Sobreosbloquesdialeetaisdo galego:unhanovaproposta

XAVIER FRÍAS CONDE

INTRODUCCIÓN

A dialectoloxíagalegaavanzoumoitísimonestesquince últimos anos,a unritmo de vértixe. As grandeslagoasdepescudaqueapenasexistíanhai vinte anoshoxeestánpracticamentecubertasmercéa duciasde estudiosmonográficosdetodaunhapídiadede investigadoresque,porciónaporcióndo dominio lingúísti-co, foron fornecendodatossobrea realidadedo idioma galego.Unhavolta quetodo estematerial foi organizado,clasificadoedadoacoñecer,veu o laborde divi-dir e subdividiro idioma atendendoaisoglosas,árease ontrasclasificacións.

As divisiónsquese veñenseguindoultimamenteson as do ILG, froito deselabordc centosde investigadoresquecamiñaronpor Galiciaepor outrasáreasnasquese Ihia galego.Nefasestános traballosde grandesfilólogos, comezandopor ZamoraVicentee seguindopor CarballoCalero. Destemodo, a derradeiraclasificacióndialectaldo galegopropostapolo ILO é de finais dos anos80 (E.Rei, 1990:38),tal comose ve no mapanúmero 1.

Con todo,estemapanon ten en containvestigaciónsposterioresnasqueseahrangue o galegoexterior(atadaquelao menosestudiado)e quenos levou, pre-cisamentemereéaos nososestudiossobretodoo galegoexterior,desdeAsturiasataEstremadurapasandoporun enclaveesquecidocaseafeito poladialectoloxíagalega:Calaboren Zamora.

GALEGO ASTURIANO E GALEGO ESTREMEÑO

Mafia o forteavanzodos estudiosdialectaisgalegos,aíndaquedanparecelassen estudiar.Non se pode dar pechadoo mapadialectal galegotal como está

RevistadeFilología Román¿ca, ni ¡4. vol. 1, [997.págs.241-256.Serviciode Publicaciones.UniversidadComplutense.Madrid, 1997

242 Xav¡erFrías Conde

hoxe despoisdeestudiosprofundosdun pardedialectosqueini dez anoseranmoi poucoscoñecidos:o galegode Asturiase maiso galegode Cáceres(ou deEstremadura).Curiosamenteos descubrimentosmáis interesantesdo idiomagalegoteflen lugaren territoriosfóra da Galicia.

Verbodo primeiro,quenprimeiro se decatouda súa singularidadefoi Dáma-so Alonso(1972),en estudiosquearrincandos anoscincuenta.Nunharigorosae detalladaseriede estudiosestableceoos caracteresfundamentaisdo galegoasturianobaseándosena faJa de Os Ozcos.Tamén,porén,reparondaquelanogalegoancaraoou ancarése fol el quenprimeiroestablecenasestreitasrelaciónsqueexistenentreos dousdialectosveciños:o da Concado Navia e o do Val deAncares.A finais dos anos setentaunha tesemonográficasobreO Valledorabrecarniño(C. Muñiz, 1979) e recentementedúasmáis estudiarono galegoasturianono seuconxunto(X. Babarro, ¡993 e X. Frías, 1995). Algúns anosantes,xa algún dialectólogocontinuouo traballo comezadopor D. Alonso(J. Fernández,1981).

O galegoestremeñoatrouxoa atencióndo pal da filoloxía portuguesaJoséLeite de Vasconcelos,xa no segundodeceniodesteséculo(Leite, 1927). Anosdespois,Federicode Onís(Onís, 1930)ocupábasedo dialectomaissó no tocan-te ávila de SanMartín de Trebello. Ata nos anos setentanon volve.u serestu-diadoa fondoestedialecto,estavez da manda filóloga lusaClarindade Aze-vedoMala(Azevedo, 1977),queo estudiaxunto co portuguésbeiraode Sabugale mesmoo do enclavelusófonoda localidadesalmantinade Alamedilla. Ata o deagoranon se íncluíu nosestudiosdialectaisgalegosestedialecto(máis tardedis-cutiremospor que o consideramosgalegoe non simplementegalego-portu-gués).No caso, logo, de considerarmoso galegoestremeñocomo un dialectogalego,loxicamenteestenonentraen ningúndos bloquesexistentes.

Cremos firmementequeo galegode Asturias e mais o dos Ancarestam-poucorespondenao que se vén chamandogalegooriental, polo que tanto ogalegoestremeflocomo o galegoasturianoe ancaréshan serclasificados(nocasodos últimos máisben reclasifica-dos)fóradel.

GALEGO ORIENTAL E GALEGO EXTERIOR

Segundoo mapaanterior,o galego exterior (é dicir, o galegofaladofóra deGalicia,de xeito queestaé unhadenominacióna penasxeográficamais nuncalingilística) vénscincluíndodentrodo galegooriental. Porén,isto é certosó atacertopunto,dadoqueo galegoda Concado Naviae dos Ancares(como xa foismaiadoenriba)non formanpartedo galegooriental. Segundoistoquevimosde afirmar, o galegoorientaléo faladona franxa ¡náis orientalde Lugo,desdeRibadeoataO Ceurelpasandopor A Fonsagradae Suarna(agáso coneellodeNegucirade Muniz) xunto cosconcellosasturianosde Santisode Abres,Tara-inundee a metadesur de A Veiga. todo o Baixo Bierzo (agásos Ancarese a

Sobreos bloquesdialectaisdo galego: un/zanoraproposta 243

zonaquefica por riba de Vilafranca)eque se continúapolo orientede Ouren-se (O Barco e A Mezquita), entrandoen Zamorana partede Pías, Porto,Lubián e Hermisende.Non incluimos aquí Calabor,que seráanalizadomáisadiante.

