektiboki neurtu ezin ditugun propietateak ez dira magnitudeak: b) Kolorea; d) Edertasuna; f) Zaporea; g) Prezioa.

Idatzi ikur bakoitza eta haren baliokidetasuna. Adibidea: 1 dag = 101 g.

a) Miligramoa. d) Nanosegundoak.b) Terametroa. e) Gigajoulea.c) Kilolitroa. f) Mikronewtona.

4.

3.

2.

1.

a) 1 miligramo = 10−3 g d) 1 nanosegundo = 10−9 s

b) 1 terametro = 1012 m e) 1 gigajoule =109 J

c) 1 kilolitro = 103 L f) 1 mikronewton = 10−6 N

Idatzi kantitate bakoitza letra guztiak erabiliz, eta dagokion baliokidea, NSrenunitateen bidez. Adibidea: 1 mm mikrometro bat da eta 10-6 m-ren baliokideada:

a) hL. c) dA. e) pN.b) Mg. d) mg. f) cL.

a) 1 hL = 1 hektolitro = 102 L d) 1 mg = 1 miligramo = 10−3 g

b) 1 Mg = 1 megagramo = 106 g e) 1 pN = 1 pikonewton = 10−12 N

c) 1 dA = 1 deziampere = 10−1 A f) 1 cL = 10−2 L

Itsasoko uraren dentsitatea 1,13 g/mL da. Adierazi kg/m3-tan.

Gela bateko airearen dentsitatea 1,225-ekoa da NSren unitateetan.Adierazi g/L-tan.

Falta-jaurtiketa batean, futboleko baloiak 34 m/s-ko abiadura ere har dezake.Adierazi abiadura hori km/h-tan.

Barometro batek 800 mm Hg adierazi ditu. Adierazi presio hori NSren unitateetan.

Egin ariketa hauek, ezezagunak ordezkatzeko eta bakantzeko.10.

800 mm Hg133,32 Pa

1 mm Hg106.560 Pa⋅ =

9.

34 m/s1 km

1.000 m

3.600 s

1 h122,4 km/h⋅ ⋅ =

8.

1,225 kg/m1.000 g

1 kg

1 m

10 L1,225 g/L3

3

3⋅ ⋅ =

7.

1,3 g/mL1kg

1.000 g

10 mL

1m= 1 .300kg/m

6

33⋅ ⋅

1,3 g/mL1.000 mL

1 L

1 kg

1000 g1,3 kg/L⋅ ⋅ =

6.

5.

908283 _ 0001-0004.qxd 7/9/07 13:00 Página 4

5

Zientzia. Materiarenpropietateak eta nolaneurtzen diren1

EDUKIEN MAPA

1. Informazioalortzea

2. Erregulartasu-nak bilatzea

3. Legeak azaltzea

naturaribehatuz

esperimentatuz taulak

NazioartekoUnitateSistema

idazkerazientifikoa

zifraadierazgarriak

grafikoak hipotesiak teoriak

honela:

zer behar da?

hau erabilita: hauen bidez adierazten dira:

azterketan hau erabiliz: hauen bidez:

zenbait etapa ditu:

zuzeneko neurriak zeharkako neurriak

METODO ZIENTIFIKOA

• Jarduera zientifikoak eta sasizientifikoakbereizten ikastea.

• Materiaren propietate orokorrak eta pro-pietate bereizgarriak zer diren eta haiekbereizten jakitea.

• Metodo zientifikoa erabiltzeko gai izatea,fenomeno errazen behaketak egitean.

• Nazioarteko Unitate Sistema zer denjakitea eta unitate-aldaketak egiten ikas-tea, multiploak eta azpimultiploak erabi-liz.

• Nazioarteko sistemako unitateak eska-la globalean erabiltzea zeinen garrantzi-tsua den jakitea.

• Oinarrizko magnitudeak eta magnitudeeratorriak identifikatzea.

• Adierazpen grafikoak erabiltzea, lan zien-tifikoaren ohiko tresna gisa.

• Zenbait behaketa grafiko bidez adieraz-ten jakitea.

• Laborategian ordenaz eta garbitasunezlan egiten ikastea.

HELBURUAK

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 5

6


• Unitate-aldaketak egitea, ikasleak unitateen multiploak etaazpimultiploak erabiltzen ohitu daitezen.

• Taulak egitea.

• Adierazpen grafikoak egitea, datu-tauletan oinarrituz.


• Grafikoak interpretatzea.

• Behaketa errazak planteatzea eta metodo zientifikoa erabiltzea.

• Zientzia.

• Materia eta zer propietate dituen.

• Nazioarteko Unitate Sistema.

• Oinarrizko magnitudeak eta eratorriak.

• Metodo zientifikoaren hurbilketa. Metodo zientifikoaren etapak.

• Datuak ordenatzea eta sailkatzea.

• Adierazpen grafikoa.


Kontzeptuak

EDUKIAK

1. Hezkuntza ez-sexista. Historikoki, emakume zientzialariak ez dira gizonzientzialariak bezain ezagunak izan. Hala ere, duela hainbat hamarkadatatik hona,egoera hori aldatzen ari da; hain zuzen, emakumeak gizonek bezala ikastekoaukerak izaten hasi zirenetik.

Bilatu historiako emakume zientzialariei buruzko erreferentziak. Azaldu ikasleei,askotan, gizon zientzialariek haien ekarpenak gutxiesten zituztela. Adibidez, LiseMeitner-i ez zioten Fisikako Nobel saria eman, fisika atomikoan eta nuklearreanegindako lanengatik.

Beste emakume batzuen lana, ordea, bai, aintzat hartu izan dute. Adibideriknabarmenena Marie Sklodowska Curie zientzialaria da; zientzietan –hain zuzen,Fisikan eta Kimikan– bi Nobel sari jaso zituen lehen pertsona izan zen.

Emakume zientzialari gehienen lana ezezaguna dela frogatzeko, iradokidiezaiekegu ikasleei ariketa bat egiteko: emakume «ezezagun» haietako batzuenbizitzari buruzko informazioa bilatzeko, haiek ezagutzeko aukera izan dezaten.

Hona hemen zenbait adibide: Hypatia, Amalie Emmy Noether, Henrietta SwanLeavitt, Rosalind Elsie Franklin, Vera Rubin, Margaret Burbidge eta Margarita Salas.

BALIOETAN HEZTEA


• Laborategian zehaztasunez eta ordenaz lan egin nahi izatea.

• Norberaren lana eta taldekoa sustatzea.

Jarrerak

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 6

7


1. Zientzia eta zientzia faltsua bereiztea.

2. Materiaren propietate orokorrak eta pro-pietate bereizgarriak zer diren eta haiekbereizten jakitea.

3. Magnitude bat oinarrizkoa edo eratorriaden adieraztea.

4. Unitate-aldaketak ebazten eta Nazioar-teko Unitate Sistema erabiltzen jakitea.

5. Metodo zientifikoa osatzen duten faseakazaltzea.

6. Metodo zientifikoa egiazko behaketakegitean aplikatzea.

7. Taula baten bildutako datuak grafiko bi-dez adieraztea.

8. Grafikoak aztertzea eta interpretatzea.


UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAKMatematika-gaitasuna

Unitatearen lehen orrialdean, triangeluenantzekotasunaren matematika-edukialantzen da.

3. epigrafean (Materiaren neurketa),Nazioarteko Unitate Sistemari buruzkoedukiak lantzen dira, multiplo etaazpimultiplo eta guzti. Epigrafe horretakojarduerek aurreko ikasturteetan lortutakomatematika-gaitasunak finkatzen laguntzendiete ikasleei.

12. orrialdean, unitateak aldaketa-faktoreenbidez aldatzeko prozesua azaltzen da.Epigrafearen amaieran, matematika-oinarriak berrikusi etakalkulagailuaren erabilera eta idazkerazientifikoa azaltzen dira.

5. epigrafean (Datuak ordenatzea etasailkatzea), taulekin eta grafikoekin lan eginbeharko dute ikasleek. Azpimarratzekoa da16. orrialdean ebatzitako ariketa; hartan,grafiko bat nola egiten den azaltzen da,xehe-xehe. Lerro zuzena eta parabola(geroago, beharrezkoak izango dira, gasen legeen adierazpen grafikoak egiteko).


Unitate honetan, metodo zientifikoarengarrantzia azpimarratzen da, baina ez lanegiteko metodotzat soilik; hain zuzen ere,metodo zientifikoak horretan oinarritzendiren legeak eta gertakizunak seriotasunezaztertu direla bermatzen du. Izan ere,bereziki azpimarratzen da zenbaitkontzeptu zientifiko oker erabili izan direlaideia faltsuak saltzeko; esate baterako,iruzurrezko publizitatean eta igarleeneskutik.


Irakurlearen txokoa atalean, zenbait web orri interesgarri bisitatzekoproposamena egiten da.


Zientzia aztertzeko eta hari behatzekoahalmena eta espiritu kritikoa garatzeakgaitasun hori lortzen lagunduko die ikasleei.Horri esker, herritar informatuak hezikoditugu.

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 7

8


Bilatu informazioa, eta bereizi zientziak eta zientzia faltsuak.

a) Begizkoa eta kutunak. f) Tarota.b) Astrologia (horoskopoetan g) Telekinesia (objektuak

sinestea). adimenarekin mugitzea).c) Astronomia eta planetetarako h) Erradiestesia (putzuak

bidaiak. pendulu batekin esploratzea).d) Ufologia (bizi estralurtarra). i) Immunologia (txertoak).e) X izpiak eta laser izpiak j) Giza genoma

erabiltzea. ikertzea.

Benetako zientzia behaketaren, esperimentazioaren eta arrazoiketarenbidez munduari buruz lortutako ezagutza multzo egituratua da: c) Astronomia; e) X izpiak eta laser izpiak; i) Immunologia (txertoak);eta j) Giza genoma ikertzea.

Zientzia faltsua, berriz, metodo zientifikoaren bidez egiaztatu ezindaitezkeen ezagutza eta praktika sekretuek osatuta dago. Hona hemenzientzia faltsuak: a) Begizkoa eta kutunak; b) Astrologia; f) Tarota; g) Telekinesia; h) Erradiestesia.

Materia-lagin batek 10 g-ko masa du eta 25 ºC-an dago. Arrazoitu hauetakozein materialez osaturik egon daitekeen lagina: alkoholez, urrez, urez, olioz,helioz.

Masa eta tenperatura materiaren propietate orokorrak dira eta, beraz,ez dute substantzia bat identifikatzeko baliorik. Hortaz, enuntziatukosubstantzia guzti-guztiek (etanolak, urreak, urak, olioak eta helioak) 10 g-ko masa izan eta 25 °C-ko tenperaturan egon daitezke.

Arrazoitu materiaren ezaugarri hauetatik zein diren magnitudeak, eta zein, ez:

a) Hartzen duen bolumena. e) Herrestan eramateko behar den indarra.b) Kolorea. f) Zaporea.c) Tenperatura. g) Prezioa eurotan.d) Edertasuna.

Magnitudea neur daitekeen ezaugarri orori esaten diogu: a) Bolumena; c) Tenperatura; e) Indarra.

Objektiboki neurtu ezin ditugun propietateak ez dira magnitudeak: b) Kolorea; d) Edertasuna; f) Zaporea; g) Prezioa.

Idatzi ikur bakoitza eta haren baliokidetasuna. Adibidea: 1 dag = 101 g.

a) Miligramoa. d) Nanosegundoak.b) Terametroa. e) Gigajoulea.c) Kilolitroa. f) Mikronewtona.

4.

3.

2.

1.

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 8

Ekuazioa 1. magnitudea 2. magnitudea Ezezaguna

Q = m ⋅ L + 100 Q = 500 m = 2 L = (Q − 100/m) = 200

C = 5 + n/V C = 7 n = 4 V = (n/C − 5) = 2

I = 100/t + I0 I = 10 t = 5 I0 = I − (100/t) = −10

9

ERANTZUNAK

a) 1 miligramo = 10−3 g d) 1 nanosegundo = 10−9 s

b) 1 terametro = 1012 m e) 1 gigajoule =109 J

c) 1 kilolitro = 103 L f) 1 mikronewton = 10−6 N

Idatzi kantitate bakoitza letra guztiak erabiliz, eta dagokion baliokidea, NSrenunitateen bidez. Adibidea: 1 mm mikrometro bat da eta 10-6 m-ren baliokideada:

a) hL. c) dA. e) pN.b) Mg. d) mg. f) cL.

a) 1 hL = 1 hektolitro = 102 L d) 1 mg = 1 miligramo = 10−3 g

b) 1 Mg = 1 megagramo = 106 g e) 1 pN = 1 pikonewton = 10−12 N

c) 1 dA = 1 deziampere = 10−1 A f) 1 cL = 10−2 L

Itsasoko uraren dentsitatea 1,13 g/mL da. Adierazi kg/m3-tan.

Gela bateko airearen dentsitatea 1,225-ekoa da NSren unitateetan.Adierazi g/L-tan.

Falta-jaurtiketa batean, futboleko baloiak 34 m/s-ko abiadura ere har dezake.Adierazi abiadura hori km/h-tan.

Barometro batek 800 mm Hg adierazi ditu. Adierazi presio hori NSren unitateetan.

Egin ariketa hauek, ezezagunak ordezkatzeko eta bakantzeko.10.

800 mm Hg133,32 Pa

1 mm Hg106.560 Pa⋅ =

9.

34 m/s1 km

1.000 m

3.600 s

1 h122,4 km/h⋅ ⋅ =

8.

1,225 kg/m1.000 g

1 kg

1 m

10 L1,225 g/L3

3

3⋅ ⋅ =

7.

1,3 g/mL1kg

1.000 g

10 mL

1m= 1 .300kg/m

6

33⋅ ⋅

1,3 g/mL1.000 mL

1 L

1 kg

1000 g1,3 kg/L⋅ ⋅ =

6.

5.

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 9

10


Egin ariketa hauek kalkulagailuz, eta adierazi emaitza, idazkera zientifikoaerabiliz.

a) 25 + 102 = 1,25 ⋅ 102 c) 3,69 ⋅ 102

b) = 4 d) 5,50 ⋅ 101

Likido bat izozkailuan sartu dugu, 22 ºC-an, eta bi minututik behin likidoaren tenperatura lau gradu zentigradu jaitsi dela ikusi dugu. Idatzi 10 minuturen buruan jasotako datuak eta ordenatu taula batean.

Likido bat izozkailuan sartu dugu, 20 ºC-an, eta bi minututik behin likidoarentenperatura hiru gradu zentigradu jaitsi dela ikusi dugu. Ordenatu taulabatean 10 minutuan izandako tenperatura-jaitsieraren datuak. Eginadierazpen grafikoa eta idatzi ekuazioa.

Grafiko hau dagokio:

Grafikoa koordenatuen jatorritik sortzen den zuzen bati dagokio, etahorrek adierazten du tenperatura-aldaketa denborarekiko zuzenkiproportzionala dela.

13.

12.

1681 455⋅ =

102 5 10

3

2, ⋅

1681455

⋅ =

11.

Magnitudea 1. datua 2. datua 3. datua 4. datua 5. datua 6. datua

Tenperatura (ºC) 22 18 14 10 6 2

Denbora (min) 0 2 4 6 8 10

Magnitudea 1. neurketa 2. neurketa 3. neurketa 4. neurketa 5. neurketa 6. neurketa

Denbora (min) 0 2 4 6 8 10

T (oC) 20 17 14 11 8 5

02468

1012141618202224

t (min)

T (°C)

0 2 4 6 8 10

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 10

11

ERANTZUNAK

Grafikoaren maldaren (−1,5 °C/min) balioaren bidez, bi aldagaienarteko erlazioa adierazten duen zuzenaren ekuazioa lortuko dugu:

T (°C) = 20 °C − 1,5 °C/min ⋅ t (min)

30 m-ko sakoneran (uretan), bi litro airez beteko ditugu birikak. Egoera horretan, airea bota gabe ur-azalera igoko bagina, beheko taulan jasotako datuak lortuko genituzke. Egin adierazpen grafikoa eta idatzi ekuazio matematikoa. Gure birikak puxikak bezain malguak ez direnez, zer gertatuko litzaiguke? Zer egin beharko genuke halakorik ez gertatzeko?

Hona hemen grafikoa:

Grafikoa hiperbola aldeberdin bati dagokio. Horrek esan nahi du presioeta bolumen magnitudeak alderantziz proportzionalak direla.

Bi magnitude horien arteko erlazioa adierazten duen ekuaziomatematikoa honako hau da:

P (atm) ⋅ V (L) = 8 atm ⋅ L

Gure biriketako airearen bolumena 8 L-koa izango litzateke, eta gurebiriken elastikotasuna aintzat hartuta, bolumen hori handiegia da;horrenbestez, azkenean, apurtu egingo lirateke, zulatzen den puxikabat bezala.

Biriken barruko airearen bolumena handitzea konpentsatzeko, behar-beharrezkoa da gora egiten dugun heinean airea pixkanakaaskatzea.

14.

Magnitudea 1. neurketa 2. neurketa 3. neurketa 4. neurketa

Presioa (atm) 4 3 2 1

Bolumena (L) 2 2,67 4 8

10

8

6

4

2

0V (L)

P (atm)

0 1 2 3 4 5

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 11

12


Unitate hauetatik zein dira egokiak magnitudeak neurtzeko? Zer magnitudeadierazten dute?

a) Eskua. e) Kikara bat.b) Arkatz bat. f) Minutu bat.c) Euro bateko txanpona. g) Tona bat.d) Arroz ale bat.

Neurketa-patroitzat har daitezkeen magnitudeak honako hauek dira:

• f) Denbora neurtzeko: minutu bat.

• g) Masa neurtzeko: tona bat.

Hauxe izan zen metroaren lehen definizio ofiziala:

«Metroa Sèvresko (Frantzia) Pisuen eta Neurrien Museoan gordeta dagoen platino-iridiozko barra baten luzera da. Ekuadorretik Ipar poloraino dagoen distantziaren hamar milioirenaren baliokidea da».a) Aztertu definizio hori eta konparatu egungo definizioarekin.b) Zergatik aldatu da, zure ustez?

(Laguntza: gogoratu neurri-unitate batek zer ezaugarri izan behar dituen.)

Oinarrizko magnitudeek sortzen errazak eta konstanteak izan behar dutebeti, munduko edozein lekutan. Hori dela-eta, oinarrizko magnitudeendefinizioak aldatuz joan dira denborak aurrera egin ahala, baldintzahoriek bete eta ahalik definiziorik zehatzena lortu nahian. Oraindik erealdatu gabe jarraitzen duena kilogramoaren definizioa da.

Hauetako zein adibide aztertuko dira fisika-eskoletan, eta zein, kimika-eskoletan?

a) Bagoi bat errusiar menditik behera jaisten. b) Kontzertu batean sortutako oihartzuna. c) Elur-pista bateko izotza urtzea.d) Neguan tximinia piztea.e) Su-festak leherraraztea.f) Arrautza bat frijitzea.g) 1 formulako auto baten abiadura neurtzea.h) Esperimentu baterako ura berotzea.

Fisika-eskoletan, prozesu fisikoak aztertzen dira bereziki: a, b, c, g, h.

Kimika-eskoletan, prozesu kimikoak aztertzen dira: d, e, f.

17.

16.

15.

908283 _ 0005-0022.qxd 18/9/07 09:28 Página 12

13

ERANTZUNAK

Aukeratu zer ikusten den piztutako kandela bati buruzko behaketa zientifikokuantitatibo batean.

a) Forma zilindrikoa du. d) Parafinaz osatuta dago.b) Euro bat kostatzen da. e) 3 minutuan 1 cm erretzen da.c) Su hartzen du, errekuntza-prozesu f) Argi gutxi sortzen du.

bat dela-eta.

Behaketa zientifikoak ezin hobe zehaztutako magnitudeen bidezadierazten dira: e.

Ariketa hau egin aurretik, hausnartu esaldi honi buruz:

«Zientzia sortu zenean, superstizioa hil zen».Thomas Henry Huxley.

Batzuetan, kalean edo aldizkari eta egunkarietako zenbait ataletan, honelakoiragarkiak ikusi ohi ditugu:

Afrikar igarlea. KARIMBA KARAMBA irakaslea40 urteko esperientzia dut eta, zure arazoak arin konpontzeko prestatuta nago,oso zailak izan arren: bikotekidearekin adiskidetzea, dirua, zortea, azterketak,gaixotasunak, begizkoak, ezinezko auziak, magia ahaltsuak.Lana serio eta bizkor egiten dut. Emaitza seguruak.

Tarota eta astrologia. ILBETE pitonisaArreta pertsonala, serioa eta zintzoa. Iragana, oraina eta etorkizuna igartzenditut. Lanari, ikasketei eta bikote-kontuei buruzko erantzunak, arin eta zuzen.Aholku errealak. % 100ean asmatzen dut. Probatu.

Koipe-xurgagailu berria. LIPOXURGPilula honek koipea xurgatu eta imanak bezala harrapatzen du, koipetik modunaturalean aska zaitezen. Argaldu jateari utzi gabe, dietarik gabe, nahi adinajanez.Ideia bikain hau oso sinplea da: ikusi duzu inoiz pisu handiegia duen arrainik?Ez, noski! Izan ere, arrainen gorputzek koipearen aurkako Lipoxurg molekulanaturala dute. Orain, pilulan daukazu.

a) Idatzi testu labur bat, iragarki horien alde zientifikoaz duzun iritziobjektiboa azaltzeko.

b) Zergatik daude horien antzeko hainbeste iragarki komunikabideetan?c) Zer uste duzu esan nahi dutela emaitza seguruak jartzen dutenean?

Prentsatik hartutako iragarki horiek jendearen sineskortasunaz etaezagutza zientifikorik ezaz baliatzen dira. Haien guztien helburua onuraekonomiko handia lortzea da, eta horretarako, horrelako iragarkietanzientziak konpondu ezin dituen arazo pertsonalen konponbideak(mirarizko argaltze-metodoak, ezinezko osabideak, etorkizunarenigarpena…) bilatzen dituen kultura-maila txikiko jendea engainatzen dute.

19.

18.

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 13

14


Iragarki horiek ezin dituzte inola ere emaitza bermatuak eman,iragartzen dutenak ez lukeelako metodo zientifikoaren bidezkoegiaztapen esperimentala gaindituko. Baina propagandak iruzur egitendie pertsona sineskorrei, iragartzen duena zehatza, hutsezina etaegiazkoa dela sinets dezaten.

Materia-lagin batek 1 g/mL-eko dentsitatea du eta 100 °C-an irakiten du.Aztertu taula eta arrazoitu hauetako zein materialez egon daitekeen osatutalagina.

Irakite-tenperatura eta dentsitatea substantzia bakoitzaren propietatebereizgarriak dira eta haiek identifikatzeko erabiltzen dira. Ur puruaklaginaren dentsitate bera (1 g/mL) eta irakite-puntu bera (100 ºC) ditu;horrenbestez, oso litekeena da enuntziatuko material-laginean uraegotea.

Pertsonen ezaugarri hauetako zein dira magnitude fisikoak?a) Garaiera. d) Edertasuna.b) Sinpatia. e) Abiadura.c) Masa. f) Trebetasuna.

Hauek dira magnitude fisikoak:

a) Altuera.

c) Masa.

e) Abiadura.

Ordenatu luzera hauek handienetik txikienera eta lotu adibideekin.

22.

21.

20.

Materialak Dentsitatea (g/mL) Irakite-tenperatura (°C)

Helioa 0,126 −269

Urrea 19,3 2.970

Ura 1 100

Olioa 0,6 220

Alkohola 0,9 78

Luzera Adibidea Ordena

107 m Lurraren erradioa 1.

102 m Futbol-zelai baten luzera 2.

2,15 m Pau Gasolen garaiera 3.

5 ⋅ 10−3 m Inurri baten luzera 4.

10−10 m Atomo baten diametroa 5.

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 14

15

ERANTZUNAK

Ordenatu masak handienetik txikienera eta lotu adibideekin.

Ordenatu denborak handienetik txikienera eta lotu adibideekin.

Ordenatu abiadurak handienetik txikienera eta lotu adibideekin.

Idatzi kantitate hauek idazkera zientifikoan.

a) 300.000 km/s

b) 0,004523 kg

c) 9.798,75 cm

d) 0,00000000076 km

a) 300.000 km/s = 3 · 105 km/s = 3 ⋅ 108 m/s

b) 0,004523 kg = 4,523 ⋅ 10−3 kg

c) 9.798,75 cm = 9,798 75 ⋅ 103 cm = 9,798 75 ⋅ 10 m

d) 0,000000000 76 km = 7,6 ⋅ 10−10 km = 7,6 ⋅ 10−7 m

26.

25.

24.

23.

Masa Adibidea Orden

1024 kg Lur planeta 1.

1.000 kg 1 formulako auto bat 2.

70 kg Pertsona bat 3.

1.000 g Litro bat ur 4.

1 g Eltxo bat 5.

Denbora Adibidea Orden

1017 s Unibertsoaren adina 1.

2,4 ⋅ 103 s Saskibaloi-partida bat 2.

9, 8 s 100 m-en olinpiar errekorra 3.

1 s Bihotz-taupadak 4.

10−3 s Eltxo baten hegoak astintzea 5.

Abiadura Abiadura (m/s) Adibidea

3 ⋅ 105 km/s 3 ⋅ 108 m/s Argia

340 m/s 340 m/s Soinua

300 kg/h 83,3 m/s 1 formulako auto bat

10 m/s 10 m/s Atleta bat

1 cm/s 10−2 m/s Barraskilo bat

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 15

16


Adierazi Nazioarteko Sistemaren unitateetan, aldaketa-faktoreak erabiliz.

a) AEBetan, errepide batzuetan, abiadura-muga orduko 55 miliakoa da.b) NBAko profesional baten fitxan ageri da 7,2 oineko garaiera

duela.c) Amerikar futboleko jokalari batek 100 yarda egiten ditu baloiarekin.

Datuak: oina = 0,3 m; yarda = 0,91 m; milia = 1,609 km.

a)

b)

c)

Ordenatu txikienetik handienera atal bakoitzeko magnitudeak:

a) 154,5 cm; 1.551 mm; 0,1534 m c) 36 km/h; 9 m/s; 990 cm/sb) 25 min; 250 s; 0,25 h

Magnitudeak alderatzeko, NSko unitateetara pasatu behar ditugu:

a) 0,1534 m < 154,5 cm = 1,545 m < 1.551 mm = 1,551 m

b) 250 s < 0,25 h = 900 s < 25 min = 1.500 s

c) 9 m/s < 990 cm/s = 9,90 m/s < 36 km/h = 10 m/s

Ordezkatu datua eta bakandu ekuazio bakoitzeko ezezaguna:a) v = 15 + 3 t, v = 20 e) s = 35 − 5 t, s = 25

b) F = 9,8 ⋅ m, F = 980 f) v − 2 = 2 t, v = 2

c) P = , P = 300 g) d = , d = 1

d) P = , V = 1.000 h) P = , P = 50F25

40V

m2

E60

29.

28.

100 yarda0,91 m

1 yarda91 m⋅ =

7,2 oin0,3 m

1 oin2,16 m⋅ =

55 milia/ordu1609 m

1 milia

1 ordu

3.600 s2⋅ ⋅ = 44,58 m/s

27.

Ekuazioa Datua Ezezaguna

a) v = 15 + 3 ⋅ t v = 20 t = 5/3

b) F = 9,8 ⋅ m F = 980 m = 100

c) P = E/60 P = 300 E = 18.000

d) P = 40/V V = 1.000 P = 4 ⋅ 10−2

e) s = 35 − 5t s = 25 t = 2

f) v − 2 = 2t v = 2 t = 0

g) d = m/2 d = 1 m = 2

h) P = F /25 P = 50 F = 1.250

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 16

17

ERANTZUNAK

Egin beheko eragiketa hauek kalkulagailuz eta, ondoren, eman emaitzakidazkera zientifikoan.

a) d)

b) e) 2,15 ⋅ 103 + 24 =

c) f)

a) 20 = 2 ⋅ 10 d) 1,616 ⋅ 103

b) 6,404 ⋅ 103 e) 2,174 ⋅ 103

c) 1,23 ⋅ 102 f) 4

Ordenatu ikerketa zientifikoetan izaten diren etapak:

• Emaitzak aztertzea. • Behatzea.

• Esperimentatzea. • Emaitzak argitaratzea.

• Legeak eta teoriak enuntziatzea. • Hipotesiak egitea.

1. Behatzea.

2. Hipotesiak egitea.

3. Esperimentatzea.

4. Emaitzak aztertzea.

5. Legeak eta teoriak enuntziatzea.

6. Emaitzak argitaratzea.

Urte askoan, jendeak berezko sorreraren teorian sinetsi izan du. Teoria horrenarabera, materia bizigabetik bakarrik sor zitekeen bizia. Teoria hori honetanoinarritzen zen: botila huts bat aire zabalean uzten badugu, zenbait egunenburuan intsektu txikiak agertuko dira botila barnean. a) Bat zatoz teoria horrekin? Arrazoitu erantzuna.b) Diseinatu esperimentu bat teoria hori faltsua dela frogatzeko.

a) Oraindik ere, XXI. mende honetan, badira berezko sorreraren teoriazuzena dela sinesten duten pertsonak. Baina botila baten barruanintsektu txikiak agertzea honela azal daiteke: irekita uzten badugu,gerta daiteke haren barruan aireak garraiatutako arrautza txikiaksartzea.

b) Teoria hori faltsua dela frogatzeko, nahikoa izango da botila huts eta esterilizatu bat ixtea. Izan ere, egiaztatuko dugu haren barruanez dela inoiz ere bizitzarik berez sortzen, nahiz eta denbora luzeaigaro.

32.

31.

59203 7 102, ⋅

=1681 455⋅ =

804020

22

2+ =

8020

402

22+ =

80 4020

2 2

2

+ =

30.

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 17

18


Hartu bi paper-orri berdin. Batekin egin pilota bat, eta bestea dagoen bezalautzi. Jaurti biak batera 2 m-tik behera.a) Zein iritsi da lehenik zorura?b) Idatzi hipotesi bat, masak esperimentuan izan duen eraginari buruz.c) Zer gertatuko litzateke esperimentua Ilargian egingo bazenu?

a) Pilota dagoen bezala utzitako orria baino lehenago erortzen da beti.

b) Hona hemen hipotesi bat: orriaren masak ez du abiaduran eraginik,baina orriaren formak, berriz, bai.

c) Ilargian, airearekiko marruskadurarik ez dagoenez, bi paper-orriakaldi berean eroriko lirateke. Izan ere, mailu bat eta paper-orri bat altuera beretik erortzen utziko bagenitu, bi objektuek lurreraino iristeko denbora behar dutela ikusiko genuke.

Metodo zientifikoa oso erabilgarria gerta dakizuke egunerokoan. Jo dezagunordenagailua konektatu duzula eta ez dabilela:

a) Idatzi zenbait hipotesi.b) Zer esperimentu egin ditzakezu hipotesiak frogatzeko?c) Idatzi ondorio bat hipotesi bakoitzerako.

Baina hauxe da hutsik egiten ez duen bidea: aztertu konexioak eta piztuberriro!

Abiatu hipotesi honetatik: «Izoztean, substantzia likido guztien bolumena txikitzen da». Eta diseinatu esperimentu bat, aztertzeko hipotesi hori ura erabiliz erebetetzen den ala ez.

Hipotesia ura erabiliz ere betetzen den ala ez egiaztatzeko, zenbaitetapatako esperimentu bat egin behar dugu.

1. Urez beteko dugu plastikozko botila txiki bat erdiraino, eta botilaposizio bertikalean dagoela, hasierako maila adieraziko duguerrotuladore batez.

35.

34.

33.

Hipotesia Esperimentazioa Ondorioen adibideak

Ordenagailua ez dagoondo konektatuta.

Entxufea ondokonektatuta ote dagoenbegiratzea.

Ondo konektatutazegoen.

Entxufeak ez du ondofuntzionatzen.

Entxufea beste tresnaelektriko batekin (lanparabatekin) probatzea.

Entxufea ondo zegoen.

Ordenagailua hondatuegin da.

Monitorea aldatzea etafuntzionatzen ote duenprobatzea.

Ordenagailuak bestemonitore batekinfuntzionatzen du.

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 18

19

ERANTZUNAK

2. Botila izozkailuan sartuko dugu, posizio bertikalean, eta ura izoztuarte utziko dugu.

3. Botila izozkailutik atera eta begiratuko dugu ur-maila handitu den,bera den edo txikitu den.

4. Egiaztatuko dugu ura izoztean haren bolumena handitu egiten dela,likido gehienetan ez bezala. Beraz, hipotesia ez da baliozkoa, ezbaita likido guztiekin betetzen.

Begiratu taulako datuei; euro bateko hainbat txanpon multzoren masa jaso da.

a) Adierazi grafikoan txanpon kopuruak eta kopuru horien masak. Nolakoforma du grafikoak?

b) Eman hizkuntza zientifikoan (ekuazioz eta idatziz) grafikotik ateratakoondorioa.

c) Nola kalkulatuko dugu txanpon baten masa?

a) Grafikoa lerro zuzen bat da.

b) Txanponen masa eta txanpo kopuruak zuzenki proportzionalak dira.Ekuazio honen bidez adieraziko dugu masaren eta txanponkopuruaren arteko erlazioa:

m (g) = 7,5 (g/txanpon) ⋅ Txanpon kopurua

c) Euro bateko txanpon baten masa zuzenaren maldatik (7,5 g/txanpon) lor daiteke, baina baita ekuazio matematikotik ere; kasu horretan, unitatearen balioa eman behar zaio txanponkopuruari.

36.

Txanpon kopuruak 4 8 12 16 20 24

Masa (g) 30 60 90 120 150 180

200

160

120

80

40

0Txanpon kopuruak

m (g)

0 5 10 15 20 25 30

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 19

20


Erreparatu taulako datuei; hainbat txanponen zirkunferentziaren luzera etadiametroa jaso dira:

a) Adierazi grafiko batean luzera eta diametroa. Nolako forma du grafikoak ?

b) Nolako lotura dago bi magnitudeen artean?c) Kalkulatu txanpon bakoitzaren luzeraren eta diametroaren arteko zatidura.

Zer adierazten du zatidura horrek?

Hona hemen grafikoa:

a) Taulako txanpon guztiei dagozkien balio pareak (luzera eta diametroa) adieraztean lortutako grafikoa lerro zuzen bat da.

b) Zuzeneko proportzionaltasuna dago txanpon bakoitzarenzirkunferentziaren luzeraren eta diametroaren artean.

c) Txanpon bakoitzaren luzeraren eta diametroaren arteko zatidura bera da eta π zenbakiaren balioarekin egiten du bat; alegia, 3,1416 da.

37.

Txanponak Luzera (mm) Diametroa (mm)

2 € 80,86 25,75

1 € 73,01 23,25

0,50 € 76,15 24,25

0,20 € 69,87 22,25

0,10 € 62,02 19,75

0,05 € 66,73 21,25

0,02 € 58,88 18,75

0,01 € 51,03 16,25

85

80

75

70

65

60

55

5016 18 20 22 24 26

Luzera (mm)

Diametroa (mm)

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 20

21

ERANTZUNAK

IRAKURLEAREN TXOKOA

Zergatik egiten dugu lo?

Idatzi goiko testuaren laburpena (bost lerro, gehienez ere).

Erantzun askea.

1.

ANIMALIA Lo-orduak % loaldia Betazalenegunean REM fasean posizioa

Sagua 20,1 % 16 Itxita

Saguzar marroia 19,9 % 10 (biak)

Zarigueia 19,4 % 29

Gaueko tximinoa 17,0 % 11

Kanguru-arratoia 16,0 % 17

Satitsua 15,8 % 16

Zebra 14,7 % 2 Batzuetan,

Richardson urtxintxa 14,5 % 19 begi bat

Kastorea 14,4 % 17 irekita du

Mozoloa 14,3 % 5

Katua 13,2 % 26

Txintxilla 12,5 % 12

Usoa 11,9 % 8

Txita 11,8 % 10

Rhesus makakoa 10,8 % 12

Txinpantzea 10,8 % 15

Txakurra 10,7 % 29

Hiru hatzeko nagia 10,5 % 11

Enperadore pinguinoa 10,5 % 13

Triku mediterraneoa 10,1 % 0

Ozpin-eulia 10,0 % 16 Ez du

Ahatea 9,1 % 16 betazalik

Untxia 8,7 % 14

Txerria 8,4 % 26

Galeperra 6,6 % 17

Asiar elefantea 5,3 % 34

Belatza 4,5 % 9

Behia 4,0 % 19

Zaldia 2,9 % 27

Jirafa 1,9 % 21

ITURRIA: Carl Zimmer.

908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 21

22

Testuaren aldamenean dagoen taulan hainbat animaliaren loaldiari buruzkohiru datu jaso dira. Datu horiek kontuan hartuz, erantzun hauei:a) Atera al dezakezu ondorio orokorrik betazalen posizioari buruz ugaztunak

eta hegaztiak konparatuz?b) Esan nola izaten dituzten betazalak animalia hauek:

txinpantzeak, pinguinoak, galeperrak eta jirafak.

a) Hegazti askok betazal bat irekita egiten dute lo.

b) Txinpantzeak: biak itxita; pinguinoak: bat irekita; galeperrak: bat irekita; jirafak: biak itxita.

Aurresan zenezake suposiziorik, arrainek eta narrastiek loaldian betazalak noladituzten azaltzeko? Arrazoitu.

Erantzun anitza.

Testuaren amaieran jaso denez, hegaztiek, seguru daudela uste dutenean,burmuin osoa deskonektatuta egiten dute lo, gizakiek bezala. Baina mehatxuren bat hautematen dutenean, esna izaten dute burmuin-erdia.a) Nola izango dituzte betazalak loaldi batean eta bestean? b) Aurreko taulan jasotako datuak kontuan hartuz, atera al dezakezu horri

buruzko ondoriorik?

a) Seguru daudela uste dutenean: biak itxita; mehatxuren bat hautematendutenean: bat irekita.

b) Taulari begiratuta, aurreko ataleko erantzuna ondoriozta dezakegu.

4.

3.

2.


908283 _ 0005-0022.qxd 7/9/07 13:02 Página 22

23

Materia:egoera fisikoak2

EDUKIEN MAPA

• Materia zer egoera fisikotan egon dai-tekeen jakitea.

• Gasen legeak zein diren jakitea.

• Egoera-aldaketak identifikatzea eta haienizenak ezagutzea.

• Gasen, likidoen eta solidoen propietate-ak azaltzea, teoria zinetikoa aintzat har-tuta.

• Egoera-aldaketak azaltzea, teoria zineti-koa aintzat hartuta.

• Egoera-aldaketak nola gertatzen direnjakitea, kontuan hartuta, egoera-aldake-tak irauten duen bitartean, substantzia-ren tenperatura ez dela aldatzen.

• Fenomeno makroskopikoak interpreta-tzea, teoria zinetikoa aintzat hartuta.

• Irakitea eta lurruntzea bereiztea, haienarteko aldeak teoria zinetikoa aintzat har-tuta azalduz.

HELBURUAK

Solidoa Likidoa Gasa DifusioaDisoluzioa

likidoa gasa solidoa gasa legeak solidoa likidoa

solidotzeaurtzea sublimazioaalderantzizkosublimazioa

konden-tsazioa

hauetara alda daiteke: hauetara alda daiteke: hauekzuzentzendituzte:

honenbidez:

honenbidez:

honenbidez:

baporizazioarenbidez

honenbidez:

honenbidez:

hauetara alda daiteke:

hiru egoeren propietateak azaltzen

ditu:

hauek ere azaltzen ditu:

irakitea lurruntzea

TEORIA ZINETIKOA

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 23

24

2 Materia: egoera fisikoak

• Gasen legeak aplikatzea eskatzen duten zenbakizko ariketakegitea.

• Solidoen, likidoen eta gasen zenbait propietate teoria zinetiko-molekularraren bidez azaltzen saiatzea.

• Eskemak interpretatzea.

• Taulak aztertzea.


• Grafikoak egitea.

• Taulak betetzea, esperimenentuetan lortutako datuekin.

• Gasen legeak.

• Boyleren legea.

• Charles-Gay-Lussacen legea.

• Teoria zinetiko-molekularra.

• Egoera-aldaketak: urtzea, solidotzea, irakitea eta kondentsazioa.

• Teoria zinetikoak egoera-aldaketak azaltzen ditu.

• Metodo zientifikoa gasen ikerketetan aplikatzea.


Kontzeptuak

EDUKIAK

1. Osasunerako hezkuntza.Difusioa erretzaile baten tabakoaren keak gela oso bat zergatik «kutsa» dezakeenazaltzen duen fenomenoa da. Eskatu ikasleei fenomeno hori berriro azaltzeko,teoria zinetikoan oinarrituz.

Ondoren, azaldu beharrezkoa dela jatetxe, enpresa eta beste leku batzuetanerretzaileentzat prestatutako guneak jartzea; alde batetik, erretzen ez dutenpertsonak ez gogaitzeko eta, beste batetik, erretzen duten pertsonek berenbeharrari erantzun ahal izateko.

BALIOETAN HEZTEA

• Ordena, garbitasuna eta zehaztasuna aintzat hartzea,laborategian lan egitean.

• Material hauskorra –hala nola, laborategiko beirazko materiala–maneiatzen ikastea.

Jarrerak

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 24

25


1. Materia hiru egoera fisikotan egon dai-tekeela ulertzea.

2. Gasen legeak zein diren jakitea eta haiekerabiliz zenbakizko ariketak egiten ikas-tea.

3. Egoera-aldaketak zein diren jakitea etahaien izenak zuzen adieraztea.

4. Egoera-aldaketak adierazten dituztengrafikoak interpretatzea.

5. Egoera-aldaketak irudien bidez azaltzea,teoria zinetikoari buruzko ezagutzak era-biliz.

6. Lurruntzearen eta irakitearen arteko al-dea argi eta garbi azaltzea.

7. Taulak egitea eta haiek gasen legeen bi-dez justifikatzea.

8. Gasen legeak aplikatzea eskatzen du-ten zenbakizko arazoak ebaztea.


UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAKHizkuntza-komunikaziorako gaitasuna

Irakurlearen txokoa atalean,irakurmenarekin lotutako edukiak lantzendira esplizituki, testuen eta haiei buruzkoariketen bidez.

Matematika-gaitasuna

Gasen legeak eta egoera-aldaketakadierazten dituzten grafikoekin lan egiteakgaitasun hau lortzen laguntzen die ikasleei.Esate baterako, oso lagungarria da 36. orrialdean uraren beroketa-kurbariegindako tratamendua. Unitate-aldaketa eta proportzionaltasunkontzeptua (zuzenekoa eta alderantzizkoa)oinarrizko prozedurak dira garapenhorietan.


Materiaren ikasketaren oinarrizko ardatzari(materia nola ageri den) jarraituta, materiazer egoera fisikotan egon daitekeen etaegoeraz nola aldatzen den ikasiko duteikasleek unitate honetan. Arreta berezizaztertuko dira gasak eta haien portaerafisikoa. Ezinbestekoa da materiak egoerabakoitzean zer propietate dituen jakitea eta haiek ulertzea, ikasleek hurrengoikasturteetan beharko duten oinarrizientifikoa sortzeko.


Gasak eta haien portaera fisikoa aztertzeaizugarri garrantzitsua da, ikasleek bereninguruko mundu fisikoa ezagutuko badute. Ezagutza horiek bereganatu ezean, ezinezkoa izango da bizitza nolakoa den jakitea, ez eta bizitzaren eta ingurunearen artean zer-nolakointerakzioak zein diren jakitea ere:arnasketa, atmosfera, gas-substantzienmanipulazioa –eta horrek berekin dakarren arriskua–, ingurumenarenazterketa… Hori guztia unitate osoan zehar sakabanatuta daudenEgunerokoan… ataletan jartzen da agerian, bai eta ikasleen ingurunearenoinarrizko alderdiekin lotutako ariketetanere.

Ikasten ikasteko gaitasuna

Unitatean zehar, ariketen bidez edo unitatearen garapenean bertan, zenbait trebetasun lantzen dira, ikasleakautonomoki ikasten jarraitzeko gai izan daitezen, unitatearen helburuenarabera.

Norberaren autonomiarako etaekimenerako gaitasuna

Ezagutzak eta informazioak gaitasun haulortzen laguntzen diete ikasleei.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 25

26


5 L-ko ontzi batean, oxigeno gasa sartu dugu, 4 atm-ko presioan. Zer presio eragingo du tenperatura aldatu gabe ontziaren bolumenabikoizten bada?

Tenperaturak konstante jarraitzen duenez, bolumena bikoizten bada,presioa erdiraino txikituko da; hau da, 2 atm-koa izango da, eta beraz,presioaren eta bolumenaren arteko biderkadurak konstantea eta 20 atm ⋅ L izaten jarraituko du.

Zer bolumen hartuko du aurreko ariketako gasak presioa halako hiru izanez gero?

Presioa halako hiru izanez gero, bolumena herenera txikituko da; hau da, 5/3 litroko bolumena hartuko du. Presioaren eta bolumenarenarteko biderkadura bera izango da: 20 atm ⋅ L.

