sistemas sectoriales de innovaciÓn en … · sistemas sectoriales de innovación: 3...
TRANSCRIPT
SIST
EM
AS
SECTO
RIA
LES
DE
INN
OVACIÓ
N E
N E
CO
NO
MÍA
S PEQU
EÑ
AS
EN
DESA
RRO
LLO
Apr
oxim
ación
Met
odol
ógica al S
ecto
r Agr
opro
duct
ivo
en P
aíse
s de
la R
egión
Cen
troa
mer
ican
a
Cla
ud
io E
. M
ag
gi
Dir
ect
or
Aca
dé
mic
o M
ae
strí
a e
n G
est
ión
y E
mp
ren
dim
ien
to T
ecn
oló
gic
o U
. A
do
lfo
Ib
áñ
ez
Co
nsu
lto
r C
EPA
L
ww
w.i
na
pco
nsu
lto
res.
com
Re
un
ión
de
Ex
pe
rto
s C
EP
AL-
GIZ
so
bre
Sis
tem
as
Re
gio
na
les
de
In
no
va
ció
n,
Sa
n J
osé
C.R
., J
uli
o d
e 2
01
1
Con
teni
do d
e la P
rese
ntac
ión
1.
Alg
un
os
“ma
ntr
a”
vig
en
tes
en
po
líti
cas
de
CT
I:p
orq
ué
,p
ara
qu
é,
cóm
o…
.
2.
El
en
foq
ue
de
sist
em
as
de
inn
ova
ció
n:
¿p
orq
ué
es
rele
van
te
“co
mp
ren
de
rlo
s”…
.(d
iag
no
stic
arl
os,
yfo
rta
lece
rlo
ssi
ste
ma
s
de
inn
ova
ció
n)?
3.
ALC
:e
ld
esa
fío
de
art
icu
lar
SI
po
cop
rofu
nd
os,
fra
gm
en
tad
os
4.
Ap
roxi
ma
ció
nm
eto
do
lóg
ica
pa
raa
bo
rda
rsi
ste
ma
s
sect
ori
ale
sd
ein
no
vaci
ón
5.
Ap
roxi
ma
ció
np
reli
min
ar
aS
SI
ag
rop
rod
uct
ivo
se
nd
os
pa
íse
s
de
laR
eg
ión
:E
lS
alv
ad
or
yC
ost
aR
ica
6.
De
safí
os
yo
po
rtu
nid
ad
es
pa
raco
nfo
rma
ru
nS
SI
ag
rop
rod
uct
ivo
an
ive
lm
eso
reg
ion
al
Esfue
rzo in
nova
dor e in
gres
o pe
r cá
pita
: una
co
rrelac
ión
positiv
aP
IB p
er
cáp
ita
y g
ast
o e
n i
nve
stig
aci
ón
y d
esa
rro
llo
20
00
-20
04
, va
rio
s p
aís
es
frabel
ale
denczeusa
isl
jpn
fin
sw
e
isr
kor
3.0
4.0
5.0
Gasto en I+D en porcentaje del PIB
(promedio 2000-2004)
3
ECUPRY
GTMPER
chn
tur
COL
PANrom
URU
CRIMEX
ARG
polslo
vzafCHI
BRAru
s
hng
che
gre
PRT
slo
nzl ESPita
irl
nor
aus
uk n
ldcan
aut
sin
frabel
y = 4
E-06e
1.2897x
R2 = 0
.7436
0.01.0
2.0
8.0
8.5
9.0
9.5
10.0
10.5
11.0
PIB
per cápita, LN
(pro
medio
2000-2
004)
Gasto en I+D en porcentaje del PIB
(promedio 2000-2004)
•P
atrones d
e innovació
n a
sim
étric
os
•R
ezago e
n e
l esfu
erz
o innovador de los p
aís
es d
e A
LyC
•B
aja
eficacia
de los e
sfu
erz
os p
or in
novar (n
úm
ero
de a
rtíc
ulo
s c
ientíficos, pate
nta
mie
nto
)
Baja capacidad de innovación de los países de la región
Ren
tabi
lidad
Soc
ial d
e la In
vers
ión
en I+
D+i
Inve
rsió
n e
n C
T&
I¿
?C
reci
mie
nto
LP
•R
ou
vin
en
(20
02
) co
mp
ara
el
ren
dim
ien
to s
oci
al d
e l
as
inve
rsio
ne
s e
n I
+D
co
n e
l co
sto
de
op
ort
un
ida
d d
el
K;
•H
all
, M
air
ess
ey
Mo
hn
en
(20
09
): T
asa
so
cia
l d
e r
eto
rno
a l
a
inve
rsió
n e
n I
+D
en
pa
íse
s d
esa
rro
lla
do
s: 4
0%
•Le
de
rma
ny
Ma
lon
ey
(20
04
): s
pil
l-o
ve
rte
cno
lóg
ico
s ti
en
de
n a
ele
var
la t
asa
de
re
torn
o p
ara
eco
no
mía
s e
n d
esa
rro
llo
.
Est
ima
cio
ne
s: 6
0%
(M
x, C
hl)
ha
sta
10
0%
(N
ic).
4
Tas
asde
Ret
orno
Com
para
dasde
la In
vers
ión
en I+
D
•Very
little investm
ent in
LA
C (0.2
of sale
s) but pote
ntially
very
hig
h retu
rns (70%
), w
hat is
hold
ing b
ack
innovation?
11.52
GAP
Porq
ué
Porq
ué
no s
e
no s
e invie
rte
invie
rte
más
más
en C
T&
I en C
T&
I si
sire
port
are
port
ata
n
tan a
lta
alta
renta
bili
dad
renta
bili
dad??