Por tanto,o galegoda Concado Navia e A Mariña (ao quechamamosnavianona nosatesede doutoramento(X. Frías,1995;4)een adiantemanteremosestadenominación)chamámosilegalegorainno porficar xustono raiacoastu-ro-leonése serlugarondeas isoglosasse cruzandun modo máisamploquenorestodafronteiralingtiística.

GALEGO RALANO OUNAVIANO-ANCARÉS

O galegonaviano-ancarésé, logo, o dialectogalegono quemáispuntosencomúnhai coastalasastur-leonesas,maisnonson todocoincidencias,comosequixo ver, senónquehai unhaenormecantidadeearcaísmosdaépocamedievalconservadosnestaárea.Antesde pasarmosádescriciéndo bloque,eis a clasifi-caciónde dialectose snbdialectosque propomos,aíndaque non poderemosentraren detallessobreos segundos,quitandoo segundocadroque os amosaesqnematicamente:

BLOQUE RAJANO

1. Galegonaviano(áreaasturiana):

1.1. occidental: tendeao galegooriental, perde-1-, dáca-, ga-,as¡mi-la o artigo ao verbo. Ocupaosconcellosde Ibias,Grandas,SantalladeOzcose o luguésdeNegueira.

1 .2. central: intermedio(éo maioritario).Ocupaos concellosribeire-ños do Eo,máiso restodos Ozcos,Filao, Pezóse Valledor (Allande).

4 .3. oriental: palatalizaL- e -1±-(ortograficamentevimosrepresen-tandoesta palatalizaciónco digrafo <Ib> cando o queremosmarcar,segundounha certa tradición na escrita). Ocupaa parteoccidentaldeTapiaeos outrosconcellosdaMariña, xuntoconVillallón, Boa! eVer-ducedo(Allande).

2. Galegoancarésou ancarao(áreaancaresaou ancará»

Malia serendousdialectosconmoitassemellanzaso navianoe o ancarés(oque nos leva a unilos nun só bloque),hai taménentreelesfortes diverxencias,queseirán vendoen parteao longoda exposicióndascaracterísticasquetenestebloque.

No eldoléxico,haz monascoincidenciasentreestebloqueraianoeo asturo-

244 Xavier Frías Conde

leonés,comoerade esperar.Trátaseen moñoscasosde vocábulosquese achantiestaáreae son descoñecidosno restodo galegoou comomoito son coñecidosen áreasgalegasvecinas.Algúnsdestesvocábulosson: apurrir espurrfr gabito,daqué,dagnén,dacondo/dacando,faloupo, falopa, nielandro, lerda,baballo,arre/lo, etc. Sen embargo, ahondaríacon ver o gmsodo léxico da zonaparacomprobarqueé maioritariamentegalego.

Na evolución fonolóxica,atopamosformasexclusivasdo bloquee outrasonde igualmentese volta a dar algunhasemellanzaco asturo-leonésveciño(aíndaquenon o digamosconstantemente,co asturianooccidental).Fixaremonosnesespuntosdistintivos que fan destesdousdialectosun bloquediferente aonosoentender

Así, en ancarésatópasea vocal já], variantede Ial candoxustoenantesvalhl ou /uí: fi/ir, diantre, cuxugar,etc.. lenomenoquelogo seatopaen Sabugaleque édescoñecidode todo en naviano.En troques,esteúltimo dialectoten tim-bre aberto de ¡El e /0/ en casosnos que o resto do idioma presentavocaispecbadas~isto ocorrecoasdesisnenciasde pretéritopluscuamperfectoe preté-rito imperfectode subxunrivoda segundaconxugacióne candoas ditasvocaisvantrabadasde nasal,en cuxo casovanabertas,mentresqueno restodo idio-ma van pechadas,coincidindo nesteaspectoco catalán.Tamén levan vocalabertaen navianoo pronomepersoatu ea desinenciada segundaconxugación-tu: coméu, bebéu.Mol típico taménda maloríado naviano(zonasnorte ecen-tro do dialecto) é a metaféníaproducidapor antiganasal, pola cal formascomo cha¡(s), cheose boa pechanun grao o seu timbre e tórnansechía(s),ch/os e bda, Aproximadamentenesamesmazonae mais nos Ozcose leve-menteIbias, -ni- e -al- pechanen -ci- e -ci- en moitoscasos(mesmohai aba-¡ación nos Ancares,comose verálogo): meiz,reiz, ciada, ci. meiceira, JUrel,treirei, esquelcel;reis (plur. de rol). O abalamentoáchaseen aiquí/eiquí,allí/chi (Ibias.Ancares)e ataen formascomoairo/tira (taménfóra desteblo-que e en moitos puntosde Galicia). Na mesmaáreada metafoníahai unhareducción—eit— > -eL nalgúns ~‘ocóbuJos:proveía, derezo, co/le/o, mais tel/o,pedo, estreito.

Oancarésconservaas vocaisnasaismedievais,maN non só ocorrenestedia-lecto, senóntaniénnalgúnspuntosdo naviano,concretamenteen bisbarrasraia-nasco asturianocomoNavia, Villallón e Allande (MenéndezGarcía. 1963;l 14).Ben característicodo navianoancarésé a perdade -o nasterminacionsnasais-

ENIJ e —INtS: chen,allén. fi-en, sen,esté,i. centen,(amin, soban,mu(i)ín,podan.etc., lonxe dos resultadosnormaisen galego(-Co C -iño) e portugués(-cio e -

mho).Achéganseo naviano-ancarésao portuauésna conservaciónde-eenfrie,vale, mole,queno galegocomúnson val, fol, ¡nol.