Beheko eskeman, gas beraren bi egoera ageri dira. Adierazi matematikokizer lotura dagoen egoera bateko presioaren eta bolumenaren eta besteegoerako presioaren eta bolumenaren artean.

Tenperatura konstantean, hau da lotura: P1V1 = P2V2.

5 L-ko ontzi batean, oxigeno gasa sartu dugu, 4 atm-ko presioan, eta haren tenperatura 27 °C-koa dela ikusi dugu. Zer presio izango dugasak bolumena aldatu gabe tenperatura 127 °C-ra arte igotzen bada?

Bolumen konstantean, presioaren eta tenperatura absolutuaren artekozatidura konstantea da:

Tenperatura 400 K-era arte igotzen bada, honela kalkulatuko dugupresioa:

Gas batek 2 atm-ko presioa eragiten du 0 °C-ko tenperaturan. Zer tenperaturaizango du bolumena aldatu gabe 4 atm-ko presioa eragiten badu?

Bolumena aldatu gabe gasaren presioa halako bi izanez gero, tenperaturaabsolutua ere bikoiztuko da; izan ere, bi magnitude horiek zuzenkiproportzionalak dira, eta beraz, tenperatura 546 K-ekoa izango da.

5.

P

T

P

T

PP1

1

2

2

22

4000 013 5 3= = =→ →

Katm/K atm, ,

P

T1

1

4

3000 013= =

atm

Katm/K,

4.

3.

2.

1.

1. egoera

P1, V1

T = 50 °C

2. egoera

P2, V2

T = 50 °C

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 26

27

ERANTZUNAK

Gay-Lussacen legeak hau dio: bolumena konstantea bada, presioa etatenperatura magnitude zuzenki proportzionalak dira. Esan al dezakegubolumen konstantean gas baten tenperatura halako bi igotzen bada haren presioa ere halako bi izango dela?

Bai. Bolumena ez bada aldatzen, presioa eta tenperatura zuzenkiproportzionalak dira.

Beheko eskeman, gas beraren bi egoera ageri dira. Adierazi matematikoki zer lotura dagoen egoera bateko presioaren etatenperaturaren eta beste egoerako presioaren eta tenperaturaren artean.

Bolumen konstantean, lotura hau da: .

5 L-ko ontzi batean, oxigeno gasa sartu dugu, 4 atm-ko presioan, eta haren tenperatura 27 °C-koa dela ikusi dugu. Zer bolumen hartuko du 127 °C-an, presioa aldatzen ez bada?

Presioa aldatzen ez bada, bolumenaren eta tenperaturaren artekolotura konstantea da:

Hortaz, tenperatura 400 K-era igotzen bada, tenperatura ekuazioanbakanduz lortuko dugu bolumena:

→ V2 = 6,7 L

Gas batek 5 L-ko bolumena hartzen du 0 °C-ko tenperaturan. Zer tenperaturaizango du presioa aldatu gabe 10 L-ko bolumena hartzen badu?

Gas baten bolumena bikoiztu eta presioari konstante eusten bazaio,tenperatura halako bi handitu eta 546 K-ekoa izango da.

Charles-Gay-Lussacen legearen arabera, presio konstantean, gas batenbolumena eta tenperatura magnitude zuzenki proportzionalak dira. Esan al dezakegu presio konstantean gas baten tenperatura halako biigotzen bada haren bolumena ere bikoiztuko dela?

Bai. Presioa ez bada aldatzen, bolumena eta tenperatura zuzenkiproportzionalak dira.

10.

9.

V2

4000 017= ,

L

K

V

T1

1

0 017= ,L

K

8.

P

T

P

T1

1

2

2

=

7.

6.

1. egoera

P1, V1

V = 10 L

2. egoera

P2, V2

V = 10 L

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 27

28


Beheko eskeman, gas beraren bi egoera ageri dira. Adierazi matematikoki zer lotura dagoen egoera bateko bolumenaren etatenperaturaren eta beste egoerako bolumenaren eta tenperaturaren artean.

Presio konstantean, hau izango da lotura:

Zergatik dute erretzaile pasiboek osasunerako arriskua?

Teoria zinetikoaren arabera, gasak hedatu eta haiek barne hartzendituen ontziaren bolumen osoa hartzen dute. Hori dela-eta, pertsonabatek lokal batean erretzen badu, zigarroaren errekuntzan sortzendiren partikula kaltegarriak, askatasunez mugitzen direnez, bazterguztietara iristen dira, eta lokalean dauden pertsona guztiek arnastendituzte; horren ondorioz, erretzaile pasiboak dira.

Substantzia batek solido-egoeran duen dentsitatea likido-egoeran duenabaino handiagoa al da beti?

Oro har, solido-egoeran dagoen substantzia baten dentsitatea likido-egoeran baino handiagoa da. Zenbait salbuespen daude,urarena, adibidez. Urak dentsitate txikiagoa du solido-egoeran; hori dela-eta, izotzak ur gainean flotatzen du.

Azaldu, teoria zinetikoan oinarrituz, zergatik handitzen den jariakortasunatenperatura igotzean. Laguntza: gogoan izan zer gertatzen zaien eztiari eta olioari berotzendirenean eta hozten direnean.

Teoria zinetikoaren arabera, tenperaturak gora egitean, partikulenmugimendu-askatasuna handitu egiten da; elkarren gainean irristatzendira, eta horren ondorioz, jariakortasuna handitu egiten da.

Zure ustez, lehenago lehortuko da edalontzi bat ke-xurgagailuaren azpianjarriz gero?

Ke-xurgagailuaren azpian ontzi busti bat jartzean, ke-xurgagailuakuraren gainean dagoen airea xurgatuko du, ur molekulekin batera;beraz, lehenago lehortuko da ontziaren hormen gainean dagoenlikidoa.

15.

14.

13.

12.

V

T

V

T1

1

2

2

=

11.

1. egoera

V1, T1

P = 2 atm

2. egoera

V2, T2

P = 2 atm

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 28

29

ERANTZUNAK

Hestebeteak egiteko prozesuan, lehorketa-fase bat dago. Diseinatu fase hori egiteko egokia den instalazio bat. Kontuan hartu tenperaturak baxua izan behar duela, haragia gal ez dadin.

Hestebeteak haragi xehatuz egiten diren eta heltze- eta lehortze-prozesuan jartzen diren produktuak dira. Haiek egiteko faseak hauek dira:

• Haragia xehatzea.• Ongailu, gehigarri eta gozagarriak gehitzea.• Nahastea oratzea.• Aurretik heltzea.• Betetzea.• Hartzitzea.• Heltzea.• Lehortzea.

Lehortzeko fasea oso garrantzitsua da produktuaren hezetasun-maila doitzeko. Lehortze-instalazioa ona izan dadin,beharrezkoa da hestebeteak giro freskoan eta lehorrean daudelabermatzea.

Harrikoa egiten duzunean, platerak edalontziak baino arinago lehortzendira. Eman arrazoiak.

Platerek edalontziek baino azalera handiagoa eta, beraz, airearekikoukipen-azalera handiagoa dute. Hori dela-eta, ur molekulak arinagolurruntzen dira plateretan.

Egun haizetsuetan bareetan baino freskoago sentitzen gara, nahiz eta giro-tenperatura bera izan. Azaldu zergatik.

Haizeak larruazaletik hurbileko aire-geruzak berritzea errazten du, eta horren ondorioz, molekulak lurruntzeko erritmoa handitu egiten da.Prozesu horretan, bero-energia xurgatzen da, eta irudipen horifreskotzat hartzen dugu.

Azaldu zergatik erabiltzen dugun haizemailea freskatzeko.

Haizemaileak larruazaletik gertuko aire beroko geruzak berritzen ditu;izan ere, gure inguruko giroan tenperatura txikiagoko aire-geruzakeramaten ditu.

Aire-geruzak berritu ezean, izerdiarekin batera sortzen den ur-lurrunalarruazalaren gainean geratzen da eta hezetasunez bustitako aire-geruza bat sortzen du. Geruza horrek lurruntze-prozesuaeragozten du, eta beraz, hozte-efektua ez da gertatzen.

19.

18.

17.

16.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 29

30


Eman tenperatura zentigradu hauek eskala absolutuan (Kelvin). a) 0 °C d) −100 °C b) 20 °C e) −27 °C c) 27 °C f) −273 °C

Tenperatura absolutuaren eta tenperatura zentigraduaren artekobaliokidetasunean –T (K) = t (°C) + 273– oinarrituta, emaitza haueklortuko ditugu:

a) 273 K d) 173 K

b) 293 K e) 246 K

c) 300 K f) 0 K

Adierazi presio hauek atmosferatan: a) 670 mm Hgb) 600 mm Hgc) 700 mm Hgd) 1.040 mm Hg

1 atm = 760 mm Hg dela kontuan hartuta:

a) 670 mm Hg ⋅ = 0,882 atm

b) 600 mm Hg ⋅ = 0,789 atm

c) 700 mm Hg ⋅ = 0,921 atm

d) 1.040 mm Hg ⋅ = 1,368 atm

Adierazi bolumen hauek cm3-tan:a) 200 mL c) 0,5 Lb) 1 L d) 100 m3

Hau da baliokidetasuna: 1 m3 = 1.000 L.

a) 200 mL ⋅ = 200 cm3

b) 1 L ⋅ = 1.000 cm3

c) 0,5 L ⋅ = 500 cm3

d) 100 m3 ⋅ = 108 cm310

1

6 3

3

cm

m

1 000

1

3. cm

L

1 000

1

3. cm

L

1

1

3cm

mL

22.

1

760

atm

mm Hg

1

760

atm

mm Hg

1

760

atm

mm Hg

1

760

atm

mm Hg

21.

20.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 30

31

ERANTZUNAK

Osatu gasen legeei buruzko testu hauek.

a) Boyleren legeak dio, gas-masa bererako eta tenperaturakonstantean, presioa eta bolumena magnitude alderantzizproportzionalak direla. Horrek esan nahi du presioa halako bihanditzen denean, bolumena erdiraino txikitzen da. Lege horiadierazten duen grafikoak hiperbola itxura du.

b) Charlesen legearen arabera, gas-masa bererako eta presiokonstantean, bolumena eta tenperatura magnitude zuzenkiproportzionalak dira. Horren ondorioz, tenperatura halako bidenean, bolumena bikoiztu egiten da.

c) Gay-Lussacen legeak azaltzen duenez, gas-masa bererako etabolumen konstantean, presioa eta tenperatura magnitude zuzenkiproportzionalak dira. Horrenbestez, tenperatura bikoizten denean,presioa bikoiztu egiten da.

Osatu esaldi hauek. Gasen teoria zinetikoarekin lotuta daude.

a) Gasen partikulen arteko kohesio-indarrak ia nuluak dira.b) Partikulen tenperatura haien energia zinetikoarekiko

zuzenki proportzionala da.c) Gas baten tenperatura igotzen denean, haren presioa

handitzen da, bai eta haren partikulen higitze-abiaduraere.

d) Energia zinetikoa handitzean, partikulek maizago egiten dute talka ontziko hormekin, eta horren ondorioz, haien presioa handitu egiten da.

Osatu taula hau, aipatzen den legea aplikatuz:

Boyle-Mariotte-ren legea: P (atm) ⋅ V (L) = konstantea = 2 atm ⋅ L.


Gay-Lussac-en legea:

konstantea = 0,01 atm/KPT

atmK

( )( )

=

26.

25.

24.

23.

P (atm) 1 2 8 10

V (L) 2 1 0,25 0,2

P (atm) ⋅ V (L) 2 2 2 2

P (atm) 1 2 0,4 8

T (K) 100 200 400 800

P (atm) /T (K) 0,01 0,01 0,01 0,01

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 31

32



Charlesen legea: konstantea = 0,02 L/K

Gas-masa batek 5 L-ko bolumena hartzen du presioa 1 atm-ekoa denean.Zer bolumen beteko du presioa 2 atm-ra handitzen bada eta tenperaturaaldatzen ez bada?

Tenperatura ez bada aldatzen:

P1 (atm) ⋅ V1 (L) = P2 (atm) ⋅ V2 (L) →→ 1 atm ⋅ 5 L = 2 atm ⋅ V2 (L) → V2 = 2,5 L

5 L-ko ontzi baten barruan dagoen gasa 2 atm-ko presioan eta 27 °C-kotenperaturan dago. Zer bolumen hartuko du gasak 27 °C-an eta 1,0 atm-kopresioan?a) 2,5 L c) 10 Lb) 8,9 L d) Gasaren arabera.

c) da erantzun zuzena. Eragiketa egiten badugu:

P1 (atm) ⋅ V1 (L) = P2 (atm) ⋅ V2 (L) →→ 2 atm ⋅ 5 L = 1 atm ⋅ V2 (L) → V2 = 10 L

Zer bolumen beteko du gas batek 300 K-ean, presioa aldatu gabe, 250 K-ean 2 L-koa hartzen bazuen?

5 L-ko gas-bolumena, baldintza normaletan (P = 1 atm, T = 273 K), 373 K-era arte berotzen da. a) Kalkulatu presioa, prozesuan bolumen konstanteari eusten bazaio.b) Kalkulatu gasaren bolumena, hura presio konstantean berotzen bada.

a) Gay-Lussacen legea aplikatuko dugu:

→ →1

273 3731 372

2atm

K Katm= =

PP ,

P1

T

P

T1

2

2

= →

31.

V

T

V

T

V1

1

2

2

22

250 30

L

K

L

K

L

K

L( )

( )

( )

( )

( )= =→

000 242

KL→ V = ,

30.

29.

28.

VT

( )( )LK=

27.

V (L) 2 5 4 8

T (K) 100 250 200 400

V (L) /T (K) 0,02 0,02 0,02 0,02

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 32

33

ERANTZUNAK

b) Charlesen legea aplikatuko dugu:

Taula honetako balioak tenperatura konstantean hartu ditugu. AztertuBoyle-Mariotteren legea betetzen duten.a) Egin P-V grafikoa. Zer itxura du?b) Nolakoa da presioaren eta bolumenaren arteko biderkadura?c) 0,1 L-ko bolumenean, zer presio izango du gasak?d) Presioa 2 atm-ra handitzen bada, zenbatekoa izango da bolumena?

a) Grafikoak hiperbola itxura du.

b) Grafikoaren kurbak adierazten du gas baten presioa eta bolumenaalderantziz proportzionalak direla.

c) P ⋅ V = 0,5 atm ⋅ L ekuazioan V = 0,1 L ordezkatzen badugu, P = 5 atm lortuko dugu.

d) Ekuazio horretan P = 2 atm ordezkatuz, V = 0,25 L lortuko dugu.

Taula honetako datuak presiokonstantean hartu ditugu. Datu horiekerabiliz, egin V-T grafikoa.a) Zer itxura du grafikoak?b) Nolakoa da V eta T arteko zatidura?c) Zer tenperaturatan izango da V = 2 L?

33.

32.

V

T T1

1

2

2

25

273 37

L

K

L

K

L

K

L( )

( )

( )

( )

( )= =

V V→33

6 82K

L L→ V ( ) ,=

P (atm) V (L) P ⋅ V (atm ⋅ L)

0,10 5,00 0,50

0,25 2,00 0,50

0,50 1,00 0,50

0,75 0,67 0,50

1,00 0,50 0,50

V (L) T (K) V / T (L/K)

1,00 273 3,66 ⋅ 10−3

1,18 323 3,65 ⋅ 10−3

1,37 373 3,67 ⋅ 10−3

1,73 473 3,66 ⋅ 10−3

0 1 2 3 4 5

1,0

0,8

0,6

0,4

0,2

0,0

V (L)

P (atm)

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 33

34


a) Grafikoa lerro zuzena da.

b) V eta T arteko zatidura konstantea da, 3,66 ⋅ 10−3 L/K-ren berdina.

c) V/T = 3,66 ⋅ 10−3 L/K ekuazioan V = 2 L ordezkatu eta T = 546 Klortuko dugu.

Bolumen konstanteari eutsita, gas baten presioa neurtu dugu, zenbaittenperaturatan. Datuak grafiko honetan jaso dira:

a) Ba al dago loturarik gasaren presioaren eta tenperaturaren artean?b) Adierazi lotura hori hizkuntza zientifikoan (enuntziatua eta formula

matematikoa).

a) Grafikoak adierazten du presioa eta tenperatura alderantzizproportzionalak direla. Bolumen konstantean, gas batek eragitenduen presioa haren tenperaturarekiko zuzenki proportzionala da.

34.

P (atm) 2 2,2 2,4 2,6 2,8

T (K) 275 303 330 358 385

P /T (atm/K) 7,27 ⋅ 10−3 7,27 ⋅ 10−3 7,27 ⋅ 10−3 7,27 ⋅ 10−3 7,27 ⋅ 10−3

250 300 350 400 450 500

1,6

1,2

0,8

0,4

0,0T (K)

V (L)

2,0 2,2 2,4 2,6 2,8

340

310

280

250P (atm)

T (K)

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 34

35

ERANTZUNAK

b) konstantea → 7,27 ⋅ 10−3 atm/K

Begiratu tenperatura konstantean gas batek dituen presioeta bolumen-datu hauei: a) Egin P-V grafikoa.b) Adierazi aldagaien arteko erlazioa hizkuntza zientifikoan (enuntziatua

eta formula matematikoa).c) Zenbatekoa da P ⋅ V biderkadura taulako kasu bakoitzean?d) Kalkulatu zer presio behar den esperimentuko gasak 1 L-eko bolumena

har dezan.

a) Grafikoak hiperbola itxura du.

b) Gas batek eragiten duen presioa hartzen duen bolumenarekikoalderantziz proportzionala da, betiere, tenperatura konstantea bada.Matematikoki, honela adierazten da:

P ⋅ V = konstantea

c) Presioaren eta bolumenaren arteko biderkadura konstantea da, eta 100 atm ⋅ L-ren berdina.

d) P ⋅ V = 100 atm ⋅ L ekuazioan V = 1 L ordezkatzen badugu, haulortuko dugu: P = 100 atm.

35.

P

T

atm

K

( )

( )=

Presioa (atm) 1 2 4 5 10

Bolumena (L) 100 50 25 20 10

P ⋅ V (atm ⋅ L) 100 100 100 100 100

0 20 40 60 80 100

10

8

6

4

2

0V (L)

P (atm)

908283 _ 0023-0046.qxd 10/9/07 11:16 Página 35

36


Zenbait esperimentu egin dira, eta haietan, hidrogeno-masa berarenzenbait neurri hartu dira. Osatu taula eta erantzun.a) Zer ondorio ateratzen duzu P V/T-ren balioetatik?b) Zer esperimenturi esker froga dezakezu Boyleren legea?

Eta Charlesen legea? Eta Gay-Lussacena?

a) Gas berarekin egindako esperimentu guztietan, hau betetzen da: P ⋅ V/T = konstantea = 0,02 atm ⋅ L/K.

b) B eta C esperimentuei (T = ktea.) esker froga dezakegu Boylerenlegea. [A eta B] eta [C eta D] esperimentuei (P = ktea.) esker frogadezakegu Charlesen legea. Azkenik, E eta F (V = ktea.)esperimentuei froga dezakegu Gay-Lussacena.

Osatu teoria zinetikoari buruzko esaldi hauek.

• Partikula guztiak etengabe higitzen ari dira; tenperatura igo ahala,arinago.

• Partikulen artean, erakarpen-indarrak daude, eta haiei esker, elkarrilotuta egoten dira partikulak.

• Solidoak osatzen dituzten partikulen arteko indarrak handi samarrakdira.

Zer gertatuko litzateke materia osatzen duten partikulen artean erakarpen-indarrik ez balego?a) Ez legoke materiarik. b) Substantzia guztiak gas-egoeran egongo lirateke.c) Ez legoke solidorik.d) Substantzia guztien urtze- eta irakite-puntuak oso handiak izango

lirateke.

Erantzun zuzenak: b) eta c).

Giro-tenperaturan, gatz arrunta solido-egoeran dago. Gatza osatzen dutenpartikulei buruzko esaldi hauetatik, esan zein den zuzena.a) Oso indar ahulez lotuta daude.

39.

38.

37.

36.

Esperimentua P (atm) V (L) T (K) P ⋅ V /T

A 0,5 12 300 0,02

B 0,5 16 400 0,02

C 1,0 8 400 0,02

D 1,0 16 800 0,02

E 2,0 10 1.000 0,02

F 4,0 10 2.000 0,02

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 36

37

ERANTZUNAK

b) Higidura-askatasun osoa dute.c) Ontziaren formara egokitzeko behar adinako higikortasuna dute.d) Ez dago haiek bereizterik, eta haien arteko distantzia konstantea

da.

Erantzun zuzena d) da.

Motorrek erabiltzen dituzten erregaiak petrolioaren deribatuak dira.Errekuntzaren ondorioz, gasak sortzen dira; haietako bat ur-lurruna da.Hori kontuan hartuta, esan zer den altitude handian hegan daudelahegazkinek uzten duten lorratz zuria. Zergatik ez dugu hura ikustenhegazkinak altitude txikian daudenean?

Erreakzio-motorrean gertatzen den errekuntzak kanpoaldera botatako gasak –besteak beste, ur-lurruna– azkar-azkar hedatu eta hoztu egiten da. Atmosfera zero azpiko tenperaturan badago eta ez badago lehorregi, ur-lurruna tanta txikietan kondentsatzen da,botatako gasen lorratzean zehar. Ur-lurruna bat-batean hozten bada,sublimazioa gertatzen da, eta ur-lurrunak izotzezko lorratz garden bat osatuko du. Hegazkinak altitude txikian daudenean, atmosferarentenperatura altuagoa da, eta beraz, aipatu dugun prozesua ez da hain erraz gertatzen.

Udaberrian, eta udako goiz batzuetan, ur tantak ikus ditzakegulandareetan, bai eta euririk egiten ez duen egunetan ere; tanta horieiihintza esaten diegu. Ihintza goizetan izaten da eta egunean zehardesagertu egiten da. Zergatik?

Ihintza lurrazalaren eta landareen gainean atmosferako lurruna zuzenean kondentsatzean sortzen diren ur tanta txikiak dira. Ihintza honela sortzen da: beroaren eroale txarrak diren gorputzak –esate baterako, landareak– asko hozten dira gauetan,zerua garbi dagoenean, espaziorantz bero-erradiazio handia igortzendutelako. Prozesu horren ondorioz, lurrarekin eta landareekinkontaktuan dauden aire-geruzak gehiegi hozten dira eta, beraz, ezin diote ur-lurrun guztiari eutsi. Hori dela-eta, ura kondentsatu egiten da, eta tantatxoak sortzen dira, betiere, tenperatura 0 °C-tik gorakoa bada. Ihintza gaurdinetan sortzen da; hau da, gaueko erradiazioaren ondorioz aire zabalean dauden azalentenperatura airearen ihintz-puntutik behera jaisten denean (ihintz-puntuaren tenperaturan, airea ase egiten da, hozteagatik soilik,lurruna gehitu gabe eta presioa aldatu gabe, alegia). Orduan,hezetasuna azal horien gainean kondentsatzen da. Egunean zehar,Eguzkia irteten bada edo tenperaturak gora egiten badu, ur tantaklurrundu eta ihintza desagertu egiten da.

41.

40.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 37

38


Neguan, zenbait goizetan eta euririk egin ez duenean, geruza zuri batagertzen da larreetan; horri antzigarra esaten diogu.a) Zergatik desagertzen da eguerdi aldera?b) Zergatik ez dago antzigarrik euria egiten duenean?

Oso gau hotzetan –hots, tenperatura zero azpikoa denean–,atmosferako airean dagoen ur-lurrunak antzigarra sortzen du; alegia, gaueko ihintz izoztua, izotz-kristalak osatzen dituzten ur molekula solidotuak. Antzigarra ihintza bezala sortzen da, baina ur-lurruna, kondentsatu beharrean, sublimatu egiten da, orratz gisa. Egunean zehar tenperatura zerotik gorakoa bada, izotza urtu eta, ondoren, lurrundu egiten da. Hortaz, antzigarraatmosferako lurrunetik zuzen-zuzenean sortzen den izotza da; hau da, ez da likido-egoeratik igarotzen. Hori dela-eta, fenomeno horri izotz zuria ere esaten zaio.

Egunean zehar euria egiten badu, zero gradutik gorako tenperaturandauden euri tantek azkar urtzen dituzte antzigarra osatzen duten izotzpartikulak.

Azaldu noiz egiten duen hotzik handiena, euria egiten duenean ala elurraegiten duenean.

Euria egiteko, beharrezkoa da atmosferako tenperatura zero graduzentigradutik gorakoa izatea. Bestela, tenperatura 0 °C-tik beherakoadenean, euria elur bihurtzen da. Elurra kristal mikroskopikoz osatutakour izoztua da, eta kristal horiek elkartu eta maluta zuriak osatzendituzte. Horrenbestez, elurra egiten duen egunetan, giroko tenperaturaeuria egiten duenean termometroek adierazten duten tenperaturabaino baxuagoa izango da beti.

Zer da lainoa? Oro har, ibaietatik eta urtegietatik hurbil agertzen da. Emanhori azaltzen duen arrazoiren bat.

Lainoa (oso altitude txikian dauden hodeiak) ur tantatxoz osatuta dago. Airea oso heze dagoenean, ur tanta horiek kondentsatu egitendira eta esekiduran daude, eta Lurraren azalarekin daude kontaktuan.Ur-masa handien (itsasoetako kostaldeak, aintzira handiak eta ibaiak)ondoan, errazago sortzen da lainoa, askoz ur molekula gehiagolurruntzen direlako.

Lainoa bi modutan sor daiteke: airea ihintz-puntutik beherakotenperaturan hozten denean (ihintz-puntuaren tenperaturan, airea aseegiten da, hozteagatik soilik, lurruna gehitu gabe eta presioa aldatugabe, alegia), edo lurruntzearen ondoriozko ur-lurrun gehiago sortzendenean. Lainoa sortzeko, behar beste kondentsazio-gunek egon behardute airean.

44.

43.

42.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 38

39

ERANTZUNAK

Udan neguan baino gehiago nabaritzen da lurrinen usaina, baina gutxiagoirauten du. Zergatik?

Oro har, udako egunetan, tenperatura handiagoa delako, eta horreklurrinen azaleko partikulak lurruntzeko prozesua ahalbidetzen duelako.Lurruntzen diren molekulak hedatu eta espazioaren bolumen osoahartzen dute. Neguko egunetan, berriz, tenperatura txikiagoa da, eta beraz, lurruntze-prozesua motelago gertatzen da; horrenbestez,usainak gehiago irauten du.

Haragi gordinak ez du ia usainik, baina haragi gisatuarena etxe osoanhedatzen da. Zergatik?

Elikagai bat –esaterako, haragia– berotzean, haren azaleko partikulenenergia handitu egiten delako; hau da, azkarrago mugitzen direlako.Beraz, gero eta molekula gehiago igarotzen dira gas-egoerara, etahaiek eramaten dute usaina airean zehar.

Denborarekin, armairuetan esekitzen ditugun naftalinazko bolatxoakdesagertu egiten dira. Zergatik?

Naftalina solido-egoeratik gas-egoerara zuzenean igarotzen densubstantzia kimikoa delako. Horregatik, naftalinazko bolatxoen masatxikitu egiten da, naftalinazko molekulen sublimazioa dela-eta; hau da,solido-egoeratik gas-egoerara igarotzen direlako, zuzenean, likidoegoeratik igaro gabe, alegia.

Filmetako efektu berezietan erabiltzen den elur karbonikoa –78 °C-ansublimatzen den karbono dioxido (CO2) solidoa da. Zer egoeratan egongoda giro-tenperaturan?

Elur karbonikoa (solido-egoeran dagoen karbono dioxido zuria) solido-egoeran dago −78 °C-tik beherako tenperaturan, eta tenperatura horretatik gora gas-egoerara igarotzen da, likido-egoeratik igaro gabe. Prozesu horretan, laino zuri bat sortzen da, ur-lurrun kondentsatuak eta gas-egoeran dagoen karbono dioxidoak osatua.

Autoaren kristalak maiz lausotzen dira neguan. Hori eragozteko, apur batireki behar da leihoa. Zergatik?

Arnastean sortzen dugun arnasa aire beroa eta hezea da. Autoarenkristalek tenperatura baxua badute eta giroa ur-lurrunez ase badago,lurruna kristal hotzen gainean kondentsatzen da.

Leihoa irekitzean, giroan asetako lurrun kantitatea txikitu egiten da etakristalen lausoa desagertzen da.

49.

48.

47.

46.

45.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 39

40


Edari hotzak edontzi-azpikoen gainean jartzen dira. Ba al dakizu zergatik?

Edalontziko likidoaren tenperatura baxuak airean dauden ur-lurrunaren partikulak kondentsatzea eragiten duelako, eta ur tantaksortzen direlako edalontziaren hormen gainean. Ur tanta horiekkristalean behera jaisten dira, edalontziaren oinarriaren ingururaino,uztarri moduko markak uzten dituzte azalean.

Efektu hori eragozteko, edontzi-azpikoak jartzen dira. Edalontzienhormetan behera jaisten den ura xurgatu eta mahaian marka horieksortzea eragozten dute.

Behin baino gehiagotan esango zizuten hau etxean: «Itxi hozkailuko atea,antzigarra sortuko da-eta». Zergatik sortzen da?

Aire zabalean antzigarra sortzeko fenomenoaren antzekoa da.Hozkailua irekitzen dugunean, airean dagoen ur-lurruna haren barruansartzen da. Hozkailua oso tenperatura baxuan dago, eta ur-lurruna,horma hotzak eta beroaren eroale txarrak diren objektuak ukitzean,sublimatu eta solidotu egiten da. Izotz-kristalak (orratzak, malutak) edo antzigarra sortzen da.

Izotz hori sor ez dadin, komeni da hozkailuen eta izozkailuen ateakmaiz ez irekitzea. Horri esker, aire beroa eta ur-lurruna sartzeaeragotziko dugu.

Zergatik lausotzen da bainugelako ispilua dutxatzen zarenean?

Dutxatzen zaren bitartean sortzen den ur-lurrun beroak tantatxoaksortzen dituelako, lainoaren modukoak. Tanta horiek tenperaturabaxuagoan dauden azalak (hormak eta ispiluak) ukitzen dituztenean,beroa galtzen dute haien tenperatura azalenarekin berdintzeko.Lainoaren moduko tantak egoera fisikoz aldatu eta, horren ondorioz,kondentsatu egiten dira, eta ispiluak lausotzen dituzten ur tantaksortzen dira.

Arrazoitu kasu hauetan gertatzen diren egoera-aldaketak:a) Gauean izotza egiten duenean, granitozko blokeak hautsi egin

daitezke.b) Tenperaturak gora egitean, iodozko kristalek kolore moreko lurrunak

sortzen dituzte.c) Maratoiko lasterkariek, freskatzeko, ura botatzen diote beren buruari.

a) Arrailetako ura solidotzea.

b) Sublimazioa: iodoa solidotik gasera igarotzen da.

c) Lurruntzea: ura lurruntzean, kirolarien azalaren tenperatura txikituegiten da.

53.

52.

51.

50.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 40

41

ERANTZUNAK

Irakurri testua eta erantzun galderei.«Puxika baten barruan, helioa (He) dago. Puxika lehertzen denean, helioahedatu egiten da, libre dagoen espazio osoan. Fenomeno hori helioarenpartikulen agitazioaren ondorioz gertatzen da; izan ere, airearen partikulekberen ausazko higiduran uzten duten lekua hartzen dute helioarenpartikulek. Azkenean, partikulen nahaste uniformea lortzen da, ontzikobolumen guztian».a) Nola esaten zaio fenomeno horri?b) Gasek soilik al dute ezaugarri hori?c) Helioaren ordez beste gas astunago bat izango balitz, arinago ala

motelago gertatuko litzateke fenomenoa?d) Udan eta neguan berdin gertatuko litzateke fenomenoa?

a) Gasen difusioa.

b) Ez, gasek ez ezik, likido nahaskorrek ere fenomeno bereizgarri horidute.

c) Zenbat eta handiagoa izan dentsitatea, orduan eta motelagogertatuko da difusioaren prozesua. Helioaren ordez beste gas astunago bat izango balitz, difusioa motelagoa izango litzateke.

Izan ere, gasen partikularik arinenak azkarren mugitzen dira. Hauda, zenbat eta masa handiagoa izan gasa osatzen zuten partikulek,orduan eta motelago mugituko dira.

d) Zenbat eta handiagoa izan giroko beroa, orduan eta handiagoaizango da molekulen higikortasuna. Beraz, udan neguan bainoazkarrago gertatuko da fenomenoa.

Osatu testua, falta diren hitzak jarriz.

Baporizazioa likido bat likido-egoeratik gas-egoerara igarotzeangertatzen den egoera-aldaketa da.

• Aldaketa masa guztian gertatzen bada, tenperatura eta presio jakinbatzuetan, irakitea esaten zaio.

• Alabaina, likidoaren azalean soilik eta edozein tenperaturatangertatzen bada, lurruntzea esaten zaio.

Azaldu esaldi hauek eta esan zuzenak ala okerrak diren:a) Substantzia puru bakoitzak bere urtze- eta irakite-puntuak ditu.b) Likido bat berotzean, haren tenperaturak ez du beti gora egiten.c) Urak 100 °C-an irakiten du, munduko leku guztietan.d) Solido-egoeratik likido-egoerara igarotzeko behar den tenperatura

likidotik solidora aldatzeko behar den bera da.

56.

55.

54.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 41

42


e) Armairuetan sitsei aurre egiteko jartzen diren naftalinazko bolatxoak tantarik isuri gabe txikitzen dira, sublimatu egiten direlako.

f) Substantzia puruen urtze- eta irakite-puntuek balio konstanteak dituzte.

a) Zuzena. Izan ere, zenbait baldintzatan, substantzia bakoitzarenpropietate bereizgarria da.

b) Zuzena. Egoera-aldaketa gertatzen den bitartean, tenperaturakkonstante jarraitzen du.

c) Okerra. Irakite-tenperatura presio atmosferikoaren mendean dago.

d) Zuzena. Urtze-tenperatura eta solidotze-tenperatura berdinak dira.

e) Zuzena. Sublimazioa solidotik gaserako egoera-aldaketa da.

f) Zuzena. Baina substantzia puruenek soilik.

80 °C-an dagoen likido bat 10 °C-an dagoen gela batean utzi dugu.Begiratu taulari:

a) Adierazi tenperatura-denbora grafikoa. b) Zer tenperatura izango du likidoak handik 5 min-ra? c) Zenbat denbora beharko du 10 °C izateko?

a) Hau da grafikoa:

Grafikoaren maldak adierazten du bi minutuko tarte bakoitzen orotenperatura 2 °C jaisten dela.

57.

Denbora (min) 0 2 4 6 8 10

Tenperatura (°C) 80 78 76 74 72 70

0 2 4 6 8 10

80

78

76

74

72

70

68

t (min)

T (°C)

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 42

43

ERANTZUNAK

b) Handik bost minutura, tenperatura 75 °C-koa da.

c) Zuzenaren ekuazioaren arabera, 80 minutuan, tenperatura 0 °C-koa izango da:

t (min) = 80 − T (°C)

Hortaz:

T (°C) = 80 − t (min) = 80 − 80 = 0

Taulak 10 minutuan zehar berotzen den likido baten tenperatura erakusten du.

a) Egin tenperatura (°C)-denbora (min) grafikoa.b) Interpretatu grafikoko tarteak.c) Zein da likidoaren irakite-puntua? Eta kondentsazio-puntua?

a) Grafikoak itxura hau izango du:

b) Grafikoak bi tarte ditu. Batean, tenperatura igotzen da, eta bestean,konstantea da.

• Lehen tartean (1), bi minutuko denbora tarte bakoitzean,tenperatura 10 °C igotzen da.

• Bigarren tartean (2), likidoari emandako bero-energia egoera-aldaketan (irakitean) alderantzikatzen da, eta aldaketakirauten duen bitartean, tenperaturak konstante jarraitzen du.

c) Likidoaren irakite-puntua (likidoa → gasa) 50 °C-koa da,kondentsazio-puntuaren (gasa → likidoa) berdina.

58.

Denbora (min) 0 2 4 6 8 10

Tenperatura (°C) 20 30 40 50 50 50

0 2 4 6 8 10

60

50

40

30

20

10

0t (min)

T (°C)

2

1

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 43

44


Hona hemen hasieran solidoa den substantzia baten beroketari buruzkografikoa:

a) Zein da urtze-puntua?

b) Azaldu zer gertatzen den tarte bakoitzean, solidoei eta likidoeiaplikatutako teoria zinetikoaren arabera.

a) Urtze-puntua grafikoaren tarte horizontalari dagokio. Tarte horretan,tenperatura 110 °C-koa da, eta egoera-aldaketa gertatzen denbitartean, konstantea.

b) Substantzia puruek urtze-puntu eta irakite-puntu bereizgarriakdituzte. Nahasteek ez dute urtze- eta irakite-puntu finkorik. Beraz, substantzia purua da.

• Lehen tartean, substantzia solido-egoeran dago, eta hari ematenzaion energiak partikulen bibrazio-higidura handitzea eta, beraz,tenperaturak gora egitea eragiten du.

• Tarte horizontalean, solidotik likidorako egoera-aldaketa gertatzenda. Substantziari ematen zaion energia erakarpen-indarrakgainditzeko, solidoaren partikulak bereizteko eta likido-egoerara igarotzeko erabiltzen da. Hori dela-eta, egoera-aldaketa gertatzen den bitartean, tenperatura ez daigotzen.

Alegia, egoera-aldaketa gertatzen den bitartean, substantziakjasotzen duen energiak ez du hura osatzen duten partikulenabiadura handitzeko balio.

Substantzia berotzean emandako energia solidoaren partikulen arteko loturak ahultzeko erabiltzen da. Horren ondorioz, solidoa likido-egoerara igarotzen da, pixkanaka-pixkanaka.

T (°C)

t (min)

0

0 10 20 30

50

100

59.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 44

45

ERANTZUNAK

Grafiko hau edalontzi bateko likidoaren hozteari dagokio:

Esaldi hauetatik, zein da okerra?a) Urtze-puntua 80 °C-koa da.b) Hozten hasi eta hamar minutura, substantzia

solido-egoeran dago.c) Hasi eta 5 min-ra, edalontzian likidoa besterik ez dago.d) Irakite-puntua 100 °C-tik beherakoa da.

a) Zuzena.

b) Zuzena.

c) Zuzena.

d) Okerra.

T (°C)

t (min)0

0

100

50

10 20 30

80

60.

IRAKURLEAREN TXOKOA

Idatzi aurreko testuaren laburpena (gehienez, bost lerrokoa).

Erantzun anitza.

Aurreko testuan, Lurraren jatorrizko atmosfera aipatzen da.a) Garai hartan, zer gasek osatzen zuten? b) Zer konposizio du gaur egun? c) Zergatik dago gas-egoeran gure atmosfera?

a) Metanoak, amoniakoak eta hidrogenoak.

b) Nitrogenoa, oxigenoa eta beste batzuk.

c) Haren irakite-puntua giroko tenperatura baino baxuagoa delako.

2.

1.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 45

46


Zer esanahi du atmosfera erreduktore kontzeptuak? Zer lotura du disoluziokontzeptuak Lurrean bizia agertzearekin?

Hartan zenbait aldaketa kimiko (erredukzioa) gertatzen direla. Jatorrizko«zopa» ur-disoluzioa zen.

Oparinen garaian, zientzialariek ez zuten haren hipotesia kontuan hartu.Pentsatu eta azaldu zergatik.

Haren teoria ezin zelako enpirikoki frogatu.

Bilatu eta kontatu Alexander I. Oparin biokimikariaren biografia laburra.Erantzun anitza. Oparin 1894an jaio eta 1980an hil zen.

5.

4.

3.

908283 _ 0023-0046.qxd 27/7/07 14:13 Página 46

47

Materia:nola ageri den3

EDUKIEN MAPA

• Substantzia purua eta nahastea bereiztea.

• Substantzia puru bat identifikatzen jaki-tea, haren propietate bereizgarrietakobatean oinarrituz.

• Elementuak eta konposatuak bereiztea.

• Nahaste heterogeneoak eta nahaste ho-mogeneoak (disoluzioak) bereizten jaki-tea.

• Nahaste baten substantziak bereiztekozer prozedura erabiltzen diren jakitea.

• Disoluzioak zer diren eta kontzentrazioa-ren arabera haien propietateak nola al-datzen diren jakitea.

• Daltonen teoria atomiko-molekularra zer-tan den jakitea.

• Elementu eta nahaste kontzeptuak uler-tzea, Daltonen teoria aintzat hartuta.

• Ikasleen errealitatetik gertuko substan-tziak identifikatzen eta sailkatzen jakitea.

HELBURUAK

Substantziapuruak

Nahasteak

Orokorrak Bereizgarriak

likidoa gasa

masa bolumena tenperatura dentsita-tea

disolbaga-rritasuna

balantza probeta

bureta

pipeta

prezipitatu-ontzia

elemen-tuak

konpo-satuak

homo-geneoak

hetero-geneoak

termometroadisoluzioak

hiru egoeratan egon daitezke:

Dalton gaur egun

irudiak letrak

adibidez:

honekinneurtzen

da:

hauekinneurtzen

da:

honekinneurtzen

da:

hauek ikasditzakegu:

izan daitezke:

adibidez:

diluituak kontzen-tratuak

aseak

hauek osatuta dago: propietate hauek ditu:

ikurrak

hauen bidezadieraziak:

MATERIA

solidoa

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 47

48

3 Materia: nola ageri den

• Taulak osatzea.• Eskemak egitea.• Testu bat irakurtzea eta ulertzea.• Zenbakizko problema errazak ebaztea.• Esperimentuak egitea eta datuak interpretatzea.

• Substantzia puruak eta nahasteak. Elementuak eta konposatuak.• Nahaste homogeneoak (disoluzioak) eta nahaste heterogeneoak.• Nahasteak banantzea.• Disoluzio baten kontzentrazioa.• Disoluzioen kontzentrazioa adierazteko moduak:

masa/bolumena, masa-ehunekoa eta bolumen-ehunekoa.• Disolbagarritasuna: propietate bereizgarria.• Daltonen teoria atomiko-molekularra.• Substantziak egunerokoan.


Kontzeptuak

EDUKIAK

1. Osasunerako hezkuntza.Aintzat hartu eta balioetsi substantziek gure bizitzan duten garrantzia. Substantziak nola sailkatzen diren jakitean, ikasleek uler dezakete zer higiene- eta kontserbazio-neurri hartu behar dituzten bizitzarako garrantzitsuak diren substantziekin.

2. Osasunerako hezkuntza.Azaldu ikasleei etxean substantzia toxiko asko daudela: lixiba, amoniakoa, laka… Azaldu substantzia horiek arreta handiz manipulatu behar direla.Azpimarratu zer prebentzio-neurri hartu behar diren haur txikiak bizi direnetxeetan. Esate baterako: substantzia toxikoak haien helmenetik kanpo jartzea, leku garaietan eta itxietan; eta segurtasun-tapoia duten botilak erostea.

3. Osasunerako hezkuntza.Azaldu ikasleei merkatuan alkohol kantitate handia duten edari asko daudela;adibidez, whiskia, rona eta ginebra. Esan ikasleei alkoholak kalte asko sortzendituela. Azpimarratu alkohola edatea ez dela ona, baina makina arriskutsuak gidatuedo manipulatu aurretik zeharo kontraindikatuta dagoela; izan ere, izugarrihanditzen da istripua izateko posibilitatea.

BALIOETAN HEZTEA

• Eredu teorikoen garrantzia balioestea, eguneroko edozeingertakizun azaldu ahal izateko.

• Edozein fenomeno esperimentali behatzean, arretaz eta zorrotzjokatzen saiatzea.

Jarrerak

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 48

49


1. Substantzia puruak eta nahasteak be-reizten jakitea.

2. Substantzia puru bat bereiztea, harenpropietate bereizgarriei begiratuta.

3. Elementuak eta konposatuak bereiztea.

4. Nahaste bat osatzen duten substantziapuruak banantzea, zenbait prozesu fi-sikoren bidez; hala nola, iragazketareneta kristalizazioaren bidez.

5. Disoluzio baten kontzentrazioari buruz-ko kalkulu errazak egitea.

6. Disoluzio batek zer disolbagarritasunduen kalkulatzea.

7. Daltonen teoria atomiko-molekularrarenoinarrizko ideiak zein diren jakitea etaadieraztea.

8. Ikasleen inguruneko ohiko substantziaksailkatzea.


UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAKMatematika-gaitasuna.

Disoluzioak eta kontzentrazio-neurriaklantzean, unitate-aldaketekin etaproportzioekin lan egin beharko duteikasleek. Disolbagarritasunari dagokionez,grafikoak interpretatuko dituzte.


Unitate honen hasieran, materiarendeskribapena eta sailkapena egiten da,ikuspuntu makroskopikotik. Sinpleenetikhasiko gara eta, gero, pixkanaka,sailkapena dibertsifikatuko dugu.Substantzia puruak eta nahasteak lantzen dira.