0.51
Prod-GAP
01
23
I+D
/sale
s
bandw
idth
= .8
LA
C
EU
Fte
.: L
ed
erm
an
y M
alo
ne
y, c
it.
po
r G
.Cre
spi
Cre
cim
ient
o y Pro
duct
ivid
ad T
otal de Fac
tore
s
•Y
=f
{K,
L}
•Y
=k
(K
,L)
* K
+ l (
K,
L) *
L+
δ(K
*,
L*,
z)
PTF
PTF
LA
PTF
PTF
PTF
PTF
CORRESPONDE
ALA
PARTE
NO
EXPLICADA
DEL
CRECIMIENTO
PORLOSINCREMENTOSDECAPITAL(INVERSION
NETA)YTRABAJO
(INCREMENTONETODEFUERZALABORAL)CON
SUSRESPECTIVASPRODUCTIVIDADES.LAPTFCORRESPONDEPOR
TANTO,A
TODO
AQUELLO
QUE
CONTRIBUYE
AUN
MAYOR
RENDIMIENTODELOSFACTORESPRODUCTIVOSK KKKYL LLL:
I+D
I+D
I+D
I+Dexplica
explica
explica
explicahasta
hasta
hasta
hastaelelelel75
75
75
75% %%%del
del
del
delcrecimiento
crecimiento
crecimiento
crecimiento
de
dede
dela lalalaPTF
PTF
PTF
PTF! !!!
“Ce
rca
de
la
mita
d d
e la
s d
ife
ren
cia
s o
bse
rva
da
s e
n e
l
ing
reso
pe
r cá
pita
y e
l cre
cim
ien
to d
el P
IB d
e lo
s p
aís
es s
e
de
be
a d
isp
ari
da
de
s e
n la
Pro
du
ctivid
ad
To
tal d
e F
acto
res,
po
r lo
ge
ne
ral, r
ela
cio
na
da
s c
on
lo
s a
va
nce
s te
cn
oló
gic
os..
.”
Evi
denc
ia em
pírica
...
po
r lo
ge
ne
ral, r
ela
cio
na
da
s c
on
lo
s a
va
nce
s te
cn
oló
gic
os..
.”
Lederm
an
y M
alo
ney
(2004)
Hall
y J
ones (1999)
CHILE: FASES DE CRECIMIENTO 1961-2006
456789
Annual %
Growth
% TPF Growth
8
01234
1961-1983
1984-1997
1998-2006
% TPF Growth
Desde
1998
(Crisis
Asiática)la
tasa
media
de
crecim
iento
ha
sido
significativamente
menorala
alcanzadadurante
elperiodo
1985-1997,
siendola
PTFelfactorconmayorincidenciaenla
pérdidadedinamismo.
Posibl
es D
eter
min
ante
s de
la P
TF
Aum
ento
sde
Aum
ento
sde
Entrada
ysalid
ade
Pro
ductivid
ad T
ota
l de F
acto
res A
gre
gada
Aum
ento
sde
pro
ductivid
ad
en
firm
as
exis
tente
s
•In
vers
ión
en I+D
•C
ultura
innovadora
•C
apital socia
l
Aum
ento
sde
partic
ipació
nde las
más
pro
ductivas
•Fle
xib
ilidad
de los
merc
ados
•Buen
merc
ado
financie
ro
•D
ivers
ific
ació
n
Entrada
ysalid
ade
em
pre
sas
•Fin
ancia
mie
nto
en e
tapas
tem
pra
nas
•C
osto
sde
entrada
ysalid
a
Apo
rtes
al c
recim
ient
o de
la P
TF (1
997-
2008
)
Justifi
cacion
es prá
cticas
de Po
líticas
que
incluy
en
CT
&I
•A
pro
vech
ar
con
rap
ide
zn
ue
vas
ven
tan
as
de
op
ort
un
ida
d
(tra
tad
os
com
erc
iale
s,va
lor
de
lae
co-s
ost
en
ibil
ida
d,
etc
.)
•G
en
era
rco
nd
icio
ne
sp
ara
cre
cim
ien
toe
con
óm
ico
terr
ito
ria
lme
nte
má
se
qu
ilib
rad
ote
rrit
ori
alm
en
tem
ás
eq
uil
ibra
do
•D
ism
inu
irvu
lne
rab
ilid
ad
ext
ern
a,
pro
mo
vie
nd
o
div
ers
ific
aci
ón
pro
du
ctiv
ay
exp
ort
ad
ora
•P
rom
ove
rm
ejo
ras
en
dis
trib
uci
ón
de
lin
gre
so(p
or
dis
min
uci
ón
de
bre
cha
sd
ep
rod
uct
ivid
ad
=>
ing
reso
s)
Y ent
once
s…. ¿
porq
ué estam
os ta
n re
zaga
dos?
Fallas u
obstác
ulos
que
inhi
ben
y tr
aban
las
decision
es y pro
yect
os de in
nova
ción
•In
suficie
nte
apro
pia
bili
dad
de
los
beneficio
sderivad
os
de
esfu
erz
os
en
I+D
+i
•A
rgum
ento
centralpara
elfo
rtale
cim
iento
de
los
marc
os
de
pro
tecció
na
laP
I
•In
form
ació
nin
com
ple
tay
asim
étr
ica
•¿cóm
ovalo
rar
ex
ante
los
reto
rnos
ain
vers
iones
innovadora
s?,¿cóm
ovalo
rar
•¿cóm
ovalo
rar
ex
ante
los
reto
rnos
ain
vers
iones
innovadora
s?,¿cóm
ovalo
rar
activos
inta
ngib
les
para
respald
arelfinancia
mie
nto
aem
pre
ndedore
s?
•A
lta
incert
idum
bre
,in
here
nte
alpro
ceso
innovador
•S
cella
to(2
006)
dis
tingue
3consecuencia
sdirecta
spara
el
acceso
a
financia
mie
nto
:evalu
ació
n,cola
tera
lizació
ny
liquid
ació
nde
activos
en
caso
de
fallo
.