Atópaseabalamentoen ancarésno usode-ou- e-oi- quealternan:dúos/dais,cousa/coísa, En navianodistíncuense-oí-foazo/toizo, etc. e -ou- perfectamente.

Senembargo,o navianopresentaunhacuriosaditongación-o~-> -oug- en ter-mos como: avesongo,mugí>, naugo,hoagano,mugo, longo. Tan so atopamos

Sobreosbloquesdialectaisdo galega:un/zanavaproposta 245

1/zaugoen mirandés,maisningúnrastrodosoutrosexemplos,agáshaugano,quese explicapolatendenciadestedialectoatomartodou- ou o- iniciaisátonosenou- (aucas/mi,auferta,auve//ha,aufender,etc.).

Deixandoo vocalismoe pasandoao consonantismo,é de subliñaragheadaquese dá en anearés,xa benestudiada,e queacadaa outrabeirada serraxa enLugo, nos mesmoscasose condiciónsque na franxa occidental de Galicia.Pola súabanda,o navianooriental coñecea palatalizaciónde L- e -LL- fronte o-1- simpledo resto do idioma. Algúns exemplosdestefenómenoson: ihada,1/zaugo, 11w/te, lhonxe, ihugan marte/ho,to/ho, co/ho, pc/he/la,etc. Hai algúnscasostnetimolóxicos,como cal/zente,balbeiro, do/her, que mesmona areapalatalizadoraconviven coasformassen -II-. Estapalatalizaciónnon afectaaostermosmodernos:límite, litro, literatura, etc. En estreitarelaciónconestapalatalizaciónestá a non perda de -1- intervocálico, máis conservadocantomáisnos diriximos caraa oriente.En navianooccidentale ancaréscaemoi fre-cuentemente:mu/ir, pau, tear, esquíoe pluraisconperdade -1-: animais, rUs. Entroques,o navianocentro-orientaladoitaconservalo:ca/ente,avalo, maqui/a,mulín, etc.

O grupoconsonántico-sc- dá conmoita frecuencia-ze- en navianoancarés(máisno segundocano primeiro); algúnsexemploscomúns:ezquerda,belizcar,cazca,mózcara,etc. Mais propio do navianocentro-oriental¿a monotongaciónde -QUA- e -GUA- en -co- e -go- respectivamente:cando,canta,gorecer,agar-dar escaxirmgarca/quera,corenta, etc. Exclusivamenteancaresaé a perdade-d- intervocálicoen -ado,edo,-ido.

No terreoda morfoloxíahai unhalongaseriedefenómenosquedanunhapersonalidadeúnicaao galegonaviano-ancarés,non só dentrodo dominio gale-go, senóndo propiogalego-portugnés.Así, as diferenciasde masculino-femini-no nos derivadosde -ENU/A resólvenseaquí-én/-ea (ou -ía na zonacetro-norte):chen> chea<chía), allén > al/ea <allía), estén> estea<estía),etc. Igual-mente,osxa mentadospadrín e sabrín, xuntosconalgúnontro exemplocomocampesin,teñenos seusfemininosmadría,sabría ecampes/arespectivamente.Así e todo, o galegoorientalde Lugo (queinclúe o bierzano)ten singularesmas-culinos e -(u mais femininos en -iña: sabrín > sobriña. Parao plural, estesrematadosen -éneen -fu fan -cose-los respectivamente:cAen> cheose cansar> camlos, con nasalizaciónsobretodo en ancarés.Na mesmazonado galegooriental enantescitada, os plurais de camín e sobrín son cambiase sobriños.Curiosamente,en casetodo o navianoa xuntanzado sufixo -fu con -ciro/aresólveseen -iciro/a: muliciro, dic/ra, cocie/ro, xardieira, etc. Dentro destegrupode rematadosen -in, en naviano-ancarés<así comoen galegoorientaldeLugo ataO Courel)o adxectivoruin ten varianzade xénero.O paradigmacom-pleto é: ru/ii, ru/a, ru/os, ru/as, queen Ancarese Ibias reducea rin, ría... Nogalegooriental,como¿esperábel,resulta:ruin, ru/ña, ru/ti os, ru/ñas, semellanteao asturianoruin, ruina, ruinas, ruines. O anteriorrecóllesetodo no seguintecadrosinóptico:

Xaviertrías Conde

GALEGO COMÚN GALEGO ORIENTAL

<lico, chea,cheos,cheas

GALEGORAIANO

cien, chea,cheos,e/seascheo,chea,cheos,cheaschen, ch/a, ch/os,chías

sabriño, -¿ña, -¿ños,-¿ñas sobrín, —¿ña, —¿nos, -¿ñas sabría, sabría, —tas, -tasruin, ru/ns ruin, ru/ña, -¿ños,-[ñas ruin, ru/a, ru/os, ru/as

rin, ria, nos,nias

Dentrodosplurais,-1 adoitaconservaseen navianocentro-oriental(animales,caracoles),aíndaqueternoso testemuñode noitaspersoasdestazonade queseusaronplurais«normais»do tipo animais,ata/tUs, caracais,que,dontrabanda,son osachadosen navianooccidentale ancarés.