Nahasteak azaltzeko, ikasleen errealitatetikhurbileko adibideez baliatzen gara.Horrenbestez, oro har oharkabean pasatzenzaizkigun xehetasunek ematen digutesubstantziak sailkatzeko giltzarria.Nahasteak banantzea eduki esperimentalhutsa da, eta irudi errazen eta argien bidezazaltzen da.

Ikasgelan edo laborategian egin behar diren esperimentuek eduki horrenprozedurazko izaera azpimarratu etaindartzen dute.


Beste behin ere, behar-beharrezkoa daikasleei materia beste ikuspuntu batetikazaltzea, gaitasun hau lortuko badute.

Bizitzako edozein arlotan aurki ditzakegusubstantzia puruak, konposatuak etanahasteak. Adibide gisa, 5. epigrafea(Substantziak egunerokoan) erabildezakegu. Epigrafe horretan, ohikosubstantzien adibideak eman eta nolasailkatzen diren azaltzen da. Besteak beste, gasdun freskagarriak eta odolaaztertzen dira.


Unitate osoan zehar, ariketen bidez edo unitatearen garapenean, zenbaittrebetasun lantzen dira, ikasleak ikastenjarraitzeko gai izan daitezen, autonomiaz,unitatearen helburuen arabera.


Materia zer den eta nola sailkatzen denikasten dutenean, ikasleek banakako zeintaldeko proiektuak ebaluatzeko eta haieiekiteko beharrezkoak diren trebetasunakgaratzen dituzte.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 49

50


Txokolatea urtzeko esperimentua egin ostean, erantzun galdera hauei.

a) Txokolatea tenperatura jakinen batean urtzen al da?b) Txokolatea substantzia purua al da?

Ohiko hizkuntzan, puru hitzak ez du kimikan duen esanahi bera. Aire purua arnasten edo txokolate purua jaten dugula esatendugunean oker gaude; izan ere, airea eta txokolatea zenbait konposatu kimikoren nahasteak dira.

a) Txokolateak ez du urtze-tenperatura konstanterik edo zehatzik.

b) Txokolatea ez da substantzia purua, hainbat substantzia kimikoren nahastea baizik; besteak beste, azukreak, proteinak eta bitaminak ditu.

Beste marka bateko txokolate zatiak ere 28 ºC-an hasiko dira urtzen? Eta 50 ºC-an erabat urtuko dira?

Ezin da baieztatu txokolate guztiak tenperatura-tarte berean urtzendirenik, nahasteen urtze-tenperatura haien konposizio kimikozehatzaren araberakoa delako.

Zenbait bonboi-iragarkitan hauxe nabarmentzen dute: «ahoan urtzen dira».Zer esan nahi du?

«Ahoan urtzen dira» adierazpenak esan nahi du bonboiak, ahoarenbarruko tenperaturan, elurra bezala urtzen direla, solido-egoeratiklikido-egoerara igarotzen direla, alegia.

Prestatu laranja-zukua. Utzi atseden hartzen (ordubeteren buruan, gutxigorabehera, zukuaren goialdea gardendu egingo da, eta behealdea, berriz,uhertu).

Iragazi zukua sare txikiko iragazki batez eta laranja-mamia likidotikbananduko da.

Erantzun galdera hauei.

a) Nolako substantzia da laranja-zukua?b) Zer gertatu da atseden hartzen utzi ostean?c) Zer izen dute erabili dituzun teknikek?

d) Zer substantzia lortu duzu urrats bakoitzean?

a) Esan daiteke laranja-zukua nahaste heterogeneoa dela, harenosagaiak begi hutsez ikus daitezkeelako.

b) Banantze fisikoa gertatu da, osagaien dentsitate desberdinarenondorioz.

4.

3.

2.

1.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 50

51

ERANTZUNAK

c) Dentsitate desberdinetako substantziak banantzeari dekantazioaesaten zaio, eta fase solidoa fase likidotik banantzeari, berriz,iragazketa.

d) Nahaste heterogeneoa banantzean, nahaste homogeneo edodisoluzio bat eta nahaste heterogeneo bat lortzen dira. Nahaste homogeneoa fase likidoan dago, eta nahasteheterogeneoa, berriz, fase solidoan; hain zuzen, iragazkiangeratutako orea eta haziak dira.

Bi hauetatik zein disoluzio da kontzentratuena, 100 g uretan 10 g gatzdituena ala 20 g uretan 5 g gatz dituena?

Kontzentrazioa solutu kantitatearen eta disoluzio kantitatearen artekolotura da. Zein disoluzio den kontzentratuena jakin nahi badugu, solutu kantitatea zati disoluzio kantitatea (solutua eta disolbatzailea)egin behar da:

•

•

Disoluziorik kontzentratuena 20 g uretan 5 g gatz disolbatzeanlortutakoa da.

Magdalenen azukre-aberastasuna % 51,5ekoa da. Bi magdalena jatean zenbat azukre hartzen duzu, magdalena bakoitzak 60 g-ko masa badu?

Bi magdalenak, guztira, 120 g-ko pisua dute. Azukre-ehunekoa% 51,5ekoa bada, guztira hartzen dugun azukre kantitatea hau izango da:

Aurreko esperimentuan ikusi dugunez, serum fisiologikoa prestatzeko, 330 g uretan 3 g gatz nahasi behar ditugu. Kalkulatu serumfisiologikoaren gatz-kontzentrazioa eta adierazi masa-ehunekotan

Hau da masa-ehunekoaren definizioa: 100 g disoluziotan dagoensolutu kantitatea. Beraz:

masa-ehunekoasolutu-masa (g)

disoluzio-masa=

(g)100

masa-ehunekoa3 g solutu

333 g di

⋅ →

→ =ssoluzio

100 % 0,9⋅ =

7.

120 g magdalena51,5 g azukre

100 g magdalen⋅

aa61,8 g azukre=

6.

c = =5 g solutu

g disoluzio,2 g solutu/dis

250 ooluzio-gramo

c= =10 g solutu

110 g disoluzio0,09 g solutuu/disoluzio-gramo

5.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 51

52


Jo dezagun flasko bat koloniak alkoholaren % 80 duela. Kalkulatu zenbat alkohol behar den 280 mL kolonia prestatzeko

Bolumen-ehunekoaren adierazpenean ordezkatuz gero, 280 mLkolonia prestatzeko zenbat alkohol behar dugun jakingo dugu:

Jo dezagun ardo arruntak alkoholaren % 12 duela, eta whiskiak, % 40.Kalkulatu zenbat alkohol hartzen duen pertsona batek 150 mL ardo edo150 mL whiski edaten duenean. (Oharra: edalontzi bat ardotan, gutxigorabehera, 150 mL ardo daude.)

Ardoa:

Whiskia:

Desinfektatzaile bat prestatzeko, 400 mL ur destilatu, 200 mL alkoholetiliko eta 10 mL alkohol bentziliko nahasiko ditugu. Zehaztu solutu bakoitzaren kontzentrazioa zenbatekoa den eta adierazi bolumen-ehunekotan.

Disolbatzailea da nahastearen osagaietan proportziorik handienekoa.Kasu honetan, ura da. Solutuak dira proportziorik txikienean daudenosagaiak. Enuntziatuko adibidean, alkohol etilikoa eta alkoholbentzilikoa dira.

Itsasoko uretan hainbat gatz daude disolbatuta. Hauek dira ugarienak:

• Sodio kloruroa: 24 g/L.• Magnesio kloruroa: 5 g/L.• Sodio sulfatoa: 4 g/L. 150 mL ur edaten baditugu, gatz horien zenbat gramo hartuko ditugu?

11.

alkohol bentzilikoaren bolumen-ehunekoa10

=mmL

610 mL disoluzio100 % 1,6⋅ =

etanolaren bolumen-ehunekoa200 mL etanol

61=

00 mL disoluzio100 % 32,8⋅ =

10.

150 mL whiski40 mL etanol

100 mL whiski60⋅ = mmL etanol

150 mL ardo12 mL etanol

100 mL ardo18 mL e⋅ = ttanol

9.

bolumen-ehunekoaetanol-bolumena

280 mL kolo=

nnia100 = % 80 Etanol-bolumena 224 mL⋅ → =

8.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 52

53

ERANTZUNAK

150 mL uretan, gatz hauek daude:

•

•

•

Indarrean dagoen araudiak dioenez, odolean 0,5 g/L alkohol baino gehiago dutenek ez dute gidatu behar. Jo dezagun gorputzean 6 L odolditugula. Zenbat alkohol har dezakegu gehienez ere, gidatzeko mugagainditu gabe?

Odoleko gehienezko etanol-maila odol litroko 0,5 g-koa da; horrek esannahi du 6 litro odoletan 3 g alkohol egon daitekeela, gehienez ere.Demagun alkohol etilikoa zuzenean igarotzen dela odolera (hori ez dazuzena, gibelak gutxi gorabehera onartutako alkohol-mailarikhandienarekin bat datorren abiaduran metabolizatzen duelako); horikontuan hartuta, 3 g alkohol har dezakegu gehienez.

Itsasoko uraren dentsitatea 1,03 g/L-koa da, eta gatz-aberastasuna, masa-kontzentrazioa, % 0,35 ekoa. Kalkulatu itsasoko uraren gatz-kontzentrazioa g/L-tan.

Gatzen masa-kontzentrazioa % 0,35ekoa izateak 100 g uretan 0,35 g gatz daudela esan nahi du. Itsasoko uraren dentsitatearenbidez, ur-masaren eta ur-bolumenaren arteko baliokidetasunazenbatekoa den kalkulatuko dugu:

Beraz:

Erreparatu gatzak uretan duen disolbagarritasunari buruzko grafikoari eta kalkulatu gehienez ere zenbat gatz disolba daitekeen 50 mL uretan 20 ºC-an. Eta ura 80 °C-an badago?

Grafikoari erreparatuta, ikusiko dugu 20 ºC-an eta 100 g uretangehienez ere 35 g gatz arrunt (NaCl) disolba daitexkeela; hau da, 50 g uretan 17,5 g gatz disolba daitexkeela.

Tenperatura 80 ºC-koa balitz, 19 g gatz arrunt inguru disolbatuko dira50 g uretan.

14.

Kontzentrazioaur-masa

disoluzio-bolumena= →

→→ =⋅ −

Kontzentrazioa 0,35 g ur

97,1 10 L disol3 uuzio3,6 g/L=

dV

(itsasoko ura)masa

bolumena

100 g1,03 g= = = //L 97,1 mL→ V =

13.

12.

150 mL ur4 g Na SO

1000 mL ur0,6 g sodio2 4⋅ = ssulfato

150 mL ur5 g MgCl

1000 mL ur0,75 g magnes2⋅ = iio kloruro

150 mL ur24 g NaCl

1000 mL ur3,6 g sodio k⋅ = lloruro

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 53

54


Jo dezagun 200 mL uretan 80 °C-an berun (II) nitratoa (Pb(NO3)2) duendisoluzio ase bat prestatu duzula.Disoluzioa 50 ºC-ra arte hozten baduzu, zenbat gatz geratuko da ontziarenhondoan?

Gatz hark uretan eta 80 ºC-an duen disolbagarritasuna 110 g-koa da100 g uretan. 50 ºC-an, berriz, 80 g-koa da 100 g uretan. 200 mLuretan prestatutako disoluzio aseak 80 ºC-an 220 g gatz onartuko ditugehienez ere, baina disoluzioaren tenperatura 50 ºC-ra arte hoztuz gero,160 g gatz onartuko ditu. Beraz, 220 g-ren eta 160 g-ren arteko aldeaontziaren hondoan geratuko da, gatz solido gisa, disolbatu gabe.

Gizakiek bezala arrainek ere oxigenoa behar dute arnasteko. Aztertu 2. grafikoa eta azaldu zergatik den horren kaltegarria fabrikekibaietara edo urtegietara ur beroa isurtzea.

Solido gehienekin ez bezala, tenperatura igotzean, gasendisolbagarritasuna txikitu egiten da. Horixe gertatzen da oxigenoarekin.Hori dela-eta, fabrikek giro-tenperaturatik gorako ura isurtzean, uretakooxigeno kantitatea txikitu egiten da, eta arrainek eta uretako landareekoxigeno gutxiago dute arnasteko.

Gasdun edariek –freskagarriek, garagardoak eta xanpainak, esaterako–karbono dioxidoa dute disolbatuta. Zergatik zerbitzatzen dira edari horiekedalontzi edo kopa hotzetan?

Edari karboniko hotzek, giro-tenperaturan dauden edalontzietan edokopetan zerbitzatuz gero, edalontzi eta kopa hotzetan zerbitzatzeanbaino azkarrago askatzen dute gas karbonikoa, gas horrek uretan duendisolbagarritasuna txikitu egiten delako. Karbono dioxidoa edariandenbora gehiago kontserbatu nahi badugu, aurrez hozkailuan hoztudiren edalontzietan zerbitzatu behar dugu.

Behatu 2. grafikoari, oxigenoak uretan duen disolbagarritasunari buruzkoa.Zehaztu litro bat uretan disolbaturiko oxigeno kantitatea zenbat murriztukoden, tenperatura 10 ºC-tik 30 °C-ra igarotzen bada.

10 ºC-ko uretan, oxigenoak 11 mg/L-ko disolbagarritasuna du; 30 ºC-an,berriz, 7 mg/L-koa. Litro bat uretan, 4 mg oxigeno gutxiago daude.

Behatu 3. grafikoari, karbono dioxidoak uretan duen disolbagarritasunariburuzkoa. Zehaztu litro bat uretan disolbaturiko gas kantitatea zenbatmurriztuko den, tenperatura 0 ºC-tik 20 °C-ra igarotzen bada.

0 ºC-an, karbono dioxidoaren disolbagarritasuna 1,3 mg/L-koa da, eta20 ºC-an, 0,7 mg/L-koa; litro bat uretan, 0,6 mg gas gutxiago dago.

19.

18.

17.

16.

15.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 54

Adierazi beheko zein ontzitan dauden honako hauek: elementu kimiko bat, konposatu bat, substantzia puru bat eta nahaste bat.

Konposatua. Nahastea. Elementua. Elementua.

Kopiatu zerrenda hau koadernoan eta lotu substantziak elementukimikoekin edo konposatuekin.

a) Alkohola.

b) Gatz arrunta.

c) Beruna. • Elementu kimikoa

d) Ura.

e) Amoniakoa. • Konposatua

f) Urrea.

g) Aluminioa.

Elementu kimikoak ikurren bidez adierazi eta taula periodikoanantolatzen dira. Elementu kimiko gehienak metalikoak dira.Elementuak elkarrekin konbinatzen dira, konposatuak sortzeko; esate baterako, oxidoak, azidoak, baseak eta gatzak sortzeko.

• Elementu kimikoak: beruna, aluminioa eta urrea.

• Konposatuak: alkohola, gatz arrunta, amoniakoa eta ura.

Ontzi batean hidrogenoa eta oxigenoa dituen nahaste bat duzu, eta beste batean, berriz, ura gas-egoeran. Diseinatu esperimentu bat,hauek bereizteko: elementuen nahaste bat eta elementuen konposatu bat.

Hidrogenoak nahaste leherkorrak sortzen ditu oxigenoarekin nahasi etahaiei txinparta bat hurbiltzen zaienean; ur-lurrunak, berriz, ez. Ur-lurrunaduen ontzian kobre sulfato anhidroa (zuria) botatzen badugu, kobresulfato hidratatu bihurtuko da, kolore urdinekoa.

Adierazi konposatu hauek, Daltonen ikurrak erabiliz:a) Sufre dioxidoa (SO2). b) Karbono monoxidoa (CO).

a) SO2:

b) CO:

23.

22.

21.

20.

55

ERANTZUNAK

a) b) c) d)

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 55

56


Nolako substantziak dira irudiotan daudenak?

a) Kolazko b) Gazta. c) Kakao- d) Aspirina freskagarria irabiakia. eferbeszentea.

Heterogeneo hitzak adierazten du zenbait materia zati daudela.Materia zatiak ondo bereizita daude, eta azal zehatzen bidezbananduta. Azal horietan zehar, propietateak bat-batean aldatzen dira.

Homogeneo hitzak adierazten du substantziaren zati bakoitzarenpropietateak eta konposizioa uniformeak direla.

Egia esan, ez dago nahaste heterogeneoak eta nahaste homogeneoakzehatz-mehatz bereizterik, tarteko substantzia materialak daudelako;hala nola, nahaste koloidalak eta esekidurak.

a) Gas karbonikoz, izotzez eta likidoz osatutako nahaste heterogeneoa.

b) Fase solido batez osatutako nahaste homogeneoa.

c) Zenbait fasez osatutako nahaste heterogeneoa.

d) Fase likido batez eta gas-fase batez osatutako nahaste heterogeneoa.

Markatu gurutze batez substantzia bakoitza ondoen definitzen duen zutabean.

Honela geratuko da taula:

25.

24.

Substantzia Sailkapena

Ur minerala Nahaste homogeneoa

Ur destilatua Substantzia purua: konposatua

Hareadun ura Nahaste heterogeneoa

Burdina Substantzia purua: elementua

Brontzea Nahaste homogeneoa

Airea Nahaste homogeneoa

Oxigenoa Substantzia purua: elementua

Gatz arrunta Substantzia purua: konposatua

Azukredun ura Nahaste homogeneoa

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 56

57

ERANTZUNAK

Osatu materiari eta materiaren sailkapenari buruzko termino-diagramahau. Erabili hitz eta substantzia hauek:

• Substantzia purua. • Konposatua. • Urrea.• Elementua. • Heterogeneoa. • Itsasoko ura.• Nahastea. • Ur destilatua.• Homogeneoa. • Harea.

Irakurri ur mineralaren etiketakokonposizio kimikoa eta erantzungalderei:

a) Ur minerala substantzia puruada?

b) Idatzi baso bat ur mineraledaten badugu zer substantziakimiko hartzen ditugun.

c) Zergatik ez dute zapore bera ur mineralek?

a) Ur minerala nahaste homogeneoa da. zenbait solutu ditudisolbatuta.

b) Besteak beste, substantzia hauek hartzen ditugu: sodiobikarbonatoa, kaltzio sulfatoa, sodio kloruroa eta magnesio kloruroa.

c) Ur mineralak zenbait lekutakoak direnez, haietako bakoitzakkonposizio kimiko desberdina du, baita zapore desberdina ere.

Granitoa harria da, eta eraikuntzan erabiltzen da sendotasun etaerresistentzia handia duelako.Substantzia purua ala nahastea da? Zer osagai ditu eta nola bereizten dira lehen begiratuan?

Granitoa harri igneoa da. Nahaste homogeneoa da eta kuartzo,feldespato eta mika mineralez osatuta dago. Lehen begiratuan,kuartzozko kristal gardenak, feldespatozko kristal zuriak eta mikazkoezkata beltzak eta distiratsuak ikus ditzakegu.

28.

27.

26.

MATERIA

substantzia purua nahastea

elementua homogeneoakonposatua heterogeneoa

urrea itsasoko uraura harea

Analisi kimikoa (mg/L-tan):

Hondar lehorra 311

Bikarbonatoak 208,0

Sulfatoak 54,5

Kloruroak 8,7

Kaltzioa 69,0

Magnesioa 10,4

Sodioa 13,0

Potasioa 3,9

Silizea 9,8

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 57

58


Zer substantziari dagokio esaldi hauetako bakoitza?

a) Konposizio kimiko konstantea eta berariazko propietate aldaezinakdituen substantzia.

b) Dentsitate eta urtze-puntu aldakorrak dituen substantzia, alde batean etabestean itxura desberdina duena.

c) Bi osagaiez osaturiko substantzia, sistema osoan propietate eta itxura berakdituena.

a) Substantzia purua: elementua.

b) Nahaste heterogeneoa.

c) Substantzia purua: konposatua.

Lotu termino hauek.

Gasolina • – ElementuaUra • – Nahaste homogeneoaSufrea • – KonposatuaHareadun ura • – Nahaste heterogeneoa

Emaitza:

Substantzia metaliko hauetako zein dira substantzia puruak?

• Kobrea • Platinoa • Burdina• Altzairua • Eztainua • Aluminioa• Beruna • Brontzea • Letoia

a) Idatzi nahasteak diren substantziek zer osagai dituzten.b) Zer izen dute metalen nahaste homogeneoek?c) Zer alde on dituzte?

Substantzia puruak: kobrea, beruna, platinoa, eztainua, burdina etaaluminioa.

a) Nahasteak: altzairua (burdina eta ikatza), brontzea (kobrea etaeztainua) eta letoia (kobrea eta zinka).

b) Metalen nahaste homogeneoak aleazioak dira.

c) Metalen propietateak hobetzen dituzte (gogortasuna, erresistentziamekanikoa, oxidazioarekiko eta korrosioarekiko erresistentzia…).

31.

30.

29.

Substantzia Sailkapena

Gasolina Nahaste homogeneoa

Ura Konposatua

Sufrea Elementua

Hareadun ura Nahaste heterogeneoa

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 58

59

ERANTZUNAK

Ordenatu letrak eta osatu nahasteak banantzeko erabili ohi direnprozesuen izenak:

•

•

•

•

• DEKANTAZIOA.• KRISTALIZAZIOA.• IRAGAZKETA.• DESTILAZIOA.

Irakurri esperimentu hau eta osatu esaldiak.

«Itsasoko uraren lagin bat hartu dugu eta hauspeakin-ontzi bateanberotzen jarri dugu. Denbora tarte-baten ostean, guzti-guztia lurrundudenean, hondakin zuri bat geratu da hondoan: uretan disolbatuta zeudengatzak dira.»

• Banantzeko metodo horri kristalizazioa esaten zaio.

• Modu horretan ateratzen dute gatza (sodio kloruroa) itsasotik gertudauden gatzagan.

• Itsasoko ura sakonera gutxiko urmaeletan lurrundu egiten da, eta gatzhondar gisa geratzen da.

Azaldu nola bananduko zenituzkeen laborategian nahaste hauek. Aipatu eta marraztu zer material behar dituzun.

• Azukrea eta ura. • Ura eta gasolina.• Harea eta gatz arrunta. • Ura eta azetona.• Burdina-karradurak eta • Irina eta gatza.

berun-karradurak.

Metodoa eta materiala:

Ikus ikaslearen liburuko eranskineko irudiak: Laborategietako oinarrizko materiala.

34.

33.

32.

K L O N I Z A R I S A T I Z

R A T Z K I G A E A

Z E S T A D I L I A O

Z A T A A K I O N D E

Substantzia Metodoa Materiala

Azukrea eta ura Kristalizazioa Kristalizadorea eta gas-metxeroa.

Harea eta gatza Iragazketa Inbutua, iragazpapera, Erlenmeyer matrazea.

Burdina eta sufrea Magnetikoa Imana.

Ura eta gasolina Dekantazioa Dekantazio-inbutua eta matrazea edo basoa.

Ura eta azetona Destilazioa Destilazio-ekipoa eta hozgarria.

Irina eta gatza Iragazketa Inbutua, iragazpapera, Erlenmeyer matrazea.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 59

60


Adierazi nahasteak banantzeko zer metodo oinarritzen den banandu nahidiren substantzien dentsitateetan.

• Iragazketa. • Kristalizazioa. • Dekantazioa. • Destilazioa.

Dekantazioa nahaste bat osatzen duten substantzien dentsitateanoinarritzen da.

Lotu, gezi bidez, banantzeko teknikak eta teknika horietan oinarri hartzendiren propietateak.

Irakurri testua eta erantzun galderei.

«Hondakin-uren araztegietan, aurretratamendu bat egiten da hasieran,harriak, harea eta solidoak baztertzeko. Hurrengo fasean, urak dituen beste substantziak kentzen dira; koipeak eta olioak, esaterako. Ondoren, prozesu biologiko baten bidez ura iragazten da eta klorozdesinfektatzen da. Azkenik, urari erreaktiboak eransten zaizkio –burdinakloruroa, esaterako– uraren kalitatea hobetzeko. Horrela, parkeak eta lorategiak ureztatzeko ura lortzen da, baita industrian erabiltzeko ura ere.»

a) Banantzeko zer sistema erabiltzen dira aurretratamenduan?b) Nola kentzen dira koipeak eta olioak?c) Edan al daiteke modu horretan lorturiko ura?d) Aipatu lurzorua edo ura kutsatzen duten giza jarduera batzuk.

Zer neurri har ditzakegu horrelakorik ez egiteko?e) Zer irtenbide bururatzen zaizu ur falta arintzeko?

a) Aurretratamenduan, dekantazioa egiten da, eta ondoren,iragazketa, urak baino dentsitate handiagoko hondakin solidoakbanatzeko.

b) Urarekin nahasi ezin diren eta hark baino dentsitate txikiagoa dutenlikidoak –hala nola, koipeak eta olioak– uraren azalean geratzendira. Dentsitatean oinarritutako sistemaren bidez banantzen dira.Sistema horri flotazioa esaten zaio.

37.

36.

35.

Banatzeko teknika Oinarri hartzen den propietatea

Baheketa Partikula-tamaina

Iragazketa Disolbagarritasuna

Destilazioa Irakite-puntua

Banaketa magnetikoa Ferromagnetismoa

Kristalizazioa Lurrunkortasuna

Dekantazioa Dentsitatea

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 60

61

ERANTZUNAK

c) Nahiz eta arazketa-prozesuaren ondoren lortzen den ura kutsatuta egon ez, ez da kontsumitzeko ona; izan ere, ez dituosasun-organismoek ezarritako baldintza organoleptikoak (zaporeaeta usaina) eta osasun baldintzak betetzen.

d) Automobilen ihes-tutuek edo fabriketako tximiniek metal astunakisurtzen dituzte. Metal astunak labore-lurretan jalkitzen dira eta osoarriskutsuak dira. Fabrikek substantzia toxikoak (xaboiak,garbigarriak, disolbatzaileak, etab.) isurtzen dituzte ibaietarazuzenean. Hustubideetara, hainbat substantzia isurtzen ditugu:olioak, azidoak eta produktu kaltegarriak eta toxikoak (intsektizidak,arratoi-pozoiak…).

Produktu horiek guztiak garbiguneetan utzi behar ditugu.Garbiguneetan, produktuak sailkatu eta baztertzen dituzte, berriroerabiltzeko edo segurtasunez ezabatzeko.

e) Uraren kontsumo pertsonala erregulatzea eta, sail ureztatuetan etalabore-lurretan tantakako ureztapena erabiltzea.

Adierazi disoluzio hauetan zein den solutu nagusia, eta zein,disolbatzailea.

Aukeratu erantzun zuzena. 500 mL-ko disoluzioan 25 g solutu dituendisoluzio batek kontzentrazio hau du:

a) % 50eko masa-kontz. c) % 50eko bolumen-kontz.b) % 25eko bolumen-kontz. d) 50 g/L.

d) 500 mL-ko disoluzioan 25 g solutu dituen disoluzioak 50 g/L-kokontzentrazioa du.

Koilaratxo batek 20 g azukre har ditzake. Kalkulatu adibide bakoitzeandisoluzioak zer kontzentrazio duen eta adierazi masa-ehunekotan.

40.

39.

38.

Disoluzioa Solutu nagusia Disolbatzailea

30 mL etanol 100 mL uretan Etanola Ura

Itsasoko ura Gatzak Ura

Ozpina Azido azetikoa Ura

Airea Oxigenoa Nitrogenoa

Edari freskagarriak Azukrea Ura

Botikineko alkohola Ura Etanola

Brontzea Eztainua Kobrea

Disoluzioa Kontzentrazioa (% masa)

20 g azukre + 500 g ur % 3,8

40 g azukre + 500 g ur % 7,4

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 61

62


% 10eko masa-kontzentrazioko 1 L disoluziok zer du?

a) 10 g solutu eta 100 g disolbatzaile. b) 20 g solutu eta 80 g disolbatzaile.c) 10 g solutu eta 90 g disolbatzaile.

%10eko masa-kontzentrazioko litro batek 1 g solutu eta 90 gdisolbatzaile ditu (c aukera).

Uretan potasio hidroxidoa duen disoluzio baten masa-kontzentrazioa % 5ekoa da. Zenbat potasio hidroxido dago 600 g disoluziotan?

Eragiketa eginez gero:

Ozpina azido azetikoa duen ur-disoluzio bat da, masa-kontzentrazioa % 3koa duena. Adierazi hauek:

a) Zein den solutua, eta zein, disolbatzailea.b) Zenbat solutu dagoen 50 g ozpinetan.

Ozpina disoluzio bat da. Hartan, azido azetikoa da solutua, eta ura,disolbatzailea.

Zer kontzentrazio du 600 mL disoluziotan 30 g solutu dituen disoluziobatek? Adierazi g/L-tan.


20 g sodio hidroxido 200 mL uretan nahasiz disoluzio bat prestatu dugu.Disoluzioaren dentsitatea 113 g/mL-koa da. Kalkulatu kontzentrazioa, eta adierazi masa-ehunekotan eta g/L-tan.


d d= → =disoluzio-masa

disoluzio-bolumena1,3 g/mmL

220 g=

V

masa-ehunekoa20 g solutu

220 g ur100 % 9,1= ⋅ =

45.

Kontzentrazioa (g/L)solutu-masa (g)

disoluz=

iio-bolumena (L)

30 g

0,6 L50 g/L= =

44.

100 g ozpin3 g azido azetiko

100 g ozpin3⋅ = gg azido azetiko

43.

600 g disoluzio5 g solutu

100 g disoluzio3⋅ = 00 g solutu (potasio hidroxido)

42.

41.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 62

63

ERANTZUNAK

Beraz:

Eta orain:

50 mL alkoholetan 200 mL ur disolbatuz disoluzio bat prestatu dugu.Kalkulatu kontzentrazioa eta adierazi bolumen-ehunekotan.

Disoluzioaren guztizko bolumena solutuaren eta disolbatzailearenbolumenen arteko batura da:

Alkoholdun edari baten alkohol-kontzentrazioa % 14koa da. Kalkulatuzenbat alkohol hartuko dugun, alkoholdun edari horren 120 cm3 edatenbaditugu.

Eragiketa egiten badugu:

Alkoholik gabeko zenbait garagardok alkoholaren % 1 ere izan dezakete.Horrelako 0,5 L garagardo edaten badituzu, zenbat mL alkohol hartukodituzu?

«Alkoholik gabea» etiketa izan arren garagardo batek alkoholaren % 1badu eta litro erdi bat edaten badugu, 5 mL alkohol etiliko hartukodugu.

% 5eko alkohol-kontzentrazioa izango duen 0,5 L ur-disoluzio batprestatzeko, zenbat alkohol eta zenbat ur behar dugu?

% 5eko alkohol-kontzentrazioko disoluzio batek 5 mL solutu ditu,disoluzioaren 100 mL-ko.

500 mL disoluzio prestatzeko, 50 mL solutu eta 450 mL disolbatzailebeharko ditugu.

0,5 L 500 mL disoluz.5 mL solutu

100 mL dis= ⋅

ooluz.50 mL solutu=

49.

0,5 L 500 mL 500 mL disoluz.1 mL etanol

100= → ⋅

mL disoluz.5 mL etanol=

48.

100 cm disoluzio14 cm etanol

100 cm diso3

3

3⋅

lluzio14 cm etanol3=

47.

bolumen-ehunekoa50 mL etanol

250 mL disoluz=

iio100 %20⋅ =

46.

Kontzentrazioa (g/L)solutu-masa (g)

disoluz=

iio-bolumena (L)

20 g

0,1692 L118,2 g/L= =

220 g

1,3 g/mL169,2 mL= → =V V

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 63

64


20 g azukre (C12H22O11) uretan disolbatuz 250 mL-ko disoluzioa prestatu dugu. Zer kontzentrazio du disoluzioak? Adierazi g/L-tan.


Sodio kloruroa (NaCl) % 5eko masa-kontzentrazioan duen disoluzio baten litro-erdia prestatzeko, zenbat sodio kloruro behar da? (dNaCl = 1 g/cm3).

% 5eko masa-kontzentrazioko disoluzio baten 100 g-an, 5 g solutuegongo dira.

Demagun prestatu behar dugun disoluzioak uraren dentsitate beraduela. Disoluzio haren litro erdia –hau da, kilogramo erdia–prestatzeko, 50 g sodio kloruro disolbatu beharko ditugu 450 g uretan.

Odol-analisietan, odoleko glukosa kantitate normala 70-105 mg/L-koa da.Demagun odol-lagin baten 20 mL odol-disoluziotan 2 mg glukosa daudela:

a) Odoleko glukosa kantitatea normala da?

b) Adierazi zer kontzentrazio duen g/L-tan.

a) Eragiketa egiten badugu:

Horrenbestez, balioa odoleko glukosa-tarte normalen barruandagoela ondorioztatuko dugu.

b) Kontzentrazioa (g/L)0,002 g glukosa

0,02 L=

ddisoluzio0,1 g/L=

Kontzentrazioa (mg/L)Solutu-masa (mg)

Disol=

uuzio-bolumena (L)

2 mg glukosa

0,02 L diso

=

=lluzio

100 mg/L=

52.

0,5 L5 g sodio kloruro

100 g disoluzio50 g⋅ = sodio kloruro

51.

KontzentrazioaSolutu-masa (g)

Disoluzio-bol=

uumena (L)

Kontzentrazioa20 g azukre

0,25

→

→ =00 L disoluzio

80 g/L=

50.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 64

65

ERANTZUNAK

Erreparatu beheko marrazkiei, eta adierazi zein iruditakoak dirensubstantzia puruak eta zeinetakoak nahasteak.

a) b)

c) d)

a) Substantzia purua: konposatua.

b) Nahastea: konposatu desberdinak.

c) Nahastea: konposatu batek etaelementu kimiko batek osatua.

d) Substantzia purua: konposatua.

e) Substantzia purua: konposatua.

Adierazi konposatu kimiko hauek, Daltonen ikurrak erabiliz.

a) Nitrogeno dioxidoa. c) Kobre oxidoa (II).b) Sufre dioxidoa. d) Sufre trioxidoa.

a) NO2: c) CuO:

b) SO2: d) SO3:

Adierazi substantzia hauek substantzia puruak, nahasteak, elementuak alakonposatuak diren.

a) Soda kaustikoa → NaOH.b) Diamantea → C.c) Brontzea → Cu eta Sn.d) Lixiba → Sodio hipokloritoa eta ura.

a) Substantzia purua: konposatua.b) Substantzia purua: C atomoz osatua.c) Nahaste homogeneoa: aleazioa.d) Nahaste homogeneoa: disoluzioa.

55.

54.

53.

C

e)

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 65

66


Likido bat berotu dugu eta hauxe gertatu da:

a) 45 ºC-an gas bat sortu da, baina ontzian likidoa dago.

b) 86 ºC-an beste gas bat sortu da, baina ontzian likidoa dago oraindik.

c) 100 ºC-an beste gas bat sortu da, eta ontziko likido guztia desagertu egin da.

Adierazi zein baieztapen diren egokiak:

a) Hasierako likidoa substantzia purua da.

b) Hasierako likidoa nahastea da.

c) Likidoa hiru elementuren nahastea da.

d) Likidoa hiru substantzia pururen nahastea da.

Likidoa irakite-puntu desberdineko hiru substantzia puruz edo hirukonposatu kimikoz osatuta dago.

Beraz:

a) Okerra.

b) Zuzena.

c) Okerra.

d) Zuzena.

Garbitzeko produktu askok amoniakoa dute. Flasko bat amoniako zabaldu eta zergatik nabaritzen dugu berehala amoniakoaren usaina.

Ur-disoluzio batez eta amoniakoz osatutako garbiketa-produktuekamoniako-usain sendoa dute; izan ere, oso substantzia lurrunkorra da,eta haren irakite-tenperatura −34 ºC-koa da. Horrek esan nahi du giro-tenperaturan gas-egoeran dagoela eta, beraz, oso erraz hautemandaitekeela.

Azetona disolbatzailea da eta azazkalen esmaltea kentzeko erabiltzen da, besteak beste. Zergatik gorde behar dira azetona-flaskoak ondo itxita.

Azetona likido lurrunkorra da eta oso irakite-puntu baxua du; hain zuzen, 56,5 ºC-koa. Azetano-flasko bat irekita uzten badugu,haren barruko molekulak lurrundu egiten dira. Horrek oso egoeraarriskutsua eragin dezake, produktu horrek propietate sukoiakdituelako.

58.

57.

56.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 66

67

ERANTZUNAK

Erantzun:

a) Zer egoeratan dago butanoa sutan erretzen dugunean? b) Zergatik esaten dugu butano-bonbonako gasa likidotuta

dagoela?

a) Butanoak oso irakite-puntu txikia du eta gas-egoeran erretzen da.

b) Bonbona baten barruko butanoa likido-egoeran dago, eta oso presio handian. Hori dela-eta, bonbonen barruko butanoa likidotuta dagoela esaten da. Horri esker, ahalik erregai kantitaterik handiena ahalik bolumen txikienean sartzeko aukeradugu.

Edateko uraren urritasuna gero eta arazo larriagoa da eta denoi eragitendigu.

a) Itsasoko ura nahastea ala substantzia purua da? Arrazoitu erantzuna.

b) Pentsatu uharte batean bakarrik zaudela. Diseinatu metodo bat gatzak banantzeko eta edateko ura lortzeko, bizirik iraun ahal izandezazun.

c) Idatzi ideia batzuk, etxean, lorategietan eta industrietan ura aurrezteko.

a) Itsasoko ura nahaste homogeneoa da, uretan disolbatutako hainbatsubstantziaz osatua.

b) Ura lurrunarazteko sistema bat diseina daiteke. Sistema horiegiteko, lurruntze-azalera handi-handiko ontzi bat eta harengainean jarriko genukeen plastikozko gainazal bat erabil daitezke.Horri esker, plastikozko gainazalean kondentsatuko litzatekeen ura berreskuratzea lortuko genuke, eta ontzian, uretandisolbatutako gatzak kristalizatzean sortutako kristal txikiak geratuko lirateke.

c) Hona hemen ura aurrezteko zenbait aholku.

• Bainuontziaren ordez dutxa erabiltzea.

• Hortzak garbitu edo bizarra kentzen dugunean, iturria ixtea.

• Ontzi-garbigailua eta garbigailua bete-beteta erabiltzea.

• Hondakinak ezabatzeko komuna ez erabiltzea.

• Iturriak ondo ixtea, tantarik isur ez dezaten.

• Lorategietan tantaka ureztatzeko sistemak jartzea.

• Ura berrerabiltzea, landarean ureztatzeko.

• Larrialdi-zerbitzuei deitzea, ura isurtzen dela ikusten badugu.

• Ura araztea, berriro erabili ahal izateko.

60.

59.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 67

68


IRAKURLEAREN TXOKOA

Idatzi «aztarna», «elkarrekintza» eta «desegite» terminoen esanahiak.

• Aztarna: markak.

• Elkarrekintza: kanpo-eraginaren ondorioz gertatzen den aldaketa.

• Desegitea: haustura.

Testuetan oinarrizko partikulak jo dira materiaren jatorritzat. Oinarrizko zerpartikula ezagutzen dituzu?Erantzun anitza.

Lehenengo testuaren amaieran, hauxe dio zientzialariak: denok egon garela inoiz izarren baten barnean. Zertaz ari ote da?

Denok ditugula zenbaki atomiko handiko elementu kimikoak, izarren barruansortuak.

Testu horretan, hauxe dio elkarrizketatuak: «Fisikak ezin du azaldueztanda hori zergatik gertatu zen; eta litekeena da inoiz ez izatea azaltzekogai». Idatzi oharren bat esaldi adierazgarri horri buruz.Erantzun anitza. Zientziak, gaur egun, ez du gure buruari egindiezazkiokegun galdera guztien erantzuna.

Bigarren testuan kazetariak adierazten du fisikariek, zeharka, ikusi gabeikertzen dituztela oinarrizko partikulak. Nola aztertzen dituzte? Bilatu antzeko adibideren bat lana modu bertsuan egiten duen bestezientzia-arloren batean.

Detektagailuetan uzten dituzten aztarnei esker hautematen dituzte. Ezin ditugu hainbat molekula errealitatean ikusi, baina bai haiek eragitendituzten efektuak. Esate baterako, ez dugu Lurraren barrualdearen laginikhartu, baina gura planetaren efektu magnetikoek, dentsitateak eta abarrekadierazten digute haren barruan burdina eta nikela daudela.

5.

4.

3.

2.

1.

908283 _ 0047-0068.qxd 26/7/07 15:25 Página 68

69

Materia:propietate elektrikoaketa atomoa

4

EDUKIEN MAPA

• Materiak izaera elektrikoa duela jakitea,bai eta hori zer esperimentuk erakustenduten ere.

• Gorputz bat elektrizatzeko zer mekanis-mo dauden jakitea.

• Materiaren azken egitura nolakoa deneta elektrikoki kargatutako partikulaz era-tuta dagoela jakitea.

• Materia eratzeko zer eredu atomiko dau-den jakitea.

• Partikula azpiatomikoak eta haien pro-pietaterik garrantzitsuenak identifikatzea.

• Atomoen nukleoa nola osatuta dagoeneta elektroiak maila elektronikoetan nolabanatzen diren azaltzea.

• Zenbaki atomiko, zenbaki masiko etamasa atomiko kontzeptuak ikastea.

• Isotopo eta ioi kontzeptuak ulertzea.

• Isotopo erradioaktiboak zertarako erabildaitezkeen jakitea.

HELBURUAK

Atomoak

ereduatomikoak

nukleoa elektroiakikurrak

Thomsoneneredua

Bohr-eneredua

Rutherfordeneredua

egungoeredua

elementukimikoak

sistemaperiodikoa

haien egiturahauen bidez azaltzen da:

nola osatutadaude?

hauek ditu: zer karga?

karganegatiboa

kopuruakzehazten

du:

baturakzehazten

du:

hauen bereizgarriak:

non elkartzen dira?

urrezkoxaflaren

esperimentua

zeren bidez ondorioztatua?

zeren bidez adierazita?

zerez osatuta dago?

protoiak

zenbakiatomikoa

zertarakoerabilia?

sistema periodikoan elementuak ordenatzea

zer karga?

kargapositiboa

zenbakimasikoa

neutroiak

MATERIA

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 69

70

4 Materia: propietate elektrikoaketa atomoa

• Esperimentu errazak egitea, gorputz bat nola elektrizatuerakusteko.

• Gorputzek izan ditzaketen bi karga motak agerian jartzekoesperimentuak egitea.

• Esperimentu errazak egitea, materiaren izaera elektrikoa agerianjartzeko.

• Elementuen masa atomikoak kalkulatzea, haiek osatzen dituztenisotopoek zer masa duten eta zer kantitatetan dauden jakinda.

• Taulak osatzea, atomoak identifikatzen dituzten zenbakiakerabiliz.

• Elektrostatika.

• Materia elektrizatuta ote dagoen zehazteko metodoesperimentalak: pendulu elektrikoa, bersorioa eta elektroskopioa.

• Atomoa osatzen duten partikulak.

• Thomsonen, Rutherforden, Bohr-en eta egungo ereduak.

• Atomoak, isotopoak eta ioiak: zenbaki atomikoa, zenbakimasikoa eta masa atomikoa.

• Erradioaktibitatea.


Kontzeptuak

EDUKIAK

1. Osasunerako hezkuntza.Identifikatu erradioaktibitateak zer arazo eragiten dituen eta, halaber, baloratumedikuntzan eta zientzian dituen ondorio positiboak.

2. Osasunerako hezkuntza.Irakatsi ikasleei «Erradioaktibitatedun eremua» adierazten duen ikurraerrespetatzen.

Haurdun dauden emakumeek muturreraino eraman behar dute arreta eremuhorietan. Haurdunaldian, ez diete erradiografiarik egin behar, erradiazioakhaurraren garapen zuzena eragotz baitezake.

3. Bakerako hezkuntza.Lagundu ikasleei erradioaktibitatea armak –esaterako, lehergailu atomikoa– egitekoerabiltzearekiko jarrera kritikoa eta gaitzespena garatzen.

BALIOETAN HEZTEA


• Banakako eta taldeko lana sustatzea.Jarrerak

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 70

71


1. Karga elektrikoen eta materiaren erake-taren artean dagoen lotura zertan denjakitea.

2. Gorputz bat nola elektriza daitekeenazaltzea.

3. Unitatean azaldutako eredu atomikoakdeskribatzea.

4. Protoi, elektroi eta neutroien arteko al-de nagusiak zein diren adieraztea.

5. Elementu baten zenbaki atomikoa etazenbaki masikoa emanda, zenbat pro-toi, elektroi eta neutroi dituen esatea,eta alderantziz.

6. Elementu baten masa atomikoa kalku-latzea, haiek osatzen dituzten isotopo-ena eta haien ugaritasuna jakinda.

7. Erradioaktibitatearen oinarrizko prin-tzipioak zein diren jakitea.


UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAKHizkuntza-gaitasuna

Irakurlearen txokoa atalean, testuen eta haiek lantzeko ariketen bidez, beren-beregi lantzen dira irakurtzekogaitasuna bereganatzearekin lotutakoedukiak.


Partikula atomikoen tamainarekin etakargarekin lotutako ariketetan, idazkerazientifikoa eta hamarreko berreturaklanduko dituzte ikasleek. Elementu batenmasa atomikoa isotopoak zer kantitatetandauden kontuan hartuta zehaztean,ehunekoak landuko dituzte.