•P
roble
mas
de
coord
inació
n
•A
ghio
netal.
(2009);
Sabel(2
010)
resaltan
lare
levancia
de
priorizarlos
en
econom
ías
en
desarrollo
•C
orr
ela
ció
nentre e
scola
ridad, desarr
ollo
mdo. financie
ro, m
arc
ode
PI y m
erc
ados
com
petitivos
(baja
sbarr
era
sde e
ntrada)
01234
I+D / PIB
24
68
10
12
01234
I+D / PIB
050
100
150
200
En
la R
egió
n, h
ay o
bstá
culo
s ad
icio
nale
s, est
ruct
ural
es
•H
ay u
na
estrecha
rela
ció
nentre e
sta
svariable
s y
las
invers
iones
en
innovació
n, sin
em
barg
o los p
aís
es
de la R
egió
nse d
esem
peñan
de
manera
hete
rogénea
y, e
n g
enera
l, m
odesta
c/r a
ella
s(G
.Cre
spi)
24
68
10
12
Años d
e E
scola
ridad
050
100
150
200
Cré
dito D
om
éstico S
ecto
r Pirvado / P
IB
01234
I+D / PIB
23
45
Indic
e D
ere
chos d
e P
ropie
dad Inte
lectu
al
01234
I+D / PIB0
50
100
150
200
Barr
era
s a
la E
ntrada
Los
enf
oque
s qu
e ha
n “m
arca
do” l
a fo
rmul
ació
n de
Po
líticas
CT
&I
•E
l m
od
elo
lin
ea
l (B
ern
al,
Va
nn
eva
rB
ush
): c
ien
tífi
cod
esc
ub
re�
cod
ific
a�
em
pa
qu
eta
com
o“t
ecn
olo
gía
”: I
nn
ova
ció
nco
mo
cie
nci
aa
pli
cad
a.
•E
l m
od
elo
de
cic
los
vin
cula
do
s(C
ha
in-l
inke
d,
Kli
ne
an
d R
ose
nb
erg
, 1
98
2):
•E
l p
roce
sod
e i
nn
ova
ció
nn
o e
sse
cue
nci
al,
sin
oq
ue
invo
lucr
au
na
seri
ed
e d
esa
rro
llo
sco
ncu
rre
nte
s: i
nte
racc
ion
es
y
retr
oa
lim
en
taci
on
es
no
lin
ea
les;
seri
ed
e d
esa
rro
llo
sco
ncu
rre
nte
s: i
nte
racc
ion
es
y
retr
oa
lim
en
taci
on
es
no
lin
ea
les;
•La
in
no
vaci
ón
es
asi
mil
ab
lea
un
pro
ceso
con
tín
uo
de
ap
ren
diz
aje
, co
n m
últ
iple
sin
sum
os.
•Im
po
rta
nci
ad
el
con
oci
mie
nto
“tá
cito
”
•C
au
sali
da
dva
fun
da
me
nta
lme
nte
de
sde
los
de
safí
os
u
op
ort
un
ida
de
sd
e m
erc
ad
o,
a l
a t
ecn
olo
gía
, a
la
cie
nci
a
•La
in
no
vaci
ón
no
su
rge
de
la
s“id
ea
s” s
ino
má
sb
ien
de
de
safí
os
a
reso
lve
r (o
an
tici
pa
r)
“In
no
va
tio
n is
a c
on
tin
uo
us
bu
t u
n-s
mo
oth
pro
cess
clu
ste
red
ov
er
tim
e,
ge
og
rap
hy
an
d s
ect
ors
” (
Sch
um
pe
ter)
Car
acte
rsistém
ico de
la in
nova
ción
�C
on
“m
ás
de
lo
mis
mo
” n
o l
lega
rem
os
a l
a m
eta
: re
qu
eri
mo
s
ace
lera
r e
l tr
an
co a
um
en
tan
do
la
PT
F;
�La
pro
du
cció
n y
va
lori
zaci
ón
de
l co
no
cim
ien
to e
s u
n p
roce
so
sist
ém
ico
, tr
an
sdis
cip
lin
ari
o,
y m
uch
as
vece
s co
ncu
rre
nte
�N
ing
un
a in
stit
uci
ón
po
see
el
mo
no
po
lio
so
bre
el
con
oci
mie
nto
y la
cre
ati
vid
ad
. M
od
elo
dis
trib
uid
o,
con
fu
ert
es
inte
r-
de
pe
nd
en
cia
s
�R
ed
es
de
pro
du
cció
n y
dif
usi
ón
de
co
no
cim
ien
to
�M
ult
ipli
cid
ad
de
re
laci
on
es
en
tre
ag
en
tes
qu
e g
en
era
n y
ap
lica
n c
on
oci
mie
nto
pa
ra la
so
luci
ón
de
pro
ble
ma
s (m
od
elo
s d
e “
inn
ova
ció
n a
bie
rta
”)
�La
ap
rop
iaci
ón
so
cia
l im
po
rta
: p
erc
ep
ció
n d
e q
ue
la
CT
I m
ejo
ra
nu
est
ras
vid
as
y a
bre
op
ort
un
ida
de
s
Academ
ia
Re
de
s tr
i-la
tera
les
y o
rga
niz
aci
on
es
híb
rid
as
Mod
elo
de la
T
ripl
e H
élice
Esta
do
Academ
ia
Industria
Etz
kow
itz
& L
eydesdorff
EMPRESAS,
CLUSTERS,
EMPRENDEDORES
Infraestructura y
Infraestructura y
recursos habilitantes
recursos habilitantes
Marco
Marco normativo
normativo, ,
legal y político
legal y político
•Ge