O queprobabelmenteresultea maiorseñade identidadedo bloqueraianosexaaalternanciade artigosmasculinosel/o, casoúnico dentrodo dominio (X.Frías.1993).Nestenosoestudioxa chegamosáconclusiónde queambososarti-gos erancomplementarios,utilizadossegundoosdistintos contornosvocálicoscomoocorreen italiano,aíndaquena súaorixe respondíanáconservacióndunpar de casosda antigadeclinaciónlatina. Así, el segundoo criterio do contornovocálico, úsaseen naviano-ancarésdiantede nomesfemininos que comezanpor vocal tónica: el hucha,cl 67)0(11, eJ oit/tv nu¡iler el tira, etc. O paradigmadesteinteresantísimoartigo é:

MASCULINO FEMININO NEUTRO

Sing. (A) a a oSing. (E) cl el elPlural os as —

Coñéceseigualmentea asimilacióndo artigo ao verboen navianooccidentale ancarés.Co artigoel resultancontracciónscomoal, co(c)/, dcl, no/ud,pral,etc. No artigo indeterminadocómprecitar a curiosaforma un (en ancarésconnasalidade)fronte áxeralidadedo galegounha (que aíndaasí taménse dánal-gunhasáreasdo naviano). Como ocorría concl usadoante nomesfemininos,taménasíatopamosun: un hora, un cira graud/sima,un hucha.

Verbosdos posesivos,o naviano-ancarésposúemía, evoluciónnormal donno medieval,con nasalidadeequeno modernodeumitin no restodo idioma.Atópanseademaisosetimolóxicostau esau. Estecarácterconservadorséguesea observarnos plurais masculinosdos demostrativosestos,esose agudos¡agachas1 xunto capronomecías fe/lías!. FoJaautrabanda,o mirandéspre—

246

Sobre os bloquesdialectaisdo galega:un/zanavaproposfa 247

sentaaquíosanalóxicosestes,esses,aquejíhes,adiferenciado restodo asturo-leonés.

Os pronomespersoaispresentanun curiosoiau en puntos fronteirizosdonavianoe lea enfáticoen ancarés.O pronomeátonomasculinode terceirapersoaacusativoé lo (coas correspondentesvariacións)en navianocentro-oriental(véxola,tóma/a).Onavianooccidental,ancarése mesmoo galegoorientalveci-ño teñenformassemellantesás literarias,agásno masculinosingularenclíticoqueteñen-1: véxo(e)l,tóma(e)l, queen Ibias é taménel proclítico nasmesmascondiciónsde contornovocálicoquesinalabamosparao artigo. Paraaforma domasculinoplural de terceirapersoaxacitamoso etimolóxicoe/as. De entreosindefinidos cómpresalientaraconservacióndos partitivosdel, de/a,de/os,de/as(con palatalizaciónen navianooriental)e os pronomesdaquée daqaén queconvivencoasformascomúnsás literarias.Analogamente,oscompostosnormaisen toda a áreason algúa e ningóa, comoocorre en toda a franxa do galegooriental desdeRibadeoataO Courel,pasandopolo Bierzo.

Namorfoloxiaverbal,o naviano(sur) coñeceun iodequeaparecena 1 PS dopres. md. e en todasas persoasdo presentede subxuntivoen verbosdaterceiraconxugacióncon vocal rizotónica-a-: latio, pario, parda, va/jo esa/la. Esteiodeaparece,nasmesmascircunstanciasencaber(cabio, cabio) e en subxuntivoensaber:sabia. Esteiodenon apareceen navianodo nortee do centro.O infiniti-vo perdeo seu-r trascalquerapronomeademaisde en ancarésnosconcellosdeAllande(Valledor), Villallón e Navia. En navianoatópaseunhadiferenciadevocal tónicaentreaprimeirae a terceirapersoasdo singularno pasadodalgúnsverbosirregulares,dun xeito parecidoao portugués:flxen,fexa; ti ven, levo.Comoinfinitivos propiosdazonaestánosdo navianodo nortefen trer e auguirEn ancaréshai un interesantevair aconvivir conva/ir (en naviano-ancarésesteinfinitivo é da terceiraxconxugación,comoen asturiano).A perífrasehaber(de)máis infinitivo podeaquísubstituirapreposicióndepora no norte: hasa fe/haa xeitín.

As palabrasinvariábeisteñentaméninteresanteselementos.Así, hal formascomodeiqula, no chao de (=no alto de),pre (en ancarése taménen SuarnaeBierzo).O ancaréspresentaais4 cisí, esí(taménen Suarnao derradeiro),paraleloconeqa/, ci (taménnaviano)cli. En Ibias alternanailí e eilí comoen Ancares.Outrosadverbiospeculiaresnavianosson ande,da//andes,nallandes,hoi (taménancarés),/oago,axina, cando,dafeita,darreo, seiqaee propiosdo ancaréssica-sí, para (como en asturiano).

En definitiva, o naviano-ancarésten unhascaracterísticasmoi marcadasdeordemorfolóxica,únicas no dominio, ondexuntoconalgunhascoincidenciascoasturo-leonés,existenmoitosarcaísmose formaspropiasquelíe danunhaper-sonalidadesingular,abondodiferentedo queé galegooriental.

248 XavicrFrías Conde

GALEGO MERIDIONAL

Chamamosgalegomeridionala outroconxuntodefitiares que nonentrandeningúndos bloquesexistentes.Referímonosá fala da vila zamoranade Calabore máisá linguagalego-portuguesadas tresvilas cacereñasde Valverdedo Fres-no, As Ellas e San Martinde Trebello,no ángulonoroccidentaldaprovincianalinde con Salamancae Portugal. A clasificacióndialectal e subdialectalquepropomosparaestebloqueé:

GALEGO MERIDIONAL: (Paraa transcricióndassibilantessonorasutili-zaremosas consoanteshabituaisacompañadasdun signodiacrítico).