Materia ikasten jarraitzeko –oraingoan,ikuspuntu mikroskopikotik–, unitateamateriaren izaera elektrikoari buruzkoikerketa historikotik hasten da. Materiaren propietate hori aztertzeko, hiru tresna erabiltzen dira: bersorioa,pendulu elektrikoa eta elektroskopioa.Ukipen bidezko eta indukzio bidezkoelektrizazioa aztertzen da. Horri esker,«elektrizitate positiboa eta elektrizitatenegatiboa» dagoela jartzen da agerian.Horren ondoren, atomoa osatzen dutenpartikulak ikasiko dituzte ikasleek,aurkikuntzen kronologia alde batera utzi gabe. Eredu atomikoak bi alderdi

kontuan hartuta lantzen dira: alde batetik,unitatearen eduki gisa, eta beste batetik,lan zientifikoaren adibide gisa. Izan ere, 83. orrialdean, irudi baten bidez, zientzianegungo eredu atomikoa ondorioztatzekojarraitutako metodoa azalduta dago.


Irakurlearen txokoa atalean, unitateanlantzen diren edukiak finkatzen dituztenzenbait web orri interesgarri proposatzendira.


Laburpena atalean, unitatearen laburpenaegiten da, landutako edukirikgarrantzitsuenak finkatzeko. Horren bidez,ikasleek unitateko oinarrizko ideiak zeindiren jakiteko aukera izango dute.



908283 _ 0069-0088.qxd 7/9/07 13:10 Página 71

72


Batzuetan, norbait ukitzean deskarga bat sortzen da eta karranpa txiki batnabaritzen dugu. Zergatik? Ba al du zerikusirik soinean daramatzagunjantzien zuntzak?

Zenbait gorputz –esate baterako, artilezkoak– beste gorputz batzuekin–aire, plastiko, eta abarrekin– igurzten ditugunean, elektrizitatezkargatzen dira. Kontrako zeinuko karga duen gorputz batekinkontaktuan jartzean, deskarga txiki bat gertatzen da bien artean.

Karga positibodun hagatxo bat elektroskopiora gerturatzen badugu, zergertatuko zaie xaflei?

Hagatxoak karga badu eta elektroskopiora hura ukitu barik gerturatzenbadugu, kargak berriro antolatuko dira. Izan ere, karga negatiboakgoian geratuko dira, eta karga positiboak, berriz, behean, eta bi xaflekelkar aldaraziko dute.

Azaldu nola mugitzen diren bersorioaren hegalak, kargen mugimenduakontuan hartuz.

a) Hegalak indukzioz ala ukipenez elektrizatu dira?b) Zergatik mugitzen dira hegalak?

a) Bersorioaren hegalak indukzioz elektrizatu dira. Elektrikokikargatutako haga metaliko bat bersoriora hurbiltzean, orratzmetalikoko kargak berriro ordenatuko dira; alde batetik, positiboakgeratuko dira, eta beste batetik, negatiboak.

b) Orratzeko kargak eta hagako kargak kontrako zeinukoak direlakoeta, beraz, elkar erakarriko dutelako. Horren ondorioz, hegalakhagarantz mugitzen dira.

Nazioarteko Unitate Sisteman, zer masa du 3 protoi, 3 elektroi eta 4 neutroi dituen atomo batek? Eta zer masa izango luke, elektroirik izango ez balu?

Eragiketa eginez:

• 3 protoi ⋅ 1,673 ⋅ 10−27 kg = 5,019 ⋅ 10−27 kg

• 4 neutroi ⋅ 1,675 ⋅ 10−27 kg = 6,7 ⋅ 10−27 kg

3 protoiren eta 4 neutroiren arteko batura 1,1719 ⋅ 10−26 kg da.

3 elektroiren masa batuz gero, guztizko masa hau lortuko dugu:

3 elektroi ⋅ 9,11 ⋅ 10−31 kg = 2,733 ⋅ 10−30 kg =

= 0,0002733 ⋅ 10−26 kg

Hau izango da guztizko masa:

1,1719 ⋅ 10−26 kg + 0,0002733 ⋅ 10−26 kg = 1,1722 ⋅ 10−27 kg

4.

3.

2.

1.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 72

73

ERANTZUNAK

Atomo batek 3 protoi, 3 elektroi eta 4 neutroi ditu. Jo dezagun elektroi batgaldu duela. Zer karga du?

Atomoak elektroi bat galtzen badu, elektroiak karga negatiboa duenez,atomoa karga positibodun ioi bihurtuko da; hau da, katioi.

Atomo batek 3 protoi, 3 elektroi eta 4 neutroi ditu. Jo dezagun elektroi batjaso duela. Zer karga du?

Atomoak elektroi bat irabazten badu, karga negatibodun ioi bihurtukoda; alegia, anioi.

Atomo batek 3 protoi, 3 elektroi eta 4 neutroi ditu. Jo dezagun neutroi batgaldu duela. Zer karga du? Zer karga izango du neutroi bat jasotzen badu?

Neutroiek ez dute karga elektrikorik. Horrenbestez, neutroi bat galtzeakedo hartzeak ez du karga elektrikoan eraginik.

Atomoak lerroan jarriko bazenitu, zenbat atomo beharko zenituzke1 cm osatzeko?

Atomo batek 10−8 cm-ko diametroa du. Zentimetro bat osatzeko,atomo kopuru hau beharko genuke

Bilatu informazioa entziklopedia batean eta ordenatu, handienetiktxikienera, objektu hauek: zelula bat, orratz-buru bat eta atomo bat.

Handienetik txikienera:

Orratz-burua (10−3 m) > Zelula (10−6 m) > Atomoa (10−10 m)

Egin eskema bat eta adierazi zer antzekotasun eta zer desberdintasundauden Thomsonen, Rutherforden eta Bohr-en ereduen artean.

10.

9.

1 cm1 atomo

10 cm10 atomos

88⋅ =

−

8.

7.

6.

5.

Eredua Atomoa Karga elektrikoa Egitura Partikulak

Thomson Zatigarria Atomoneutroa

Esfera trinkoa:masa uniformea.

Karga positiboak (+)eta elektroiak (−)

Rutherford Zatigarria Atomoneutroa

Nukleo txikia (+)eta elektroiak (−)orbitazirkularretan.

Protoiak, partikulaneutroak etaelektroiak.

Bohr Zatigarria Atomoneutroa

Nukleoa (+) etaelektroiak (−)soilik mailakuantizatuetan.

Protoiak, partikulaneutroak etaelektroiak.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 73

74


Arrazoitu urrezko xaflaren esperimentuan jasotako ondorioak, Bohr-en eredu atomikoa erabiliz.

Alfa partikulek (karga positibodunek) urrezko xafla mehean errebotatzendute; alfa partikulek nukleoko karga positiboetatik hurbil igarotzeannabaritzen dituzten aldarazpen elektrostatikoengatik, eta oso leku txikiahartzen duen masa handiagatik (izan ere, fenomenoa oso ehuneko txikiangertatzen da, hamar mila partikulatatik batek soilik errebotatzen duelako).

Elektroiak nukleoaren inguruan mugitzen dira, onartutako zenbaitmailatan. Rutherforden ereduan, elektroiek orbitak egiten dituzte,nukleotik edozein distantziatara.

Osatu taula hau. Adierazi atomo bakoitzak zer izen, zer ikur eta zerpartikula dituen (atomoa neutroa dela kontuan hartuz). Bilatu informazioa180.-181. orrialdeetako taula periodikoan.

Osatu taula. Adierazi espezie bakoitzaren izena, ikurra, partikulak etakarga zein diren. Bilatu informazioa 180.-181. orrialdeetako taulaperiodikoan:

13.

12.

11.

Izena Ikurra Z A Protoi kop. Elektroi k. Neutroi k.

Boroa 115B 5 11 5 5 6

Argona 4018Ar 18 40 18 18 22

Fluorra 199F 9 19 9 9 10

Sodioa 2311Na 11 23 11 11 12

Kromoa 5224Cr 24 52 24 24 28

Burdina 5626Fe 26 56 26 26 30

Zilarra 10847Ag 47 108 47 47 61

Oxigenoa 168O 8 16 8 8 8

Fosforoa 3115P 15 31 15 15 16

Silizioa 2814Si 14 28 14 14 14

Urrea 19779Au 79 197 79 79 118


Nikel-58 5828Ni 28 58 28 28 30

Magnesio-25 2512Mg 12 25 12 12 13

Potasio-39 3919K 19 39 19 19 20

Magnesio-24 2412Mg 12 24 12 12 12

Nikel-60 6028Ni 28 60 28 28 32

Potasio-41 4119K 19 41 19 19 22

Magnesio-26 2612Mg 12 26 12 12 14

Bromo-81 8135Br 35 81 35 35 46

Kaltzio-40 4020Ca 20 40 20 20 20

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 74

75

ERANTZUNAK

Aipatu zertarako erabiltzen diren isotopo erradioaktibo batzuk ikerketa etaesperimentu zientifikoetan.

Zergatik erabiltzen dira isotopo erradioaktiboak tumoreak tratatzeko?

Erradioterapia isotopo erradioaktiboek igortzen duten erradiazioanoinarritzen da. Isotopo erradioaktiboek ehun gaixoetako minbizi-zelulaksuntsitzen dituzte. Bestela, oso zaila izango litzateke haiek suntsitzea.

Aipatu hondakin nuklearrak biltzeko zenbait metodo. Zergatik dira oso-oso arriskutsuak hondakin nuklearrak?

Hondakin nuklearrak hilerri nuklearretan pilatzen dira. Hondakinnuklearrak hermetikoki itxitako altzairuzko eta zementuzko bidoietansartu eta lurperatzen dituzte, sakonera handiko eraketa geologikoegonkorretan, edo itsasoaren azpian jartzen dituzte. Agortutakoerregaia bezala, hondakin nuklearrez betetako bidoiak zentralnuklearrean bertan biltegiratzen dira denboraldi batez, berezikiprestatutako eremuetan.

Hondakin nuklearren arrisku nagusia haien iraunkortasun handia da.Izan ere, haien efektu erradioaktiboek ehunka edo milaka urte irautendute, ia jarduera osoa galdu arte.

Zer segurtasun-neurri hartu beharko lituzkete hondakin erradioaktiboakmanipulatzen dituzten pertsonek?

Material erradioaktiboa manipulatzen duten pertsonek hartu beharduten segurtasun-neurri nagusia hondakin erradioaktiboek igorritakoerradiazioetatik babesten duen ekipamendu egokia erabiltzea da.Horrez gain, egunero kontrolatu behar da edukiontzien eta langileenerradioaktibitate-maila, bai eta langileek erabiltzen dituzten ekipoenaeta materialena ere, erradiazio-maila arriskutsurik ez dagoelaegiaztatzeko.

17.

16.

15.

14.

Zientzia Isotopoen erabilera

Arkeologia, geologia eta antropologia

• Objektu eta gertakizun historikoen datazioa: karbono-14.

Biologia • Genomaren funtzionamendua.• Zelularen metabolismoa.• Fotosintesia.

Kimika eta biologia • Trazatu isotopikoak izaki bizidunengan dituztenerreakzioak eta sendagaien efektua aztertzen ditu.

Medikuntza • Gaixotasunen diagnostikoa.• Tumore-zelulen suntsipena.• Auzitegi-medikuntzako ikerketak.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 75

76


Bilatu eta ikertu zer ekarpen egin zituzten Franklinek, Gilbertek etaCharles du Fayk elektrizitatea ezagutzeko.

Gilbert de Colchester (1540-1603). 1600. urtean, zenbaitsubstantziak anbarraren propietate berberak dituztela aurkitu zuen;esate baterako, beirak. Elektrizitate hitza asmatu zuen elektron hitzetik(grekoz, anbar esan nahi du).

Charles de Fay (1696-1736). 1733an, elektrizatutako gorputzen arteanerakarpen- eta aldarapen-indarrak daudela ikusi zuen.

B. Franklin (1706-1790). 1747an, esperimentu bidez frogatu zuentximistak izaera elektrikoa zuela, eta bi elektrizitate mota zeudelairadoki zuen: elektrizitate positiboa eta negatiboa esan zien.

Gorputz batek beste gorputz batekin igurtzi ostean karga positiboa jasotzenbadu, nolako karga jasoko du bigarren gorputzak?

Igurtzi ostean karga positiboa hartzen duten gorputzek karganegatiboarekin uzten dituzte haiek igurzteko erabilitako gorputzak.

Zer da elektroskopioa?

Karga elektrikoa duten gorputzak hautemateko erabiltzen den tresnada. Modelo klasikoan, bi urrezko xafla angeluzuzen haga eroale batenmuturrean lotuta daude, eta haga hori marko isolatzaile bati lotutadago. Haga eroalearen beste muturrean karga elektrikoa aplikatzean,bi xaflak bereizi egiten dira, zeinu bereko kargak hartzen dituztelakoeta karga horiek elkar aldarazten dutelako.

Zer gertatuko da elektrizaturiko orrazi bat harraskako ur-turrustaragerturatuz gero?

Elektrizatutako orrazia ur-turrustara gerturatzean, ura elektrizatu egingoda, orraziaren elektrizitate estatikoaren bidez, eta desbideratu egingo da.

Adierazi hauen artean zer alde dagoen:

a) Ukipenez elektrizatzea eta indukzioz elektrizatzea.b) Erretxina-elektrizitatea eta beira-elektrizitatea.

a) Ukipen bidezko elektrizazioan, gorputzek zeinu bereko kargakhartzen dituzte, eta indukzio bidezko elektrizazioan, berriz, kontrako zeinuko kargak.

b) Erretxina-elektrizitatea larruz edo artilez igurtzitakoan anbar-erretxinarena bezalako portaera duten gorputzena da, eta beira-elektrizitatea, zetaz igurtzitakoan beirarena bezalakoportaera duten gorputzena.

22.

21.

20.

19.

18.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 76

Azaldu, labur, hauen funtzionamendua:

a) Pendulu elektrikoa.b) Elektroskopioa.c) Bersorioa.

a) Penduluaren bola elektrikoki kargatu eta, ondoren, kargadungorputz bat hurbiltzen badugu, aldarapen- edo erakarpen-indarrakagertuko dira, zer karga mota duten.

b) Kargadun gorputz batez elektroskopioaren bolatxoa ukitzen badugu(edo hura gerturatzen badugu), xaflak bereizi egingo dira.

c) Kargadun gorputz bat bersorio baten hegaletara hurbiltzen badugu,hegalak biratzen hasiko dira.

Kargadun bolaluma bat paper zati batzuetara gerturatzenbadugu, bolalumak paper zatiak erakarrikoditu. Aukeratu erantzun egokia eta azaldu zergatik:

a) Paper zati guztien karga elektriko garbia bolalumaren kargaelektrikoaren aurkakoa da.

b) Paper zatiak bolaluman itsatsiko dira, oso txikiak direlako.c) Paper zatiek ez dute karga elektriko garbirik. Baina kargadun bolaluma

gerturatzean, paper zatien kargak berrantolatuko dira eta zeinudesberdineko kargek elkar erakarriko dute.

d) Bolalumaren karga paper zatietara pasatuko da, eta ondoren, bolalumakpaper zatiak erakarriko ditu.

Erantzun egokia c) da. Izen ere, elektrizitate estatikoz kargatutakoplastikozko bolaluma bat paper zati txikietara hurbiltzen dugunean,paper zati horien partikulak berrantolatu egingo dira; hain zuzen, paperzatien karga positiboak plastikozko bolalumaren karga negatiboenaurrean geratuko dira (nahiz eta neutroa izaten jarraitu, kargainduzituak agertzen direla eta papera polarizatu egiten dela esatendugu). Zenbat eta txikiagoa izan kargen arteko distantzia, orduan etahandiagoa da indar elektrikoa, eta beraz, gorputzen arteko indar garbiaerakarpen-indarra da.

24.

23.

77

ERANTZUNAK

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 77

78


Jo dezagun pendulu batek karga positiboa duela. Karga negatiboa duenhagatxo bat gerturatuko dugu. Zer gertatuko da? Aukeratu erantzun egokiaedo erantzun egokiak:

a) Hagatxoak karga duenez, ez da ezer gertatuko. Penduluaren bolatxoageldirik egongo da.

b) Hagatxoak penduluaren bolatxoa ukitzen ez duenez, bolatxoa geldirikegongo da.

c) Metalezkoa denez, hagatxoak higi daitezkeen karga elektrikoak ditu eta kargak berrantolatu egingo dira. Karga positiboak penduluarenbolatxotik gertu geratuko dira eta bolatxoa aldaratuko dute.

d) Hagatxoaren karga elektrikoek penduluaren bolatxoa erakarriko dute.

Bi gorputzak gerturatzean, erakarpen-indar bat agertzen da,penduluaren karga negatiboen eta hagatxoaren karga positiboenartean. Aukera zuzena d) da.

Adierazi zer gertatuko den karga negatiboa duen hagatxo bat bersoriobatera gerturatzen badugu.

a) Bersorioaren orratza geldirik egongo da, ez baitu karga elektrikorik.

b) Bersorioaren orratzaren karga elektrikoak berrantolatu egingo dira, eta orratza biratu eta kargadun hagatxotik urrundu egingo da.

26.

25.

− − −

− − −−

+++++

++

− − −

− − −−

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 78

79

ERANTZUNAK

c) Bersorioaren orratzaren karga elektrikoak berrantolatu egingo dira;baina orratzaren karga garbia nulua denez, bersorioa ez da mugituko.

d) Bersorioaren orratzaren karga elektrikoak berrantolatu egingo dira, etaorratza biratu eta kargadun hagatxora gerturatu egingo da.

e) Kargak hagatxotik bersoriora pasatuko dira, airean zehar.

Karga negatiboa duen hagatxo bat bersorio baten hegaletarahurbiltzean, bersorioaren kargak berrantolatu eta orratza mugitu egingoda. Beraz, erantzun egokia d) da.

Osatu esaldiak.

a) Protoiek eta elektroiek karga elektriko berbera dute, baina aurkakozeinukoa.

b) Protoi kopurua eta elektroi kopurua berdinak direnean, atomoa neutroa da.

c) Gorputz batek elektroiak jasotzen baditu, zeinu negatiboko karga izangodu, eta elektroiak galtzen baditu, zeinu positiboko karga izango du.

d) Zeinu bereko kargek elkar aldarazten dute, eta zeinu desberdinekoekelkar erakartzen dute.

Arrazoitu baieztapen hauek zuzenak ala okerrak diren:

a) Gorputz neutroek ez dute karga elektrikorik.b) Karga positiboa duen gorputzak protoiak jaso ditu aurretik.c) Karga negatiboa duen gorputzak elektroiak jaso ditu aurretik.

a) Okerra. Gorputz neutroetan, karga positiboen kopurua etanegatiboena berdinak dira.

b) Okerra. Karga positiboa duten gorputzek elektroiak galdu dituzte.

c) Zuzena. Karga negatiboa duten gorputzek karga negatibokoelektroiak hartu dituzte.

Zer karga elektriko izango du milioi bat elektroi jaso dituen gorputz batek?

Milioi bat elektroiren karga negatiboa 1,6 ⋅ 10−13 coulombekoa da.Hain zuzen ere:

Atomoak karga elektrikodun partikulaz osaturik badaude, zergatik diraneutroak?

Atomoak neutroak dira, karga negatibodun elektroi kopurua eta kargapositibodun protoi kopurua berdinak direlako.

30.

10 elektroi1,6 10 C

1 elektroi1,6 106

19

⋅− ⋅

= − ⋅−

−−13 C

29.

28.

27.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 79

80


Protoiaren, neutroiaren eta elektroiaren masa kontuan hartuz, erantzungaldera honi: zenbat protoi, neutroi eta elektroi behar dira haietakobakoitzaren gramo bat izateko?

Eragiketak eginez gero:

•

•

•

Elektroiak eta protoiak aurkitu zituztenean, Daltonen teoriaren zer atalekgaldu zuen balio zientifikoa?

Daltonen eredu atomikoan, atomoak zatiezinak zirela proposatzen zen,baina hipotesi hori baztertu zuten, partikula atomikoak aurkituzituztenean; izan ere, horrek frogatu zuen atomoak zati txikiagotanbana daitezkeela.

Zergatik baztertu zuen Rutherfordek Thomsonen eredu atomikoa urrezkoxaflaren esperimentua egin ostean?

Thomsonek proposatu zuen atomoaren masa atomo osoan uniformekibanatuta zegoela, atomoa bola trinko bat balitz legez. BainaRutherfordek, urrezko xaflaren esperimentu ezagunean oinarrituta,atomoaren karga positiboa oso zati txikian bilduta dagoela frogatuzuen; horrenbestez, hau proposatu zuen: atomoa nukleo txiki-txikibatez eta azal batez osatuta dagoela, nukleo horrek karga positiboguztia eta ia masa guztia biltzen dituela eta, azalaren inguruan,elektroiak biraka daudela.

Thomsonen ereduaren arabera, alfa partikula gehienek desbideratugabe zeharkatuko zuten atomoa, eta batek ere ez zuen errebotatuko.Hori dela-eta, haren hipotesia baztertu zuten.

Zergatik pentsatu zuen Rutherfordek atomoaren zatirik handiena hutsikdagoela?

Rutherfordek pentsatu zuen ia atomoa osoa hutsik zegoela, alfapartikula gehienek (positiboek) desbideratu gabe zeharkatzen zutelakourrezko xafla, eta erradiazioaren ehuneko txiki-txiki bat soilikdesbideratu edo errebotatzen zuelako. Hain zuzen, erradiazioakatomoaren ia masa osoa biltzen zuen eremu txiki-txikia ukitzeangertatzen zen fenomeno hori.

34.

33.

32.

1 g elektroi1 elektroi

9,11 10 g1,110 1

28⋅

⋅= ⋅

−00 elektroi27

1 g neutroi1 neutroi

1,657 10 g6,035 10

24⋅

⋅= ⋅

−223 neutroi

1 g protoi1 protoi

1,673 10 g5,978 10

2423⋅

⋅= ⋅

−protoi

31.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 80

81

ERANTZUNAK

Baieztapen hauetatik, zein dira zuzenak, eta zein, okerrak?

a) Thomson: atomoaren masaren zatirik handiena karga negatiboaridagokio, eta bertan daude itsatsita protoiak.

b) Rutherford: atomoak nukleo nagusi bat du, eta bertan daude kargapositiboa eta negatiboa.

c) Bohr: elektroiak nukleoaren inguruan, infinitu orbitatan bira daitezke.

a) Okerra. Haren ereduaren arabera, atomoak esfera trinkoak ziren,elektroiei esker positiboki kargatuak, eta elektroiak, askoz masatxikiagokoak, haien barruan zeuden.

b) Okerra. Nukleoan, karga positiboa dago, eta azalean, berriz, karganegatiboa.

c) Okerra. Elektroiak zenbait orbitatan soilik bira daitezke.

Aztertu marrazkiak eta osatu taula.

Osatu esaldiak zenbaki batez edo zeinu batez:

a) Burdinaren zenbaki atomikoa 26 da. Horrek esan nahi du burdinaatomo guztiek 26 protoi dituztela, eta elektrikoki neutroak badira, 26 elektroi dituztela.

b) Burdina atomo batek 3 elektroi galtzen dituenean,23 elektroi izango ditu eta karga positiboa: Fe +3 jasoko du.

c) Fluor atomoa konbinatzen denean, elektroi bat jasotzen du.Horrenbestez, 10 elektroi eta −1eko karga izango ditu. Fluorrarenzenbaki atomikoa 9 da.

d) Elektroi bat galtzen duenean, sodio atomoak 10 elektroi ditu, eta karga positiboa: Na +1. Sodioaren zenbaki atomikoa 11 da.

37.

36.

35.

Berilioa Boroa

Elementua Protoi kop. Elektroi kop. Neutroi kop. Z A

Berilioa 4 4 5 4 9

Boroa 5 5 6 5 11

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 81

82


Atomo batek 53 protoi eta 74 neutroi ditu.

a) Zer zenbaki atomiko du? b) Zer masa-zenbaki du?

a) Zenbaki atomikoa protoi kopurua da:

Z = 53

b) Zenbaki masikoa protoi eta neutroi kopuruen batura da:

A = 53 + 74 = 127

Osatu esaldi hau: «Magnesioaren zenbaki atomikoa 12 da. Hau da,magnesio atomoek 12 protoi dituzte, eta elektrikoki neutroak badira, 12 elektroi dituzte».

Osatu taula hau:

Beste batzuetan bezala, kontuan izan behar dugu zenbaki masikoa protoikopuruaren eta neutroi kopuruaren baturaren berdina dela.

Zenbat protoi, neutroi eta elektroi dituzte atomo hauek?

a) 10747Ag c) 39

19Kb) 31

15P d) 7935Br

Taula batean bilduko dugu:

Zergatik dute masa-zenbaki bera eta ikur kimiko desberdina 3918Ar eta 39

19K atomoek?

Elementu kimiko bakoitzak zenbaki atomikoa du bereizgarri, ezzenbaki masikoa. Bi elementu kimikok zenbaki masiko bera izandezakete.

42.

41.

40.

39.

38.


Sodioa 2311Na 11 23 11 11 12

Azufrea 3216S 16 32 16 16 16

Urrea 19779Au 79 197 79 79 118

Zinka 6530Zn 30 65 30 30 35

Litioa 73Li 3 7 3 3 4

Atala Ikurra Protoi kopurua Elektroi kop. Neutroi kop.

a 10747Ag 47 47 60

b 3116P 16 16 15

c 3919K 19 19 20

d 7935Br 35 35 44

3919K

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 82

83

ERANTZUNAK

Osatu taula hau:

Adierazi nukleo hauetako zein diren elementu beraren isotopoak:a) 14

7X b) 136X c) 7

3X d) 126X e) 24

12X f) 157X

Isotopoak zenbaki atomiko bera eta zenbaki masiko desberdina dutenatomoak dira. b) eta d) ataletan adierazitako atomoak karbonoarenisotopoak dira, eta a) eta f) ataletan adierazitakoak, nitrogenoarenisotopoak.

Aukeratu beheko esaldi hauetatik zein diren zuzenak:a) Elementu baten isotopo guztiek neutroi kopuru berbera

dute.b) Elementu baten isotopo guztiek elektroi kopuru berbera

dute.c) Elementu baten isotopo guztiek protoi kopuru berbera

dute.d) Elementu baten isotopo guztiek masa-zenbaki berbera

dute.e) Elementu baten isotopo guztiek zenbaki atomiko berbera

dute.

a) Okerra. Protoi kopuru bera dute, eta neutroi kopuru desberdina.

b) Zuzena. Ioiak eratu ez badituzte, horrek esan nahi du protoi kopuru bera dutela.

c) Zuzena. Zenbaki atomiko bera eta protoi kopuru berberak dituzte.

d) Okerra. Zenbaki masiko desberdina dute.

e) Zuzena.

45.

44.

43.


Kaltzio katioia 4020Ca2+ 20 40 20 18 20

Kloruro anioia 3517Cl− 17 35 17 18 18

Fosfuro anioia 3115P3− 15 31 15 18 16

Kobre katioia (I) 6329Cu+ 29 63 29 28 34

Atala Ikurra Z A Protoi kop. Elektroi k. Neutroi k.

a 147X 7 14 7 7 7

b 136X 6 13 6 6 7

c 73X 3 7 3 3 4

d 126X 6 12 6 6 6

e 2412X 12 24 12 12 12

f 157X 7 15 7 7 8

908283 _ 0069-0088.qxd 18/9/07 09:43 Página 83

84


Bromoak bi isotopo ditu: Br-79 eta Br-81. Lehenengoak 79 u-ko masa dueta % 51 da naturan; bigarrenak, berriz, 81 u-ko masa du eta % 49 danaturan. Zer masa atomiko du bromoak?

Kasu honetan:Batez besteko masa atomikoa = Σ (Isotopoaren masa ⋅ Isotopoaren %)

Beraz:Bromoaren masa atomikoa = 79 u ⋅ + 81 u ⋅ = 79,98 u

Pentsatu eta aukeratu erantzun zuzenak. Fisio nuklearra gertatzen denean:a) Atomoaren nukleoan dauden partikulak hautsi egiten dira eta energia

asko askatzen da.b) Atomoaren nukleoan dauden partikulak elkartu egiten dira eta energia

askatzen da.c) Nukleoa zenbait zatitan desegiten da eta prozesu horretan energia

askatzen da.d) Nukleoa eraldatu egiten da eta beste elementu kimiko baten nukleo

bihurtzen da.

a) Ez zuzena. Atomoaren nukleoak hautsi egiten dira.

b) Ez zuzena.

c) Zuzena. Nukleo astuna hautsi eta nukleo arinagoak sortzen dira.

d) Okerra. Beste elementu kimiko batzuen nukleo bihurtzen da.

Azaldu, labur, hauek zer diren:a) Fusio nuklearra. b) Fisio nuklearra.

a) Fusio nuklearrean, nukleo arinak elkartzen dira, nukleo astunagobat eratzeko.

b) Fisio nuklearra oso nukleo astunetan eta ezegonkorretan gertatzenda. Nukleo arinagoetan zatitzen dira, eta energia askatzen da.

Zer esan nahi dugu energia nuklearra energia garbia dela esatendugunean? Hondakin nuklearrek ez al dute, bada, kutsatzen?

Energia nuklearra energia garbia dela esaten da, hura lortzeko ezdelako atmosferara berotegi-efektua areagotzen duen gasik askatzen;adibidez, karbono dioxidoa.

Hondakin nuklearrak erregai-hondakinak dira eta erradiazioa igortzenjarraitzen dute urte askotan. Hori dela-eta, segurtasun osoz biltegiratubehar dira, oso isuri eta ihes erradioaktibo arriskutsurik ez gertatzeko.

49.

48.

47.

49

100

51

100

46.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 84

85

ERANTZUNAK

Zer alde on ditu material erradioaktibodun bateriak erabiltzeak?

Bateria horiek urte askoan gordetzen dute energia, oso leku txikietaneta aldatzeko baldintza zailetan.

Zergatik arbuiatzen dituzte zentral nuklearrak zentralen inguruan daudenherrietako bizilagunek?

Istripuak edo ihesi erradioaktiboak gertatzeko arriskuagatik. Izan ere,kalte larriak eragingo lituzkete eremuko ekosistema guztietan.

Zer alde on dituzte zentral nuklearrek, bestelako zentral termikoen(petrolio-zentralak, esaterako) aldean? Pentsatu zentral mota bakoitzak zerkalte eragiten dion ingurumenari.

Zentral nuklearrek ez dute berotegi-efektua eragiten duen gasikisurtzen, eta erregai fosilak erabiltzen dituzten zentral termikoek,berriz, bai.

Azaldu isotopo erradioaktibo batzuk zertarako erabiltzen diren:

a) Medikuntzan.b) Arkeologian.c) Iraupen luzeko piletan.d) Kimikako edo biologiako esperimentuetan.

a) Adierazle mediko gisa (erradioisotopoak) eta minbizi-tumoreaktratatzeko (erradioterapia), kobalto-60 edo estrontzio-90 isotopoakerabiltzen dira. Bihotz-azterketak egiteko, talio-201 isotopoaerabiltzen da; infekzioak eta tumoreak hautemateko, galio-67;hanturazko prozesuetarako, indio-111; tiroiderako etasuprarrenaletarako, iodo-131 eta 123; eta biriketarako, xenon-133.Kasu berezi bat fluor-18 isotopoa onkologian, kardiologian etaneuropsikiatrian erabiltzea da. Esterilizazioan, kobalto-60 erabiltzen da beti, bai medikuntza-materialerako, bai elikadura-erabileretarako. Odola esterilizatzeko, zesio-137 erabiltzen da, transfusioak egin baino lehen.

53.

52.

51.

50.

Zentral mota Alde onak Alde txarrak

Nuklearra

• Ez du erregai fosilik behar.

• Ez du berotegi-efektuko gasiksortzen.

• Energia kantitate handiasortzen du: eraginkortasunhandia.

• Segurtasun-neurri handiak etagarestiak eskatzen ditu,istripurik edo ihesik eragozteko.

• Oso hondakin erradioaktibokutsatzaileak sortzen ditu, etanekez biltegiratzekoak.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 85

86


b) Interes historikoko arkeologia-piezen antzinatasuna zehaztekoteknikarik erabiliena karbono-14 isotopoan oinarrituta dago.Pinturak eta artelanak benetakoak diren egiaztatzeko ere erabiltzenda teknika hori.

c) Zenbait isotopok –esaterako, plutonio-238k– elikatutako pilaktaupada-markagailuetan erabiltzen dira, edo iristen zailak direnlekuetan jarritako tresnetan.

d) Aztarnari gisa erabiltzen dira, erreakzio metabolikoek izakibizidunengan zer eragin duten jakiteko. Auzitegi-medikuntzakoikerketetan ere erabiltzen dira. Industrian, hainbat gauzatarakoerabiltzen dira: papera, plastikoa eta beira egiteko; emariak,material-fluxuak, lodierak eta mailak neurtzeko eta kontrolatzeko;eta siderurgian eta meatzaritzan. Horretarako, zenbaiterradioisotopo erabiltzen dira; adibidez, zesio-137 eta kobalto-60(gamma igorleak), estrontzio-90 eta kripton-85 (beta igorleak) etaamerizio-241 (alfa igorlea).

Erradioaktibitatea arriskutsua bada, nolatan erabiltzen dira isotopoerradioaktibo batzuk minbizia eta bestelako gaixotasun batzuk sendatzeko?

Erradioterapian, energia asko igortzen duten isotopo erradioaktiboakerabiltzen dira, minbizi-zelulak suntsitzeko, baina zelula osasuntsuakere suntsitzen dituzte. Nanoteknologiari esker, minbizia tratatzekoerradioisotopoek minbizi-ehun eta -zeluletan soilik daudensubstantziak antzeman ditzakete, zelula osasuntsuak suntsitu gabe.

Gogoratu hondakin nuklearrei buruz zer ikasi duzun.

a) Zer-nolako erabileraren ondorio dira hondakin nuklearrak?b) Zer prozeduraren bidez biltzen dira egun hondakin nuklearrak? c) Zergatik debekatu zen hondakin nuklearrak itsasora botatzea? d) Eztabaidatu ikaskideekin hondakin nuklearrak tratatzeko ordezko

konponbideei buruz.

a) Hondakin nuklearrak zentral nuklearretan erabilitako erregaienhondarrak eta ikerketa-zentroetan eta ospitaleetan zenbaitgauzatarako erabiltzen diren materialen hondarrak dira, bai etamaterial erradioaktiboarekin kontaktuan egon diren eta kutsatudiren objektuenak ere.

b) Hondakin nuklearrak altzairuzko eta zementuzko bidoietan sartu etahilerri nuklearretan uzten dira. Hilerri nuklearrak lurpekoinstalazioak dira. Sakonera handiko eraketa geologikoiragazgaitzetan (buztina, granitoa) daude, lurpeko urak ezkutsatzeko eta, kutsadurarik gertatuz gero, azalera ez irteteko.Hilerri nuklearrak zaintzeko, nazioarteko eta nazioko erakundeekerregulatutako segurtasun-kontrol handiak daude, iheserradioaktiborik gertatuz gero haren berri emateko.

55.

54.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 86

87

ERANTZUNAK

c) Sakonera handian daudenez, oso presio handiek eragiten dietelako hondakin erradioaktiboz betetako bidoiei. Horren ondorioz eta desplazamenduak sortzen dituzten ur-lasterrak direla-eta, gerta daiteke bidoietan pitzatuak agertzea eta haietatik erradiazioairtetea. Erradiazio horrek itsasoko ura eta ekosistemak kutsa ditzake.

d) Egungo ikerketen helburua hondakin erradioaktiboak zentralnuklearretan beraietan berriro erabiltzeko aukera emango dutenprozedurak bilatzea da.

Azaldu zer alde dagoen α , β ‚ eta γ partikulen artean.

a) Zer erradiazio mota geldiarazten du berunezko horma batek?b) Zer erradiazio motak zeharka ditzake hormigoizko xafla sendoa?

Erradiazioak masan, kargan eta barneratze-ahalmenean diradesberdinak.

a) Berunezko horma batek alfa erradiazioa geldiarazten du errazen,eta ondoren, beta erradiazioa.

b) Barneratze-ahalmenik handieneko erradiazioa gamma erradiazioada; hormigoizko xaflak zeharka ditzake.

Erradiografiak egiten dituzten teknikariek alde egiten dute gaixoa dagoengelatik irudia ateratzeko unean. Zeretik babestu nahi dute?

Erradiografiek X izpiak erabiltzen dituzte, energia handiko erradiazioelektromagnetikoa, ehun gogorren egitura ikusi ahal izateko; esatebaterako, hezurrak eta hortzak ikusteko

Denbora luzean erreakzio horren eragina izatea oso arriskutsua da,zelulei kalte egin ahal dielako. Horregatik, ez da gomendagarriaerradiografia asko egitea edo erradiazio horren eragina etengabe izatea.

Hori eragozteko, erradiazio horrekin egunero lan egiten dutenpertsonak ganbera berezietan babesten dira. X izpiak ez dira ganberahorietan sartzen.

Zer dira erradioisotopoak? Zertarako erabiltzen dira erradioisotopoakmedikuntzan?

Erradioisotopoak erradioaktibitatea igortzen duten isotopoak dira.Haien nukleoa ezegonkorra da, eta isotopo horiek beroa eta erradiazioaigortzen dituzte, alfa edo beta partikulen bidez. Erradioisotopoenerradiazioa hainbat gauzatarako erabiltzen da medikuntzan:

• Zenbait minbizi mota tratatzeko.

• Diagnostiko-tekniketan (gammagrafia).

• Bihotz-azterketetan.

58.

57.

56.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 87

88


Azken urteetan berpiztu egin da energia nuklearra erabiltzearen ingurukoeztabaida. Lurraren berotzea eta ingurumenari egindako beste kalteakdirela-eta, energia nuklearra ordezko iturritzat hartu da, beste energiabatzuk baino garbiagoa delakoan.a) Zer iritzi duzu horri buruz? Eztabaidatu gaia ikaskideekin.b) Txinak, Indiak eta beste zenbait herrialdek erreaktore nuklear asko

eraiki nahi dituzte datozen hamarkadetan. Zure ustez, nazioarteko komunitateak presioa egin beharko luke Lurreanzentral nuklearrik eraiki ez dadin?

c) Zentral nuklearrak eraikitzea zilegi dela uste baduzu, zer segurtasun-neurri ezarriko zenituzke isuririk gerta ez dadin eta hondakinek kalterikeragin ez dezaten?

a) Energia-iturri guztiek beren alde onak eta alde txarrak dituzte.

b) Txinan eta Indian ez ezik, Europako hainbat herrialdetan ereproposatu da energia nuklearra erabiltzea, ez baitu berotegi-efektuko gasik isurtzen.

c) Zenbait erakundek –besteak beste, Segurtasun NuklearrekoKontseiluak (CSN)– zentral nuklearren segurtasuna zaintzekoarauak eta kontrolak ezartzen dituzte. CSNk instalazio nuklearguztiek behar bezala funtziona dezaten zaintzen du eta haiekgelditzeko agin dezake, edozein unetan, segurtasuna dela-eta.

IRAKURLEAREN TXOKOA

Egin testuaren laburpena (bost lerro gehienez ere).

Erantzun eredua. Nukleo atomiko baten protoi eta neutroi kopuruak harenegonkortasuna zehazten du. Zenbait protoi- eta neutroi-konbinazio berezikiegonkorrak dira.

Azaldu zer den testuaren egileak aipatzen duen ezegonkortasun-itsasoa eta alderatu deskubritzeko dauden elementu berrietarako proposatzenduen egonkortasun-uhartearekin.

Ezegonkortasun-itsasoa oso ezegonkorrak diren elementu kimikoen multzoada; hau da, azkar-azkar desintegratzen diren eta beste elementu kimikobatzuk sortzen dituzten elementu kimikoen multzoa.

Hortaz, zertarako da garrantzitsua ikertzaileentzat elementu berriaksortzea?

Esate baterako, elementu ezegonkorrei esker elementu kimikorikegonkorrenak aurki daitezkeelako.

3.

2.

1.

59.

908283 _ 0069-0088.qxd 27/7/07 14:14 Página 88

89

Elementu etakonposatu kimikoak5

EDUKIEN MAPA

• Elementuak eta konposatu kimikoak be-reiztea.

• Elementuak sailkatzea: metalak, ez-me-talak eta gas geldoak.

• Elementuak sistema periodikoan sailka-tzeko zer irizpide erabiltzen den jakitea.

• Elementu talderik garrantzitsuenak iden-tifikatzea.

• Elementuen ikurrak zein diren jakitea.

• Bioelementuak eta oligoelementuak be-reiztea.

• Elementu kimikoak naturan nola talde-katzen diren jakitea.

• Zenbait konposatu organiko arrunt etazenbait konposatu ez-organiko arruntidentifikatzeko gai izatea.

HELBURUAK

Atomoenkonfigurazioelektronikoa

Metalak eta ez-metalak

Ez-metalaketa

ez-metalak

Elementubereko

metalenatomoak

gas geldo batenkonfigurazioa

sareionikoak molekulak kristal

kobalenteaksare

metalikoak

ioiak

positiboak:katioiak

negatiboak:anioiak

oro har, hauhartzen dute:

8 elektroi azken mailan

hauekin:

zer sortzendute?

zer sortzendute?

hauek elkartzean:

nolakoak dira?

H+ Na+ Ca2+ Al3+

adibidez:

F− Cl− O2− S2−

adibidez:

honen bidez justifikatuta daude:

hauen artean gertatzen dira:

Fe Na Au

adibidez:

zer sortzendute?atomoek…

elektroiakelkarbana-

tzean

ATOMOEN ARTEKO LOTURAK

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 89

90

5 Elementu eta konposatu kimikoak

• Zenbait elementu kimikoren ikurrak identifikatzea.

• Konposatu organikoei eta ez-organikoei buruzko informazioatauletan laburtzea.

• Testuak osatzea, tauletatik lortutako informazioa erabilita.

• Taulak egitea.

• Taula periodikoa interpretatzea.

• Elementuak eta konposatuak.

• Elementuen sailkapena: metalak, ez-metalak eta gas geldoak.

• Egungo sistema periodikoa.

• Elementu kimikorik arruntenak.

• Bioelementuak eta oligoelementuak.

• Elementuen arteko loturak: atomoak, molekulak eta kristalak.

• Konposatu ez-organiko arruntak.

• Konposatu organiko arruntak.


Kontzeptuak

EDUKIAK

1. Osasunerako hezkuntza.Unitate honetan, zenbait elementu kimikori buruzko ezagutza gorputzak duenbeharrarekin lotu daiteke. Halaber, ikasleei azal diezaiekezu elementu horietakobat ez izateak edo behar baino kantitate txikiagoan izateak zer-nolako eraginaizango lukeen giza gorputzean.

Ikasturteko geroagoko unitateetan berrekingo diegu eduki horiei; hain zuzen,osagai organikoetako elementuak azaltzen ditugunean. Garrantzitsua da ikasleeiazpimarratzea zenbait elementu kimiko, nahiz eta gorputzean oso kantitatetxikietan egon, ezinbestekoak direla organismoak behar bezala funtzionatuko badu.

2. Gizalegerako hezkuntza.Halaber, munduko hainbat lekutan ura lortzeko duten arazoari buruz hitz egitekoere erabil dezakegu unitate hau; hau da, herrialde garatu askotako neurrigabekokontsumoari buruz hitz egin dezakegu, bai eta beste herrialde batzuetan ur-faltakeragiten dituen gabezia eta gaixotasun larriei buruz ere.

BALIOETAN HEZTEA

• Ezagutza zientifikoa balioestea, eguneroko bizitzako ezinbestekotresnatzat.

• Elementuen taula periodikoak ematen digun informazio guztiarenbaliagarritasuna aintzat hartzea.

Jarrerak

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 90

91


1. Elementu kimikoak eta konposatuak be-reiztea.

2. Elementuak sailkatzea, metalak, ez-me-talak edo kristalak diren adieraziz.

3. Elementu kimikorik arruntenek zer izeneta zer ikur duten jakitea.

4. Elementuak sistema periodikoan sail-katzeko zer irizpideri jarraitzen zaion ze-haztea.

5. Elementurik adierazgarrienak sistemaperiodikoan kokatzen jakitea.

6. Giza gorputzean proportziorik handie-nean dauden elementu kimikoen fun-tzio nagusia adieraztea.

7. Atomoak, molekulak eta kristalak be-reiztea.

8. Konposatu bat organikoa ala ez-organi-koa den esatea.



Irakurlearen txokoa atalean, testuen eta haiek lantzeko ariketen bidez, beren-beregi lantzen dira irakurtzekogaitasuna bereganatzearekin lotutakoedukiak.


Bizitzarako ezinbestekoak diren elementuaketa konposatuak ikastean, ehunekoakberrikusi beharko dituzte ikasleek.


Gaitasun hau oinarri-oinarrizkoa da,ikasleek beren ingurunea ulertzekobeharrezkoak diren trebetasunak bereganaditzaten. Elementu kimiko guztiak ikastendituztenean, jakingo dute zein direnbizitzarako ezinbestekoak, bai eta haiek zerkonposatuk osatzen dituzten ere.