ne
raci
ón
y s
um
inis
tro
de
en
erg
ía
•S
um
inis
tro
y d
isp
on
ibil
ida
d d
e
•Im
pe
rio
de
la
Le
y
•D
ere
cho
s d
e p
rop
ied
ad
•P
rop
ied
ad
In
tele
ctu
al
Sistem
a de
Inn
ovac
ión
ww
w.inapconsultore
s.c
om
Slide 17
EMPRENDEDORES
UNIVERSIDADES E
INSTITUCIONES DE
SERVICIOS FIN. Y NO
FIN. A EMPRESAS
GOBIERNO Y
SERVICIOS
PUBLICOS
SNI/sri
RECURSO
S RECURSO
S HUMANOS
HUMANOS
ACCESO A
ACCESO A
FINANCIAMIENTO Y
FINANCIAMIENTO Y
MDO. CAPITALES
MDO. CAPITALES
PREPARACIÓN Y
PREPARACIÓN Y
DISPO
SICIÓN
DISPO
SICIÓN
TECNOLÓGICA
TECNOLÓGICA
•S
um
inis
tro
y d
isp
on
ibil
ida
d d
e
ag
ua
•In
fra
est
ruct
ura
de
tra
nsp
ort
es
•Te
leco
mu
nic
aci
on
es,
con
ect
ivid
ad
dig
ita
l
•Lo
gís
tica
•P
rop
ied
ad
In
tele
ctu
al
•R
eg
ula
cio
ne
s e
fect
iva
s
•Tr
an
spa
ren
cia
en
el
sect
or
pri
vad
o y
pú
bli
co
•P
olí
tica
s p
ro-i
nve
rsió
n y
pro
-
em
pre
sa
•R
eg
ula
ció
n l
ab
ora
l y
me
dio
am
bie
nta
l
PCT, In
cuba
doras,
Con
sorcios U-E
Plataformas
PP,
Instrumen
tos
I+D de Interés
Público
¿Qué
es un
siste
ma de
inno
vación
?
�“E
su
nco
nju
nto
de
act
ore
sin
stit
uci
on
ale
sq
ue
,co
nju
nta
me
nte
,ju
ega
nu
np
ap
el
fun
da
me
nta
lin
flu
en
cia
nd
oe
ld
ese
mp
eñ
oin
no
vati
vo.
(...
)
�“S
on
lain
tera
cció
ne
ntr
ela
sca
pa
cid
ad
es
inn
ova
tiva
sd
ela
se
mp
resa
sy
un
seri
ed
ein
stit
uci
on
es
qu
ed
ete
rmin
an
laca
pa
cid
ad
de
las
inst
itu
cio
ne
sq
ue
de
term
ina
nla
cap
aci
da
dd
ela
sfi
rma
sp
ara
inn
ova
r”.(
...)
�“E
sta
sre
laci
on
es
en
tre
inst
itu
cio
ne
sso
nim
po
rta
nte
sya
qu
en
osi
em
pre
tra
ba
jan
en
lam
ism
ad
ire
cció
n,
ni
fáci
lme
nte
de
ma
ne
raco
nju
nta
”(…
.)(N
els
on
&R
ose
nb
erg
,1
99
3).
La pe
rspe
ctiva “relac
iona
l”
Arn
old
y K
uh
lma
n,
20
01
La pe
rspe
ctiva“fun
cion
al”
•Funcionesy Responsabilidades: 2 Ejemplos
Fu
nci
ón
Ch
ile
Fin
lan
dia
Est
rate
gia
y“c
on
sen
sus
bu
ild
ing
”
Co
nse
joN
aci
on
al
de
Inn
ova
ció
np
ara
la
Co
mp
eti
tivid
ad
(CN
IC)
Sci
en
cea
nd
tech
no
log
yP
oli
cy
Co
un
cil
Co
mp
eti
tivid
ad
(CN
IC)
Form
ula
ció
nd
eP
olí
tica
sG
ab
ine
ted
eM
inis
tro
sG
ove
rnm
en
tC
ab
ine
t
(Ed
uca
tio
na
nd
Ind
ust
ry)
Imp
lem
en
taci
ón
CO
NIC
YT,
CO
RFO
Aca
de
my
of
Fin
lan
d,
TE
KE
S,
SIT
RA
,F
INP
RO
.
Eva
lua
ció
nD
IPR
ES
(Min
.H
aci
en
da
),C
NIC
Pa
rla
me
nto
Cre
spi, G
. (2
010)
Pre
cision
es con
cept
uales
•M
arc
oco
nce
ptu
al
sist
ém
ico
qu
ein
teg
raco
mp
on
en
tes
de
cap
ita
lh
um
an
o,
cap
ita
lso
cia
ly
act
ivo
sfí
sico
sp
úb
lico
sy
pri
vad
os
rele
van
tes
pa
raim
pu
lsa
r,ca
tali
zar
y/o
an
tici
pa
rin
no
vaci
on
es.
•P
erm
ite
en
ten
de
rla
sco
nd
icio
ne
sd
ee
nto
rno
qu
efa
cili
tan
od
ific
ult
an
el
de
sem
pe
ño
inn
ova
do
rd
ela
se
mp
resa
sy
em
pre
nd
ed
ore
s.
•E
le
nto
rno
dis
tin
gu
ee
ntr
efa
cto
res
ha
bil
ita
nte
s(i
nfr
ae
stru
ctu
ra,
con
ect
ivid
ad
,se
gu
rid
ad
en
erg
éti
ca);
mo
vil
iza
do
res
(op
ort
un
ida
de
sd
em
erc
ad
o,
sost
en
ibil
ida
dd
eV
Cs)
yp
ivo
tale
s(c
om
oca
pit
al
hu
ma
no
,m
erc
ad
o,
sost
en
ibil
ida
dd
eV
Cs)
yp
ivo
tale
s(c
om
oca
pit
al
hu
ma
no
,a
cce
soa
fin
an
cia
mie
nto
,cl
ima
de
ne
go
cio
s)
•To
do
el
sist
em
aco
mo
tal
no
pu
ed
ese
re
sta
ble
cid
od
eli
be
rad
am
en
te,
solo
alg
un
os
com
po
ne
nte
so
ag
en
tes.