1. Areazamoranade Calabor(calaborés).2. Area estremeña.

2.1. Valverdeiro(Valverdedo Fresno).2.2. Lagarteiro(As Ellas).2.3. Mañego(San Martínde Trebello)

Pareceráfórade lugar incluir o calahorésnestebloquee non unilo no galegozamoranodasPortelas,porque,loxicamente.os puntosen comúnentreafala deCalabore maisade Lubián-Hermisendeson mohos(comoocorreentreafala deIbias e Ozcosverbo da de Fonsagradae Suarnatmaistamén¿ certoqueeste[alar zamoranopresentaimportantessimilitudesco galegoestremeño—moitasdelasexclusivasdestasdúasáreas—,poío quepreferimosrelacionalocon el, e asuaxustificaciónbasever ao longo do que restadestaexposición.Doutrabanda.o galegode Hermisende-Lubiáne Pías-Portopode ficar encadradodentro dogalegooriental,comoo da maioriado Bierzo.

Un segundopunto ¿a discusiónde se o queaquívimos chamandogalegaextremeño¿ tal ou hai quese contentarconnos referir a el comao dialectogale-go-portagué?vdc Cáceres. Nós inclinámonospor incluilo dentrodo galego.mellorcado portugués,aindaqueas semellanzascon esteúltimo (e o seuache-gamentoxeográfico)son inmensas.Alén diso, estegalegoestremeñoten formasmoi de seu que non se atopanen ningún dos douscodialectosque forman odominiogalego-portugués.Tampouconon tui dúbidadequeos: falaresde Ala-medilla (Salamanca),a zonade Herrerade Alcántara(Cáceres)e maisOlivenza(Badallouce)son portugueses.E logo. ¿porqueconsideramosestoutrosfalarescomagalegose non portugueses?Paracomezarmos,a distinción tallantee abso-luta non se podefacernestedominio nunhaáreaxeográficatan complexacomo¿a Estremaduraespañola:nindaasí,baseámonosnas seguintesrazónsparaatri-buirao dialectoo selode galegofronte ao de portugués:1. presenciade fonemasque son ou foron só galegose non portugueses,corno /0/, /0/ e /~/ (taménencalaborés):2. conservaciónde /é/ e confusiónde/h/e /v/ (quetaménocorreenportuguésdo norte):3. En valverdeirodeuseun enxordecementodas sibilantes

Sobreos bloquesdialectoisdo gaJego: unha flOVO proposta 249

caseidénticoao do galegocomún,eoadiferenciada presenciade /1V; 4. conser-vacióndasteminacións-ao e -des en Calabor;5. Vocalismoátonomenosreía-xadoqueen portuguése máisparecidoaogalego(aíndaquenon igual); 6. Nonse utiliza o iodeantihiáticodo portuguésen formascomocheo,idea; 7. Ten solu-ciónsevolutivascomúnscon outrosdialectosgalegos,comoo naviano,enfer,Jéirún; reiz (/re</); 8. Conservaas terminacións-áne -ón distintas,senconfundiren-ao comao portugués;9. Non ten vocaisnasais;10. 0 resultadoevolutivode-ANUS é -án comao galegooccidental:gran, man, verón, etc.; 11. Ten artigosindeterminadosgalegoscomaun/za, unhas(o último enAs Ellas e S. Martín); 12.Aíndaque¿cci’ (=dicir) ¿dasegundaconxugación,adoitatermáisverbosda ter-ceiracó portugués:percibir, escribir, vivir, comao galego.

Loxicamente,a castelanizacióná que se viu sometidoo galegoestremeñofavoreceuesta identificación co galegocomún,dadoque este taména sufriu,dandolugaren ambosdelesnos seuafastamentodo portugués.Nestedialectotenun moi importantepapelainfluenciados faJaresveciñosestremeños,sobretodono quetocaao léxicoe á fonoloxía,e algúnspuntosen comúnco veciñoportu-guésbeiraode Sabugal.

Pasamosarreoá exposicióndascaracterísticasmáis senileirasdo galegomeridional (calaborés-estremeño>dentro do marcoda dialectoloxíagalega,talcomo xa fixemos co galego raiano. No fonolóxico, Calabormanténas setesvocaiscomúnsdo galego,maiso galegoestremeñoreduciunasa cinco,é dicir,non existenmáis queIal, leí. lii, lo! e luí comaen español.En posición final,taméno galegoestremeñofoi máislonxeno reducilasa tres: la.1, /i/, luí, comaoportuguésbrasileiro,e taméncomoocorrenasfalasestremeñasveciñasdo nortede Cáceres.En Calabor,ouvimos-e nalgunhaocasióncomaun ¡~i moí relaxado.Nas vocaisfinais ini conservaciónde -e procedentede«A)TE en todoo bloque,comoen cia¿ (=cidadeen galegoestremeño),maldal, verdal, e con-d- conser-vado en valverdeiroen saide, ambade,antrude. Consérvaseestavocal tamén,aíndaque de outraorixe, enfrice,face(=feixe), cojee,xa queen vez, dez,luzeoutros,o -z e mudo en Estirniadura(como en Porto,níndaque soaclaramentesonoroen Calabor),parareaparecernos pluraisou en derivados.