Ikaslearen liburuko 102. orrialdean,oligoelementuak eta bioelementuak zerdiren definitzen da. Horrez gain, bizitzekooinarrizko elementuetatik zer EGK (egunbakoitzerako gomendatutako kantitatea)hartu behar dugun adierazten da, bai eta zertarako balio duten, haien faltak zer eragin dituen eta zer elikagaitandagoen ere.


Irakurlearen txokoa atalean, ikasleekprentsako artikuluak landuko dituzte,unitatean azaltzen den informazioadagokion testuinguruan jartzeko; hots,ikasleen eguneroko bizitzako egungogaiekin lotzeko. Unitatean lantzen direnedukiak finkatzen dituzten zenbait web orriinteresgarri proposatzen dira.


Bizitzeko oinarrizko elementuak zein diren jakiteak oinarrizko trebetasunaklortzen laguntzen die ikasleei. Horri esker,nutrizioarekin eta elikadurarekin lotutakogaietan moldatu ez ezik, erabakiak hartzeko eta nork bere dieta diseinatzekotrebetasuna erdietsiko dute.


Unitatean zehar (ariketetan eta garapenean),trebetasunak lantzen dira, ikasleakautonomoki eta unitatearen helburuenarabera ikasteko gai izan daitezen.



908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 91

92


Zergatik esaten zaio taula periodikoa elementu kimikoak ordenatzekoerabiltzen den taulari?

Taula periodikoan elementuen propietateak aldian-aldian elementukopuru jakin batean behin errepikatzeko moduan ordenatutadaudelako elementuak. Zutabe bakoitzeko elementuek antzekopropietateak dituzte.

Zer irizpide erabili zuen Mendeleievek sailkapenerako?

Dimitri I. Mendeleiev kimikari errusiarrak masa atomikorik txikienetikhandienera ordenatu zituen elementuak, eta haien propietateakkontuan hartuta taldekatu zituen.

Zer talde handitan sailkatzen dira elementu kimikoak? Aipatu taldebakoitzeko elementuen bi edo hiru propietate bereizgarri.

• Metalak: beroaren eta elektrizitatearen eroale onak dira. Harikorraketa xaflakorrak dira. Ioi positiboak eratu ohi dituzte.

• Ez-metalak: beroaren eta elektrizitatearen eroale txarrak dira. Ioi negatiboak eratu ohi dituzte.

• Gas geldoak: naturan, gas geldoen atomoak bakartuta ageri dira. Kimikaren ikuspuntutik, oso egonkorrak dira. Gasak dira giro-tenperaturan.

Adierazi, barra-diagrama batean, zer proportziotan ageri diren O eta H izakibizidunengan, lurrazalean eta Unibertsoan.

Hau da grafikoa:

Bilatu bioelementuak eta oligoelementuak taula periodikoan.

• Bioelementuak:

– H: 1. taldea. Alkalinoekin batera dago, baina ez da alkalinoa.

– C: 14. taldea. Karbonoideoak.

– Na eta K: 1. taldea. Alkalinoak.

– Ca eta Mg: 2. taldea. Lurralkalinoak.

5.

4.

3.

2.

1.

100

80

60

40

20

0Izaki bizidunak UnibertsoaLurrazala

OxigenoaHidrogenoa

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 92

93

ERANTZUNAK

– N, P: 15. taldea. Nitrogenoideoak.

– O, S: 16. taldea. Anfigenoak.

– Cl: 17. taldea. Halogenoak.

• Oligoelementuak:

– Fe, Mn, Zn, Cu, Co: trantsizio-metalak.

– F, I: 17. taldea. Halogenoak.

Adierazi zein bioelementu eta oligoelementu diren metalak, eta zein, ez-metalak.

• Bioelementuak:

– Metalak: Ca, Mg, Na, K.

– Ez-metalak: P, S, Cl.

• Oligoelementuak:

– Metalak: Fe, Zn, Mn, Cu, Co.

– Ez-metalak: F, I.

Zein dira ugarienak, konposatu organikoak ala ez-organikoak?

Askoz konposatu organiko gehiago daude. Karbonoa osatzen duenkonposatu kopurua gainerako elementu kimiko guztiena baino askozhandiagoa da.

Berrikusi taula eta idatzi zenbait gas kutsagarriren izenak.

Nitrogeno dioxidoa, karbono monoxidoa, sufre dioxidoa, sufre trioxidoaeta karbono dioxidoa.

Berrikusi zerrenda eta idatzi noiz entzun duzun zerbait zerrendakokonposaturen bati buruz. Informazioa antolatzeko, lagungarria izango zaizutaula hau edo antzeko beste bat egitea.

9.

8.

7.

6.

Konposatua Non dago

Ura Eurian, ibaietan, itsasoetan…

Amoniakoa Garbiketa-produktuetan

Karbono dioxidoa Atmosferan. Kutsatzailea, berotegi-efektua

Burdina (II) oxidoa eta burdina (III) oxidoa

Herdoilean

Azido klorhidrikoa Urin gastrikoetan

Sodio kloruroa Janaria prestatzeko erabiltzen dugun gozagarrian

Sodio bikarbonatoa Bihotzerrearen aurkako botikan

Potasio nitratoa Ongailuetan

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 93

94


Adierazi substantzia hauek elementuak ala konposatuak diren:

a) Ura (H2O) f) Hidrogenoa (H2)b) Oxigenoa (O2) g) Burdina (II) oxidoa (FeO)c) Ur oxigenatua (H2O2) h) Karbono dioxidoa (CO2)d) Karbonoa (C) i) Karbono monoxidoa (CO)e) Burdina (Fe)

• Elementuak: oxigenoa, karbonoa, burdina eta hidrogenoa.

• Konposatuak: ura, ur oxigenatua, burdina (II) oxidoa, karbono dioxidoa eta karbono monoxidoa.

Oro har, sistema periodikoan aurrera egiten badugu, elementuen masaatomikoa gero eta handiagoa da, elementu pare batzuen kasuan izan ezik. Zein dira pare horiek?

Adibidez:

• Argona eta potasioa.

• Kobaltoa eta nikela.

• Teluroa eta iodoa.

• Torioa eta protaktinioa.

Aukeratu taula periodikoko elementu bat eta aztertu noiz aurkitu zen, zer zientzialarik bakartu zuen lehen aldiz, oso erreaktiboa den ala ez…

Adibidez: Joseph Priestley (1733-1804). 1774an oxigenoa aurkituzuen kimikari britainiarra izan zen. Oxigenoa aireko gasen bostena da. Priestleyk oxigenoa lortu zuen, merkurio oxido bat errez. Kart Schelee fisikari suediarrak Priestleyk baino bi urte lehenagoaurkitu zuen oxigenoa, baina 1777 arte ez zion inori horren berrieman.

Oxigenoak erraz erreakzionatzen du ia elementu guztiekin, etaerreakzio horren ondorioz, oxidoak sortzen dira. Oxigenoaz gain,amoniako eta sufre dioxido gasak lortu zituen Priestleyk.

Erreparatu taula periodikoari eta osatu taula hau:

13.

12.

11.

10.

Elemen-tua Ikurra Z Taldea Periodoa Metala /

Ez-meta+ ioia /− ioia

Litioa Li 3 1 2 Metala + ioia

Sodioa Na 11 1 3 Metala + ioia

Potasioa K 19 1 4 Metala + ioia

Rubidioa Rb 37 1 5 Metala + ioia

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 94

95

ERANTZUNAK

Osatu taulako zutabeak eta erantzun galderei:

a) Antzekoak al dira elementu horiek? Zertan? b) Talde berekoak al dira guztiak? Zer taldetakoak?

a) Bai; denak ez-metalak dira eta ioi negatiboak eratzen dituzte.

b) Bai, 17. taldekoak, halogenoen taldekoak, alegia.

Lotu hiru zutabeetako terminoak gezi bidez.

Metala → Ioiak eratzen ditu + → Litioa

Metala → Ioiak eratzen ditu + → Magnesioa

Ez-metala → Ioiak eratzen ditu − → Kloroa

Gas geldoa → Ez du ioirik eratzen → Helioa

Idatzi izaki bizidunengan, lurrazalean eta Unibertsoan ugarienak diren lauelementuen izenak. Adierazi elementu horien ugaritasuna barra-diagrama baten bidez.

Izaki bizidunak: O (% 65), C (% 18,5), H (% 9,5), N (% 3,3).

Lurrazala: O (% 49,5), Si (% 25,7), Al (% 7,5), Fe (% 4,7).

16.

15.

14.

Elemen-tua Ikurra Z Taldea Periodoa Metala /

Ez-metala++ ioia /− ioia

Fluorra F 9 17 2 Ez-metala − ioia

Kloroa Cl 17 17 3 Ez-metala − ioia

Bromoa Br 35 17 4 Ez-metala − ioia

Iodoa I 53 17 5 Ez-metala − ioia

70605040302010

0

50

40

30

20

10

0

Oxigenoa

Karbonoa

Hidrogenoa

Nitrogenoa

Oxigenoa

Silizioa

Aluminioa

Burdina

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 95

96


Unibertsoa: H (% 73,9), He (% 23,9), O (% 1,07), C (% 0,46).

Pertsona batek gihar-karranpak baditu, zer elementuren oreka izango duhautsita, ziur asko?

Sodioarena, potasioarena eta kloroarena.

Adierazi elementu kimiko hauek bioelementuak ala oligoelementuak diren:burdina, karbonoa, kobrea, hidrogenoa, fluorra, oxigenoa, zinka, kaltzioa,magnesioa, potasioa eta iodoa.

• Bioelementuak: karbonoa, hidrogenoa, oxigenoa, kaltzioa, magnesioa,potasioa.

• Oligoelementuak: burdina, kobrea, fluorra, zinka, iodoa.

100 mL behi-esnetan 120 mg kaltzio daude. Bilatu kaltzioaren EGK 103.orrialdeko taulan eta kalkulatu zenbat esne hartu behar duzun egunean,kaltzio kantitate hori hartzeko. Ezinbestekoa al da esne kantitate horihartzea beharrezko duzun kaltzio guztia hartzeko?

Kaltzioaren EGK 800 mg-koa da.

→ x = 666,67 mL esnetan, kaltzioaren EGK dago

Esnean ez ezik, gaztan, ogian eta barazkietan ere kaltzioa dago. Egunero elikagai horiek jaten baditugu, ez da beharrezkoa izango esne kantitate hori hartzea.

Popeyeren janaririk gustukoena ziazerbak dira. 100 g ziazerbatan 4 mgburdina daude, baina organismoak % 10 baino ezin du xurgatu. Helduek,bizi-funtzioak egiteko, egunean 14 mg burdina behar dituztela kalkulatu da.

a) Zer ziazerba kantitate hartu beharko luke, egunean, heldu batekbeharrezko duen burdina guztia hartzeko?

Bilatu informazioa 103. orrialdeko taulan eta erantzun galdera hauei:

b) Zer bizi-funtziotan parte hartzen du burdinak?

20.

120 mg Ca

100 mL (esne)

800 mg Ca=

x→

19.

18.

17.

8070605040302010

0

Hidrogenoa

Helioa

Oxigenoa

Karbonoa

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 96

c) Zer arazo eragiten ditu burdina-gabeziak?d) Lor al dezakegu beharrezko dugun burdina beste elikagai

batzuetatik?

a) 100 g ziazerba hartzen ditugunean, gure organismoak 0,4 mg Fexurga dezake.

→ x = 3.500 mg ziazerba hartu beharko lituzke heldu batek,behar duen Fe guztia lortzeko.

b) Burdina hemoglobinaren ekoizpenean hartzen du parte.

c) Gabeziak anemia eta infekzioekiko erresistentzia txikia eragiten ditu.

d) Burdina egoskarietan, arrautza-gorringoan, haragian eta gibeleanere badago.

Irakurri 103. orrialdeko taulak eta osatu esaldi hauek:

a) Sufreak ilea eta azazkalak osatzen dituzten proteinen eraketanparte hartzen du.

b) Anemia izanez gero, komeni da elikagai hauek hartzea: egoskariak.Elikagai horietatik, burdina, kobrea eta kobaltoa hartuko ditugu.

c) Txantxarrik ez izateko, fluorra duen hortzetako pastaz garbitu beharditugu hortzak, behar bezala .

d) Hazten ari diren pertsonei, gomendatzen zaie esnekiak hartzea;izan ere, kaltzioa eta magnesioa.

Adierazi zein direnaukera zuzenak:

• Metalak: elektroiak galtzeko joera dute.

• Ez-metalak: elektroiak hartzeko joera dute.

Adierazi taulan nola daudenelkartuta atomoak:

23.

22.

21.

0,4 mg (Fe)

100 g (ziazerba)

14 mg (Fe)=

x→

97

ERANTZUNAK

Metalak Ez- metalak

Erraz urtzen dira. Elektrizitatearen eroale onak.

Elektroiak galtzeko joera dute. Elektroiak hartzeko joera dute.

Solidoak dira guztiak. Gasak dira guztiak.

Ez dira xaflakorrak. Harikorrak dira.

Substantzia Atomoa / molekula / kristala

Oxigenoa: O2 Molekula

Burdina: Fe Kristal metalikoa

Sodio kloruroa: NaCl Kristal ionikoa

Helioa: He Atomoa

Ura: H2O Molekula

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 97

98


Adierazi zuzenak ala okerrak diren esaldi hauek:

a) Elementu bakoitzaren zenbaki atomikoa bat dator taula periodikoanduen kokapenarekin.

b) Kristal metalikoak atomoz osatuta daude.

c) Kristal ionikoek katioi gehiago dituzte anioi baino.

d) Elementu kimiko guztiak bi multzo hauetan banatzen dira: molekulak eta atomo bakartuak.

a) Zuzena. Taula periodikoan, elementuak zenbaki atomikoarenarabera ordenatzen dira.

b) Okerra. Kristal metalikoak «elektroi-hodei» batek inguratutakokatioiz osatuta daude.

c) Okerra. Kristal kobalenteak ere badaude.

d) Okerra. Kristalek ere era ditzakete.

Lotu ezkerraldeko adierazpenak eskuinaldeko esaldiekin.

• Kristal ionikoak • Elektrizitatearen eta beroareneroale onak dira.

• Kristal kobalenteak • Atomo izeneko partikulazosatuta daude.

• Kristal metalikoak • Metal bat eta ez-metal batelkartzean sortzen dira.

• Kristal ionikoak: metal bat eta ez-metal bat elkartzean sortzen dira.

• Kristal kobalenteak: atomo izeneko partikulez osatuta daude.

• Kristal metalikoa: elektrizitatearen eta beroaren eroale onak dira.

Adierazi esaldi hauek zuzenak ala okerrak diren eta eman arrazoiak:

a) Kaltzio kloruroaren formula CaCl2 da; horrenbestez, molekulaz osatutadago.

b) Burdina metala da; horrenbestez, urtze-puntu altu-altua du.c) Diamantea karbono atomoz soil-soilik dago osatuta; horrenbestez,

gas geldoen antzeko propietateak ditu.d) Oxigenoak molekulak eratzen ditu eta gasa da giro-tenperaturan.

a) Okerra. Kristal ionikoan, kloruro ioien proportzioa kaltzio ioienarenbikoitza dela adierazten du.

b) Zuzena. Merkurioak izan ezik, metalek oso urtze-puntu altuakdituzte.

26.

25.

24.

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 98

99

ERANTZUNAK

c) Okerra. Diamantean, karbono atomoak elkartuta daude eta kristalkobalente bat osatzen dute.

d) Zuzena. Oxigenoa substantzia molekularra da, eta haren molekulenarteko lotura ahula da.

Azaldu zuzenak ala okerrak diren esaldi hauek:

a) Konposatu ionikoen formulak adierazten du zenbat atomo dituenbenetan molekula bakoitzak.

b) Atomo bakartuz edo kristalez osatutako elementuak ikurraren bidezsoilik adierazten dira.

a) Okerra. Konposatu ionikoen formulak adierazten du kristalean ioiakzer proportziotan dauden.

b) Zuzena. Gas geldoak (atomo bakartuak) zein metalak (kristalmetalikoak) dagokion elementuaren ikurraren bidez adierazitadaude.

Azaldu zergatik diren substantzia usaintsuak konposatu molekularrak;esate baterako, alkohola, azetona eta menda-esentzia.

Substantzia batek usaina badu, horrek esan nahi du haren irakite-puntua baxua dela. Beraz, substantzia molekularra izango da,eta ez, ordea, konposatu ioniko bat.

Ura hidrogenoz eta oxigenoz osaturiko substantzia da. Osatu taula:

Erabili 106. eta 107. orrialdeetako taula, eta aztertu oxigenoaren (O) etataula periodikoko beste elementu batzuen arteko konbinazioak:

30.

29.

28.

27.

Burdina (II) oxidoa Burdina Oxigenoa

Formula FeO Fe O2

Elementua / konposatua Konposatua Elementua Elementua

Zer egoeratan dago giro-tenperaturan?

Solidoa Solidoa Gasa

Atomoak / molekulak / kristalak Kristala Kristala Molekula

O-ren eta hauenarteko konbinazioa Metala / Ez-metala

Zer egoeratan dago giro-tenperaturan?

CO2 Karbonoa Ez-metala Gas-egoeran

CO Karbonoa Ez-metala Gas-egoeran

SO2 Sufrea Ez-metala Gas-egoeran

SO3 Sufrea Ez-metala Gas-egoeran

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 99

100


Oxigenoa ez-metal baten atomoekin elkartzen denean, giro-tenperaturan gas-egoeran dauden substantzia molekularraksortzen dira. Oxigenoa metal baten atomoekin elkartzen denean,berriz, giro-tenperaturan solido-egoeran dauden kristalak sortzen dira.

IRAKURLEAREN TXOKOA

Idatzi goiko testuaren laburpena (bost lerro gehienez).

Titanen egungo atmosfera Lurrak eratu eta handik gutxira izan zuenarenantzekoa da. Nitrogeno eta hidrogeno ugari du. Ura izoztuta dago, eta horrekesan nahi du Titanen oxigenorik ez dagoela; beraz, metanoak eragiten dukarbonoaren konposatuen jarduera kimiko handia, eta ez karbono dioxidoak.

Zergatik dute hainbesteko interesa zientzialariek Titan aztertzeko? Nondago ilargi hori?

Titan Saturnoren ilargi bat da. Zenbait zientzialarik uste dute izaki bizidunakgaratzeko oinarrizko osagaiak daudela Titanen, baina hotzaren eraginez ez zelabizirik sortu han.

Zer esan nahi du testuaren egileak Titanen atmosfera Lurraren atmosferabaino hamar aldiz altuagoa dela adieraztean?

Atmosfera lodiagoa dela.

Idatzi zerrenda batean testuan agertzen diren elementu kimikoen izenak.Zerrendako elementuak kontuan izanik, zer motatako konposatuei buruz arida egilea?

Nitrogenoa, hidrogenoa, oxigenoa, karbonoa. Substantzia molekularrak.

Hidrokarburoak ere aipatzen dira testuan. Aztertu zer diren hidrokarburoaketa zer elementu kimikok osatzen dituzten. Eman hidrokarburoen zenbaitadibide eta idatzi haien formulak.

Hidrokarburoak karbonoz eta hidrogenoz osatutako konposatuak dira. Kateirekiak (aseak eta asegabeak) eta itxiak (aliziklikoak eta aromatikoak) dira.

Adibidez: metanoa (CH4); bentzenoa (C6H6); etinoa (C2H2); butanoa (C4H10)…

Testuan esaten da metanoa dela karbono-eramaile nagusia. Zure ustez, zeradierazi nahi du egileak horren bidez? Zure ustez, oso garrantzitsua al daaipatutako hori? Zergatik?

Metanoa Titanen atmosferako karbonoaren jarduera kimikoaren oinarrizkoosagaia da. Karbonoaren konfigurazio elektronikoa dela-eta, haren atomoasko elkar daitezke. Atomoen arteko loturak oso sendoak dira eta, hortaz,egonkortasun handia ematen diete eratutako molekulei. Karbonoarenkimikari kimika organikoa esaten zaio, eta bizitzako alderdi guztietan dago.

6.

5.

4.

3.

2.

1.

908283 _ 0089-0100.qxd 27/7/07 14:16 Página 100

101

Aldaketakimikoak6

EDUKIEN MAPA

• Aldaketa fisikoak eta kimikoak zertan di-ren desberdinak jakitea.

• Emandako erreakzio kimiko batetik, infor-mazioa ondorioztatzea.

• Talken teoria erabiltzen jakitea, aldake-ta kimikoak azaltzeko.

• Substantzia kantitatearen beste unitatebat dagoela jakitea. «Mola» esaten zaio,eta oso erabilia da kimikan. NazioartekoSistemako unitate bat da.

• Kalkulu estekiometrikoetan mol unitateaerabiltzea.

• Ekuazio kimikoak doitzen ikastea, ma-saren iraupenaren legea kontuan hartu-ta.

• Emandako ekuazio kimiko batetik zer-nolako informazioa lor dezakegun jaki-tea.

• Erreakzio kimikoetan masei buruzko kal-kuluak egitea.

HELBURUAK

aldaketak

fisikoak kimikoak

substantziakez dira

aldatzen ekuaziokimikoak

talkenteoria

masareniraupenaren

legea

honelakoak izan daitezke:

haietan

egoera-aldaketak

adibidez:

haietanhauen bidez

adierazten dira:

molak

hauen arteko erreakzioa

adierazten dute:

legeek zuzentzendituzte:

zeren bidez azalduak?

hauek ditu etengabe:

Lavoisier

nork enuntziatu zuen?

erreakzio kimiko batean, masakontserbatu egiten da:

erreaktiboen masa produktuenmasaren berdina da

hau dio:

substantziakaldatu egiten

dira

MATERIA

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 101

102

6 Aldaketa kimikoak

• Ekuazio kimikoak interpretatzea.

• Ekuazio kimiko errazak iritzira doitzea.

• Kalkulu errazak egitea, mol kontzeptua erabilita.

• Erreakzio kimikoen legeak adibide bakunetan aplikatzea.

• Talken teoriaren bidez eskemak interpretatzea, erreakziokimikoak azaltzeko.

• Aldaketa fisikoak eta aldaketa kimikoak.

• Erreakzio kimikoak. Talken teoria.

• Masa neurtzea.

• Molaren eta Avogadroren zenbakiaren kontzeptuak.

• Ekuazio kimikoak: ematen duten informazioa eta doikuntza.

• Kalkulu estekiometriko errazak, masa- eta bolumen-unitatetan.

• Masaren iraupenaren legea: Lavoisier.


Kontzeptuak

EDUKIAK

1. Osasunerako hezkuntza.Unitate honetan laborategian egin daitezkeen esperimentuak aprobetxa daitezke,laborategiko segurtasun-arauak betetzea zeinen garrantzitsua den eta zenbaitsubstantzia ardurarik gabe manipulatzea oso arriskutsua izan daitekeelaazpimarratu ahal izateko.

2. Ingurumenerako hezkuntza.Azaldu ikasleei mineralak ez direla puru erauzten, eta hori dela-eta, behin aterata,zenbait prozesu kimiko egiten zaizkiela, ezpurutasunak kentzeko.

Zenbait prozesu oso kutsagarriak dira eta, ondoan ibairik badago, haren ura kutsadezakete. Ibai baten ura kutsatzeak oso kate «kutsatzaile» handi bat eragingo luke:ibaiaren urak inguruko lurrak eta, horrenbestez, haietan hazten diren barazki etafruitu guztiak kutsatuko lituzke; eta kutsatutako barazkiak eta fruituak guremahaietara iritsiko lirateke, gu zer arriskutsuak diren konturatu gabe.

BALIOETAN HEZTEA

• Ordena, garbitasuna eta lan zorrotza aintzat hartzea, laborategianlan egitean.

• Talde-lana aintzat hartzea.

• Laborategiko hondakin toxikoak zuzentasunik eta zuhurtziarikgabe ez isurtzeko interesa agertzea.

Jarrerak

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 102

103


1. Aldaketa fisikoak eta aldaketa kimikoakbereiztea, bi aldaketa mota horien adi-bideak jarriz.

2. Lavoisier-en masaren iraupenaren lege-aren berri izatea.

3. Erreakzio kimiko errazei dagozkien ekua-zio kimikoak idaztea.

4. Ekuazio kimiko errazak doitzea.

5. Kalkulu estekiometriko errazak egitea,mol kontzeptua erabilita.

6. Edozein elementu edo konposatu kimi-koren mol baten masa kalkulatzea.

7. Ekuazio kimikoetan oinarrituta masakkalkulatzea.

8. Ekuazio kimikoetan oinarrituta bolume-nak kalkulatzea.



Irakurlearen txokoa atalean, beren-beregilantzen dira irakurtzeko gaitasunabereganatzearekin lotutako edukiak,testuen eta haiek lantzeko ariketen bidez.


Unitate honetan, eta mol kontzeptualanduz, proportzioak eta erlazioakberrikusten dira. Unitate-aldaketetan,konbertsio-faktoreak erabiltzen jarraitubeharko dute ikasleek.


Aldaketa fisikoak eta aldaketa kimikoakzertan diren jakinez gero, ikasleekaldaketak zer noranzkotan gertatuko direnaurreikusteko aukera izango dute. Talkenteoriak aldaketak ulertzen laguntzen du.Horri esker, erreakzio kimikoetan egitendiren kalkuluak sakon ikasteko oinarriakfinkatzen dira; izan ere, oso beharrezkoizango dute ondorengo ikasturteetan.

Informazioaren trataerarako gaitasuna eta gaitasun digitala

Irakurlearen txokoa atalean, ikasleekprentsako artikuluak landuko dituzte,unitatean azaltzen den informazioadagokion testuinguruan jartzeko; hots,ikasleen eguneroko bizitzako egungo

gaiekin lotzeko. Unitatean lantzen direnedukiak finkatzen dituzten zenbait web orriinteresgarri proposatzen dira.


Erreakzio kimikoak ikasiz, ingurumenarenarloko alderdiei buruzko ezagutzakfinkatuko dituzte ikasleek. Egungo gizartehonetan herritartasun demokratikoaerabiltzen laguntzen die, bai eta horrezgain, unitateko informazioari esker,erabakiak hartzeko prozesuetan partehartzen eta herritar gisa dituzteneskubideen eta betebeharren ardurahartzen ere.


Unitatean, ikasleak albait autonomoenakizateko beharrezkoak diren trebetasunguztiak lantzen dira. Ariketak zenbaittrebetasunetan gaitzeko diseinatuta daude;hain zuzen, ezagutza berriak aztertzeko,lortzeko, prozesatzeko, ebaluatzeko,laburtzeko eta antolatzeko trebetasunakbereganatuko dituzte ikasleek.



908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 103

104

6 Aldaketa kimikoak

Zilarraren masa atomikoa 107,9 u-koa da. Zenbat gramo dira 0,25 molzilar?

Datua: zilarraren masa atomikoa = 107,9 u.

Eragiketa egingo dugu:

Zenbat atomo dira 0,5 mol zilar? Eta 0,5 mol magnesio?

Datua: magnesioaren masa atomikoa = 24,3 u.

Bi kasuetan:

Zenbat gramo dira 0,5 mol zilar? Eta 0,5 mol magnesio?


• Zilarra:

• Magnesioa:

5 ⋅ 1024 zilar atomo ditugu. Zenbat mol dira? Eta 5 ⋅ 1024 magnesio atomobaldin badaude?

Bi kasuetan:

5 ⋅ 1024 zilar atomo ditugu. Zenbat gramo dira? Eta 5 ⋅ 1024 magnesioatomo baldin baditugu?

Aurreko ariketako datua hartuta:

• Zilarra:

• Magnesioa:

25 g zilar ditugu. Zenbat mol zilar dira?

Eragiketa egingo dugu:

25 g1 mol

107,9 g0,23 mol⋅ =

6.

8,3 mol24,3 g

1 mol201,69 g⋅ =

8,3 mol107,9 g

1 mol895,57 g⋅ =

5.

5 10 atomo1 mol

6,022 10 atomo8,3 mol24

23⋅ ⋅

⋅=

4.

0,5 mol24,3 g

1 mol12,15 g⋅ =

0,5 mol107,9 g

1 mol53,95 g⋅ =

3.

0,5 mol6,022 10 atomo

1 mol3,011 10 at

2323⋅

⋅= ⋅ oomo

2.

0,25 mol107,9 g

1 mol27 g⋅ =

1.

908283 _ 0101-0124.qxd 10/9/07 11:24 Página 104

105

ERANTZUNAK

25 g magnesiotan, zenbat mol magnesio daude?


25 g zilar ditugu. Zenbat zilar atomo dira?

6. ariketan lortutako datua hartzen badugu:

25 g magnesiotan, zenbat magnesio atomo daude?

7. ariketan lortutako datua hartuz gero:

Kalkulatu zenbat denbora beharko zenukeen, edozein elementuren 1 mol-ean zenbat atomo dauden zenbatzeko. Eman atomoak ehunakabilduta daudela eta segundoko 100 atomo zenbatzen dituzula. Eman,halaber, ez duzula lorik egingo ez atsedenik hartuko, zenbatu arte. Etorriko al zinateke bihar eskolara?

Ez nintzateke etorriko, ezta ehunka urte biziko banintz ere!

Idatzi erreakzio honi dagokion ekuazio kimikoa: Bi mol burdina eta mol batoxigeno ditugu; lehena, solido, eta bigarrena, gas-egoeran. Biek erreakzionatuegin dute, eta hau eratu da: bi mol burdina (II) oxido (FeO), solido.

Orain, osatu eskuineko taula hau.

Hona hemen ekuazio kimikoa, doituta:

2 Fe (s) + O2 (g) → 2 FeO (s)

11.

6,022 10 atomo1 s

100 atomo

1 h

3600 s

1 e23⋅ ⋅ ⋅ ⋅ggun

24 h

7 10 egun urte16

=

= ⋅ = ⋅1 9 1014,

10.

1,03 mol6,022 10 atomo

1 mol6,210 atom

2323⋅

⋅= oo

9.

0,23 mol6,022 10 atomo

1 mol1,4 10 ato

2323⋅

⋅= ⋅ mmo

8.

25 g1 mol

24,3 g1,03 mol⋅ =

7.

Erreakt. Produktua Formula Koeficienteestekiometrikoa Egoera fisikoa

Burdina — Fe 2 Solidoa

Oxigenoa — O2 1 Gasa

— Burdina (II) oxidoa FeO 2 Solidoa

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 105

106

6 Aldaketa kimikoak

Doitu ekuazio kimiko hauek:

a) NO + O2 → NO2

b) N2 + H2 → NH3

c) NO2 + H2O → HNO3 + NOd) CH4 + O2 → CO2 + H2Oe) H2SO4 + NaOH → Na2SO4+ H2Of) HI → H2 + I2

g) SO2 + O2 → SO3

h) Al + O2 → Al2O3

i) Zn+ H2SO4 → ZnSO4+ H2

j) C+ O2 → CO2

a) 2 NO + O2 → 2 NO2

b) N2 + 3 H2 → 2 NH3

c) 3 NO2 + H2O → 2 HNO3 + NO

d) CH4 + 2 O2 → CO2 + 2 H2O

e) H2SO4 + 2 NaOH → Na2SO4 + 2 H2O

f) 2 HI → H2 + I2g) 2 SO2 + O2 → 2 SO3

h) 4 Al + 3 O2 → 2 Al2O3

i) Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2

j) C + O2 → CO2

Kalkulatu zenbat gramo oxigeno lortzen diren, gas-egoeran, 3 mol H2Odeskonposatuz.

Uraren deskonposizio-erreakzioa hau da:

2 H2O (l) → 2 H2 (g) + O2 (g)

3 ur moletatik hasten bagara:

Aurreko ariketan, etanolaren errekuntza-erreakzioa aztertu dugunean, garbiikusi dugu mol bat etanolek eta 3 mol oxigenok erreakzionatuz gero 2 molkarbono dioxido eta 3 mol ur eratzen direla. Kalkulatu substantziabakoitzeko zenbat gramok erreakzionatzen duten mol bat etanol errez gero.

Etanolaren errekuntza-erreakzioa hau da:

C2H6O + 3 O2 → 2 CO2 + 3 H2O

Etanolaren masa molarra 46 g/mol-ekoa da. Oxigenoaren masamolarra 32 g/mol-ekoa da. Mol bat etanolek 3 mol oxigenorekinerreakzionatzen du, eta beraz, 46 g etanolek 96 g oxigenorekin.

14.

3 mol H O1 mol O

2 mol H O

32 g O

1 mol O2

2

2

2

2

⋅ ⋅ == 48 g O2

13.

12.

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 106

107

ERANTZUNAK

Demagun karbono dioxidoa eratzeko erreakzioan 88 g karbono dioxido lortu ditugula. Kalkulatu zenbat mol karbono behar izan ditugunhorretarako.

Karbono dioxidoa sortzeko erreakzioa hau da:

C + O2 → CO2

CO2-ren masa molarra 44 g/mol-ekoa da. 88 g-ren masa karbonodioxidoaren 2 mol dira. Erreakzioaren estekiometriaren arabera, 2 mol karbono behar ditugu.

Karbono monoxidoa (CO) karbono dioxido (CO2) bihurtzen da,oxigenoarekin (O2) erreakzionatuz gero.

a) Idatzi erreakzioa, doituta.b) Zer oxigeno-bolumen behar dugu, 15 litro karbono monoxidorekin

erreakziona dezan, bi gasak presioeta tenperatura-baldintzaberberetan badaude?

c) Karbono dioxidoaren zer bolumen lortuko dugu prozesu horretan, beste bi gasen presioeta tenperatura-baldintza berberetan neurtzenbada?

a) Hona hemen erreakzioa, doituta:

2 CO + O2 → 2 CO2

b) Presio- eta tenperatura-baldintza beretan, erlazio estekiometrikoabolumenen artean ere betetzen da:

c) Erreakzioaren arabera, lortuko dugun CO2-ren bolumena CO-renhasierako bolumenaren berdina izango da; hau da, 15 L.

Azido sulfurikoa (H2SO4) eratzeko prozesuan, sufre dioxido (SO2) gasaoxigenoarekin erreakzionarazten da, sufre trioxidoa (SO3) lortzeko(substantzia hori ere gasa da):

a) Idatzi eta doitu erreakzioa.b) Kalkulatu SO2-aren eta O2-aren zer bolumen behar ditugun

12 L SO3 lortzeko, gas guztiak presio eta tenperatura berean badaude.

a) Erreakzio hau gertatzen da:

2 SO2 (g) + O 2 (g) → 2 SO3 (g)

b) Presio- eta tenperatura-baldintza beretan, bolumenen artekoerlazioa zuzenekoa dela esan dezakegu. Beraz, 12 L SO2 eta 6 L O2

behar ditugu.

17.

15 L CO1 L O

2 L CO7,5 L O2

2⋅ =

16.

15.

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 107

108

6 Aldaketa kimikoak

2 SO2 (g) + O2 (g) Æ 2 SO3 (g) erreakzioan:

a) Zenbat gramo oxigeno behar dira, 16 g SO2-rekin erreakziona dezan?

b) Zenbat gramo SO3 lortuko dira?

Erreakzio hau dagokio:

2 SO2 (g) + O 2 (g) → 2 SO3 (g)

a) Masa molarra (SO2) = 64 g/mol.

b)

Zer desberdintasun nagusi dago aldaketa fisikoen eta aldaketa kimikoenartean?

Aldaketa fisikoetan, materiaren izaera ez da aldatzen. Alabaina, aldaketa kimikoetan, aldatu egiten da.

Adierazi aldaketa hauetatik zein diren fisikoak, eta zein, kimikoak. Eman arrazoiak.

a) Lurrin bat lurruntzea.b) Zura erretzea.c) Azukrea eta kafea nahastea.d) Burdinazko habe bat herdoiltzea. e) Bitrozeramika-sukalde bat piztea.f) Gas-sukalde bat piztea.g) Azukrea uretan disolbatzea.h ) Flan bat egiteko, azukrea karamelatzea.i) Sagar bat, airea ukituz egon ondoren, belztea.j) Sagar bat zuritzea eta zatitzea.k) Burdin barra bat dilatatzea, beroaren ondorioz.l) Burdina forjatzea, txinpartak sortzea.m)Mahatseko azukreak hartzitzea.n) Arrautza bat egostea.ñ) Mahatsa birrintzea, muztioa egiteko.

a) Fisikoa: egoera-aldaketa.

b) Kimikoa: zura erretzean, karbonozko errautsak eta beste gas-substantzia batzuk sortzen dira.

20.

19.

16 g SO1 mol SO

64 g SO

2 mol SO

2 mol S2

2

2

3⋅ ⋅OO

80 g SO

1 mol SO20 g SO

2

3

3

3⋅ =

16 g SO1 mol SO

64 g SO

1 mol O

2 mol SO2

2

2

2⋅ ⋅22

2

2

232 g O

1 mol O4 g O⋅ =

18.

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 108

c) Fisikoa: disoluzioa.

d) Kimikoa: burdina oxidoa sortzen da.

e) Fisikoa: bitrozeramikarik erabilienean, indukzio bidezkoan, eremumagnetikoaren bidez transmititzen da energia.

f) Kimikoa: gas metanoaren edo gas naturalaren errekuntza.

g) Fisikoa: nahaste homogeneoa.

h) Kimikoa: sakarosaren beroketa moderatuaren bidez lortzen den produktuari «azukre karamelatua» esaten zaio. Azukrea urtzen hasi eta urtze-tenperaturara hurbiltzen denean, molekulakhautsi egiten dira, eta konposatu lurrunkorrak sortzen dira.Konposatu horiek eragiten dituzte usain bereizgarria eta koloremarroi motela.

i) Kimikoa: oxidazioa.

j) Fisikoa: zuritzeak eta zatikatzeak ez du sagarraren izaeraaldarazten; ez da beste substantzia batera aldatzen.

k) Fisikoa: bolumena handitzea.

l) Kimikoa: burdina-txirbilen oxidazioa.

m) Kimikoa: alkoholaren hartzidura.

n) Kimikoa: proteinen desnaturalizazioa.

ñ) Fisikoa: mahatsa birrintzeak ez du haren substantzien izaeraaldarazten.

Erantzun.

a ) Zer gertatzen zaie izotz koskorrei edalontzi batean eguzkipean jarriz gero?

b) Bihur al daiteke ura izotz? Eta izotza ur?c ) Bihur al daiteke zura errauts? Eta errautsa zur?d) Zer bilakatzen da ura berotuz gero?

a) Urtu egiten dira eta likido-egoerara igarotzen dira.

b) Ura izotz bihurtzen da, solidotze izeneko aldaketa fisikoaren bidez, eta izotza ur bihurtzen da, urtze izeneko aldaketa fisikoarenbidez.

c) Zura erretzen denean, errauts bihurtzen da. Aldaketa kimikoitzulezina esaten zaio; izan ere, ez dago errautsa inola ere zurbihurtu.

d) Ura irakite-puntura iritsi arte berotzen badugu, ur-lurrun bihurtuko da.

Haragi puska bat errez gero, aldaketa fisikoa ala kimikoa gertatuko da?

Kimikoa.

22.

21.

109

ERANTZUNAK

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 109

110

6 Aldaketa kimikoak

Bilatu, argazkietan, aldaketa kimiko bat gertatzen ari dela adierazten duten zenbait froga.

Lehen argazkian, argia sortzen da, eta bigarrenean, berriz, gas bat.

Adierazi esaldi hauetatik zein diren zuzenak, eta zein, okerrak. Emanarrazoiak:

a) Erreakzionatzen duten substantzien arteko proportzioa eta erreakzioarenondorioz eratutako produktuen artekoa berdinak dira.

b) Erreaktiboen guztizko bolumena eta produktuen guztizko bolumena berdinak dira.

c) Erreaktiboen guztizko masa eta erreakzioaren ondorioz eratutako produktuen guztizko masa berdinak dira.

d) Erreaktiboak erabat suntsitzen dira beti, edozein proportziotan konbinatuta daudela ere.

a) Okerra: doitutako erreakzioaren estekiometriak zehazten dituerreakzio batean parte hartzen duten substantzia guztien(erreaktiboen eta produktuen) arteko proportzioak.

b) Okerra: bolumenak ez dira gehigarriak.

c) Zuzena: Lavoisier-en legea betetzen da.

d) Okerra: erlazio estekiometrikoaren arabera konbinatzen dira.

Erreakzio kimiko orotan beti irauten du konstante:

a) Molekula kopuruak. d) Bolumenak.b) Atomo kopuruak. e) Substantzia kantitateak.c) Masak.

Erantzun zuzena: b) Atomo kopuruak; c) Masak.

Osatu eta marraztu zenbat molekula lortuko diren hauek erreakzionatuz gero:

a) 8 hidrogeno (H2) molekula + 4 oxigeno (O2)molekula → x ur (H2O) molekula.

26.

25.

24.

23.

+ →

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 110

111

ERANTZUNAK

b) Karbono monoxidoaren (CO) 6 molekula + 3 oxigeno (O2) molekula →karbono dioxidoaren (CO2) x molekula.

c) 4 hidrogeno (H2) molekula + 4 oxigeno (O2) molekula → ur oxigenatua-ren (H2O2) x molekula.

a) 8 hidrogeno (H2) molekula + 4 oxigeno (O2) molekula → → 8 ur (H2O) molekula

Produktua:

b) 6 CO molekula + 3 O2 molekula → 6 CO2 molekula

Produktua:

c) 4 hidrogeno (H2) molekula + 4 oxigeno (O2) molekula → → 4 ur oxigenatu (H2O2) molekula

Produktua:

Erreakzio kimiko orotan, masa(k):

a) Iraun egiten du. c) Erreaktiboen araberakoa da.b) Galdu egiten da. d) Produktuen araberakoa da.

Erantzun zuzena: a) Iraun egiten du.

Demagun magnesio-zinta bat hartu eta haren masa neurtu dugula. Gero, zinta erre eta lortutako magnesio oxidoaren masa neurtu duguberriro. Ohartuko garenez, masak ez dira berdinak. Zergatik? Ez al dabetetzen masaren iraupenaren legea?

Magnesioaren errekuntzan, beste erreaktibo batek hartzen du parte;alegia, airean dagoen oxigenoak. Masaren iraupenaren legea beteegiten da, erreakzio kimiko guztietan bezala. Hasierako masaren etaazken masaren artean ikusitako aldea erreakzionatu duen etamagnesioarekin konbinatu den oxigenoaren masa da; horregatik,itxuraz, masa handitu egiten da.

2 Mg (s) + O2 (g) → 2 MgO (s)

Demagun erreakzio kimiko hau:

C4H8 + 6 O2 → 4 CO2 + 4 H2O

a) Zein dira erreaktiboak? Eta produktuak? b) Doituta al dago?

a) Erreaktiboak: C4H8 eta O2; produktuak: CO2 eta H2O.

b) Bai, doituta dago. Erreaktiboetan eta produktuetan, elementu bakoitzaren atomo kopuru bera dago.

29.

28.

27.

+ →

+ →

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 111

112

6 Aldaketa kimikoak

Talken teoriaren arabera, erreakzio kimikoak gertatzeko:

a) Aski da erreaktiboen molekulek elkarren aurka talka egitea.b) Nahikoa da erreaktiboen molekulek orientazio egokia izatea.c) Erreaktiboen molekulen loturak hautsi egin behar dira, gero beste

batzuk sor daitezen.d) Erreaktiboen molekulek oso tenperatura altuan egon behar dute.

Erantzun zuzena c) da:Erreaktiboen molekulen loturak hautsi egin behar dira, gero beste batzuk sor daitezen.

37 g kaltzio hidroxido (Ca(OH)2) ditugu:

a) Zenbat kaltzio hidroxido dago, moletan?

b) Zenbat oxigeno atomo daude?

c) Zenbat gramo kaltzio daude?

Masa atomikoak: Ca = 40 u; O = 16 u; H = 1 u.

Masa molarra (Ca(OH)2) = 40 + 32 + 2 = 74 g/mol.

a)

b) Mol erdi hidroxidotan, 1 mol oxigeno atomo daude; hau da, 6,022 ⋅ 1023 atomo.

c)

Zenbat gramo AlCl3 erabili behar dira 3 g aluminio lortzeko?

Masa atomikoak: Al = 27 u; Cl = 35,5 u.

Masa molarra (AlCl3) = 27 + 35,5 ⋅ 3 = 133,5 g/mol

CCl4-aren lagin batean 3,1 ⋅ 1024 Cl atomo daudela ikusi da.

a) Zenbat CCl4 molekula zeuden?

b) Zenbat gramo CCl4 genituen hasieran?

Masa atomikoak: C = 12 u; Cl = 35,5 u.

a) Karbono tetrakloruro molekula bakoitzeko, 4 kloro atomo daude. Beraz, laginean, 7,75 ⋅ 1023 CCl4 molekula izango dugu.

33.

3 g Al133,5 g AlCl

27 g Al14,83 g de AlCl3⋅ = 33

32.

40 g Ca

74 g Ca(OH) 37 g Ca(OH)20 g Ca

2 2

= → =x

x

37 g Ca(OH)1 mol Ca(OH)

74 g Ca(OH)0,52

2

2

⋅ = mmol Ca(OH)2

31.

30.