•A
sum
eq
ue
lain
no
vaci
ón
no
ocu
rre
de
ma
ne
rali
ne
al,
sin
oa
lco
ntr
ari
od
eu
np
roce
soa
lta
me
nte
com
ple
jo,
inci
ert
o,
acu
mu
lati
voy
evo
luci
on
ista
qu
ere
qu
iere
ap
ren
diz
aje
pe
rma
ne
nte
.
•Lo
sS
In
ov
incu
lad
os
ad
esa
fío
sco
mp
eti
tivo
s(m
ov
iliz
ad
ore
s)n
ítid
os
ni
ala
pre
sen
cia
de
esf
ue
rzo
sd
ela
rgo
pla
zoco
na
cto
res
inte
resa
do
sd
ifíc
ilm
en
tep
od
rán
sost
en
ers
ee
ne
lti
em
po
.
SI en
países
des
arro
llado
s
Co
nce
pto
ex
-po
st.
•C
on
stru
ido
con
ba
see
ne
stu
dio
se
mp
íric
os
de
pa
íse
sq
ue
mo
stra
ba
np
atr
on
es
sim
ila
res.
•La
so
rga
niz
aci
on
es
de
ap
oyo
ala
inn
ova
ció
nya
exi
stía
ny
tra
ba
jab
an
con
jun
tam
en
teco
nla
se
xist
ían
ytr
ab
aja
ba
nco
nju
nta
me
nte
con
las
em
pre
sas.
•Ya
ha
bía
nre
de
sd
ein
no
vaci
ón
.
•Lo
qu
eh
izo
el
con
cep
to-t
eo
ría
fue
exp
lica
rcó
mo
fun
cio
na
ba
ne
sas
red
es.
SI en
países
en
desa
rrol
lo
Co
nce
pto
ex
-an
te.
•Lo
sg
ob
iern
os
ha
ncr
ea
do
en
tid
ad
es
de
ap
oyo
en
ám
bit
os
cie
ntí
fico
sy
tecn
oló
gic
os,
ha
ntr
ata
do
de
con
stru
irre
de
s
qu
ep
rom
ue
van
lain
no
vaci
ón
an
ive
ld
ela
em
pre
sa,
tod
o
est
ob
asa
do
en
elm
arc
oco
nce
ptu
ald
eS
NI.
est
ob
asa
do
en
elm
arc
oco
nce
ptu
ald
eS
NI.
•P
arc
ialm
en
teco
nst
ruid
os
ya
rtic
ula
do
sp
or
los
go
bie
rno
s.
•P
ers
iste
nb
rech
as
de
cap
aci
da
de
s,vín
culo
sd
éb
ile
s,
dis
con
tin
uid
ad
es
qu
ee
rosi
on
an
eld
ese
mp
eñ
od
elo
sS
I
•S
eh
ate
nd
ido
aa
do
pta
re
lco
nce
pto
,si
nm
uch
a
ad
ap
taci
ón
.
Sistem
as S
ecto
riales
de In
nova
ción
:3 “buildingblocks” y
1 cor
olar
io(Malerba)
1.
Ba
ses
de
con
oci
mie
nto
sy
pa
tro
ne
ste
cno
lóg
ico
s
pre
do
min
an
tes
en
el
sect
or
(pu
ed
en
coe
xist
ird
ive
rso
s,so
n
má
su
nif
orm
es
an
ive
ld
eca
de
na
sp
rod
uct
iva
sco
n
mo
da
lid
ad
es
de
tra
nsf
ere
nci
ay
cap
aci
da
de
sd
ea
bso
rció
n
tecn
oló
gic
ae
spe
cífi
cas)
tecn
oló
gic
ae
spe
cífi
cas)
2.
Act
ore
sd
el
sist
em
a(i
nst
itu
cio
na
les,
em
pre
sari
ale
s),
sus
rela
cio
ne
sy
los
con
ten
ido
sq
ue
las
nu
tre
n
3.
Co
nte
xto
cult
ura
l,re
gla
sd
ein
tera
cció
n(e
xplí
cita
se
imp
líci
tas)
,b
ase
sd
eca
pit
als
oci
al,
“sto
cks”
de
con
fia
nza
.
En
eco
no
mía
s e
n d
esa
rro
llo
, la
no
ció
n d
e S
SI
pu
ed
e a
po
yar
el
dis
eñ
o d
e e
stra
teg
ias
efe
ctiv
as
de
cie
rre
de
bre
cha
s d
e
pro
du
ctiv
ida
d e
n i
nd
ust
ria
s d
ete
rmin
ad
as
(“ca
tch
ing
up
”)
Apr
oxim
ació
n m
etod
ológ
ica pa
ra
exam
inar
SSI
agr
opro
duct
ivos
exam
inar
SSI
agr
opro
duct
ivos
Paso
s m
etod
ológ
icos
gen
erales
par
a ex
amin
ar S
SI
agro
prod
uctiv
os
1.
Ca
ract
eri
zaci
ón
de
las
pri
nci
pa
les
cad
en
as
ag
rop
rod
uct
iva
s,se
gú
ncr
ite
rio
sta
les
com
ova
lor
de
pro
du
cció
n,
exp
ort
aci
on
es,
em
ple
o,
sup
erf
icie
ag
ríco
la,
pe
soe
ne
con
om
ías
terr
ito
ria
les.