Xa citamosmáisarribaatendenciado galegoestremeñode mudar-al- e -ai-en -ei- e -ci- respectivamente,seguindonesteaspectoao galegonaviano.Aléndos exemplosenantescitados,engadimostaménseirel, 1>-e/rUs, fría (ou fr/en>,reis (plur. de ¡4 comaen navianooccidental,etc.)Algúnsdos exemplosverbaisanterioresteñenmonotongaciónno infinitivo, comotaménacontecíaen naviano:trer, fe>- (en As Ellas,maisen Valverdeflcer),sér(=saír),etc. Taménmonoton-ga, mais en -í, a desinenciade IPS do futuro: -ei > -í (fa/ah, d/r4 vhzrí, etc.).Outrasreducciónstípicasdo galegoestremeñoson-adiño>eiño (favorecidopolaperdade -d-, quelogo veremos)e -adito > -cito.Así, cansao,segundoo dimi-nutivo quese líe engada,darácanseiñoou canseita.

O calaborésconservaperfectamenteos ditongos-ou- e -oi-, a diferenciadeLubián e Hermisendeonde-ou- tendea invadir a -oi- ou Portoonde -ou-cede

250 Xavier[‘rías Cotide

perante-oi-. En Estremaduraa situacióné mol curiosa,pois que -ou- nonexiste(anon serpor fonosintaxe),e deulugara dousresultados:a) monotongaciónendesinenciase outrasformasverbais,ondese pronuncia/o/ comaen portugués:fr/aa, a¡noa, cantou; sau, estou,vaa; b) fóra dos verbos,deu-oi-: paico, altro,so¿la, co¿ce,dais, les ‘o ira, so¿de (< saúde), to¿cjño. cho¿r¿za,cois ‘a, raibar,roipa, tauro, etc. A conxunciónau taznénten pronunciación/o/. Paralelaa estaevolucióné a de -eu- > -ci- que se achaen ci, mci, tei. se1 e a desinenciadasegundaconxugación-eu (sobretodonas Ellas): cúmel,bebel, rompel.

En todo o bloque,agásen Valverde,consérvanseassibilantessonoras,aíndaquede maneirasdistntassegundocadavila. A mellor maneirade expolo¿atra-vésdo seguintecadro:

GAL. MEDIEVAL CALABOR SAN MARTIN AS ELLAS

5 5 5 5

z z z z5 5 5 5

z 4(2> zo e e oQ Q Q g

En Calaborestána piquesde desaparecer/IIe l~/, en San Martín ¡4] e [61sonao caboalófonos,ondea variantesonoranon ten valor fonolóxico. En As Ellas/2/ confiuiu en /z/ e /4/ en/s/, de modoquedesapareceua seriepalatal.Candoz-aparecea comezoabsolutode palabratoma un iodede apoio: ix’entc, ¿xunta,¿x’ogar, ¿fardan, etc. En Valverdedeuseo enxordecernentodassibilantespropiodo galegocomún,coaparticularidadede que/4/ producinfbi comaen castelán,aíndaquenon cremosquesexaatribuibelesteprocesoti influenciado castelán,xaqueestefonemaapareceen termosquenon os ten o castelán,comaaVadar,loaxe(/ahudál/e /lónhi/). Con todo, [4] aparececomaalófonode 11V en moitostermos.

A perdade -u- intervocálico ten tamén algunhatraza de seu. En Calabor-ENU/A, adiferenciade todo o galego-portugués,conservao -a-: cheira/a,aveno,centeno.En Estremadura-ANU e -ANA confiúenen -án (en irmano/(rlnai¡a

faisedistinción coaconservaciónda vocal final): (c)/ón, mañán/míñán,gran,campón,verón, campán,comaen galegooccidental(en Calabortui resultadoscoincidentesco galego centro-oriental:-ao e -á). Xunto -á forma plenamentegalegaun/za de UNA, hai lun/zade LUNA, poranaloxía(en Calaborlila).

En todo o bloque-ULT- deu-ut-: ¡nulo, escutar taita, extensíbeltamén aca(d)ar, maiscuriosamentecalta. Ogrupo -dr- vocali-zaa primeiraconsoanteenSan Martín e As Ellas: paire, majre, pa¿rjña, leiril/o, peira, lairón/leirón, etc.

Sobreos bloquesdialecíaisdo guíego: unlia nova propasas 251

Taméncomúna todoo bloque¿aperdade -d- intervocálico,reducidotis termi-nacións-ado/a,-ade,-edo/a,-ido/a, -odo/aen Valverdee Calabor,e a todososcasosen As Ellas e SanMartin. Algúns exemplosson meira (=madeira),po(d)ón,etc. En Estremadura,seguindounhatendenciade todaarexión, -r e -limplosivosneutralízanseen ILI, de xeito quedesaparecea diferenciaentrepare-lías comaabrir/abrjl, mar/mal,etc.

Pasandoxaámorfoloxía,significativaéa tendenciado galegoestremeñodemanterunha forma única entreo masculinoe feminino en tU (=todo/a) e ha(=bo/boa),seguindounhatendenciafrecuenteen portuguéseachábelen galegode simplificar -oa > -ó (como en mU < moa).En Calabor,en troques,hai han eboa. Os plurais en nasalson -ns en Calabor(e Padornelo)e mais Valverde,maissó -s en As Ellas e San Martin. Nas primeiraslocalidadesdansebaldos,

panw/óns,ra/ns, e nassegundasbatás,pantalós,ruí~. Verbo dos pluraisen -1, enCalaborpodeficar (como en partedo navianoe mesmoen portuguéstrasmon-tano),maiscaesempreen galegoestremeño,ondeseguenatendenciaportuguesade suprimilo mesmocandoé átono: fácejs, dUiceis, Uteis (o ditongofinal, porestarátono,soasempre¡it, aquíe nos demaiscasosno queo recollemos).