908283 _ 0101-0124.qxd 10/9/07 11:25 Página 112

113

ERANTZUNAK

b) Masa molarra (CCl4) = 12 + 35,5 ⋅ 4 = 154 g/mol.

Aztertu arretaz taulako datuak. Zer ondorio atera ditzakezu edozeinsubstantziaren mol bat molekulaz?

Edozein substantziaren mol bat molekula gramotan adierazitako masamolekularraren berdina da.

Edozein substantziaren mol bat molekulatan, 6,022 ⋅ 1023 molekuladaude.

Begiratu taula periodikoan eta osatu:

a) Mol bat hidrogeno molekula g dira eta hauek ditu:

• hidrogeno molekula.

• hidrogeno atomo.

b) Mol-erdi bat oxigeno molekula g dira eta hauek ditu:

• oxigeno molekula.

• oxigeno atomo.

c) Bi mol azido karbonikoaren (H2CO3) molekula g dira etahauek dituzte:

• Azido karbonikoaren molekula.

• hidrogeno atomo.

• oxigeno atomo.

• karbono atomo.

a) Mol bat hidrogeno molekula 2 g dira eta hauek ditu:

• 6,022 ⋅ 1023 hidrogeno molekula.

• 1,2 ⋅ 1024 hidrogeno atomo.

b) Mol-erdi bat oxigeno molekula 16 g dira eta hauek ditu:

• 3,011 ⋅ 1023 oxigeno molekula.

• 6,022 ⋅ 1023 oxigeno atomo.

35.

34.

7,75 10 molek.1 mol

6,022 10 molek.

15423

23⋅ ⋅

⋅⋅

g

1 mol198,2 g CCl4=

Substantzia Masamolekularra (u)

Substantziakantitatea (mol)

Molekulakopurua

Masa(g)

Kloroa: Cl2 71 1 6,022 . 1023 71

Ur oxigenatua: H2O2 34 1 6,022 . 1023 34

Azido sulfurikoa: H2SO4 98 1 6,022 . 1023 98

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 113

114

6 Aldaketa kimikoak

c) Bi mol azido karbonikoaren (H2CO3) molekula 124 g dira eta hauekdituzte:

• Azido karbonikoaren 1,2 ⋅ 1024 molekula.

• 2,4 ⋅ 1024 hidrogeno atomo.

• 3,6 ⋅ 1024 oxigeno atomo.

• 1,2 ⋅ 1024 karbono atomo.

Zenbat amoniako dago, moletan, 3,02◊ 1023 NH3 molekulatan? Zenbatgramo NH3-ri dagokio? Zenbat nitrogeno atomo ditu? Eta zenbat hidrogenoatomo?

Masa atomikoak: N = 14 u; H = 1 u.

Masa molarra (NH3) = 14 + 3 = 17 g/mol.

Kantitatea mol amoniakotan:

Amoniakoaren masa:

Nitrogeno eta hidrogeno atomoak: amoniako molekula bakoitzeko, nitrogeno atomo bat eta 3 hidrogeno atomo daude.

Beraz, laginean 3,02 ⋅ 1023 nitrogeno eta 9,06 ⋅ 1023 hidrogeno atomoegongo dira.

85 g azido sulfhidrikoko (H2S) lagin batean:

a) Zenbat H2S dago, moletan?b) Zenbat molekula?c) Zenbat hidrogeno atomo? Eta zenbat sufre atomo?Masa atomikoak: H = 1 u; S = 32 u.

Masa molarra (H2S) = 34 g/mol.

a) H2S-ren kantitatea hau da:

b) Hau izango da molekula kopurua:

c) Eta hau, atomo kopurua:

1,5 ⋅ 1024 sufre atomo eta 3 ⋅ 1024 hidrogeno atomo

2,5 mol6,022 10 molekula

1 mol1,5 10 m

2324⋅

⋅= ⋅ oolekula H S2

85 g1 mol

34 g2,5 mol H S2⋅ =

37.

0,5 mol17 g

1 mol8,5 g NH3⋅ =

3,02 10 molekula1 mol

6,022 10 molekula23

23⋅ ⋅

⋅== 0,5 mol NH3

36.

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 114

115

ERANTZUNAK

2 mol uretan (H2O):

a) Zenbat gramo ur daude?b) Zenbat molekula?c) Zenbat hidrogeno dago, moletan? Eta zenbat oxigeno?d) Zenbat hidrogeno eta oxigeno atomo daude?Masa atomikoak: H = 1 u; O = 16 u.

Masa molarra (H2O) = 18 g/mol.

2 mol uretan:

a) n = 18 ⋅ 2 = 36 g ur.

b) 2 ⋅ 6,022 ⋅ 1023 = 1,2 ⋅ 1024 ur molekula.

c) 4 mol hidrogeno eta 2 mol oxigeno.

d) 1,2 ⋅ 1024 oxigeno atomo eta 2,4 ⋅ 1024 hidrogeno atomo.

3 · 1022 fosfina (PH3) molekulatan:

a) Zenbat mol PH3 daude?b) Zenbat gramo PH3 daude?c) Zenbat atomo daude guztira?Masa atomikoak: P = 31 u; H = 1 u.

Masa molarra (PH3) = 31 + 3 = 34 g/mol.

a) Hau da substantziaren kantitatea:

b) Masa hau izango da:

c) Fosfina molekula batean, 4 atomo daude. Beraz, 3 ⋅ 1022 molekulatan, 1,2 ⋅ 1023 atomo egongo dira; hain zuzen, 9 ⋅ 1022 fosforo atomo eta 3 ⋅ 1022 hidrogeno atomo.

Osatu taula: 40.

0,05 mol34 g

1 mol1,7 g PH3⋅ =

3 10 molekula1 mol

6,022 10 molekula0,22

23⋅ ⋅

⋅= 005 mol PH3

39.

38.

Substantzia Masamolekularra (u)

Substantziakantitatea (mol)

Molekulakopurua

Masa(g)

Ozonoa 48 5 3,011 ⋅ 1024 240

Ura 18 0,1 6,022 ⋅ 1022 1,8

Sodiohidroxidoa 40 3 1,8 ⋅ 1024 120

Azido nitrikoa 63 0,5 3,011 ⋅ 1023 31,5

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 115

116

6 Aldaketa kimikoak

51 g azido sulfhidrikoko (H2S) lagin batean:

a) Zenbat H2S dago, moletan?b) Zenbat molekula daude?c) Zenbat substantzia kantitate dago, H atomoen moletan,

51 g H2S-tanMasa molarra (H2S) = 32 + 2 = 34 g/mol.

2 ⋅ 1,5 = 3 mol hidrogeno atomo.

Molekula bakoitzean, sufre atomo bat dago. Hortaz, laginean, 9,033 ⋅ 1023 sufre atomo daude.

Taulako datuak oinarri hartuz, idatzi erreakzioaren ekuazio kimikoa etaadierazi esaldi baten bidez:

Hona hemen ekuazioa:

2 NH3 (g) → N2 (g) + 3 H2 (g)

Bi mol gas-amoniako deskonposatu eta mol bat gas nitrogeno eta hirumol gas hidrogeno ematen dituzte.

Doitu ekuazio kimikoak eta, gero, adierazi idatziz, esaldi baten bidez:mol eta mol ditugu. Biek

erreakzionatu egin dute, eta hauek eratu dira: mol eta mol .

a) Cu + O2 → CuOb) HCl → H2 + Cl2c) Zn + HCl → H2 + ZnCl2d) NaNO3 + CaCl2 → Ca(NO3)2 + NaCle) Mg(OH)2 + HNO3 → Mg(NO3)2 + H2O

a) 2 Cu + O2 → 2 CuO. Bi mol kobre eta mol bat oxigeno ditugu. Biekerreakzionatu egin dute, eta hauek eratu dira: bi mol kobre (II) oxido.

b) 2 HCl → H2 + Cl2. Bi mol hidrogeno kloruro ditugu. Biekerreakzionatu egin dute, eta hauek eratu dira: mol bat hidrogenoeta mol bat kloro.

c) Zn + 2 HCl → H2 + ZnCl2. Mol bat zink eta bi mol hidrogenokloruro ditugu. Biek erreakzionatu egin dute, eta hauek eratu dira:mol bat hidrogeno eta mol bat zink kloruro.

43.

42.

41.

Formula,erreaktiboa

Formula,produktua Izena Koefiziente

estekiometrikoa Egoera fisikoa

NH3 — Amoniakoa 2 Gasa

— N2 Nitrogenoa 1 Gasa

— H2 Hidrogenoa 3 Gasa

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 116

117

ERANTZUNAK

d) 2 NaNO3 + CaCl2 → Ca(NO3)2 + 2 NaCl. Bi mol sodio nitrato etamol bat kaltzio kloruro ditugu. Biek erreakzionatu egin dute, etahauek eratu dira: mol bat kaltzio nitrato eta bi mol sodio kloruro.

e) Mg(OH)2 + 2 HNO3 → Mg(NO3)2 + 2 H2O. Mol bat magnesiohidroxido eta bi mol azido nitriko ditugu. Biek erreakzionatu egindute, eta hauek eratu dira: mol bat magnesio nitrato eta bi mol ur.

Osatu eta doitu erreakzio kimiko hauek:

a) Kaltzio oxidoa (CaO) + ura →b) Berun (II) nitratoa (Pb (NO3)2) + potasio ioduroa (KI)→

a) CaO + H2O → Ca(OH)2

b) Pb(NO3)2 + 2 KI → 2 KNO3 + PbI2

Sufre dioxidoak (SO2) oxigenoarekin erreakzionatuz gero, sufre trioxidoa(SO3) eratzen da.

a) Idatzi ekuazio kimikoa eta doitu. b) Zer substantzia da produktua? Zer substantzia dira erreaktiboak?

a) 2 SO2 (g) + O 2 (g) → 2 SO3 (g)

b) Produktua: sufre trioxidoa; erreaktiboak: sufre dioxidoa eta oxigenoa.

Idatzi erreakzio kimiko hauek, doituta:

a) Kloroa + kobrea → kobre (II) kloruroa (CuCl2)b) Fosforoa + oxigenoa → fosforo (V) oxidoa (P2O5)c) Metanoa + oxigenoa → karbono dioxidoa + ura

a) Cl2 + Cu → CuCl2b) 4 P + 5 O2 → 2 P2O5

c) CH4 + 2 O2 → CO2 + 2 H2O

Adierazi zer erlazio ematen dizkigun ekuazio doitu honek: 2 H2 (g) + O2 (g) → 2 H2O (g)

Masa atomikoak: H → 1 u; O → 16 u.

47.

46.

45.

44.

Erlazioa Hidrogenoa Oxigenoa Ura

Molekulak 2 1 2

Oxigeno atomoak — 2 2

Hidrogeno atomoak 4 — 4

Molak 2 1 2

Litroak (b.n.) 44,8 22,4 44,8

Masa (g) 4 32 36

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 117

118

6 Aldaketa kimikoak

Doitu eta adierazi eskema baten bidez erreakzio kimikoetan parte hartzenduten formulak.

a) Cu + O2 → CuO b) CH4 + O2 → CO2 + H2O

a) 2 Cu + O2 → 2 CuO b) CH4 + 2 O2 → CO2 + 2 H2O

Erregairik erabilienetako bat propanoa da eta formula hau du: C3H8.Aireko oxigenoarekin (O2) erreakzionatzean erretzen da, eta orduan,karbono dioxidoa eta ura eratzen dira:

a) Idatzi eta doitu erreakzioa.b) Propanoaren zer substantzia kantitate erre da, moletan, 12 mol karbono

dioxido lortu badira?c) Zer oxigeno-masa erabili beharko da, gramotan, 12 mol karbono dioxido

lortzeko?

a) C3H8 + 5 O2 → 3 CO2 + 4 H2O

b)

c)

Ikatza oxigenoarekin erreakzionatzean erretzen da, eta karbono dioxidoaeratzen da erreakzioaren ondorioz. Hona hemen erreakzioa:

C (s ) + O2 (g ) → CO2 (g )

a) Zer oxigeno-masa (g) beharko da 6 kg ikatz erretzeko?b) Karbono dioxidoaren zer masa lortuko da 6 kg ikatz errez?

a)

b) 500 mol karbonok 500 mol karbono hidroxido ematen dizkigute.

Masa molarra (CO2) = 44 g/mol.

Azido klorhidrikoa (HCl) lortzeko, bi hauek erreakzionatu behar dute: azido sulfurikoak (H2SO4) eta sodio kloruroak (NaCl). Hona hemenerreakzioa:

2 NaCl + H2SO4 → Na2SO4 + 2 HCl

a) Zenbat gramo sodio kloruro behar dira 1 kg azido klorhidriko lortzeko?

51.

500 mol CO44 g CO

1 mol CO22 000 g CO2

2

2

2⋅ =

6000 g C1 mol C

12 g C

1 mol O

1 mol C

32 g2⋅ ⋅ ⋅O

1 mol O16000 g O2

2

2=

50.

12 mol CO5 mol O

3 mol CO

32 g O

1 mol O2

2

2

2⋅ ⋅22

2640 g O=

12 mol CO1 mol C H

3 mol CO4 mol C H2

3 8

23 8⋅ =

49.

48.

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 118

119

ERANTZUNAK

b) Zenbat gramo azido sulfurikok erreakzionatuko dute?

Masa molarra (NaCl) = 23 + 35,5 = 58,5 g/mol.

a)

b) Masa molar (H2SO4) = 2 + 32 + 16 ⋅ 4 = 98 g/mol.

Kare biziari (kaltzio oxidoari) ura botaz gero, kare hila (kaltzio hidroxidoa)eratzen da.

a) Idatzi erreakzioaren ekuazioa eta doitu.b) Kalkulatu zenbat gramo kare hil (Ca (OH)2) eratuko diren, 10 g kare bizi

(CaO) badauzkagu.c) Kalkulatu zenbat ur behar den, aurreko atalean lortutako kare bizi (CaO)

guztia hiltzeko.

Hona hemen ekuazioa, doituta: CaO + H2O → Ca(OH)2.a) Masa molarra (CaO) = 40 + 16 = 56 g/mol.

Masa molarra (Ca(OH)2) = 40 + 16 ⋅ 2 + 1 ⋅ 2 = 74 g/mol.

b) Masa molarra (H2O) = 18 g/mol.

Amoniakoa (NH3) deskonposatuz gero, hidrogeno gasa eta nitrogeno gasaeratzen dira.a) Idatzi eta doitu erreakzioa.b) Kalkulatu zenbat gramo amoniako deskonposatu behar diren 7 g N lortzeko.c) Zenbat mol amoniako da gramo kopuru hori?d) Kalkulatu hidrogeno gasaren zer substantzia kantitate lortzen den,

moletan, 34 g amoniako deskonposatuz.

Datua: erreakzioa presioeta tenperatura-baldintza normaletan gertatu da.

a) 2 NH3 (g) → N2 (g) + 3 H2 (g)

b) M (N2) = 14 ⋅ 2 = 28 g/mol; M (NH3) = 14 + 3 = 17 g/mol.

7 g N1 mol N

28 g N

2 mol NH

1 mol N

172

2

2

3

2

⋅ ⋅ ⋅g NH

1 mol NH8,5 g NH3

3

3=

53.

10 g CaO1 mol CaO

56 g CaO

1 mol H O

1 mol C

2⋅ ⋅aaO

18 g H O

1 mol H O3,2 g H O2

2

2⋅ =

10 g CaO1 mol CaO

56 g CaO

1 mol Ca(OH)

1 m

2⋅ ⋅ool CaO

74 g Ca(OH)

1 mol Ca(OH)

13,2 g C

2

2

⋅ =

= aa(OH)2

52.

1000 g HCl1 mol HCl

36,5 g HCl

1 mol H SO

2

2 4⋅ ⋅mol HCl

98 g H SO

1 mol H SO

1342,5 g H

2 4

2 4

⋅ =

= 22 4SO

1000 g HCl1 mol HCl

36,5 g HCl

2 mol NaCl⋅ ⋅

22 mol HCl

58,5 g NaCl

1 mol NaCl

1602,74 g

⋅ =

= NaCl

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 119

120

6 Aldaketa kimikoak

c)

d)

Azido klorhidrikoak (HCl) kaltzio hidroxidoarekin (Ca(OH)2) erreakzionatuzgero, hauek eratzen dira: kaltzio kloruroa (CaCl2) eta ura.

a) Idatzi eta doitu erreakzioaren ekuazioa.

b) Zenbat mol kaltzio kloruro lortuko dira, kaltzio hidroxidoak 3 mol azidoklorhidrikorekin erreakzionatu badu?

c) Zenbat gramo kaltzio hidroxidok erreakzionatu dute, aurreko atalekodatuak kontuan hartuz?

d) Zenbat gramo azido klorhidriko behar dira, erreakzioa gerta dadin?

e) Zenbat gramo kaltzio kloruro lortuko dira?

f) Zenbat gramo ur lortuko dira?

g) Iraun egiten al du masak erreakzioan?

a) Ca(OH)2 + 2 HCl → CaCl2 + 2 H2O

b)

c) Masa molarra (Ca(OH)2) = 40 + 16 ⋅ 2 + 2 = 74 g/mol.

d) Masa molarra (HCl) = 36,5 g/mol.

e)

f) Erlazioaren estekiometriari (1:1) erreparatuta, badakigu 3 mol urlortzen direla. Masa molarra (H2O) = 18 g/mol.

g) Erreaktiboak: azido klorhidrikoa eta kaltzio hidroxidoa.

Produktuak: kaltzio kloruroa eta ura.

Erreaktiboen masa = 109,5 + 111 = 220,5 g.

Produktuen masa = 166,5 + 54 = 220,5 g.

Bai, masak iraun egiten du.

3 mol H O18 g H O

1 mol H O54 g H O2

2

2

2⋅ =

1,5 mol CaCl111 g CaCl

1 mol CaCl166,52

2

2

⋅ = gg CaCl2

3 mol HCl36,5 g HCl

1 mol HCl109,5 g HCl⋅ =

3 mol HCl1 mol Ca(OH)

2 mol HCl

74 g Ca(OH2⋅ ⋅))

1 mol Ca(OH)111 g Ca(OH)2

2

2=

3 mol HCl1 mol CaCl

2 mol HCl1,5 mol CaCl2⋅ = 22

54.

34 g NH1 mol NH

17 g NH

3 mol H

2 mol NH3

3

3

2⋅ ⋅33

23 mol H=

8,5 g NH1 mol NH

17 g NH0,5 mol NH3

3

3

3⋅ =

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 120

121

ERANTZUNAK

Osatu testu hau:

Ura eratzeko ekuazioa da :

2 H2 (g ) + O2 (g ) → 2 H2O (g )

Horrek esan nahi du 2 mol ur lortzeko ezinbestekoa dela hauekerreakzionatzea: mol hidrogenok eta mol bat .

CH-aren masa atomikoa 1 u-ekoa denez, eta O-arena, 16 u-koa, H-arenmasaren eta O-aren masaren arteko erlazioa hau da, erreakzio honetan:

Horrek esan nahi du 2 mol ur lortzeko ezinbestekoa dela hauekerreakzionatzea: 2 mol hidrogenok eta mol bat oxigenok.

CH-aren masa atomikoa 1 u-ekoa denez, eta O-arena, 16 u-koa, H-aren masaren eta O-aren masaren arteko erlazioa hau da, erreakziohonetan: 4:32; hau da, 1:8.

Kloroak eta hidrogenoak erreakzionatuz gero, hidrogeno kloruroa eratzenda, erreakzio honen arabera:

Cl2 (g ) + H2 (g ) → 2 HCl (g )

2 mol kloro eta 2 mol hidrogeno konbinatuz gero, hidrogeno kloruroarenzer bolumen eratuko da, baldintza normaletan?

a) 22,4 L b) 11,2 L c) 89,6 L d) 4 L

c) 89,6 L. Erreakzioan esku hartzen duten gas guztiak baldintza normaletan daudenez, erlazio zuzena ezar dezakegu, bolumenenbidez.

Sandwichak eratzeko ekuazioa honela adieraz daiteke:

2 urdaiazpiko-xerra + 2 ogi-xerra → 1 sandwich

a) Zer erlazio dago urdaiazpiko-xerren kopuruaren eta ogi-xerrenkopuruaren artean?

b) 6 sandwich prestatu nahi badituzu, zenbat ogi-xerra eta zenbaturdaiazpiko-xerra behar dituzu?

c) Zenbat urdaiazpiko-xerra konbinatuko dira 10 ogi-xerrarekin?

d) 24 ogi-xerra eta 15 urdaiazpiko-xerra badauzkazu, zenbat sandwich osopresta ditzakezu? Zer geratuko zaizu sobera, ogia ala urdaiazpikoa?

a) 1:1.

b) 12 ogi-xerra eta 12 urdaiazpiko-xerra.

c) 10 urdaiazpiko-xerra.

d) 14 sandwich oso presta daitezke. 10 ogi-xerra eta urdaiazpiko-xerrabat geratuko dira sobera.

57.

56.

55.

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 121

122

6 Aldaketa kimikoak

Magnesio metalikoak eta oxigenoak erreakzionatuz gero, magnesio oxidoa(MgO) eratzen da:

Magnesioa + oxigenoa → magnesio oxidoa

6 g magnesio baldin badauzkagu, zenbat gramo oxido eratuko dira?

Doitutako erreakzioa hau da: 2 Mg + O2 → 2 MgO.

Demagun aurreko ariketako erreakzioan 6 g magnesio eduki beharreanhalako bi dauzkagula. Zuzena al da esatea oxido kantitate bikoitza lortukodugula?

Bai, zuzena da.

Pieza bat eratzeko ekuazioa honela adieraz daiteke:3 azkoin + 1 torloju → 1 pieza

a) Zer erlazio dago azkoin kopuruaren eta torloju kopuruaren artean?b) Zenbat azkoin konbinatuko dira 10 torlojurekin?

Eta zenbat pieza oso egin ahal izango dituzu? c) 100 pieza egin nahi badituzu, zenbat azkoin eta zenbat torloju behar

dituzu?d) 30 azkoin eta 30 torloju baldin badauzkazu, zenbat pieza egin ditzakezu?

a) 3:1.

b) 30 azkoin. 10 pieza oso egin daitezke.

c) 100 torloju eta 300 azkoin.

d) 10 pieza egin ditzakegu, eta 20 torloju geratuko zaizkigu sobera.

Metanoak (CH4) eta oxigenoak erreakzionatuz gero, hauek eratzen dira:karbono dioxidoa eta ura.

a) Idatzi eta doitu erreakzioa.

b) Kalkulatu taulan falta diren datuak eta adierazi zer legetan oinarritu zaren.

a) CH4 + 2 O2 → CO2 + 2 H2O

b)

Masaren iraupenaren legean oinarritu gara.

61.

60.

59.

6 g Mg1 mol Mg

24 g Mg

2 mol MgO

2 mol Mg

40⋅ ⋅ ⋅

g MgO

1 mol MgO10 g MgO=

58.

Metanoa + Oxigenoa → Karbono dioxidoa + Ura

16 g 64 g 44 g 36 g

8 g 32 g 22 g 18 g

48 g 192 g 132 g 108 g

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 122

123

ERANTZUNAK

Potasio kloratoa (KClO3) berotuz gero, hauek eratzen dira: potasio kloruroa (KCl) eta oxigenoa (O2).

a) Zenbat mol klorato behar dira 5 mol oxigeno lortzeko?

b) Zenbat gramo O2 lortuko dira, 100 g potasio klorato deskonposatuz gero?

Hona hemen erreakzioa: 2 KClO3 → 2 KCl + 3 O2.

a)

b)

Osatu taula hau:

Burdinak eta azido klorhidrikoak (HCl) erreakzionatuz, burdina (III) kloruroa (FeCl3) eta hidrogenoa eratzen dira.

a) Idatzi eta doitu ekuazioa.b) Zenbat mol burdina (III) kloruro eratuko dira, hasieran 4 mol burdina

baldin badauzkagu?

a) 2 Fe + 6 HCl → 2 FeCl3 + 3 H2

b) Bi substantzien arteko erlazio estekiometrikoa 1:1 da, eta beraz, 4 mol burdina (III) kloruro eratuko dira.

Karbono monoxidoa (CO) oxigenoarekin erreakzionatuz gero, karbonodioxidoa (CO2) eratzen da.

a) Idatzi eta doitu erreakzioa.b) 84 g monoxidok erreakzionatzen badute, zenbat litro karbono dioxido

lortuko dira, 0 °C-an eta 1 atm-ean neurtuta?

a) 2 CO + O2 → 2 CO2

b)

Baldintza normaletan, bolumen molarra 22,4 L-koa da. 3 mol lortu ditugunez, hau izango da bolumena: 3 ⋅ 22,4 = 67,2 L.

84 g CO1 mol CO

28 g CO

2 mol CO

2 mol CO32⋅ ⋅ = mol CO2

65.

64.

63.

100 g KClO1 mol KClO

122,5 g KClO

3 mol3

3

3

⋅ ⋅OO

2 mol KClO

32 g O

1 mol O

39,2 g O

2

3

2

2

2

⋅ =

=

5 mol O2 mol KClO

3 mol O3,3 mol KClO2

3

2

3⋅ =

62.

Mg + 2 HCl MgCl2 + H2

1 mol 2 mol 1 mol 1mol

1 molekula 2 molekula 1 molekula 1 molekula

40 g 73 g 111 g 2 g

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 123

124

6 Aldaketa kimikoak

Taulan karbono monoxidoaren eta oxigenoaren arteko erreakzioaren zenbaitkantitate zehatz agertzen dira. Jakina, karbono dioxidoa eratzen da. Osatu taula.

Erreakzioa 2 CO + O2 → 2 CO2 da.

IRAKURLEAREN TXOKOA

Laburtu, esaldi bakar batean, artikulu hori.

2005ean Kimikako Nobel saria jaso zuten ikertzaileek botikak sintetizatzekometodoak garatu dituzte, eta hori aurrerapauso izugarria da kimika berdean.

Azaldu zer esan nahi duten termino hauek: botika, katalizagailu, sintesikimiko, osteoporosi eta artritis.

• Botika: sendagaia.• Katalizagailua: erreakzio kimiko batean aldaketarik izan gabe parte

hartzen duen substantzia.• Sintesi kimikoa: osagaietatik substantziak lortzeko prozesu kimikoa.• Osteoporosia: hezurretan mineral kantitatea txikitzea eragiten duen

gaixotasuna; hezurren dentsitatea txikitu eta haien hauskortasuna handituegiten da.

• Artritisa: artikulazioen hantura.

Nobel Fundazioak 2005eko sariak arrazoitzeko aurkeztutako testuan argiazaldu zuen, aurreratuz, sarituen ekarpena kimika berdean aurrerapausoizugarria dela. a) Zure ustez, zer esan nahi du esaldi horrek?b) Zergatik ematen zaio gaur egun garrantzia kimika berdea izateari?

a) Ikertzaileek garatutako sintesi-metodoak eraginkorragoak dira, baliabidegutxiago erabiltzea eskatzen dute eta askoz hondakin gutxiago sortzendituzte.

b) Ingurumena babesten duelako.

Adierazi zer-nolako ondorioak izango lituzkeen mendebaldeko gure gizartehonetan berdetzat har daitekeen kimika erabiltzeak.

Berdetzat har daitekeen kimika erabiltzeak garapen iraunkorra ahalbidetzendu; hau da, baliabide gehiegi ez erabiltzea eta hondakin arriskutsu gutxiagosortzea.

4.

3.

2.

1.

66.

CO-ren masa (g) O2-ren masa (g) CO2-ren masa (g)

28 32 60

7 8 15

56 64 120

14 16 30

908283 _ 0101-0124.qxd 27/7/07 14:16 Página 124

125

Kimikajardunean7

EDUKIEN MAPA

• Kimikak gure gizartean zer garrantzi duenjakitea.

• Zenbait giza jarduerak gure ingurume-nean zer-nolako eraginak dituzten uler-tzea.

• Lurrean une honetan eragina duten in-gurumen-arazorik larrienak zein diren ja-kitea.

• Aurreko puntuan aipatutako ingurumen-arazoei konponbideak aurkitzen saia-tzea.

• Material askoren birziklapenak gauregungo gizartean duen garrantzia uler-tzea.

• Sendagaiak behar bezala erabiltzen ikas-tea.

HELBURUAK

Ingurumena Onurak

euri azidoa

berotegi-efektua

handitzea

ozono-geruza

suntsitzea

antibiotikoak

txertoak

antipiretikoak

antiinflamatorioak

analgesikoak

elikagaigintza

materialak

nekazaritza

airearenkutsadura

lurrarenkutsadura

urarenkutsadura

senda-gaiak industrian

zergatik?

sortzen du:

ematenditu:

honetan dueragina:

adibidez: adibidez:errekuntza-erreakzioak

azido-baseerreakzioak

zer ahal-bidetzen

dute?

adibidez

energialortzea

zer erabiliz?

erregaiakHCl

HNO3

H2SO4

adibidez:

NaOH

NH3

ejemplosadibidez:

hauekhartzen

dute esku:

hauei esker:

aldaketa kimikoak

Gizartea

oinarrizkoahonetarako:

gatzak

pestizidak

herbizidak

plagizidak

zer erabiltzenda?

ema-teko:

baseakazidoak

KIMIKA

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 125

126

7 Kimika jardunean

• Kimikaren eta bizitza-kalitatearen hobekuntzaren arteko loturakbilatzea.

• Lanak egitea, zenbait giza jardueratan (elikagaigintzan, industriafarmazeutikoan…) kimikari esker gertatu den aurrerapenaerakusteko.

• Unitate honetan lantzen diren ingurumen-arazoetako bat agerian jartzen duten nekazaritza-artikuluen iruzkinak egitea.

• Ingurumena hondatzea eragozteko konponbideak bilatzea.

• Ozono-geruzaren suntsipenean eragina duten konposatunagusiei buruzko sektore-grafikoak interpretatzea.

• Erreakzio kimikorik garrantzitsuenak: errekuntzakoak, azido-basekoak eta neutralizaziokoak.

• Kimika eta ingurumena.

• Industria kimikoak. Botikak eta drogak.

• Kimika eta aurrerapena (nekazaritza, elikagaigintza eta materialak).


Kontzeptuak

EDUKIAK

1. Gizalegerako hezkuntza.Kimikak planetan bizi diren pertsona guztien bizitza-kalitatearen hobekuntzan duen garrantzi handia azpimarratu behar da. Oso ideia ona izango litzatekeikasleekin industria kimikoak eragin dituen onura handiei buruz hitz egitea etahaietako askok kimikari buruz duten ideia negatiboa alde batera utz dezatenlortzea.

2. Osasunerako hezkuntza.Kimikaren eta medikuntzaren arteko lotura erabil dezakegu, ikasleak sendagaienerabilera zuzenari buruz informatzeko eta automedikazioak izan ditzakeenarriskuak azaltzeko.

BALIOETAN HEZTEA

• Kimikak gure gizartean gertatutako garapenean izan duengarrantzi handia aintzat hartzea.

• Gure planetari kalte egiten dioten ingurumen-arazoezkonturatzea.

• Sendagaiak behar bezala erabiltzea.

Jarrerak

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 126

127


3. Ingurumenerako hezkuntza.Unitate honetan, industria-jarduerak eragindako ingurumen-arazorik larrienetakobatzuk ikasiko dituzte ikasleek. Azal diezaiekegu giza jarduera hutsak erekutsadura sortzen duela ingurumenean, eta horrek hondakin-uren araztegi baterajoateko aukera eman dezake.

Bisita horretan, ikasleak gizarteak ibaietako fauna eta flora ez kutsatzeko erabilibehar dituen baliabide handiez kontziente izango dira.

1. Kimikaren eta industria askoren (elika-gaigintza, farmazeutikoa, etab.) artekolotura azaltzea.

2. Zenbait industria-jarduerak ingurume-nean dituzten eragin desiratu gabeakaztertzea.

3. Ingurumen-arazo horietako batzuk age-rian jartzen dituzten nekazaritza-artiku-luen iruzkinak egitea.

4. Material askoren birziklapenak gauregungo gizartean duen garrantzia azal-tzea.


UNITATEAN LANTZEN DIREN GAITASUNAKMundu fisikoaren ezagutzarako etaharekiko elkarrekintzarako gaitasuna

Aurreko unitatean, erreakzio kimikoakzertan diren eta nola gertatzen diren ikasibehar izan dute ikasleek. Unitate honetan,ikasitako eduki haiek aplikatu beharkodituzte. Halaber, ingurunea ulertzekobeharrezkoak diren ezagutzak lortu etaingurunea hobeto ulertzeko oinarriakfinkatuko dituzte. Horrez gain, azkenbatean, giza jarduerak ingurumeneaneragin negatiboak (berotegi-efektuahanditzea, ozono-geruza suntsitzea, eta airearen eta uraren kutsadura, besteak beste) dituela ikasiko dute, bai eta industria kimikoak bizitza-kalitateahobetzeko balio duela ere; batik bat,nekazaritzan, elikagaigintzan eta materialberriak diseinatzeko eta lortzekoprozesuetan.


Azpimarratu behar da zeinen garrantzitsuaden ingurumenaren arloko gaietaneguneratuta egotea. Zenbait web orritan,egunero kontsulta daitezke gure hiriko

atmosferan dagoen gas-maila, udaberrikopolen-maila, ingurumen-kutsadurarenmaila, etab.


Herritarrentzat, zientzia-hezkuntzako gairikgarrantzitsuenetako bi ingurumenarekikoerrespetua eta hondakinen eta materialenbirziklapena dira. Unitate honetan, gaitasunhonetako trebetasunak garatzen dira. Horriesker, ingurumena errespetatzeko hartubehar ditugun neurriei buruzko informazioalortzeko eta haietaz kontziente egotekoaukera izango dute.

Kultura- eta arte-gaitasuna

Unitate honek ingurumena errespetatzenduten kultura-adierazpenak aintzat hartzenlagunduko die ikasleei. Batzuetan,interesgarria izan daiteke herriengozamenerako diren eta haiek aberastendituzten kultura-adierazpenak ezagutzea.Garrantzitsua da pentsamendu-trebetasunakizatea –bai pertzepziozkoak, baikomunikaziokoak–, kultura-ekintzakingurumenarekiko errespeturako egitendituen ekarpenak ulertzeko eta balioesteko.

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 127

128

7 Kimika jardunean

Kalkulatu zenbat energia askatzen den 1.000 kg metano errez gero.

Masa molarra (CH4) = 12 + 4 = 16 g/mol.

Janari bat prestatzeko, 12.000 kJ behar ditugu. Gure sukaldea butanozbadabil, zenbat kg butano erre behar ditugu, janaria prestatzeko?

Masa molarra (C4H10) = 4 ⋅ 12 + 10 = 58 g/mol.

Bihotzerrea arintzeko erremediorik aspaldikoenetako bat sodiobikarbonatoa hartzea da. Bilatu aurreko orrialdean zenbateko pH-a duensubstantzia horrek eta azaldu zergatik den eraginkorra bihotzerrerako.

Sodio bikarbonatoa urdailaren pH azidoa neutralizatzeko behar bezainpH altua duen substantzia basikoa da.

Botiketan-eta, intsektuen ziztaden aurkako oso erremedio eraginkorrasaltzen dute. Usainari erreparatuz gero, garbi dago amoniakoa duela.Arrazoitu intsektuen ziztadak azidoak ala basikoak diren.

Intsektuen ziztadak azidoak dira, eta haiek neutralizatzeko, substantziabasikoa behar dute. Hori dela-eta, ziztaden aurka eraginkorrak direnproduktuek amoniakoa dute.

Zenbait garbigarrik ohartarazten dutenez, ez dira beste produktu batzuekinnahasi behar, erredurak sor ditzaketelako eta eraginkortasuna galtzendutelako. Neutralizazio-erreakzioei buruz esandakoa kontuan hartuz:

a) Azaldu arazo horien zergatia.b) Bilatu etxeko produktuen artean azidoa den bat eta basikoa den beste bat.

a) Garbitzeko produktuen pH-aren maila oso zabala da, orbanakezabatzeko behar bezain eraginkorrak izateko. Garbigarriak bestegarbigarri batzuekin nahasten badira, pH-a aldatu egingo da, etahorrek bestelako efektuak eragin ditzake; besteak beste, lesioaklarruazalean, eta eraginkortasunaren galera.

b) Basikoak: ohiko erabilerako garbigarriak edo xaboiak, amoniakoadisolbatuta duten garbitzeko produktuak eta lixiba (sodiohipokloritozko disoluzioa).

Azidoak: salfumana (azido klorhidrikozko disoluzioa) eta herdoilaezabatzeko produktuak.

5.

4.

3.

12.000 kJ1 mol

2.880 kJ

58 g

1 mol

1 kg

1.000⋅ ⋅ ⋅

g0,24 kg butano=

2.

1.000 kg1.000 g

1 kg

1 mol

16 g

890 kJ

1 mol⋅ ⋅ ⋅ = 555 625 000. .

1.

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 128

129

ERANTZUNAK

Entzuna izango duzu zukuak eta kafea narritagarriak zaizkiola urdailari. Jo aurreko orrialdera eta begiratu berriro pH-aren taulari. Azaldu zergatikdiren narritagarriak eta zer egin dezakegun zuzentzeko.

Zukuek eta kafeak pH azidoa dute eta, hori dela-eta, narritadurak sorditzakete urdailean. Hori zuzentzeko, antiazido bat har dezakegu.Aluminio hidroxidoa edo sodio bikarbonatoa ohi duten sendagaiak diraantiazidoak.

Ziur asko, etxeko sukaldean ke-erauzgailua daukazue. Zertarako erabiltzen da? Ba al du nolabaiteko iragazkirik? Zertarako balio duiragazkiak

Ke-erauzgailuak janaria prestatzen dugun bitartean keak erauztekoerabiltzen dira. Ke-erauzgailu guztiek gas-substantziak xurgatzendituen iragazkia dute, substantzia horiek arnasten dugun aireanmetatzea eragozteko.

Adierazi jarduera guzti hauetatik zeinek eragiten duten airea kutsatzea:

a) Presio-eltzeetako lurruna.b) Frijitzean sortzen den kea.c) Butano-sukaldeak piztea.d) Sukalde elektrikoak piztea.e) Zigarroak erretzea.f) Aerosoleko desodoranteak erabiltzea.g) Lainoztagailua duten koloniak erabiltzea.

Airea kutsatzea eragiten duten jarduerak:

b) Frijitzean sortzen den kea.

c) Butano-sukaldeak piztea.

e) Zigarroak erretzea.

f) Aerosoleko desodoranteak erabiltzea.

g) Lainoztagailua duten koloniak erabiltzea.

d) erantzunari dagokionez, sukalde elektrikoa pizteak ez dukutsadurarik eragiten, baina zentral termikoetan sukalde elektrikoanerabiltzen den energia elektrikoa sortzeko, kutsadura eragiten dutenerrekuntzak egiten dira.

Behin eta berriz gomendatzen zaigu garraio publikoa erabiltzea, herri-hirietako kutsadura murrizteko. Azaldu gomendio horren zergatia.

Garraio kolektiboa erabiltzeak ibilgailu kopurua txikitzea eragiten du,eta horren ondorioz, gas kutsatzaile gutxiago sortuko dira gasolinarenerrekuntzan.

9.

8.

7.

6.

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 129

130

7 Kimika jardunean

Adierazi zer ingurumen-arazotan hartzen duen parte erreakzio hauetakobakoitzak eta begiratu denak doituta dauden.

a) SO3 + H2O → H2SO4

b) N2O5 + H2O → HNO3

c) CaCO3 + H2SO4 → CaSO4 + H2O + CO2

d) Cl + O3 → ClO + O2

a) . Ingurumen-arazoa: euri azidoa.

b) . Ingurumen-arazoa: euri azidoa.

c) CaCO3 + H2SO4 → CaSO4 + H2O + CO2. Ingurumen-arazoa:kareharrizko harrien korrosioa (euri azidoa).

d) . Ingurumen-arazoa: ozono-geruzarensuntsipena.

Zergatik da beharrezkoa errekuntzak gertatzen diren lekuetan airea etengabe berritzea?

Oso garrantzitsua da errekuntzak gertatzen diren lekuetan aireaetengabe berritzea. Erreakzio mota horretan kontsumitzen direnerreaktiboetako bat oxigenoa da. Behar adina oxigenorik ez badago,karbono monoxidoa sortzen da; oso gas pozoitsua da, asfixiaz hildezakeena (heriotza «gozoa»).

Osatu eta doitu errekuntza-erreakzio hauek:

a) C4H10 + O2 → CO2 +

b) C3H6 + → CO2 + H2O

c) CH4 + → + H2O

d) C6H12O6 + O2 → +

a)

b)

c)

d)

Adierazi esaldi hauetatik zein diren zuzenak, eta zein, okerrak. Eman arrazoiak.

a) Errekuntza-erreakzioetan, masaren iraupenaren legea ez da betetzen.

b) Errekuntza-erreakzio guztiek karbono dioxidoa eta ura sortzen dute.

c) Oxigenorik gabe ere erre daitezke erregaiak.d) Errekuntzak lotura zuzena du berotegi-efektua areagotzearekin.

13.

C H O 6 O 6 CO 6 H O6 12 6 2 2 2+ → +CH 2 O CO 2 H O4 2 2 2+ → +2 C H 9 O 6 CO 6 H O3 6 2 2 2+ → +2 C H 13 O 8 CO 10 H O4 10 2 2 2+ → +

12.

11.

Cl O ClO O3 2+ → +

N O H O 2 HNO2 5 2 3+ →SO H O H SO2 2 2 4+ →

10.

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 130

131

ERANTZUNAK

a) Okerra. Erreaktiboen masen batura eta produktuena berdinak dira.

b) Zuzena. Errekuntza-erreakzioetan, erregai batek oxigenoarekinerreakzionatu eta karbono dioxidoa eta ura ematen ditu. Hala ere,zenbait kasutan –esaterako, ikatzaren errekuntzan–, karbonodioxidoa soilik sortzen da.

c) Okerra. Oxigenoa behar da erreaktibo gisa errekuntzetan.

d) Zuzena. Atmosferan karbono dioxidoa (errekuntzen produktua dengas kutsatzailea) metatzean, kutsatzaileen geruzak Lurrak islatzenduen eguzki-erradiazioa islatzen du, eta planetako tenperaturahanditzen da.

Idatzi etanolaren errekuntza-erreakzioa, doituta (CH32CH22OH).

a) Kalkulatu zenbat mol eta zenbat gramo etanol behar diren (alegia, zersubstantzia kantitate behar den) 4 mol ur eratzeko.

b) Kalkulatu zenbat karbono dioxido askatzen den, baldintza normaletan, 2 mol etanol errez gero.

Hona hemen erreakzioa, doituta:

a) Masa molarra (etanol) = 2 ⋅ 12 + 16 + 6 = 46 g/mol.

b)

Osatu esaldia: «Errekuntza-erreakzioetan, erreaktibo batek eta erreakzionatzen dute, eta horren ondorioz, hauek eratzen dira: eta ».

«Errekuntza-erreakzioetan, erreaktibo batek eta oxigenoakerreakzionatzen dute, eta horren ondorioz, hauek eratzen dira: karbono dioxidoa eta ura.»

Errekuntza-erreakzioak gertatzeko, ezinbestekoak dira:

a) Erregaia eta beroa. c) Erregaia eta oxigenoa.

b) Erregaia, beroa eta oxigenoa. d) Beroa eta oxigenoa.

b) Erregaia, beroa (txinparta) eta oxigenoa.

Nolako pH-a du limoi-urak:

a) Neutroa b) Azidoa c) Basikoa

b) Azidoa. Hain zuzen, limoiaren pH-a 2,4koa da, gutxi gorabehera.

17.

16.

15.

1,33 mol etanol46 g etanol

1 mol etanol61,⋅ = 118 g etanol

4 mol ur1 mol etanol

3 mol ur1,33 mol etan⋅ = ool

C H OH 3 O 2 CO 3 H O2 5 2 2 2+ → +

14.

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 131

132

7 Kimika jadunean

Uretan disolbatutako amoniakoaren pH-a neurtuz gero, nolakoa izango da:

a) Azidoa b) Neutroa c) Basikoa

c) Basikoa. pH-a disoluzioaren kontzentrazioaren araberakoa da.

Osatu eta doitu azidoen eta baseen arteko erreakzio hauek:

a) HBr + NaOH → + H2O

b) HCl + Ca(OH)2 → CaCl2+

c) H2SO4 + → Na2SO4 + H2O

a)

b)

c)

Osatu neutralizazio-erreakzio hauek:

a) Azido nitrikoa (HNO3) + sodio hidroxidoa (NaOH) → b) Azido sulfurikoa (H2SO4) + potasio hidroxidoa (KOH) →

a) Azido nitrikoa + sodio hidroxidoa → sodio nitratoa + urab) Azido sulfurikoa + potasio hidroxidoa → potasio sulfatoa + ura

Bihotzerrea arindu nahi izanez gero, sekula ez da erabiltzen amoniakoaedo sosa duen disoluziorik. Zergatik?

Soda-disoluzioek (sodio hidroxidoak) eta amoniakoak pH handia dute,nahiz eta diluituta egon. Lesioak eragin ditzake digestio-aparatuarenehunetan (ahoa, hestegorria, urdaila).