•O
rga
niz
aci
ón
y g
ob
ern
an
za d
e la
ca
de
na
: a
cto
res
do
min
an
tes,
•
Org
an
iza
ció
n y
go
be
rna
nza
de
la
ca
de
na
: a
cto
res
do
min
an
tes,
co
nce
ntr
aci
ón
de
po
de
r d
e c
om
pra
a p
rod
uct
ore
s, t
ipo
s d
e c
on
tra
tos
pre
do
min
an
tes
•P
atr
on
es
tecn
oló
gic
os
pre
do
min
an
tes:
niv
el
de
te
cnif
ica
ció
n e
n l
a
pro
du
cció
n a
grí
cola
y e
n l
a t
ran
sfo
rma
ció
n,
pro
du
ctiv
ida
d m
ed
ia d
el
tra
ba
jo e
n e
sto
s e
sla
bo
ne
s
•P
lata
form
as
de
tra
nsf
ere
nci
a t
ecn
oló
gic
a:
cob
ert
ura
, ti
po
de
im
pa
cto
s.
•P
lata
form
as
ha
bil
ita
nte
s tr
an
sve
rsa
les:
en
tid
ad
es
rele
van
tes
pa
ra la
fo
rma
ció
n,
est
an
da
riza
ció
n,
con
ect
ivid
ad
, d
isp
on
ibil
ida
d d
e
info
rma
ció
n
Paso
s m
etod
ológ
icos
gen
erales
par
a ex
amin
ar S
SI
agro
prod
uctiv
os
2.
Tip
ific
aci
ón
de
act
ore
s in
stit
uci
on
ale
s re
leva
nte
s p
ara
el
SS
I a
gro
pro
du
ctiv
o
•F
un
ció
n y
ofe
rta
de
va
lor
en
el
sist
em
a
•P
resu
pu
est
oa
nu
ald
e o
pe
raci
ón
;
•D
ime
nsi
on
am
ien
to d
e r
ecu
rso
s cr
ític
os
(pe
rso
na
l e
spe
cia
liza
do
, •
Dim
en
sio
na
mie
nto
de
re
curs
os
crít
ico
s (p
ers
on
al
esp
eci
ali
zad
o,
lab
ora
tori
os,
eq
uip
am
ien
to m
ayo
r);
•C
ob
ert
ura
y f
oco
de
acc
ión
a n
ive
l d
e c
ad
en
as
o s
eg
me
nto
s (n
úm
ero
de
pro
yect
os
y b
en
efi
cia
rio
s d
ire
cto
s);
•E
valu
aci
on
es
de
im
pa
cto
o r
esu
lta
do
(si
la
s h
ub
iere
) d
el tr
ab
ajo
de
cad
a in
stit
uci
ón
en
el
sect
or
Paso
s m
etod
ológ
icos
gen
erales
par
a ex
amin
ar S
SI
agro
prod
uctiv
os
3.
De
scri
pci
ón
de
lo
s p
atr
on
es
pre
do
min
an
tes
de
acc
eso
a
con
oci
mie
nto
y t
ecn
oló
gic
os,
a n
ive
l d
e s
eg
me
nto
s y
ca
de
na
s re
leva
nte
s:•
Ca
na
les
y m
eca
nis
mo
s d
e a
cce
so a
co
no
cim
ien
tos
rela
tivo
s a
nu
eva
s va
rie
da
de
s, i
nsu
mo
s, m
erc
ad
os;
•C
an
ale
s y
me
can
ism
os
de
acc
eso
te
cno
log
ías
de
pre
y p
ost
–co
sech
ay
de
p
roce
sos
de
tra
nsf
orm
aci
ón
; p
roce
sos
de
tra
nsf
orm
aci
ón
;
•C
ap
aci
da
d d
e a
bso
rció
n d
e n
ue
vos
con
oci
mie
nto
s y
te
cno
log
ías
(Giu
lia
ni,
M
orr
iso
n&
Ra
be
llo
tti,
20
11
)
•P
roye
cto
s d
e i
nn
ova
ció
n “
insi
gn
ia”
en
pro
du
cto
s o
pro
ceso
s a
pa
rtir
de
o
po
rtu
nid
ad
es
o a
me
na
zas
de
me
rca
do
.
•M
od
ali
da
de
s d
e a
cce
so y
dif
usi
ón
de
l co
no
cim
ien
to y
te
cno
log
ía
(dis
tin
gu
ien
do
pro
pie
tari
os
-co
n c
ost
o d
e a
cce
so-
y l
ibre
s -d
e p
ote
nci
al
dif
usi
ón
am
pli
a-)
•E
squ
em
as
de
fid
eli
zaci
ón
pe
rma
ne
nte
co
n l
os
usu
ari
os,
po
r m
ed
io d
e
serv
icio
s d
e s
op
ort
e y
se
gu
imie
nto
pe
rió
dic
os.
Paso
s m
etod
ológ
icos
gen
erales
par
a ex
amin
ar S
SI
agro
prod
uctiv
os4
.C
ara
cte
riza
ció
n d
e r
ela
cio
ne
s re
leva
nte
s e
ntr
e a
cto
res
de
l S
SI
y s
us
Mo
vil
iza
do
res;
•N
atu
rale
za:
•(i) té
cnic
o-h
abili
tante
;
•(ii) a
poyo fin
ancie
ro; o
•(iii)
desarrollo
del negocio
;
•Fase d
el cic
lo innovador en q
ue s
e s
itúan:
•Fase d
el cic
lo innovador en q
ue s
e s
itúan:
•i) c
ientífica;
•(ii) p
recom
petitiva;
•(iii)
introducció
n a
l m
erc
ado;
•Patrón d
e g
obern
anza p
redom
inante
de c
ada rela
ció
n, pudie
ndo
corr
esponder a:
•(i) m
odelo
jerá
rquic
o o
sem
i-je
rárq
uic
o (Ia
nsa
Chile
o C
eniC
afé
Colo
mbia
);
•(ii) tra
nsaccio
nale
s d
e m
erc
ado (C
onsorc
ios Tecno e
mpre
sariale
s e
n C
hile
, C
entros d
e A
T d
e B
AS
F o
Dupont en d
ifere
nte
s p
aís
es d
e la R
egió
n; y
EM
BR
APA e
n B
rasil)
; o
•(iii)
redes c
ola
bora
tivas o
de e
xte
nsio
nis
mo
tecnoló
gic
o, (IN
TI en A
rgentina).