O artigo indefinido presentaformasidénticasásdo galegoliterarioen Caía-bore Valverde, maisten parao plural masculinoun/zasenAs Ellas e 5. Martín.O artigo definidoasimilaao verbo en Calabornasmesmascondiciónsdo restodo galego,etaménen Estremaduratrasinfinitivo e nalgúnscasosmáiscomotao-las zagais(mais taméntoasz’agais)ou can la home. Os posesivospresentanasformasxa citadasmcl, tej, sel en Estremadura,coa particularidadede queen fun-cionandocomadeterminantes¿mui normalqueen galegoestremeñovaian senartigo: Ida ma¿re ha dita que sei mu se rompel un/zapata. Nos demostrativosdanseen Estremaduraos neutrosisla, isa, aqul/o, mais en Calaboresta, eso,aqaela.Na riquísimadiversidadedos pronomespersoais,apareceen primeirolugar o taméncitadoprononiedeprimeirapersoael en Estremadura.Todoo blo-queten comadativo deterceirapersoale e non líe, taméncoñecidoen Hermi-sendee Lubián.Taméno bloquetenen comúncoasdúasvilas zamoranasrecéncitadasa non distinciónde leeche,existindosó aprimeira dasddasformas.EnCalabora colocacióndos pronomesátonosfaiseconformeás regrasdo galego,maisen Cácerességuesenisto ao castelán,aindaqueporvecessentimosformasenclíticascando se tratabade inicios absolutosde oración. Así, é pintorescosentirfrasescomaestas:Ela medLvo quenon estaban.¿O col/o aunanoca/la?Seque/itda caba/o.Comose ve no derradeiroexemplo,o galegoestremeñousaverbospronominaisá maneirado castelán,afastándose,logo,do galego-portu-gués.En Estremadura,a formade cortesía¿ aindao arcaicovós. Paraos demos-trativos citaremostaménun partitivo do, da, das, das en Estremadura(taménachadocoasmesmasformas no Bierzo) xunto con formas orixinais como ohíbridoentregalegoe portuguésniñanha. En Calabor, porén, ningunha,maisenPadornelofingUa. Outrasformas galegoestremeñasxa foron citadas:paico,mala (taménCalabor),011>-o, etc.

252 XavierFr/as Conde

Na morfoloxía verbal, o bloquemeridionalamosaoutragran cantidadedecaracterísticasqueo fan singulardentrodo conxuntodo idoma. Destacao usodetemposcompostoscon habercomaen castelán,algodescoñecidoen galego:hejvista, han ¡U/aa, habemosdita. Estatraza tena en comúnco asturo-leonésdeXabrae deMiranda(lémbreseque o asturo-leonésusatempossimplescomaocastelán).Taméncomúnatodo o bloque¿aperdade -e en formasverbaiscomoqaer, diz’ e en Calaborconduz’, prodaz. O galego estremeñosimplificou asdesinenciasdastresconxugaciónsparaa ¡PP do pret. perf. en -imos: já/imas,bebimos,partimos. Igualmente,a 3PP ten nestemesmotempo -oren: fa/aren,comioren,parliaren. En Calabora primeirae segundaconxugaciónsfúndensenaúltima enpret. plusc.epret. imp. de subxuntivo(taménen Hermisendee Lubián):fa/era, faleras fa/ese,fa/eses,etc. Entreos infinitivos curiosos,destacaremosen Estremadurafer/flcer,trer, sér, queir, fr/vire trac’er e veñiren Calabor.

Entreas palabrasinvariábeis,áchanseo adverbioalehíeail/íen Calabor,queen Estremadurason ca e íd. Taménnestasegundaáreadanseformascuriosascomoagó/agala, adiel (=onte). Propiode todo o bloque¿la por -v a, coinciden-te coasturo-leonése o castelán.Outrasformasde Calaborson embúrae agó.

CONCLUSIÓNS

Cremosqueao longo do último apartadotemosdemostradoque o galegoestremeño¿ un dialectogalego (coasprudentesreservasque tal afirmaciónsupón,como xa indicamosenantes).Estecuriosodialecto,Thlado a unhagrandistancia da Galicia continental.recolle caracteresantigosdo idioma, comoocorreen Calabor,poíoque optamospor incluilosmm mesmobloque,aindaquesomosconscientesquea súaáreadeextensióne maiso seunúmerode falantesé moi reducido(arredorde seismil persoas,benpauco se comparadocoscasesesentamil do bloqueraiano). Entendemosque a división dialectal galegahafacersebaseándoseen característicaslingíiísticas e non en áreasde maior oitmenorextensión.Os dousnovosbloquesquevimos de proporson interesantís-mosparaa dialectoloxíagalego-portuguesa,puntosdeconservaciónde arcaísmose ao tempode innovaciónsdescoñecidasno restodo dominio. Coincidenambosos bloquesen serenpuntosfronteirizos, polo cala permeabilidadede trazasdelinguasveciñasé maior, sobretodoen Asturias.ondeaindasepodenapreciarasdiferentesfronteiraslinguisticassaltandode acó paraaló comoen ningúnpuntodaraia lingúísticaentreo galego-portuguése o asturo-leonése castelán.

Despoisde separarmoso bloqueraiano do bloqueoriental, estesegundopareceficar moi reducido.Na nosapropostaseríaa ponteentreosdousnovosbloquese o restodo idioma, aindaquenon semprese atopenvíasde continui-dadeentreo galegoestremeñoe o galegocomún.