Listuaren pH-a 6,5ekoa da (ia neutroa). Azukrea jaten dugun aldiro, ahoanditugun bakterioek azido bihurtzen dute, eta horrek kalte egiten die hortzei.Zer substantzia mota eduki behar dute hortzetako pastek, hori eragozteko?

Hortzei kalte egiten dien azidoa neutralizatzeko, hortzetako pasteksubstantzia basikoak eduki behar dituzte; adibidez, sodiobikarbonatoa.

Idatzi potasio hidroxidoaren eta hidrogeno kloruroaren arteko neutralizazio-erreakzioa, doituta.

a) Kalkulatu zenbat mol eta zenbat gramo potasio kloruro lortuko ditugun,erreaktibo gisa 5 mol potasio hidroxido eta kloruroa erruz izanez gero.

b) Kalkulatu zenbat mol ur eratuko diren, 20 g hidrogeno kloruro etapotasio hidroxidoa erruz erabiliz gero.

Hau da erreakzioa:HCl KOH KCl H O2+ → +

23.

22.

21.

20.

H SO 2 NaOH Na SO 2 H O2 4 2 4 2+ → +2 HCl Ca(OH) CaCl 2 H O2 2 2+ → +HBr NaOH NaBr H O2+ → +

19.

18.

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 132

a) Masa molarra (KCl) = 39 + 35,5 = 74,5 g/mol.

Bi substantzien arteko erlazio estekiometrikoa 1ekoa da. Horrenbestez, hasieran 5 mol potasio hidroxido eta beste erreaktibo bat erruz bagenituen, 5 mol potasio kloruro lortukoditugu.

b) Potasio hidroxido erruz erabiliz gero, hidrogeno kloruro osoakerreakzionatuko du.

Masa molarra (HCl) = 1 + 35,5 = 36,5 g/mol.

Masa molarra (H2O) = 18 g/mol.

Aztertu ekintza hauetatik zeinek eragiten duten berotegi-efektuaareagotzea eta azaldu haietatik zein diren giza jardueren ondorio.

Errekuntza guztiek (suteek, berokuntzak, ibilgailuek eta barbakoak)gas kutsatzaileak isurtzen dituzte atmosferara, eta berotegi-efektuaareagotzen dute, beraz. Landareen arnasketa ere errekuntza da, eta hortaz, karbono-dioxidoasortzen da. Zuhaitzak mozteak ere berotegi-efektua areagotzen du; izan ere,landareek, fotosintesiaren bidez, aireko karbono dioxidoa hartu etaoxigenoa askatzen dute. Horri esker, airea berritzen eta araztenlaguntzen dute. Aire girotua gero eta gehiago erabiltzen da, eta horrek energiaelektrikoaren kontsumoa handitzea eragiten du; gero eta erregaigehiago erretzen da zentral termikoetan.

24.

20 g HCl1 mol HCl

36,5 g HCl

1 mol H O

1 mol

2⋅ ⋅HCl

18 g H O

1 mol H O9,86 g H O2

2

2⋅ =

5 mol KCl74,5 g KCl

1 mol KClg KCl⋅ = 372 5,

133

ERANTZUNAK

Ekintzak Berotegi-efektuaareagotzen al du? Giza jarduera (bai/ez)

Suteak Bai

Sumendi-erupzioak Ez

Arnasketa Bai

Berokuntza Bai

Ibilgailuak Bai

Lurrikarak — Ez

Zuhaitzak moztea Bai

Aire girotua Bai

Barbakoa Bai

Aerosolak — Bai

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 133

134

7 Kimika jardunean

Urtaroa Ozono-maila (mm O3)

Udaberria 1,5

Uda 2,4

Udazkena 2,2

Negua 2,1

Legeak ezartzen duenez, gizakiok edateko urak 10 mg/L artseniko eta 2 mg/L kobre izan ditzake, gehienez ere.

Zenbat artseniko eta zenbat kobre egon daiteke, gehienez ere, 250 mL-koedalontzi bete uretan? Adierazi kantitatea mg-tan eta gramotan.

Artsenikoa:

Kobrea:

Ozono-zuloa delakoa ozono-geruzaren lodiera txikitzeari deritzo. Gizajardueraren ondorioz hodeietara iristen diren gas klorofluorokarbonatuakerradikal aske bihurtzen dira, eta haiek milioika ozono molekula suntsitzendituzte.

Ozono-geruzaren lodiera Dobson unitatetan neurtzen da, G. Dobsonenohoretan, zientzialari hura izan baitzen ozono atmosferikoa ikertzen aritu zenlehenetarikoa: 100 DU tenperatura normalean eta atmosfera batekopresiopean neurtutako 1 mm ozono puru dira. Taula honek Antartikoan neurtuizan diren ozono-kontzentrazioen batez besteko zenbait balio adierazten dit.

a) Kalkulatu ozono-geruzaren zenbat milimetro adierazten dituzten Dobsonunitate horiek.

b) Ba al dago loturarik ozono-mailaren eta urtaroaren artean?c) Zer urtarotan hasten da txikitzen ozono-geruzaren lodiera? d) Zer-nolako ondorioak eragiten ditu ingurumenean aldaketa horrek?

a)

b) Udan, gainerako urtaroetan galtzen dena birsortu egiten da.

c) Udazkenaren hasieran hasten da txikitzen.

d) Ozono-geruzak Lurra babesten du Eguzkitik iristen zaigun erradiazioultramoretik (UV); alegia, minbizia sortzen duen erradiaziotik.Geruzaren lodiera txikituz gero, giza osasunak kalte larriak izangolituzke. Horrez gain, UV erradiazioak eragina du landareenfotosintesiaren prozesuan bidez; izan ere, Eguzkiaren argiaxurgatzeko ahalmena txikitu egiten da. Horren ondorioz, eduki

26.

2 mg

1 L 5 L0,5 mg 0,5 10 µg 0,5 13= → = ⋅ ⋅

xx

0 2,= = 00 g-3

10 g

1 L L2,5 µg 2,5 10 g-6= → = = ⋅

xx

0 25,

25.

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 134

135

ERANTZUNAK

nutritiboa eta landareen hazkuntza txikitu egiten dira. Ozono-geruza oso garrantzitsua da, eta hura txikitzea arrisku handi-handia da planetako bizirako.

Hiri bateko airea aztertu ondoren, sufre dioxidoaren (SO2) kantitatea 14 mg/m3-koa dela ikusi dute.

a) Zenbat sufre dioxido egongo da 1 L airetan?b) Zenbat mol sufre dioxido da kantitate hori?c) Eta zenbat molekula?

a)

b) Masa molarra = 32 + 2 ⋅ 16 = 64 g/mol.

c) 2,2 ⋅ 10−7 mol ⋅ 6,022 ⋅ 1023 molekula/mol == 1,3 ⋅ 1017 SO2 molekula

Herri eta hiri askotan, hondakin solidoak zein bere edukiontzian bereizten dira (beira, kartoia, materia organikoa…). Zer alde on ditusistema horrek?

Hiri-hondakin solidoak bereizteak zaborraren manipulazioa erraztendu; besteak beste, haren bolumena txikitu, material birziklagarriakberriro erabiltzea ahalbidetu eta ustiatu beharreko baliabide kopuruatxikitzen du. Planetako kutsadura murrizteko eta ingurumena zaintzekomodu erraza da.

Zentral termikoetan erabiltzen duten ikatzaren % 2,5 inguru sufrea da. Zenbat sufre dioxido joaten da atmosferara, tona bat ikatzeko?

Hona hemen sufrearen errekuntza-erreakzioa: S + O2 → SO2

1.000 kg ikatzeko, 25 kg S erretzen dira.

Erlazio estekiometrikoa 1:1 da. Masa molarra (SO2) = 32 + 16 ⋅ 2 = 64 /mol.

781,25 mol SO64 g SO

1 mol SO50 000 g SO2

2

2

⋅ = . 22 250 kg SO=

25 000 g S1 mol S

32 g S781,25 mol S. ⋅ =

29.

28.

0,014 mg1 g

1.000 mg

1 mol

64 g2,2 10 mol7⋅ ⋅ = ⋅ − SO2

1 dm aire1 m aire

1.000 dm

14 mg SO

1 m3

3

3

2

3⋅ ⋅

aaire014 mg SO2= 0,

27.

908283 _ 0125-0140.qxd 18/9/07 09:46 Página 135

136

7 Kimika jardunean

Ziur asko, askotan ikusi eta erabili izan dituzu papera botatzeko edukiontzibereziak. Deskribatu zertan datzan papera Murriztea, Berrerabiltzea etaBirziklatzea.

Papera:

• Paper-kontsumoa murriztea: erabili eta botatzeko produktu gutxiagoerabiltzea eta, haien ordez, behin baino gehiago erabil daitezkeenproduktuak erabiltzea (sukaldeko papera).

• Berrerabiltzea erabiltzen dugun papera gehiago erabiltzea da: orrien bi aldeak erabiltzea eta koadernoak amaitu arte aprobetxatzea(ikasturtea amaitutakoan bota gabe).

• Birziklatzea: horretarako jarritako edukiontzietan jartzea.

Gero eta gehiago erabiltzen dira freskagarri-potoak. Arrazoitu zertan datzanpotoak egiteko erabiltzen duten materiala Murriztea, Berrerabiltzea etaBirziklatzea, eta azaldu zer alde on dituen horrek, ekonomiaren nahizingurumenaren aldetik.

Freskagarri-potoak:

• Murriztea: tamaina familiarreko ontziak erostea.

• Berrerabiltzea: potoak beste gauza baterako erabiltzea (bolalumak etaarkatzak gordetzeko, landareak ureztatzeko, pintura nahasteko…).

• Birziklatzea: birziklapenean laguntzeko, hondakinak bereiztea etaedukiontzi egokiak erabiltzea.

Hiru ekintza horiek oso onuragarriak dira ingurumenerako: zabor-bolumena txikitu, baliabide naturalak kontserbatzen lagundu,airea eta ura kutsatzea eragotzi eta hondakindegietan sortzen direnberotegi-efektuko gasen isurketa txikitzen dira.

Ura eta energia aurreztea ahalbidetzen dute, birziklapen-prozesueknaturatik ateratako lehengaiak erabiltzen dituztenek baino gutxiagokontsumitzen dute.

Grafiko honek argi adierazten du zer ehuneko dagokien aztertutakokonposatu horiei ozono-geruzaren suntsiketan. Kodeak:

• CFC: gas klorofluorokarbonatuak. • CCl4: karbono tetrakloruroa. • CH3CCl3: etilo trikloruroa.

32.

31.

30.

%10 CFC

CCl4

CH3CCl3Bestebatzuk

%9

%11

%70

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 136

137

ERANTZUNAK

a) Zer substantziak suntsitzen du ozono-geruza, nagusiki?

b) Ikertu: zerk sortzen du substantzia hori?

c) Zer neurri har daitezke atmosferan CFC gas gutxiago egon dadin?

Ozono-geruza gehien suntsitzen duten substantziak halogenoak (kloroa eta fluorra) dituzten konposatu kimiko organikoak dira.Denbora luzean erabili izan dira hozgarri gisa, bai eta aerosoletanpropultsatzaile gisa ere. Atmosferara isurtzean, halogenoek gora egiten dute, eta eguzki-argiaren eraginez deskonposatzen dira. Kloroak ozono molekulekin erreakzionatu eta haiek suntsitzen ditu.

Atmosferara CFC gas gutxiago isurtzeko modu erraz bat honako hauda: aerosolak, disolbatzaileak eta gas mota horiek dituzten produktuguztiak gutxiago erabiltzea.

Berotegi-efektua zenbait gasen ondorio da. Taula honek argi adierazten du zenbateraino eragiten duen gas horietako bakoitzak delako efektua.

a) Zer-nolako arazoak sortzen ditu ingurumenean berotegi-efektuaareagotzeak?

b) Zer gasek du eraginik handiena berotegi-efektua areagotze horretan?

c) Zer neurri har daitezke delako efektua murrizteko?

d) Ba al du ondorio onik? Zer gertatuko litzateke berotegi-efekturik ez balego?

a) Berotegi-efektua areagotzeak Lurreko tenperatura handitzea duondorio, eta horrek beroketa globala eragiten du. Horrek esan nahidu ingurumen-arazo larriak sortzen dituela; esate baterako, kaskopolarrak urtzea, uren maila igotzea eta urak itsasertzeko eremuakhartzea. Horrez gain, klima-aldaketak oso kalte handiak egitendizkie uztei.

b) Karbono dioxidoa.

c) Errekuntzak txikitzea eta baso-masa kontserbatzea.

d) Bai. Lurreko tenperatura hotzegia izango litzateke giza bizirako.Zenbait gasi esker –besteak beste, karbono dioxidoari esker–,atmosferak planeta bero egotea ahalbidetzen du. Horri berotegi-efektu naturala esaten zaio, eta behar-beharrezkoa da bizia Lurrean garatzeko.

33.

Gasa CO2 CH4 CFC O2 NOX

Eragina (%) 50 18 17 9 6

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 137

138

7 Kimika jardunean

Sailkatu hondakinak, zertarako erabil litezkeen kontuan hartuz: beirazkoontziak, altzariak, pilak, materia organikoa, papera, arropa, metalak,artilea, plastikozko ontziak, ura eta simaurra.

Idatzi isurketak murrizteko har daitezkeen zenbait neurri.

Aztertu non dagoen zure etxetik gertueneko garbigunea eta zer hondakinmota biltzen dituzten han, gero birzikla ditzaten.

Erantzun irekia.

EPO izeneko hormona (hots, eritropoietina) berez sortzen dute izakibizidunek, eta globulu gorriak egiteaz arduratzen da. Jakina, oxigenoaodolera garraiatzen dute globulu gorriek. Hormona natural hori zientifikokiezin da bereizi laborategietan artifizialki egindakoaz; zeharka soilik susmaliteke inork hormona artifizialak dituela, odolean dituen globulu gorrienkantitatea oso handia bada. Distantzia handiko kiroletan (maratoietan,txirrindularitzan eta iraupen-eskian), hemoglobinaren gehieneko balioonartua (alegia, hematokritoaren adierazlearena) % 50ekoa da, antidopin-kontroletan. Balio normalak % 38-50 bitartekoak izaten dira.

a) Zer abantaila lortzen dute atletek EPO hartuz gero?b) Zer adierazten du azterketa batean hematokritoaren adierazlea % 52koa

izateak?c) Zergatik egiten dituzte beti kontraazterketak antidopin-kontroletan?d) Zer gaitz sendatzeko errezeta daiteke EPO, botika gisa?

a) EPOk organismoak eritrozito gehiago sortzea eragiten du. Zelulahoriek oxigenoa garraiatzeaz arduratzen dira. Ariketa fisikoa egitean,muskuluak oxigeno gehiago behar du, energia sortu ahal izateko,eta beraz, komeni da kirolariek hematokritoaren adierazle (odolekoeritrozitoen ehunekoa) altua izatea.

36.

35.

34.

Erabilera Hondakina

Berriro erabiltzekoaBeirazko ontziak, altzariak papera, arropa,artilea eta plastikozko ontziak.

BirziklatzekoaBeirazko ontziak, altzariak, materia organikoa,papera, artilea eta plastikozko ontziak.

Biodegradagarria Materia organikoa eta simaurra.

Odoleko globulu gorrien kantitatea(hematokritoaren adierazlea)

Antidopin-kontroletakoazterketa

% 0-50 Negatiboa

% 50 Gehieneko balio onartua

> % 50 Positiboa

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 138

139

ERANTZUNAK

b) Kontrolean positiboa ematea.c) Lehen azterketaren emaitza berresteko edo baliogabetzeko.d) Giltzurrunetako disfuntzio kronikoarekin lotutako anemia tratatzeko eta

kimioterapia jasotzen duten pazienteen tratamenduan.

Zer ondorio eragiten dituzte giza organismoan antiazidoek, antibiotikoeketa antipiretikoek?

• Antiazidoak: bihotzerrea neutralizatzen duten substantziak.• Antibiotikoak: zenbait mikroorganismoren garapena geldiarazi

(bakteriostatikoak) edo haiek eliminatzen dituzten (bakterizidak)substantziak.

• Antipiretikoak: sukarraren aurkako substantziak.

Bilatu informazioa: botika hauetatik zein da antibiotikoa?

a) Aspirina. d) Iodoa. g) Kortisona.b) C bitamina. e) Penizilina. h) Merkromina.c) Intsulina. f) Etil alkohola.

e) Penizilina.

Europar Batasunak dioenez, laborantza-lurrek kutsagarri metalikoenkontzentrazio jakin bat izan dezakete gehienez ere. Taula honekkontzentrazio horiek adierazten ditu, bai eta nekazaritzan erabiltzekolohien lagin baten azterketan izandako emaitzak ere.

a) Alderatu laginaren emaitzak eta EBk ezarritakoaren arabera onargarriakdiren kontzentrazioak, eta adierazi zer metalek gainditzen dutengehieneko kontzentrazioa.

b) Erabil al daiteke lohi hori nekazaritzarako? Zergatik?c) Bilatu informazioa eta erantzun: zer arazo sortzen ditu izaki bizidunek

metal astunak xurgatzeak?

a) Beruna eta kobrea.b) Ez. Lohiaren laginari egindako azterketek adierazten dute bi metal

astunen kontzentrazioa gehienekoa baino handiagoa dela.c) Metal astunak izaki bizidunen organismoan kalte larriak eragin

ditzaketen substantzia toxikoak dira. Hona hemen haien ezaugarrinagusietako bat: ez dira biodegradagarriak; hots, luze irauten duteingurunean, hartan eta izaki bizidunengan metatzen.

39.

38.

37.

Metala Beruna Merkurioa Nikela Zinka KobreaGehienekokontzentrazioa(mg/kg)

300 1,5 75 300 140

Lortutakokontzentrazioa(mg/kg)

5.000 1,5 55 200 1.900

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 139

140

7 Kimika jardunean

Batzuetan, laborantza-lurrek ez dute azidotasun egokia, eta horregatik, ezdira onak zenbait landare hazteko. Azaldu zergatik erabiltzen direnamoniakodun ongarriak lurzoruen pH-a igotzeko.

Amoniakoa pH handiko substantzia basikoa da. Lur bat pH azidoa (pH-aren balio txikiak) izateagatik zenbait landare landatzeko egokia ezbada, amoniakodun ongarriak egokiak izan daitezke lurraren pH-arenbalioa handitzeko.

Ikertu eta bilatu informazioa honi buruz: zer osagai nagusi dute Kevlarizeneko balen kontrako txalekoek.

a) Zer alde on du material horrek, beste materialek ez dutena?b) Zertarako erabiltzen da Kevlarra?c) Zer materialen ordez erabiltzen da orain?

Kevlarra 1965ean egin zuten lehen aldiz. Oso egitura erregularra du,eta horrek ematen dizkio propietate bereziak. Altzairua bainosendoagoa da, eta karbono-zuntza baino elastikoagoa. Ia ez dukimikoki erreakzionatzen, eta suarekiko erresistentea, malgua eta arinada. Hori dela-eta, balen kontrako txalekoetan eta arrantza-harietanerabiltzen da, besteak beste.

IRAKURLEAREN TXOKOA

Lehenbiziko testuak bi ideia azaltzen ditu, biak ere elkarrengandik osodesberdinak. Aurkitu ideia horiek eta laburtu biak, esaldi banatan.

Sugeen pozoia oso garbigarri eraginkorra izan daiteke. Halaber, medikuntzanerabil daiteke.

Azaldu zer esan nahi duten lau termino hauek: tronbo, hilgarri, entzimaeta drastiko.

• Tronboa: odol-sistema baskularrean sortutako odolbildua.• Hilgarria: heriotza eragiten duena.• Entzima: organismoan gertatzen diren zenbait erreakzio kimiko

erregulatzen duen proteina.• Drastikoa: erabatekoa.

Zure ustez, zer da garrantzitsuena bigarren testuan? Idatzi bigarren testuhorretarako izenburu bat.

Suge-pozoia minbiziaren aurkako borrokan erabil daiteke.

Alderatu kritikoki bi testuen edukia.

Erantzun irekia.

4.

3.

2.

1.

41.

40.

908283 _ 0125-0140.qxd 27/7/07 14:17 Página 140

141

Elektrizitatea8EDUKIEN MAPA

• Material eroaleak eta material isolatzai-leak bereiztea.

• Zirkuitu elektriko erraz bat zer elemen-tuk osatzen duten jakitea.

• Korronte-intentsitatea, tentsioa eta erre-sistentzia elektrikoa zer diren jakitea.

• Zirkuitu elektrikoetan kalkuluak egitenjakitea, Ohmen legea erabiliz.

• Zenbait erresistentzia eta/edo pila se-riean, paraleloan eta modu mistoan ko-nektatzen jakitea.

• Material baten erresistentzia elektrikoaneragina duten faktoreak zein diren jaki-tea.

• Amperemetroak eta voltmetroak zer direneta haiek zirkuitu batean zuzen instala-tzen jakitea.

• Tresna elektriko baten kontsumoa zermagnituderen mendean dagoen jakitea.

HELBURUAK

nondik higitzen da?

haien erresistentziak honela jar daitezke:

seriean mistoakparaleloan

adibidez

magnitude elektrikoak Ohmen legea

∆V = I ⋅ R

zirkuitu elektrikoak

haien higidurak hau sortzen du:

korronte elektrikoa

intentsitatea

ampereak

resistenciadiferenciade potencial

energíaeléctrica

potenciaeléctrica

hauen bidez azaltzen dira:

nolaadierazten da?

amperemetroa

zer erabiliz?

seriea

nola konekta-tzen da?

ohmak

nolaadierazten da?

ohmetroa

zer erabiliz?

voltak

nolaadierazten da?

jouleak

nolaadierazten

da?

wattak

nolaadierazten

da?

voltmetroa

zer erabiliz?

paraleloa

nola konekta-tzen da?

zer dio?

KARGA ELEKTRIKOAK

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 141

142

8 Elektrizitatea

• Unitatean landutako magnitudeak (korronte-intentsitatea,potentzial-diferentzia, erresistentzia…) dituzten zenbakizkoproblemak ebaztea.

• Zirkuitu elektrikoak egitea eta muntatzea.

• Karga elektrikoa. Karga elektrikoa pilatzea.

• Eroaleak eta isolatzaileak.

• Korronte elektrikoa.

• Zirkuitu elektrikoak.

• Korronte-intentsitatea, potentzia-diferentzia eta erresistentziaelektrikoa. Haien arteko lotura. Ohmen legea.

• Kalkuluak zirkuitu elektrikoetan.

• Erresistentziak zirkuitu batean elkartzea.

• Pilak zirkuitu batean elkartzea.

• Korronte elektrikoaren erabilerak. Korrontearen efektuak.

• Elektrizitatea etxean.


Kontzeptuak

EDUKIAK

1. Kontsumorako hezkuntza.Unitate hau egokia da ikasleek tresna elektrikoak erabiltzen dituztenean energiaaurreztu behar dutela barnera dezaten. Ikasgelan azter daiteke zer tresnak dutenkontsumorik handiena, eta kontsumoa txikitzeko zer egin dezakegun guk, besteak beste.

Interesgarria izan daiteke energia-unitate garrantzitsu bat sakonago aztertzea:kilowatt ordua (kWh).

2. Osasunerako hezkuntza.Zirkuitu elektrikoekin lan egiten denean, komeni da ikasleei gogoraraztea zer-nolakoardurak hartu behar dituzten. Beharbada, laborategiko zirkuituetan pilak erabilizgero, neurri horiek ez dira hain beharrezkoak izango; baina zirkuitu horiekoinarrizko arauak errespetatzea lortzen badugu, aurrerapauso handia emangodugu, eta seguru asko, arriskutsuagoak izan daitezkeen zirkuituekin lan egitean,are gehiago errespetatuko dituzte arauak.

BALIOETAN HEZTEA

• Elektrizitateak gure gizartearen garapen industrialean etateknologikoan izan duen garrantzia aintzat hartzea.

• Energia elektrikoa aurrezteko ohiturak sustatzea.

Jarrerak

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 142

143


1. Material eroaleak eta material isolatzai-leak bereizten jakitea.

2. Korronte-intentsitatea, potentzial-dife-rentzia eta korrontea zer diren azaltzea.

3. Unitatean landutako magnitudeak (ko-rronte-intentsitatea, potentzial-diferen-tzia, erresistentzia…) dituzten zenbakiz-ko problemak ebaztea.

4. Zenbait erresistentzia erabiliz zirkuituelektrikoak egitea.

5. Edozein tresna elektrikoren kontsumoakalkulatzea, haren potentziatik eta fun-tzionamendu-denboratik abiatuta.

6. Ohiko etxebizitza bateko instalazio elek-trikoa zer elementu nagusik osatzen du-ten azaltzea, bai eta, tresna elektriko-ak maneiatzean zer oinarrizko arauerrespetatu behar diren ere.

7. Konpainia elektrikoaren ordainagiri bataztertzea eta energia elektrikoaren kon-tsumoak eragiten dituen kostuak etakontratatutako potentziarenak, neurke-ta-ekipoen alokairuarena eta abarrenabereiztea.


LANTZEN DIREN GAITASUNAKHizkuntza-gaitasuna

Testuen eta haiek lantzeko ariketen bidez, Irakurlearen txokoa atalean, beren-beregi lantzen dira irakurtzekogaitasuna bereganatzearekin lotutakoedukiak.


Unitate honetan, ezinbestekoa damatematikaren laguntza. Zatikiak,ekuazioak eta kalkuluak beharrezkoak dira, kalkuluei, erresistentzia baliokideei,potentziari, energia-kontsumoari eta abarri buruzko zenbakizko problemakebazteko.


Elektrizitatearen eta haren ondoriozkoaplikazioen oinarrizko funtsei buruzkoezagutza oso laguntza garrantzitsua da,ikasleek mundu fisikoarekikoelkarrekintzarako beharrezkoak direntrebetasunak lortu eta haren ingurukogertakariak uler ditzaten. Horri esker,elektrizitatearen erabilerekin ahalikhobekien moldatzeko aukera izango dute.

Informazioaren trataerarako gaitasuna eta gaitasun digitala

Irakurlearen txokoa atalean, zenbait weborri interesgarri proposatzen dira, unitateanlantzen diren edukiak finkatzeko.


Elektrizitatea nola sortzen den eta zertarakoerabiltzen den ikasten dutenean, egunerokobizitzako trebetasunekin trebatzen diraikasleak; esaterako, bonbillak konektatzeko,elektrizitatea manipulatzeak zer arriskudituen jakiteko eta kontsumoa kalkulatzeko.Azken horri esker, ikasleek elektrizitatearenkontsumoarekiko jarrera arduratsuagaratuko dute. Horrez gain, pilek ematenduten energia zeinen garestia denazpimarratzen da, bai eta energiaberriztagarriak erabili behar direla ere.


Unitate osoan zehar, ikasketa ahalikautonomoena izan dadin beharrezkoakdiren trebetasunak lantzen dira. Ariketakezagutza berriak aztertzeko, lortzeko,prozesatzeko, ebaluatzeko, laburtzeko etaantolatzeko diseinatutako trebetasunakbereganatuko dituzte ikasleek.

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 143

144

8 Elektrizitatea

Zer gertatuko da gomazko hari bat erabiltzen badugu Volta pila batenlehen eta azken diskoak elkartzeko? Pasatuko al da korronte elektrikoazirkuitua ixtean?

Goma isolatzailea da. Volta pila baten lehen eta azken diskoakelkartzen baditugu, karga higitzea eragotziko dugu, eta beraz, ez dakorronte elektrikoa higituko zirkuituan zehar.

Zergatik izan zuen berebiziko garrantzia Voltak sortu zuen pilak? Ba al zenzirkuitu elektrikorik Volta baino lehen?

Voltak sortutako pila korronte elektrikoko fluxua sor zezakeen lehentresna izan zen.

Volta baino lehen, ez zegoen zirkuitu elektrikorik. Zirkuituetan,beharrezkoa da pila edo sorgailu batek kargei energia ematea, korronte elektrikoko fluxuak jarrai dezan. Lehen pila Voltak egin zuen.

Marraztu elementu hauek seriean konektatuta dituen zirkuituaren eskema:pila bat, bonbilla bat eta erresistentzia bat. Marraztu zirkuitua irekitzekoeta ixteko etengailua ere.

Erantzun grafikoa:

Eskema honetan, etengailua irekita dago; hortaz, ez da korronterikigaroko zirkuituan zehar, eta lanparak itzalita jarraituko du, etengailuaixten dugun arte.

Marraztu elementu hauek paraleloan konektatuta dituen zirkuituareneskema: bonbilla bat eta erresistentzia bat. Zirkuituan pila bat etaetengailu bat ere badaude.

Erantzun grafikoa:

4.

3.

2.

1.

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 144

145

ERANTZUNAK

Zer intentsitate du gailu batetik igarotzen den korronte batek 25 s-an1.000 C pasatzen badira?


Kalkulatu zenbat karga pasatzen den eroale batetik 2 minutuz 2 A-ko korronteak zirkulatzen badu.

Kasu honetan:

Zenbat denboran pasatu behar du 3 A-ko korronte batek eroale batetik 12 µC zirkulatzeko?

Lehenengo eta behin, karga kalkulatuko dugu:

Kableetan zergatik erabiltzen da kobrea eta ez, esaterako, beruna?

Kobrearen erresistibitatea berunarena baino txikiagoa delako eta, beraz,eroalearen erresistentzia txikitzean korrontea igarotzea errazagoadelako, betiere, hariaren luzera eta sekzioa ez badira aldatzen.

Kalkulatu hauek:

a) 2 m-ko luzera eta 2 mm-ko diametroa dituen kobrezko hari batenerresistentzia.

b) 20 m-ko luzera eta 2 mm-ko diametroa dituen kobrezko hari batenerresistentzia.

c) 2 m-ko luzera eta 20 mm-ko diametroa dituen kobrezko hari batenerresistentzia.

d) 2 m-ko luzera eta 20 mm-ko diametroa dituen burdinazko hari batenerresistentzia.

Hau dakigu:

a) r = 1 mm = 10−3 m → S = π ⋅ r 2 = 3,14 ⋅ 10−6 m2. Beraz:

RL

S= ⋅ = ⋅ ⋅

⋅=−

−ρ 1 7 10

2

3 14 100 01088

6,

,, Ω

RL

S= ⋅ρ .

9.

8.

Q

tQ

I

= ⋅ = ⋅ →

→ = =⋅

−−

−

1210

112 10

12 10

3

66

6

CC

CCµ

µ

== ⋅ −4 10 6 s

7.

t Q I t= ⋅ = → = ⋅ = ⋅ =2 min s 240 C60

1120 2 120

s

min

6.

IQ

t= = =

1.000 C

25 s40 A

5.

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 145

146

8 Elektrizitatea

b) r = 1 mm = 10−3 m → S = π ⋅ r 2 = 3,14 ⋅ 10−6 m2. Beraz:

c) r = 10 mm = 10−2 m → S = π ⋅ r 2 = 3,14 ⋅ 10−4 m2. Beraz:

d) r = 1 mm = 10−3m → S = π ⋅ r 2 = 3,14 ⋅ 10−6 m2. Beraz:

Ohmen legetik volterako ondorioztaturiko definizioa kontuan hartuz, idatziantzeko definizioa ampererako eta ohmerako.

Amperea ohm bateko erresistentziako elementu bat zeharkatzen duen korronte-intentsitatea da, elementuaren muturren arteko potentzial-diferentzia volt batekoa denean.

Ohma elementu batek egiten duen erresistentzia da, elementuarenmuturren artean volt bateko potentzial-diferentzia dagoenean etaampere bateko korronteak zeharkatzen duenean.

Zer potentzial-diferentzia du 2,2 kΩ-eko erresistentzia batek 0,15 A-kokorronteak zeharkatzen badu?


Zer korronte-intentsitate igarotzen da 2,2 kΩ-eko erresistentzia duen gailubatetik, 110 V-eko tentsio-erorketa gertatzen bada?

Intentsitatea honela kalkulatzen da:

Demagun zirkuitu hau daukagula: R1 = 6 W eta R2 = 3 Ω.

a) Zer erresistentzia baliokide du zirkuituak?

b) 6 Ω-eko erresistentziatik 2 A-kokorrontea pasatzen bada, zer tentsio-erorketa gertatuko da erresistentzian?

c) Zer intentsitate pasatzen da R2-tik?d) Zer potentzial-diferentzia dago R2-ren

muturren artean?Eta R1-en muturren artean? e) Zer tentsio ematen du sorgailuak?

13.

IV

R= = =

∆ 110

2 2000 05

., A

12.

∆V I R= ⋅ = ⋅ =0 15 2 200 330, . V

11.

10.

RL

S= ⋅ = ⋅ ⋅

⋅=−

−ρ 1 3 10

2

3 14 100 0837

6,

,, Ω

RL

S= ⋅ = ⋅ ⋅

⋅=−

−ρ 1 7 10

2

3 14 100 00018

4,

,, Ω

RL

S= ⋅ = ⋅ ⋅

⋅=−

−ρ 1 7 10

20

3 14 100 1088

6,

,, Ω

∆VT

R2

R1

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 146

147

ERANTZUNAK

Hau dakigu: eta .

a)

b)

c) Serieko zirkuitua denez: .

d)

e)

Zirkuitu honetan, R1 = 6 Ω eta R2 = 3 Ω.

a) Zein da zirkuituko erresistentzia baliokidea?

b) Sorgailuak 18 V-eko tentsioa sortzen badu, nolako tentsio-erorketasortuko da erresistentzia bakoitzean?

c) Zer intentsitatek zirkulatzen du erresistentzia bakoitzetik?

;

a) Erresistentzia baliokidea kalkulatzeko:

b) Paraleloan konektatuta daudenez, erresistentzia bakoitzak tentsiobera izango du. Guztira, 18 V-ekoa izango da.

c) Eragiketa egiten badugu:

• •√

Zirkuitu txikian, R1 = 3 Ω, R2 = 5 Ω etaR3 = 15 Ω.

a) Zein da zirkuituko erresistentzia baliokidea?

b) R1-etik 5 A-ko korrontea pasatzen bada, nolakoa da potentzial-diferentziaerresistentzia horretan?

c) Zer korronte-intentsitatek zirkulatzen du R2-tik eta R3-tik?

d) Zenbateko tentsioa sortzen du sorgailuak?

; ; .

a) Hortaz: 1 1

3

1

5

1

15

9

15

3

51 67

RR

bal.bal.= + + = = → = , Ω

R3 15= ΩR2 5= ΩR1 3= Ω

15.

IV

R2

2

2

18

36= = =

∆AI

V

R1

1

1

18

63= = =

∆A

1 1

6

1

3

3

6

1

22

RR

bal.bal.= + = = → = Ω

R2 3= ΩR1 6= Ω

14.

∆ ∆ ∆V V Vt = + = + =1 2 12 6 18 V

∆V I R1 1 2 6 12= ⋅ = ⋅ = V∆V I R2 2 2 3 6= ⋅ = ⋅ = V

I I2 1 2= = A

∆V I R1 1 2 6 12= ⋅ = ⋅ = V

R R Rbal. = + = + =1 2 6 3 9 Ω

R2 3= ΩR1 6= Ω

R1 R2∆VT

R1

R2

∆VT

R3

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 147

148

8 Elektrizitatea

b)

c) Eragiketa eginez gero:

• •

d) Paraleloan konektatuta daudenez, sorgailuak ematen duen tentsioaerresistentzia bakoitzeko tentsio-erorketaren berdina da, eta 15 V-en berdina.

Demagun hiru bonbilla berdin ditugula, erresistentzia berekoak. Nolaemango dute argi handiagoa, seriean konektatzen baditugu ala paraleloankonektatzen baditugu?

Paraleloko zirkuituko erresistentzia baliokidearen balioa serieko zirkuitubatean baino txikiagoa da. Beraz, paraleloan konektatzen badituguemango dute argirik handiena.

Kalkulatu zirkuitu honen erresistentziabaliokidea: R1 = 5 Ω, R2 = 4 Ω,R3 = 12 Ω eta R4 = 10 Ω.

Kasu honetan:

Beraz:

Kalkulatu zirkuitu honen erresistentziabaliokidea: R1 = 6 Ω, R2 = 4 Ω,R3 = 5 Ω, R4 = 8 Ω eta R5 = 7 Ω.

Erresistentzia baliokidea kalkulatzeko:

•

•

Hortaz:

Eta hau daukagu: R RT 5= + = + =5 65 5 65 7 12 65, , , Ω

1 1

10

1

13

23

130RR

bal. (paraleloa)bal. (par= + = → aaleloa) = =

130

235 65, Ω

R( )3 4 5 8 13+ = + = Ω

R( )1 2 6 4 10+ = + = Ω

18.

R R R RT bal.= + + = + + =+1 2 3 4 5 3 10 18( ) Ω

1 1

4

1

12

4

12

1

33

2 3

2 3

R

R

bal.

bal.

( )

( )

+

+

= + =

= = → = Ω

17.

16.

IV

R3

3

3

15

151= = =

∆AI

V

R2

2

2

15

53= = =

∆A

∆V I R1 1 1 5 3 15= ⋅ = ⋅ = V

R1

R2 R3

R4

R1 R2

R3 R4

R5

908283 _ 0141-0170.qxd 10/9/07 11:40 Página 148

Haizagailua freskatzeko erabiltzen da; hala ere, martxan jartzean, harenmotorra berotu egiten da.Azaldu kontraesana dirudien hori.

Haizagailuaren motorra Joule efektuaren bidez berotzen da. Hegalek airea mugitzen dute, eta horrek aire freskoaren irudipenaematen digu.

Hortaz, esan al dezakegu haizagailuak dagoen gelako airea berotu egiten duela?

Zentzu zorrotzean, bai, baina Joule efektuak eragiten duentenperatura-igoera oso txikia da, gelako airearen masa oso handiadelako.

Zenbat energia kontsumitzen du 35 Ω-eko erresistentzia duen berogailubatek, bertatik 6 A-ko korrontea igarotzen bada eta 2 orduz konektatutabadago?


Jaki bat prestatzeko 3 ⋅ 106 J behar ditugu. Zenbat denboran egon behardu piztuta bitrozeramikak 230 V-eko potentzia eta 44 Ω-eko erresistentziabaditu?

Denbora bakanduko dugu:

Azaldu, labur, zergatik sortzen den Joule efektua. Beti al da onuragarria?

Joule efektua honela gertatzen da: korronte elektrikoa eroale bateanzehar higitzen denean, mugitzen diren elektroien eta haria osatzenduten partikulen arteko talkek beroa sortzen dute.

Efektu horrek eragin negatiboak izan ditzake, korrontea kableetatikhigitzean kableak berotu egiten direlako. Batzuetan, hoztu egin behardituzte.

Azaldu zer alde dagoen goritasun-bonbillen eta hodi fluoreszenteen artean.Zergatik irauten du gehiago fluoreszenteak?

Goritasun-bonbilletan, harizpi metalikoak (oso meheak eta luzeak)erresistentzia handia eragiten dio korrontea igarotzeari. Berotu egitenda eta argia ematean du.

24.

23.

EV

Rt t

E R

V= ⋅ → =

⋅=

⋅ ⋅= =

∆∆

2

2

6

2

3 10 44

2302.495 s 41 miin 35 s

22.

t E I R t= = → = ⋅ ⋅ = ⋅ ⋅ =2 h 7.200 s 9 072 002 26 35 7 200. . . 00 J

21.

20.

19.

149

ERANTZUNAK

908283 _ 0141-0170.qxd 10/9/07 11:41 Página 149

150

8 Elektrizitatea

Hodi fluoreszenteetan, gas bat ionizatu eta argi ultramorea igortzen dutenelektroiak askatzen ditu. Argi horrek hodiaren hormekin (substantziafluoreszente batez estalita) errebotatu, eta argi ikusgaia sortzen da.

Fluoreszenteak gehiago irauten du, harizpi metalikorik ez duenezgutxiago berotzen delako eta ezin delako urtu.

Azaldu zer alde dagoen argia LCD-telebistetan eta plasma-telebistetansortzearen artean.

LCD pantailek kristal likidozko disoluzio bat dute bi plaka polarizatugardenen artean. Korronte elektrikoa kristal independente horietanzehar igarotzen denean, kristalek argia iragazi eta irudia sortzen dute. Ondoren, kolorezko iragazi batzuek irudia osatzen dute,pantailan.

Plasma-telebista batean, tentsio handiko korronte elektriko batek gasbaten atomoak ionizatu eta argi ultramorea askatzen du. Argi horrekpantailaren materialarekin talka egiten du, eta argi ikusgaia sortzen da.

Egun nola baliatzen da korronte elektrikoaren efektu magnetikoa?

Zentral elektrikoetako sorgailuaren funtzionamendua korrontearenefektu magnetikoan oinarritzen da. Imajinatu zer gertatuko litzatekeengure gizartean energia elektrikorik ez balego!

Azaldu, labur, nola funtzionatzen duten motor elektrikoek, eta aipatumotor elektrikoa duten eta egunero erabiltzen dituzun tresna batzuk.

Korronte elektriko bat igaroarazten da iman baten gisa jarduten duenharil batean zehar. Haren ondoan imanak jartzen baditugu, harilabiratu eta motorraren ardatza biraraziko du.

Egunero erabiltzen ditugun hainbat tresnak motor elektrikoa dute.Hona hemen adibide batzuk: zulatzeko makinak, haizagailuak,irabiagailuak eta hortzetako eskuila elektrikoa.

Zer onura ditu objektu metalikoak beste metal baten geruza fin batezestaltzeak?

Galbanizazioak objektu metalikoak korrosiotik babestu eta haien itxuraeta propietate elektrikoak eta optikoak hobe ditzake.

Argiaren ordainagiriko zer atal ordaintzen dugu etxetik kanpo denbora luzez egon behar dugulako etengailu automatiko orokorra eteten dugunean?

Kontratatutako potentziagatik eta neurketa-ekipoen alokairuagatikordaintzen diren zenbateko finkoak. Zenbateko horiei dagokien zergagehitu behar zaie.

29.

28.

27.

26.

25.

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 150

151

ERANTZUNAK

Adierazi zer alde dauden bi marrazkion artean. Zeinetan erabili daelektrizitatea modu seguruan?

Hona hemen lehen irudian bigarrenarekiko ikusitako aldeak:

• Gizona oinutsik dago ur-putzuan.

• Entxufeko lapurrean, luzera handiko kableak dituzten hiru tresnaelektriko konektatuta daude; hau da, entxufea gainkargatutako dago.

• Ispiluaren gaineko argian, kable bat hondatuta dago.

• Komun-ontzia irekita dago.

Bigarren irudian erabiltzen da elektrizitatea modu seguruan.

Zenbat elektroi galdu ditu +6 µC-eko karga duen gorputz batek?

Hona hemen karga:

Sailkatu materialak, eta bereizi eroaleak eta isolatzaileak.

a) Ura. e) Kobrea. i) Kartoia.b) Airea. f) Zura. j) Marmola.c) Plastikoa. g) Zilarra. k) Esnea.d) Aluminioa. h) Beira. l) Urrea.

• Eroaleak: ura (kanila), airea, aluminioa, kobrea, zilarra, esnea etaurrea.

• Isolatzaileak: plastikoa, zura, beira, kartoia eta marmola.

32.

610

1

6 25 10

13 75 10

6 1813C

C

C

e

Ceµ

µ⋅ ⋅

⋅= ⋅

− ,,

31.

30.

A B

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 151

152

8 Elektrizitatea

Deskribatu nola funtzionatzen duten Volta pilek. Zergatik uste zuenGalvanik elektrizitatearen jatorria animalietan zegoela?

Volta piletan, kobrezko eta zinkezko diskoak elektrolito gisa jardutenduen azido batez bustitako beste disko batzuekin tartekatzen dira.Galvanik igelen hankekin egin zituen esperimentuak, eta horregatikpentsatu zuen elektrizitatearen jatorria animalietan zegoela.

Erreparatu grafikoari arretaz.

a) Nolako erlazioa dago I eta ∆V artean? b) Kalkulatu maldaren balioa.c) Zer esan nahi du fisikan malda zuzenak?d) Zer intentsitate du 20 V-eko potentzial-diferentziak?

a)

b) Maldaren balioa intentsitatearen balioaz biderkatzen den zenbakiada. Malda = 4.

c) Zuzenaren malda erresistentziaren balioa da (Ohmen legea).

d)

10 m-ko luzera eta 10-4 m2-ko sekzioa dituen kobrezko hari baten erresistentzia 1,72 ⋅ 10-3 Ω-ekoa da. Kalkulatu datu-taula honetan jasotako neurriak dituen kobrezko hari baten erresistentziak.

Hau dakigu: RL

S= ⋅ρ

35.

I = =20

45 A

∆V I= 4

34.

33.

I (A) 2,5 2 1,5 1 0,5

∆V (V) 10 8 6 4 2

I (A)0,5 1,0 1,5 2,0 2,5

10

8

6

4

2

0

∆V (V)

908283 _ 0141-0170.qxd 10/9/07 11:45 Página 152

153

ERANTZUNAK

Erreparatu lau metalen erresistibitate elektrikoaren taulari eta erantzungalderei.

a) Ordenatu erresistibitate txikienetik handienera.b) Zer metalek eroaten du ondoen korrontea? Zergatik? c) Zer metalek jartzen dio eragozpen handiena korronteari?d) Zergatik ez dira erabiltzen zilarrezko hariak kableetan eta zirkuitu

elektrikoetan?

a) Zilarra < kobrea < burdina < beruna.

b) Zilarrak du erresistibitaterik txikiena.

c) Berunak du erresistibitaterik handiena.

d) Kobrea baino garestiagoa delako.