Paso
s m
etod
ológ
icos
gen
erales
par
a ex
amin
ar S
SI
agro
prod
uctiv
os
1.
Se
lecc
ión
yse
gu
imie
nto
de
ind
ica
do
res
de
de
sem
pe
ño
de
l
SS
I
•B
ala
nce
en
tre
in
dic
ad
ore
s d
e e
sfu
erz
o y
de
re
sult
ad
o
•U
na
ve
z co
nve
nid
os
los
ind
ica
do
res
a m
on
ito
rea
r co
rre
spo
nd
e
est
ab
lece
r la
lín
ea
de
ba
se d
e c
ad
a p
aís
, a
fin
de
: e
sta
ble
cer
la l
íne
a d
e b
ase
de
ca
da
pa
ís,
a f
in d
e:
•E
sta
ble
cer
un
a p
lata
form
a r
eg
ion
al si
ste
má
tica
de
be
nch
ma
rkin
g,
pa
ra
ide
nti
fica
r fo
rta
leza
s y
re
zag
os
rela
tivo
s d
e lo
s d
ife
ren
tes
pa
íse
s, y
ori
en
tar
de
est
as
ma
ne
ras
los
én
fasi
s d
e la
s p
olí
tica
s y
acc
ion
es
inst
itu
cio
na
les;
y
•M
on
ito
rea
r e
n e
l ti
em
po
lo
s im
pa
cto
s d
e la
s p
olí
tica
s e
in
stru
me
nto
s
en
el
fort
ale
cim
ien
to d
el S
SI
en
té
rmin
os
de
su
de
sem
pe
ño
in
no
vad
or
y
de
act
ua
liza
ció
n t
ecn
oló
gic
a.
Ejem
plo de
Siste
mas
de In
dica
dore
s de
des
empe
ño
SSI:
Pro
gram
as T
EKES
(Fin
land
ia)
Exa
men
pre
limin
ar en
SSI
agr
opro
duct
ivos
de
países
de la R
egió
n
•Eje
rcic
io p
relim
inar de v
alid
ació
n m
eto
doló
gic
a;
•N
o e
xhaustivo
•Basado e
n info
rmació
n d
e 2
da fuente
(bib
liogra
fía,
websites)
websites)
•M
ala
noticia
: el auto
r no e
s e
xperto e
n s
ecto
r
agro
pecuario-a
gro
industria
l
•�
¡¡Alto rie
sgo d
e im
pre
cis
ión y
desactu
aliz
ació
n!!
El S
alva
dor
(apr
oxim
ación pr
elim
inar, n
o ex
haus
tiva)
•café; caña de azúcar; lácteos;
•aves; hortofrutícola baja extensión; maíz
Cadenas A
gro
pro
ductivas
Rele
vante
s
•Estrategia y diseño de políticas: M
AG
, M
INE
C, M
INE
D (V
MC
T);
•Financiamiento para I+D: S
INA
LIT
, C
ON
AC
YT;
•Financiamiento para TT: B
FA
, B
HE
S, B
MI, S
INA
LIT
, FO
ND
EP
RO
•Interm
ediación para TT e Innovación: D
IDT, FIA
GR
O, C
AM
AG
RO
, P
RO
CA
FE
, C
ON
AP
YM
E, C
TI (v
arias a
gencia
s)
•Desempeño I+D
: C
EN
TA
, U
ES
, P
RO
CA
FE
•Desempeño TT e innovación: C
EN
TA
, P
RO
LE
CH
E, P
RO
CA
FE
, P
RO
INN
OVA
Acto
res Institu
cio
nale
s d
el
SSI
•Habilitantes: E
NA
, D
IGE
STYC
, Lab. M
etrolo
gía
UE
S
•Difusión y TT: R
ed IN
VE
NTA
, R
ed R
AIC
ES
, C
EN
TA
Acceso a
Conocim
iento
y
Tecnolo
gía
s. Pla
tafo
rmas
Habilita
nte
s y
de T
T
•Ejemplo
: A
lianza C
EN
TA
-PR
OLE
CH
E: Técnico Habilitante
con foco en TT (con a
poyo d
e M
AS
HAV-Isra
el y U
SA
ID.