Así pois, coidamosque unha división en cincobloques,no canto do tresactuais,responderíamáisfielmenteti diversidadedialectalda lingua galegaeque

Sobreos bloquesdialectais do galega: un/zanavaproposta 253

seestablecedestemodo (desenvolvemosmáisen cantoa dialectose subdialec-tos os dousúltimos sen entrarmosen consideraciónsverbo dos bloquestradi-cionais establecidospoíoiLG):

1. BLOQUEOCCIDENTAL2. BLOQUE CENTRAL3. BLOQUE ORIENTAL

3.1. Area lucense3.2. Area leonesa3.3. Areaaur¡ense3.4. Areazamorana

occidental:Portoe Piasoriental: Lubián e Hermisende

4. BLOQUERAIANO4.1. Area asturiana

navianooccidentalnavianocentralnavianooriental

4.2. Area ancaresa

5. BLOQUE MERIDIONALS.l. Area de Calabor5.2. Area de Estremadura

Nos mapa2 veremoscomo fica a novapropostade bloquessobreo mapa1e no ¡napa3 marcamoso bloque meridionalxuntocon localidadesespañolasquefalanportugués

REFERENCIASBIBLIOGRÁFICAS

ALoNso, D. (1972): Obras Completas.torno 1, Del OccidentePeninsular, Ed. Gredos,Madrid,págs.291-533.

— Enxebre.— El gallego leonésdeAncaresy su interéspara la dialectologíaportuguesa(encola-

boracióncon Valentín GarcíaYebra).— El saúcoen/re Galicia y Asturias(nombresy supersticiones).— lunia i julia entre Galicia y Asturias.— Notassobre léxicoy etimología.— Dos vocesportuguesas:estiar.sotaque.— Gallega—asturianaengalar«volar» ((lisos y resultadosde velarizacionde —n— en el

dominiogallego).

254 XavierFr/as Cande

Gallegabordelo,abordelar(sobreel par <le encuarteen el NordestePeninsula;-).— Dcspalabrasgallego-asturianas.

Narracionesorales gallego—asturianas.Ganadovacunoen SanMartín de Oscos.

Aztzvruo MA [A, C. de. (1977): Osfilares franteir4:asdo cancel/zadeSabugale da cLin—ha regiño de Xalma e Alaniedilba, Supí. IV da Revista Portuguesade Filologia.Coimbra.

B ABARRO GONZÁLEZ, X.: Galegade Asturias. Delimitación, carac.terizac.ióne situa-ción saciolingilística, U niversidadcdc Santiago(no prelo).

CARBAli o CAI±Izo,R. (1971): Gra,nática Ele>nentaldel GallegoComún, Ed.Galaxia.Vigo.

CORTÉS Y VÁzQuEz, L.: El dialectagalaico-portuguéshablada en Lubián (Zamora).Toponimia,teMasy vocabulario.Anexode Acta Salarnanticensia.VI.3. Universidaddc Salamanca.

FERNÁNDEZ GoNZÁI ¡-u. J. R. (1981): El hablc.,tic Ancores(León.), Universidadde Ovie-do.

FERNÁNDEZ REí, E. (1991): Dialec.taloxíadci íinguci galega, Ed. Xerais.Vigo.FRÍAS CoNDE, E. X. (1993): «Los derivados de ille e illud en el gallego de Asturias».

Revistade Filología Románica,núm. JO. págs. 241—252, Universidad Complutensedc Madrid.(1995): 0 galegaexteriorá.s fronteirasadministrativas, Pesededouroramentoi né—dita. UniversidadComplutensede Madrid.

GARGALLO GIL, J. E. (1994): «San Martín de Trevejo. Eljas (As Elbas) y ValverdedelFresno:unaencrucijadaJingúísticaen tierrasde Extreniadura(España)».Actasdoencantroregionalda Assacia<~ñaPartugt.wsade Lingu/stica,EdiybesColibri.

LEITE DE VAscoNcíúLos,J. (1927): «Linguagemdc San Martin de Trevejo (Cáceres,Espanha)».RevistaLusitana, XXVI, págs.247-259.

LíÑoí.í~Y CINTRA, L. F. (1953): A linguageindosfrros de CasteloRodrigo, Lisboa.MENÉNDEZ. GARcÍA, M. (1963): El Cuarto de los Valles ((la habla del OccidenteAstu-

nana), BIDEA, Oviedo, tomos 1 e It.MOrRA SANTOS, M. J. (J967): Os fríares fronteiriyoscíe irás-os-Montes,separatada

Revista de FilologiaPortuguesa,tomo II, vols. XII-XIV. Coimbra.MuÑIZ, C. (1978):El habla<leí Vailedor AcademisehePers.,Amsterdam.ONís, E? de (1930): «Notassobreel diaJectode SanMaz-tín de Trevejo». en TadcJMemo-

rial Volumeso/Philological Studies,vol. 11. págs.63-70,New York.ZAMORA V IcISNTE, A. ( J 986): Esludias de dialectología ízis

1,cinha, Verba, anexo 25.UniversidadedeSantiago.Degeografíadialectal: -aa, -anen gc¡llego.Geografíadelseseogallego.

— Lafrontera de la geada.—- Los grupos —uit—, —oit— en gcíllegomoderno Su rt’J~articion geográfica

Sobreos bloquesdialectaisda gafego: unhanavapropasta 255

MAPAS

MAPA 1

MAPA 2

256 XauerFrías Conde

MAPA 3

-: t.7calabor

) Miranda do Douro

<1<$1it -,

~ Alamedilla

do FresnoSanMartin deTrebello

Herrera de Alcántara