Erreparatu taulari: Bertan, eroale bat zeharkatzen duen kargak denborajakin batzuetan zer intentsitate duen adierazi da.

Hau dakigu: .

Demagun eroale batetik 10 mA-ko korronte-intentsitatea igarotzen dela. Kalkulatu zer karga eta zenbat denboran igarotzen den, eta adierazi taula honetan:

38.

IQ

t=

37.

36.

Erresistibitatea(Ω ⋅ m)

Luzera(m)

Sekzioa(m2)

Erresistentzia(Ω)

1,72 ⋅ 10−8 1 10−4 1,72 ⋅ 10−4

1,72 ⋅ 10−8 2 10−4 3,44 ⋅ 10−4

1,72 ⋅ 10−8 2 2 ⋅ 10−4 1,72 ⋅ 10−4

1,72 ⋅ 10−8 1 2 ⋅ 10−4 8,6 ⋅ 10−5

Metala Erresistibitatea (Ω ⋅ m)

Burdina 1,0 ⋅ 10−7

Kobrea 1,7 ⋅ 10−8

Zilarra 1,5 ⋅ 10−8

Beruna 2,2 ⋅ 10−7

Karga (C) Denbora (s) Intentsitatea (A)

4 1 4

4 5 0,8

4 0,4 10

4 0,5 8

Karga (C) Denbora (s) Intentsitatea (A)

3 300 0,01

0,01 1 0,01

10 1000 0,01

0,6 60 0,01

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 153

154

8 Elektrizitatea

Aipatu bost objektu isolatzaile eta beste bost eroale.

• Isolatzaileak: beirazko edalontzia, zurezko koilara, plastikozkoorratza, kortxozko taula eta paper-txoria.

• Eroaleak: kobrezko haria, zilarrezko eraztuna, urrezko eskumuturrekoa,mahai-tresna metalikoa eta ateko helduleku metalikoa.

Zer noranzkotan higitzen dira elektroiak zirkuituetan? Eta zein dakorrontearen noranzko konbentzionala

Elektroiak polo negatibotik positibora higitzen dira. Noranzkokonbentzionala polo positibotik negatiborakoa da.

Demagun eroale baten sekziotik 10 mC igarotzen direla 0,01 segundoan.Zer balio du korronte-intentsitateak? Zenbat elektroi igarotzen dirasegundo batean?

Hona hemen karga: Q = 10 µC = 10−5 C.

Hortaz:

Irakurri testua eta erantzun galderei:

Supereroankortasuna deritzo eroale batek, tenperatura kritiko baten azpitikhozten denean (–269 ºC merkurioaren kasuan), bat-batean erresistentziaelektrikoa galtzeari. Supereroaleek erresistentziarik eta bero-galerarik gabe eroaten dutekorronte elektrikoa. Gaur egun, zientzialariak giro-tenperaturan material supereroaleak lortzekobideak ikertzen ari dira.a) Zer propietate bereizgarri dituzte supereroaleek?

b) Zer balio du supereroaleen erresistibitateak?

c) Zergatik aurkitu nahi dituzte ikertzaileek giro-tenperaturansupereroaleak diren materialak?

d) Ikertu zertarako erabiltzen den supereroankortasuna.

a) Supereroaleek ez diote erresistentziarik egiten korronte elektrikoaigarotzeari, eta ez da bero gisa energiarik galtzen.

b) Nulua.

c) Oso garestia delako supereroale-egoera lortzeko behar denhozketari eustea.

d) Elektroiman supereroaleen erabileren artean, honako hauek daude:

42.

IQ

t= = = → ⋅

⋅=

−

−− −10

1010 10

6 25 10

16

5

23 3

18

AC

s

e

C

,,,25 1015⋅

e

s

41.

40.

39.

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 154

155

ERANTZUNAK

• Erabilera biologikoak. Eremu magnetiko handiek landareen etaanimalien hazkundean duten eragina. Esate baterako, elektroimansupereroaleak erabili dira, eremu magnetiko handiak sortzeko.Horren helburua landareen eta animalien hazkundean eta, horrezgain, animalien portaeran zer eragin dituzten aztertzea da.

• Medikuntzako erabilerak. Eremu magnetikoak erabili dituztekirurgiarik gabe arteriak konpontzeko, tumoreak tratatzeko etaaneurismak sendatzeko.

• Lebitazioa. Oso garrantzi handia du garraio masibo, azkar etamerkean. Zientzialariei duela ia mende bat bururatu zitzaien indarmagnetiko bat erabiltzea, garraio-ibilgailuak «flotatzea» eragiteko,eta supereroankortasunak ideia hori berritu eta eguneratu du.

• Energia handiko azeleragailuak. Material supereroalez egindakoelektroimanak garatu dira, inoiz lortutako eremu magnetikorikhandienak sortzen dituztenak, partikula-azeleragailu handietanerabili ahal izateko.

Nola aldatzen da eroaleen erresistentzia luzeraren arabera?

Zenbat eta luzeagoa izan eroalea, orduan eta erresistentzia handiagoaegingo dio korrontea igarotzeari.

Demagun metal baten bi hari ditugula, luzera berekoak, baina bata besteabaino lodiagoa dela. Bietako zeinek du erresistentzia elektriko handiena?Zergatik?

Meheenak izango du erresistentzia elektrikorik handiena; zenbat etahandiagoa izan sekzioa, orduan eta eragozpen handiagoa egingo diokorrontea igarotzeari.

Ikertu eta bilatu giza gorputzak batez beste zer erresistentzia duen. Aldatuegiten da bustita badago?

Giza gorputzaren erresistentzian, zenbait faktorek dute eragina: adinak, sexuak eta ukipen-azaleraren egoerak (hezetasuna,zikinkeria…). Erresistentziaren gehienezko balioa 3.000 Ω ingurukoada, eta gutxienekoa, 500 Ω ingurukoa.

Demagun zirkuitu elektriko batean erresistentzia aldakor bat instalatudugula. Aplikatu Ohmen legea eta osatu taulako balioak.

46.

45.

44.

43.

Intentsitatea (A) Potentzial diferentzia (V) Erresistentzia (Ω )

10 20 2

5 20 4

0,002 2 1.000

50 150.000 3.000

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 155

156

8 Elektrizitatea

Demagun eroale bati zenbait tentsio ezarri dizkiogula. Taula honetan jasoditugu tentsioak eta kasu bakoitzean igarotzen den korronte-intentsitatea.

a) Adierazi grafikoki ∆V eta I-ren balioak.

b) Zer erlazio dago tentsioaren eta intentsitatearen artean?

c) Zer esan nahi du fisikan grafikoko maldak? Zer balio du?

a)

b)

c) Zuzenaren malda eroalearen erresistentzia da; haren balioa 5 Ω-ekoa da.

Zer gertatuko litzateke 230 V-eko tresna elektriko bat 125 V-erakonektatuko bagenu? Eta alderantziz?

230 V-eko tresna elektriko bat 125 V-era konektatuz gero, bereerrendimendutik behera funtzionatuko du, behar duen tentsioarenerdia jasotzen baitu. Alderantziz, tresna hondatu egingo litzateke, jasan dezakeen tentsioaren bikoitza jasoko baitu.

Adierazi zein bonbillak egiten duen argi.49.

48.

∆V I= ⋅5

47.

I (A) 1 2 3 5 7

∆V (V) 0,2 0,4 0,6 1 1,4

b) c)a)

109876543210

I (A)

∆V (V)

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 156

157

ERANTZUNAK

a) Bat ere ez.

b) Pilaren polo negatibotik hurbilen dagoen bonbilla argituko da.

c) Bat ere ez.

Adierazi, kasu hauetan, bonbillak seriean ala paraleloan konektaturikdauden:

a) Bonbilla bat askatzean, besteek ez dute argi egiten.b) Amperemetroak balio berbera adierazten du zirkuituko puntu guztietan.c) Bonbilla bat erretzen bada, gainerakoek argi egiten jarraitzen dute.

a) Seriean. b) Seriean. c) Paraleloan.

Zirkuitu honetan: R1 = 3 Ω, R2 = 5 Ω etaR3 = 15 Ω.

a) Zer erresistentzia baliokide du zirkuituak?

b) Zer potentzial-diferentzia du erresistentzia bakoitzak?

a) RT = 3 + 5 + 15 = 23 Ω

b)

Beraz:

•

•

•

Kalkulatu zer intentsitate igarotzen den zirkuitutik.

a) Nola konektatuko zenuke amperemetro bat korronte-intentsitatea neurtzeko?

b) Nola konektatu beharko genuke voltmetro bat erresistentzia baten muturren arteko potentzial-diferentzia neurtzeko?

c) Erresistentziak paraleloan konektatzen baditugu, nola aldatuko da intentsitatea?

Zirkuitutik igarotzen intentsitatea hau da:

IV

RT

T

A= = =∆ 1 5

500 03

,,

52.

∆V I R3 3 0 43 15 6 45= ⋅ = ⋅ =, , V

∆V I R2 2 0 43 5 2 15= ⋅ = ⋅ =, , V

∆V I R1 1 0 43 3 1 29= ⋅ = ⋅ =, , V

IV

RT

T

A= = =∆ 10

230 43,

51.

50.

R2

R3

R1

10 V

1,5 V

30 Ω

20 Ω

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 157

158

8 Elektrizitatea

a) Seriean.

b) Erresistentzia bakoitzarekiko paraleloan.

c) Erresistentzia baliokidea txikiagoa da, eta beraz, intentsitateahanditu egiten da.

Marraztu zirkuitu bat. Demagun 5 W-eko lau erresistentzia dituela, zenbaiteratara konektaturik. Kalkulatu erresistentzia baliokidea, kasu hauetakobakoitzean.

a) Lau erresistentziak seriean. c) Bi erresistentzia seriean eta bi

b) Lau erresistentziak paraleloan. paraleloan.

a) Rbal. = 5 + 5 + 5 + 5 = 20 Ω

b)

c) Rbal.= 5 + 5 + = 12,5 Ω

2,5

1

5

1

5

1

+⎛

⎝⎜⎜⎜

⎞

⎠⎟⎟⎟⎟

−

1 1

5

1

5

1

5

1

5

4

51 25

RR

bal.bal.= + + + = → = , Ω

53.

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 158

159

ERANTZUNAK

Marraztu hiru erresistentziako zirkuitu baten konbinazio guztiak,erresistentziak honelakoak badira:

a) Berdinak. b) Desberdinak.

a) Berdinak.

1.

2.

3.

b) Desberdinak:

1., 2. eta 3. konbinazioak, eta hauek:

4.

5.

54.

R1

R1

R1

R2

R3

R1

R2

R3

R1

R3

R2

R2

R3

R2 R3

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 159

160

8 Elektrizitatea

Zer gertatuko litzateke, bonbillak seriean konektaturik dituen Gabonetako zuhaitz baten argien lerroan, bonbilletako bat erreko balitz?

Seriean konektatuta egoten dira. Bonbilletako bat erreko balitz,korrontea igarotzea eten eta denak itzaliko dira. Hori eragozteko,paraleloan konektatu behar dira bonbillak.

Nola jarriko zenituzke etxetresna elektrikoak, seriean ala paraleloan?

Paraleloan. Bat hondatuz gero, gainerakoek funtzionatzen jarraitukodute.

Erreparatu bi bonbilla berdinez osaturiko zirkuitu honi eta adierazi zein baieztapen diren okerrak.

a) Etengailua irekita badago, lehenengo bonbillak baino ez du argi egiten.

b) Etengailua ixten bada, bi lanparek berdin egiten dute argi.

c) Etengailua ixten bada, bigarren bonbillak baino ez du egiten argi.

a) Okerra. Etengailua irekita badago, bonbillak itzalita egongo dira,korrontea ez baita igarotzen.

b) Zuzena. Biak egongo dira piztuta.

c) Okerra. Biak egongo dira piztuta. Seriean konektatuta daudenez,bonbilletako batean zehar higitzen den korrontea bestetik ereigaroko da.

Kalkulatu erresistentzia baliokidea erresistentzia multzo hauetan:

a) 3 eta 5 Ω-eko bi erresistentzia seriean.

b) 2 eta 4 Ω-eko bi erresistentzia paraleloan.

c) 2, 4 eta 5 Ω-eko hiru erresistentzia seriean.

d) 1, 3 eta 4 Ω-eko hiru erresistentzia paraleloan.

a)

b)

c)

d)1 10

13

1

4

17

523 1

RR

TT= + = → = , Ω

RT = + + =2 4 5 11Ω

1 1

2

1

4

3

41 3

RR

TT= + = → = , Ω

RT = + =3 5 8 Ω

58.

57.

56.

55.

1

2

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 160

161

ERANTZUNAK

Demagun zirkuitu hau. Kalkulatu guztizko erresistentzia eta bertatikigarotzen den intentsitatea.

Kasu honetan:

Horrenbestez:

Marraztu zirkuitu hau: 40, 50 eta 60 Ω-eko 3 erresistentzia seriean eta 12 V-eko potentzial-diferentzia.

Erantzun grafikoa:

Osatu esaldiak:

a) Korronte-intentsitatea -unitate batean eroalearen sekziobatetik igarotzen den da.

b) elektrikoa deritzo materialek korronteari egiten dioten trabari.

c) Potentzial-diferentziaren eta intentsitatearen arteko zatidurari deritzo.

d) -unitatean sorturiko edo kontsumituriko energiari deritzo.

a) Korronte-intentsitatea denbora-unitate batean eroalearen sekziobatetik igarotzen den korrontea da.

61.

60.

R IV

RT T

T

T

A= + = → = = =2 5 10 12 59

12 50 72, ,

,,Ω

∆

1 1

5

1

5

2

5RR

bal. (paraleloa)bal. (paralelo= + = → aa) = 2 5, Ω

59.

10 Ω

9 V

5 Ω

5 Ω

40 Ω 50 Ω 60 Ω

∆V = 12 V

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 161

162

8 Elektrizitatea

b) Erresistentzia elektrikoa deritzo materialek korronteari egiten diotentrabari.

c) Potentzial-diferentziaren eta intentsitatearen arteko zatidurarierresistentzia deritzo.

d) Denbora-unitatean sorturiko edo kontsumituriko energiari potentziaderitzo.

Osatu taula, eta adierazi unitate bakoitzaren izenak eta haienmagnitudeak:

Osatu taula, eta adierazi tresna elektrikoen kontsumoa eta kostua, datuhau kontuan hartuz: 1 kWh = 0,09 €

Zuzendu formula okerrak:

a) d)

b) e) E = I 2 ⋅ ∆V ⋅ t

c) P = I 2 ⋅ R ⋅ t f) P = t ⋅ E

a)

b)

c) P I R= ⋅2

RV

I=

∆

RL

S= ⋅ρ

RIV

=

EPt

=RLS

= ⋅2

64.

63.

62.

Tresna Potentzia(kW)

Denbora(h)

Kontsumoa(kWh) Kostua (€)

Erloju elektrikoa 0,004 24 0,096 0,0086

Bonbilla 0,1 4 0,4 0,036

Telebista 0,3 5 1,5 0,135

Lisagailua 1 1,5 1,5 0,135

Garbigailua 3,5 1 3,5 0,315

Aire girotua 3 4 12 1,08

Unitatea Izena eta Ikurra Magnitudea

C/s Amperea: A Intentsitatea

V/A Ohma: Ω Erresistentzia elektrikoa

J/s Watta: W Potentzia

V ⋅ A Watta : W Potentzia

A ⋅ s Coulomba: C Karga elektrikoa

J/C Volta: V Potentzial-diferentzia

kWh Kilowatt ordua: kWh Energia

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 162

163

ERANTZUNAK

d)

e)

f)

Demagun 1.000 W-eko tresna elektriko bat ordu eta erdiz egon dela martxan.50 Ω-eko erresistentzia du. Zer korronte-intentsitate igaro da bertatik?

Intentsitatea bakanduko dugu:

Demagun 2.000 W-eko berogailu bat egunean 3 orduz egon dela martxanhilabetez. Kalkulatu zenbat energia kontsumitu duen kWh-tan.

Beraz:

Demagun bonbilla baten harizpiak 300 Ω-eko erresistentzia duela eta 230 V-era konektatu dugula. Zer intentsitate igaroko da harizpitik?


Potentzia desberdina duten bi tresna elektrikok denbora bera egitenbadute martxan, zeinek eraldatuko du energia gehien?

Potentziarik handiena duenak eraldatuko du energia gehien.

Lanpara batek 500 W-eko potentzia eta 30 W-eko erresistentzia ditu. Zerintentsitate igaroko da bertatik?


Eroale batetik 5 A-ko intentsitatea igarotzen da. Zenbat denbora beharkoda 15.000 C-eko kargak zeharka dezan?

Denbora bakanduko dugu:

IQ

tt

Q

I= → = = =

15 000

53 000

.s.

70.

P I R IP

R= ⋅ → = = =2 500

304 1, A

69.

68.

IV

R= = =∆ 230

3000 77, A

67.

t E P t= ⋅ = → = ⋅ = ⋅ =3 30 90 2 90 180h kWh

P = =2000 2W kW

66.

P I R IP

R= ⋅ → = = =2 1 000

504 5

., A

65.

PE

t=

E I R t= ⋅ ⋅2

E P t= ⋅

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 163

164

8 Elektrizitatea

Lisagailu baten potentzia 2.200 W-ekoa da. Kalkulatu intentsitatea 230 V-era konektatzen badugu?


Demagun 230 V-era konektaturiko garbigailu baten motorretik 3,5 A-kointentsitatea iragaten dela. Kalkulatu zer potentzia garatzen duen eta zer energia kontsumitzen duen ordubetez martxan badago.

Zer intentsitate igaroko da 200 W-eko erresistentzia batetik 230 V-erakonektatzen badugu?


Zer tentsiotara dago konektaturik 50 Ω-eko erresistentzia duen tresnaelektriko bat, bertatik igarotzen den intentsitatea 5 A-koa bada?


Goritasun-bonbillek energia elektrikoa bero-energia eta argi-energia bihurtzendute. Wolframiozko harizpiak 3.000 °C-ko tenperaturak jasaten ditu,erresistentzia handia du eta urtze-puntu altua: 3.400 °C. Beirazko kapsulabaten barnean dago. Kapsula hutsean dago edo gas geldo bat sartu da bertan.

a) Zer efektutan du oinarria bonbillen funtzionamenduak?b) Zergatik erabiltzen da wolframio metala harizpiak fabrikatzeko?c) Zer gertatuko litzateke 2.500 °C-ko urtze-puntua duen beste metal bat

erabiliko bagenu?

a) Korrontearen argi-efektuan.

b) Erresistentzia handia eta urtze-puntu handia duelako.

c) Maizago urtuko litzateke.


Goritasun-bonbilletan sartzen den elektrizitatearen% 90 gutxi gorabehera bero bihurtzen da, ez da argi bihurtzen. Energia aurrezteko argiztatze-sistema berriei buruzko ikerketetan besteteknologia bat aurkitu dute: LEDak.

76.

75.

∆V I R= ⋅ = ⋅ =5 50 250 V

74.

IV

R= = =∆ 230

2001 15, A

73.

P I V= ⋅ = ⋅ =∆ 3 5 230 805, W

72.

P I V IP

V= ⋅ → = = =∆

∆2 200

2309 6

., A

71.

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 164

165

ERANTZUNAK

Argia igortzen duten diodoak, LED izenekoak, material erdi eroalezfabrikaturiko gailu txikiak dira. Gailu horiek noranzko bakarrean uzten diote higitzen korronte elektrikoari, eta argia korrontearenazpiproduktu gisa sortzen dute. Ez dute harizpirik, fluoreszenteek bezala; eta horrenbestez, ez dira berotzen, oso energia gutxi kontsumitzen dute eta asko irauten dute.LEDek oso argi distiratsua igortzen dute baina puntu bakar batean; goritasun-lanparek edo fluoreszenteek, berriz, eremu zabalean. Hori eragozpen handia da gela oso bat argiztatzeko. Gainera, oraindik garestiegiak dira argiztatzeko erabiltzeko.

a) Zer alde on dituzte argi-diodoek Edisonen bonbillen aldean?

b) Zer alde on ditu fluoreszenteak LEDaren aldean?c) Nolako argia igortzen dute LEDek?

a) Harizpirik ez dutenez, ez dira berotzen, oso energia txikiakontsumitzen dute eta gehiago irauten dute.

b) Eremu zabalago batean ematen dute argia.

c) Oso distiratsua eta puntuala.

Bilatu letra-zopan elektrizitatearekin zerikusia duten sei kontzeptu.

a) Gorputz batek korronteari igarotzean eragiten dion traba.

b) Tentsioa neurtzeko tresna.

c) Karga kantitatea denbora-unitateko.

77.

E A U I I P I L E R G ER M H E N O H I E U R LR P T N T E L F T R E EE E R E E F E D E U M KS R T P N R C S O E M TI E R X T T O S T R I RS M N S S S S A D O E OT E I I I L O I L A T IE T R E T D N E T E U AN R N A A M O N M A A OT O H I T N A G O A T AZ A K I E T Ñ F J R P AI O H I A N A G O A T AA I A O R T E M T L O V

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 165

166

8 Elektrizitatea

d) Korronte-intentsitatea neurtzeko tresna.

e) Karga elektrikorik txikiena.

f) Korronte elektrikoa eroaten duen substantzia.

a) Erresistentzia. d) Amperemetroa.

b) Voltmetroa. e) Elektroia.

c) Intentsitatea. f) Eroalea.

Ikertu: zer-nolako aldeak daude goritasun-lanparen edo -bonbillen etadeskarga elektrikoko lanparen edo fluoreszenteen artean?

Goritasun-lanparen harizpi metalikoa oso mehea eta luzea da; korronteaigarotzeari erresistentzia handia egin, berotu eta argia ematen du.

Hodi fluoreszenteetan, gas bat ionizatu eta argi ultramorea igortzen dutenelektroiak askatzen ditu. Argi horrek hodiaren hormekin (substantziafluoreszente batez estalita) errebotatu, eta argi ikusgaia sortzen da.

Fluoreszenteak gehiago irauten du, harizpi metalikorik ez duenezgutxiago berotzen delako eta ezin delako urtu.

Adierazi korronte elektrikoarenzer efektu erabiltzen direntresna hauetan.

• Telebista: argikoa.

• Txigorgailua: termikoa.

• Bonbilla: argikoa.

• Irabiagailua: mekanikoa.

• Polimetroa:magnetikoa.

Bilatu informazioa Michael Faradayri buruz, eta idatzi zenbait lerroelektrizitatearen eta magnetismoaren arteko erlazioaren ikerketan eginzituen ekarpen garrantzitsuenei buruz.

Michael Faraday (1791-1867) fisikari eta kimikari britainiarra indukzioelektromagnetikoa eta elektrolisiaren legeak aurkitu izanagatik daezaguna, besteak beste.

• Korronte elektrikoa higitzen den eroale baten inguruan eremumagnetikoa sortzen dela ikusi zuen.

• Indukzio elektromagnetikoa aurkitu eta korronte elektriko batekbeste bat induzitzen duela frogatu zuen.

80.

79.

78.

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 166

167

ERANTZUNAK

• Elektrolisiaren oinarrizko bi lege aurkitu zituen: korronte elektrikobatek jalkitako substantzia baten masa eta elektrolitotik igarotzenden elektrizitate kantitatea proportzionalak direla, eta elektrizitatekantitate beraren eraginak jalkitako substantzia elektrolitikoenkantitateak eta substantzien masa baliokideak proportzionalakdirela.

• Esparru metaliko batek (Faradayren kutxa edo kaiola) pantailaelektriko bat sortzen duela frogatu zuen.

Adierazi zer noranzkotan zirkulatzen duen korronteelektrikoak argazkiko zirkuituan.

a) Adierazi zer noranzkotan higitzen diren elektroiak.

b) Nola higitzen dira elektroiakkorronte alternoko zirkuituetan?

a) Benetako noranzkoan, korronte elektrikoa polo negatibotikpositibora doa. Baina noranzko konbentzionala erabiltzen da;alegia, alderantzizkoa.

b) Korronte elektrikoko zirkuituetan, korrontearen noranzkoa aldizkaaldatzen da.


Fusibleak erresistentzia handiko eta urtze-puntu baxuko eroaleak dira.Haietatik behar baino intentsitate handiagoko korrontea igarotzen denean,erre egiten dira, eta horrenbestez, eten egiten da korrontearen zirkulazioa,zirkuitura konektaturiko tresnak babesteko.

a) Zer material izango da egokiagoa fusible modura, urtze-puntu baxuko bat ala wolframioa?

b) Eman urtze-puntu baxuko metalen adibideak?

c) Metalezko hari bat fusible gisa erabiltzen bada,hauetako zerkfuntzionatuko du ondoen, hari fineko fusibleak ala hari sendokofusibleak?

d) Noiz erretzen dira fusibleak? Zer alde on dituzte?

a) Urtze-puntu baxuko bat.

b) Aluminioa, eztainua eta beruna.

c) Hari finekoak. Beharrezkoa da fusibleak erresistentzia handia izatea.

82.

81.

+−

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 167

168

8 Elektrizitatea

d) Fusibleak haietatik jasan dezaketena baino korronte-intentsitatehandiagoa higitzen denean urtzen dira.

Zirkuituak eta haiekin konektatutako tresnak babesten dituzte,urtzean korrontea igarotzea eteten baitute.

230 V-era funtzionatzen duen erresistentzia batek askatzen duen beroaadierazi da beheko grafikoan.

a) Zenbat bero askatuko du ordubeteren buruan?b) Zer intentsitate igarotzen da erresistentziatik?c) Kalkulatu erresistentziaren balioa eta potentzia.

a)

b) . Beraz:

c) ; P = 1,67 W

Adierazi zer funtzio duen elementu bakoitzak:

a) Kablea.b) Etengailua.c) Diferentziala.d) Transformadorea.

a) Korrontea eroatea.

b) Zirkuitua ixtea eta irekitzea.

c) Energia ematea.

d) Korrontearen argi-efektua erabiltzea.

84.

RV

I= = =∆

Ω230

0 0073 285 7

,. ,

IP

V= = =∆

1 67

2300 007

,, A

P = ⋅ =100 J/min1 min

60 s1,67 W

E t= = ⋅ =100 100 60 6 000. J

83.

Energia (J)

t (min)0 10 20 30 40

4.000

3.000

2.000

1.000

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 168

169

ERANTZUNAK

Taulako tresna elektrikoak 230 V-era konektatzen dira.

a) Zer intentsitate igarotzen da tresna bakoitzetik? b) Zer balio izango du erresistentziak? c) 115 V-era konektatzen badira, nola aldatuko dira magnitude horiek?

a) Intentsitatearen balioak taulan adierazita daude, honen arabera:

.

b) Erresistentziaren balioak taulan adierazita daude, honen arabera:

.

c) Intentsitatearen balioak halako bi handitzen dira, etaerresistentziarenak, berriz, laurdenera txikitzen dira.

Zertan oinarritzen dira tximistorratzak?

Tximistek kalte larriak eragin ditzakete materialetan eta pertsonengan.Ekaitza dagoenean, hodeien eta lurrazalaren karga elektrikoen arteandagoen diferentziagatik sortzen dira. Tximistorratzak metalezko hagabatez edo gehiagoz osatutako gailuak dira eta puntan amaitzen dira.Eroaleen bidez, tximistorratzak lurrarekin edo urarekin lotuta daude.Honetan oinarritzen dira tximistorratzen funtzionamendua: tximistakdeskargatzea errazten dute, haien eragin-eremuaren barruan besteedozein objektuk baino erresistentzia elektriko txikiagoa eskainiz.Horrenbestez, tximistetarako bide hobea dira; izan ere, metalezkoakdira, puntan amaitzen dira eta leku jasoetan jarrita daude. Tximistendeskarga lurrerako hartunerantz bideratu eta, horri esker, kalteakeragitea eragozten da.

Ikertu eta aztertu zure etxeko tresna elektrikoak, eta osatu taula:

Erantzun irekia.

87.

86.

RV

I=∆

IP

V=∆

85.

Tresna Potentzia (W) Intentsitatea (A) Erresistentzia (Ω)Lisagailua 1.000 4,3 53,5

Ile-lehorgailua 250 1,1 209,1

Haizagailua 2.000 8,7 26,4

Hozkailua 500 2,2 104,5

Tresna Potentzia (W) Tentsioa (A) Intentsitatea (A)

Telebista

Bonbilla

Hozkailua

Garbigailua

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 169

170

8 Elektrizitatea

Zergatik daude plastikoz estalita etxeetan korronte elektrikoa eroatenduten kableak?

Plastikoak (isolatzailea) kobrezko harian (eroalea) zehar higitzen direnkargak kanpora irtetea eragozten du. Horregatik, arriskurik gabe ukiditzakegu kableak.

IRAKURLEAREN TXOKOA

Laburtu, hiru lerrotan, lehen paragrafoa.

Goi-tenperaturako supereroaleei erabilera praktikoak ematen hasi dira.Adituak kobrezko kableen ordez jartzeko erabiltzen hasi dira.

Egin gogoeta paragrafo horren azken ideiari buruz.

Erantzun askea.

Azaldu zer den material supereroale bat.

Elektrizitateari eragozpenik jartzen ez dion materiala da.

Saiatu iragartzen zer onura ekar diezazkiokeen industria elektrikoarimaterial supereroaleak erabiltzeak.

Esate baterako, energia-galerak txikitu egiten dira. Halaber, beroa sortzekofuntzioa ez duten tresna elektrikoen kontsumoa ere txikitzen dira.

Azaldu zure ustez nolakoa den izartxo batez (*) markaturiko paragrafoanerabili den hizkuntza eta azaldu nolako ondorioak dituen (kontuan hartuzientzia dibulgatzeko artikulua dela eta nazioko hedapena duen egunkaribatean argitaratu dela).

Erantzun askea.

Zientzia-dibulgazioan adituak ez diren irakurleek aurkitu ohi dutenzailtasunetako bat hiztegi teknikoa da. Ariketaren helburua honako hau da:ikasleak ezagutzen ez dituzten hitzak hiztegian berehala bilatu behardituztela ohartzea.

5.

4.

3.

2.

1.

88.

908283 _ 0141-0170.qxd 27/7/07 14:19 Página 170

171

Eranskina

Idatzi elementu kimiko hauen konfigurazio elektronikoa:

a) He (Z = 2) d) Mg (Z = 12)b) O (Z = 8) e) Cl (Z = 17)c) F (Z = 9) f) Ar (Z = 18)

a) He: 2 c) F: 2, 7 e) Cl: 2, 8, 7

b) O: 2, 6 d) Mg: 2, 8, 2 f) Ar: 2, 8, 8

Idatzi zer ioi eratuko dituzten beheko atomo hauek:

a) Li c) Na e) Clb) F d) Al f) K

a) Li+ c) Na+ e) Cl−

b) F− d) Al3+ f) K+

Formulatu:

a) Berun (II) oxidoa. f) Eztainu monoxidoa.b) Kromo monoxidoa. g) Merkurio (I) oxidoa.c) Kobre monoxidoa. h) Zilar (I) oxidoa.d) Platino (IV) oxidoa. i) Karbono dioxidoa.e) Eztainu (II) oxidoa.

a) PbO d) PtO2 g) Hg2O

b) CrO e) SnO h) Ag2O

c) CuO f) SnO i) CO2

Izendatu:

a) Cr2O3 d) ZnO g) SnO2

b) Hg2O e) PtO h) Br2O5

c) CrO f) Ni2O3 i) SiO2

a) Kromo (III) oxidoa / dikromo trioxidoa.

b) Merkurio (I) oxidoa / dimerkurio oxidoa.

c) Kromo (II) oxidoa / kromo monoxidoa.

d) Zink oxidoa / zink monoxidoa.

e) Platino (II) oxidoa / platino monoxidoa.

f) Nikel (III) oxidoa / dinikel trioxidoa.

g) Eztainu (IV) oxidoa / eztainu dioxidoa.

h) Bromo (V) oxidoa / dibromo pentaoxidoa.

i) Silizio (IV) oxidoa / silizio dioxidoa.

4.

3.

2.

1.

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 171

172

Eranskina

Formulatu:

a) Eztainu tetrahidruroa. g) Sodio hidruroa.

b) Burdina dihidruroa. h) Urre trihidruroa.

c) Kobre dihidruroa. i) Zilar dihidruroa.

d) Burdina (III) hidruroa. j) Nikel trihidruroa.

e) Berun (II) hidruroa. k) Kobre hidruroa.

f) Kaltzio hidruroa.

a) SnH4 e) PbH2 i) AgH2

b) FeH2 f) CaH2 j) NiH3

c) CuH2 g) NaH k) CuH

d) FeH3 h) AuH3

Izendatu:

a) CrH3 e) LiH i) MgH2

b) CaH2 f) CrH6 j) FeH2

c) CuH2 g) AgH2 k) ZnH2

d) CuH h) LiH

a) Kromo (III) hidruroa / kromo trihidruroa.

b) Kaltzio hidruroa / kaltzio dihidruroa.

c) Kobre (II) hidruroa / kobre dihidruroa.

d) Kobre (I) hidruroa / kobre monohidruroa.

e) Litio hidruroa / litio hidruroa.

f) Kromo (VI) hidruroa / kromo hexahidruroa.

g) Zilar (II) hidruroa / zilar dihidruroa.

h) Litio hidruroa / litio hidruroa.

i) Magnesio hidruroa / magnesio hidruro.

j) Burdina (II) hidruroa / burdina dihidruroa.

k) Zink hidruroa / zink dihidruroa.

Formulatu:

a) Azido telurhidrikoa.

b) Azido klorhidrikoa.

c) Hidrogeno ioduroa.

a) H2Te

b) HCl

c) Hl

7.

6.

5.

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 172

173

ERANTZUNAK

Izendatu:

a) H2S

b) HBr

c) HI

a) Hidrogeno sulfuroa / azido sulfhidrikoa.

b) Hidrogeno bromuroa / azido bromhidrikoa.

c) Hidrogeno ioduroa / azido iodhidrikoa.

Formulatu:

a) Kobre dihidroxidoa. c) Platino (II) hidroxidoa.

b) Zink dihidroxidoa. d) Kobre (II) hidroxidoa.

a) BaCl2 c) CaCl2b) Snl4 d) HgCl

Izendatu:

a) PbCl2 c) AlF3

b) CsCl d) BaI2

a) Berun (II) kloruroa / bedrun dikloruroa.

b) Zesio kloruroa / zesio kloruroa.

c) Aluminio (III) fluoruroa / aluminio trifluoruroa.

d) Bario (II) ioduroa / bario diioduroa.

Formulatu:

a) Kobre dihidroxidoa. c) Platino (II) hidroxidoa.

b) Zink dihidroxidoa. d) Kobre (II) hidroxidoa.

a) Cu(OH)2 c) Pt(OH)2

b) Zn(OH)2 d) Cu(OH)2

Izendatu:

a) Ni(OH)2 c) Fe(OH)2

b) Al(OH)3 d) CsOH

a) Nikel (II) hidroxidoa / nikel dihidroxidoa.

b) Aluminio hidroxidoa / aluminio trihidroxidoa.

c) Burdina (II) hidroxidoa / burdina dihidroxidoa.

d) Zesio hidroxidoa / zesio hidroxidoa.

12.

11.

10.

9.

8.

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 173

174

Eranskina

Formulatu:

a) Hidrogeno oxokloratoa (I). e) Azido sulfurosoa.

b) Hidrogeno trioxoiodatoa (V). f) Azido periodikoa.

c) Hidrogeno trioxonitratoa (V). g) Azido dioxonitrikoa (III).

d) Azido karbonikoa.

a) HClO d) H2CO3 g) HNO2

b) HlO3 e) H2SO3

c) HNO3 f) HlO4

Izendatu:

a) HBrO3 d) HNO f) HClO3

b) HClO4 e) H2CO3 g) HIO

c) HClO2

a) Azido bromikoa / hidrogeno trioxobromatoa (V) / azido trioxobrómico (V).

b) Azido perclórico / hidrogeno tetraoxokloratoa (VII) / azido tetraoxoklorikoa (VII).

c) Azido cloroso / hidrogeno dioxokloratoa (III) / azido dioxoklorikoa (III).

d) Azido hiponitroso / hidrogeno monoxonitratoa (I) / azido monoxonitrikoa (I).

e) Azido carbónico / hidrogeno trioxokarbonatoa (IV) / azido trioxokarbonikoa (IV).

f) Azido clórico / hidrogeno trioxokloratoa (III) / azido trioxoklorikoa (III).

g) Azido hipoyodoso / hidrogeno monoiodatoa (I) / azido monoiodikoa (I).

Formulatu:

a) Zilar hiplokoritoa. e) Zink nitratoa.

b) Nikel (II) iodatoa. f) Berun (II) trioxosulfatoa (IV).

c) Sodio karbonatoa. g) Zilar trioxonitratoa (V).

d) Nikel (III) kloratoa.

a) AgClO d) Ni3(PO4)2 g) AgNO3

b) Ni3(IO4)2 e) Zn(NO3)2

c) NaCO3 f) Pb(SO)2

15.

14.

13.

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 174

175

Izendatu:

a) CoSO3 e) Pb(NO2)4

b) Al2(SO4)3 f) KClOc) ZnSO3 g) Na2SO4

d) CaCO3

a) Kobre sulfatoa / kobre (I) sulfatoa / kobre trioxosulfatoa (V).

b) Aluminio sulfatoa / aluminio sulfatoa / alumino tristetraoxosulfatoa (VI).

c) Zink sulfitoa / zink sulfitoa / zink trioxosulfatoa (IV).

d) Kaltzio karbonatoa / kaltzio karbonatoa / kaltzio trioxokarbonatoa (IV).

e) Nitrito plunbikoa / berun (IV) nitritoa / berun tetrakisdioxonitratoa (III).

f) Potasio hipokloritoa / potasio hipokloritoa / potasio monoxokloratoa (I).

g) Sodio sulfatoa / sodio sulfatoa / sodio tetraoxosulfatoa (VI).

16.

ERANTZUNAK

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 175

176

Elementuen sistema periodikoa

Konfigurazio elektronikoa

140,158

CeZerioa

140,959

PrPraseodimioa

144,260

NdNeodimioa

(145)61

PmPrometioa

150,462

SmSamarioa

PER

IOD

OA

I A

LANTANIDOAK

AKTINIDOAK

27

CoKoba

45

RRod

77

IrIridi

183,874

WWolframioa

(266)106

SgSeaborgioa

1,01

HHidrogenoa

6,93

LiLitioa

9,04

BeBerilioa

23,011

NaSodioa

24,312

MgMagnesioa

39,119

KPotasioa

40,120

CaKaltzioa

40,120

CaKaltzioa

45,021

ScEskandioa

47,922

TiTitanioa

50,923

VBanadioa

52,024

CrKromoa

54,925

MnManganesoa

55,826

FeBurdina

85,537

RbRubidioa

87,638

SrEstrontzioa

88,939

YItrioa

91,240

ZrZirkonioa

92,941

NbNiobioa

95,942

MoMolibdenoa

(97,9)43

TcTeknezioa

101,144

RuRutenioa

132,955

CsZesioa

137,356

BaBarioa

138,957

LaLantanoa

178,572

HfHafnioa

180,973

TaTantaloa

186,275

ReRenioa

190,276

OsOsmioa

(223)87

FrFrantzioa

(226)88

RaRadioa

(227)89

AcAktinioa

(261)104

RfRutherfordioa

(262)105

DbDubnioa

(264)107

BhBohrioa

(277)108

HsHassioa

109

MMeitne

232,090

ThTorioa

231,091

PaProtaktinioa

238,092

UUranioa

(237)93

NpNeptunioa

(244)94

PuPlutonioa

II A

7

6F

F

TALDEA

s1

2

s2

3

d1

4

d2

5

d3

6

d4

7

d5

8

d6

9

d

1

ORBITALAK

f1 f2 f3 f4 f5 f

63

EuEurop

95

AmAmer

3

4

5

6

7

5s 4d 5p

6s 4f 5d 6p

7s 5f 6d 7p

III B IV B V B VI B VII B VII

1

2

1S

2s 2p

4s 3d 4p

3s 3p

Masa atomikoa (u)

Ikurra

Izena

Zenbaki atomikoa

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 176

177

ERANTZUNAK

150,42

Smamarioa

157,264

GdGadolinioa

158,965

TbTerbioa

162,566

DyDisprosioa

168,969

TmTulioa

173,070

YbIterbioa

175,071

LuLutezioa

27,013

AlAluminioa

28,114

SiSilizioa

31,015

PFosforoa

32,116

SSufrea

35,517

ClKloroa

39,918

ArArgona

10,85

BBoroa

12,06

CKarbonoa

14,07

NNitrogenoa

16,08

OOxigenoa

19,09

FFluorra

20,210

NeNeona

4,02

HeHelioa

58,927

CoKobaltoa

58,728

NiNikela

63,529

CuKobrea

65,430

ZnZinka

69,731

GaGalioa

72,632

GeGermanioa

74,933

AsArtsenikoa

79,034

SeSelenioa

79,935

BrBromoa

83,836

KrKriptona

102,945

RhRodioa

106,446

PdPaladioa

107,947

AgZilarra

112,448

CdKadmioa

114,849

InIndioa

118,750

SnEztainua

121,851

SbAntimonioa

127,652

TeTeluroa

126,953

IIodoa

131,354

XeXenona

192,277

IrIridioa

195,178

PtPlatinoa

197,079

AuUrrea

200,680

HgMerkurioa

204,481

TlTalioa

207,282

PbBeruna

(289)114

UuqUnunkuadioa

209,083

BiBismutoa

(209,0)84

PoPolonioa

(292)116

UuhUnunhexioa

(210,0)85

AtAstatoa

(222,0)86

RnRadona

55,86

FeBurdina

101,14

Ruutenioa

190,26

OsOsmioa

(277)08

HsHassioa

(268)109

MtMeitnerioa

(271)110

DsDarmstadtioa

(272)111

RgRoentgenioa

(285)112

UubUnunbioa

(244)4

Puutonioa

(247)96

CmKurioa

(247)97

BkBerkelioa

(251)98

CfKalifornioa

(258)101

MdMendelebioa

(259)102

NoNobelioa

(262)103

LrLawrentzioa

III A IV A V A VI A VII A

VIII A

8

d6

9

d7

10

d8

11

d9

12

d10

13

p1

14

p2

15

p3

16

p4

17

p5

18

p6

f5 f6 f7 f8 f9 f10 f11 f12 f13 f14

152,063

EuEuropioa

(243)95

AmAmerizioa

164,967

HoHolmioa

(252)99

EsEinstenioa

167,368

ErErbioa

(257)100

FmFermioa

VIII I B II B

EZ-METALAK

METALAK

GAS GELDOAK

a atomikoa (u)

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 177

178

OHARRAK

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 178

179

OHARRAK

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 179

180

OHARRAK

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 180

181

OHARRAK

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 181

182

OHARRAK

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 182

183

OHARRAK

908283 _ 0171-0183.qxd 27/7/07 14:23 Página 183

Debekaturik dago, legeak ezarritako salbuespenak salbu, lan hau inola bikoiztea, banatzea, jendaurrean jakinaraztea zein eraldatzea,beraren jabetza intelektuala dutenen baimenik gabe. Aipatutako esku-bideen urratzea jabetza intelektualaren aurkako delitua izan daiteke(Kode Penaleko 270. artikulua eta hurrengoak).

© 2007 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.Legizamon poligonoaGipuzkoa kalea, 3148450 Etxebarri (Bizkaia)Inprimatzailea:Huertas Industrias Gráficas, S. A.

ISBN: 978-84-8147-968-3 EK: 908283Lege-gordailua:

Arte-zuzendaritza: José Crespo

Proiektu grafikoa:Azala: CARRIÓ/SÁNCHEZ/LACASTABarrualdea: Manuel García

Irudiak: David Cabacas

Proiektu-burua: Rosa MarínIrudien koordinazioa: Carlos AguileraProiektu-garapeneko burua: Javier TejedaGarapen grafikoa: Rosa María Barriga, José Luis García, Raúl de Andrés

Zuzendaritza teknikoa: Ángel García Encinar

Koordinazio teknikoa: Maitane Barrena, Alejandro RetanaKonposaketa eta muntaketa: Miren Pellejero, Almudena de la Torre,Fernando Calonge

Hizkuntza-egokitzapena: Jon OyangurenZuzenketa: Iratxe LópezArgazkien aukeraketa eta dokumentazioa: Nieves Marinas

Argazkiak: KAIBIDE DE CARLOS FOTÓGRAFOS; ARXIU MAS; COVER/CORBIS; BIBLIOTEKA NAZIONALA, MADRIL/Biblioteka Nazionaleko Laborategia; SANTILLANAREN ARTXIBOA

908283 _ 0184-0184.qxd 18/9/07 09:51 Página 184

solucionario

Documents