Rela
cio
nes d
esta
cable
s
•Fortale
cer in
sta
ncia
estraté
gic
a c
om
ún (trip
le h
élic
e) y fortale
cer
coord
inació
n e
n d
iseño d
e p
olíticas (M
INE
C+M
INE
D+M
AG
)
•S
oste
nib
ilidad y
consis
tencia
en labore
s h
abilita
nte
s: fo
rmació
n y
capacitació
n K
H, in
fraestructu
ra tecnoló
gic
a
•Fortale
cer capacid
ades inte
rmedia
ció
n e
instrum
ento
s p
ara
fin
. I+
D, TT
e innovació
n
•Fortale
cer re
des d
e a
cceso a
conocim
iento
y tecnolo
gía
por cadena;
Desafios
Cos
ta R
ica
(apr
oxim
ación pr
elim
inar
y n
o ex
haus
tiva)
•Piña; Banano; Café; Lácteos; Flores
•Naranjas y derivados; Aves; Vacunos; Melones y otras frutas
exportables
Cadenas A
gro
pro
ductivas
Rele
vante
s
•Estrategia y diseño de políticas: M
ICIT
, M
AG
•Financiamiento para I+D: C
ON
ICIT
, C
ON
AR
E, C
EN
IBio
t
•Financiamiento para TT e Innovación: M
AG
-SN
ITTA, BPD
C-F
OD
EM
IPYM
E,
CO
NIC
IT-P
RO
PYM
E
•Interm
ediación para I+D
: C
EN
IBio
t; S
NIT
TA
•Interm
ediación para TT e Innovación: C
ON
ICIT
-GiT
EC
, F. FIT
TAC
OR
I, M
AG
-D
SO
REA, C
AC
IA
•Desempeño I+D
: IN
TA, C
ITA-U
CR
, FU
ND
ATEC
, U
NA, C
ICAFE
•Desempeño TT e innovación: IN
TA, PR
OIN
NO
VA, U
NA, C
OR
BAN
A,
CO
NAR
RO
Z, D
IEC
A, C
ICAFE
Acto
res Institu
cio
nale
s d
el
SSI
CO
NAR
RO
Z, D
IEC
A, C
ICAFE
•Habilitantes:C
ON
AR
E, C
ATIE
, U
NA, TEC
, C
NAA, IN
CIE
NSA, IN
TEC
O, LAN
ASEVE
•Difusión y TT: TEC
-FU
ND
ATEC
, IN
TA, C
OR
BAN
A, C
ON
AR
RO
Z, D
IEC
A
Acceso a
Conocim
iento
y
Tecnolo
gía
s. Pla
tafo
rmas
Habilita
nte
s y
de T
T
•CIT
A: re
lacio
nes tra
nsaccio
nale
s té
cnic
o-h
abilita
nte
s(lic
encia
s y
contrato
s d
e a
cceso
y u
so e
xclu
siv
o)
•PIT
TA: R
edes técnic
o-h
abilita
nte
s
•CEN
IBio
t: R
edes pre
com
petitivas
Rela
cio
nes d
esta
cable
s
•Confo
rmar un e
spacio
estraté
gic
o “trip
le h
élic
e” para
el SSI agro
pro
ductivo
•Fortale
cer una m
ayor artic
ula
ció
n e
ntre a
cto
res, re
vertir a
ctu
al fragm
enta
ció
n
•Mejo
rar la
cobertura
de los incentivos e
xis
tente
s a
las e
mpre
sas
•Esta
ble
cer sis
tem
a d
e indic
adore
s d
e d
esem
peño S
SI hom
olo
gados a
escala
m
esore
gio
nal
Desafios
Opo
rtun
idad
es de in
tegr
ació
n de
SSI
agr
prod
uctiv
osa ni
vel m
esor
egiona
l•Estrate
gia
:
•Espacio
de d
iálo
go “trip
le h
élic
e” m
eso regio
nal;
•In
telig
encia
com
petitiva y
pro
spectiva tecnoló
gic
a: fo
rtale
cer
capacid
ad m
eso regio
nal (¿
IIC
A?)
•In
term
edia
ció
n y
desem
peño:
•In
term
edia
ció
n y
desem
peño:
•Fortale
cer e incentivar R
edes e
ntre p
lata
form
as h
abilita
nte
s
transvers
ale
s (Form
ació
n, esta
ndarizació
n, gestión d
e info
rmació
n)
•Evalu
ació
n y
apre
ndiz
aje
:
•G
estión d
el conocim
iento
, apre
ndiz
aje
cru
zado e
ntre e
xperiencia
s,
•Sis
tem
a d
e indic
adore
s S
SI hom
olo
gado, con p
rocesos
esta
ndarizados y
com
partid
os (se s
ugie
re recopila
r experiencia
s
exitosas c
on m
étric
as tip
o P
rogra
mas T
EKES
GRACIA
S
Cla
ud
io E
. M
ag
gi
Dir
ect
or
Aca
dé
mic
o M
ae
strí
a e
n G
est
ión
y E
mp
ren
dim
ien
to T
ecn
oló
gic
o U
. A
do
lfo
Ib
áñ
ez
Co
nsu
lto
r C
EPA
L
ww
w.i
na
pco
nsu
lto
res.
com
Re
un
ión
de
Ex
pe
rto
s C
EP
AL-
GIZ
so
bre
Sis
tem
as
Re
gio
na
les
de
In
no
va
ció
n,
Sa
n J
osé
C.R
., J
uli
o d
e 2
01
1
Indu
stria
Elab
orad
ora
Prod
uctos
Merca
do Final:
Expo
rtac
ión/ In
terno
INTE
RACCIÓN
MED
IO
AMBIENTE
ASP
ECTO
S REG
ULA
TORIOS Y
NORMAT
IVOS
POLÍTICAS DE
GOBIERNO
CONDICIONES
DE
COMER
CIO
REN
TABILIDAD
DE LA
INDUST
RIA
GLO
BAL
Cad
ena Agr
opro
duct
ivaCom
pleja
Agricultores
Agroind
ustria
Prod
uctos
finales
Prod. Primario
o M.Prima
Ingredientes y/o
Productos
Producto
Final
INVE
STIGACIÓN &
DES
ARROLL
O
CONOCIMIENTO
Y PR
OPIED
AD
INTE
LECTU
AL
Cultivos
específicos
Mercados de –
Diversos
Recursos
Diversos Productos
Desarrollo
Farm
aceútico
Nutracéutico
Tecnologías
Tecnologías
Convencionales
Eje
mpl
o de
Cad
ena
Agro
proc
esad
ora
con
base
en
múl
tipl
es
recu
rsos
Subproductos
agroindustriales
a + valor
Plantas
medicinales
y nativas
Cosmético
Alimentación
Anim
al
Bioenergía
Alimentos Gourm
et
Productos agro-
industriales
intermedios
Convencionales
y Biotecnologías
•Molienda
•Prensado
•Separación
•Extracción
•Fermentación
•Biocatálisis
•Biomanufactura
•Otras Tecnologías