ISTANBUL üNİVERS!TES1

EDEBiYAT FAKÜLTESi

YAKINCA~ ve TORKiYE CUMHURİYETİ TARİHİ KURSUSil

BA~1~İ ~ HAKIMIYETININ lE' stst \1: KALDIRII..MI\SI lLE ALl RIZA PASA'NIN vALtLt~t

(1749-1842)

!kıhora Tezi

ME HDl JAWAD HAB tB a 1- BUSTAN t

(1342)

tstanbul , 1979

ÖN SÖZ

- II -

! Ç ! N D E K İ L E R

....... ...... .. .......................... ........ Sayfa

VIII - IX BİBL!YOGRAFYA ••.................•.... . ......... . .. .... X - XVII

KISALTMALAR . . .... . . . ... ...•..... . ...... . · · · · · . ·······.XVII.

GİRİŞ BAGDAD'IN COGRAF! DURUMU VE TARİHÇESİ . .. ..•. 1 .. 5

BİRİNCİ BÖLÜM .. . · BAGDAD'DAKİ KOLEMEN HAKiMIYETINİN KURULUŞU

6 - 32 I- Büyük Süleyman Paşa'nın Bağdad valiliğine geçmesi 12-15 a - Vehhabilerin Bağdad Eyaletine Karşı Taarruz

Hareketleri · ..... . ..... .• .• b- İngiliz Elçisinin MUdahalesi ..... . .......•.•

I I - Ali Paşa'nın Valiliğe Tayini .......... . . ... . a - Ali Paşa'nın Valilik Döneminde Çıkan olaylar 1- Bilbas Aş ireti Olayı ........... . . . , .•.... .

2- Yezidiler Olayı . .... ... ... •.. ... ... ... .. .• 3- Bağdad !çindeki muhalif grupların sebebiyet

verdiği Olaylar .. .. . . .••.•. . 4- · vehhabilerin Irak Bölgelerine Saldırıları .. 5- !ranlıların Kürdistan işlerine Müdahalesi . .

b - Ali Paşa'yı Kaldırma Teşebbüsü . .... .. .. . ..• III- Fransız Elçisi Sebastiani'nin Küçük Süleyman

İKİNCİ BötU~a Lehine Teşebbtisleri . . .. ....... ····· ~ ···· · Küçük Süleyman Paşa Valiliğinden itibaren Davud Paşa Valiliğine Kadar uzanan Dönemin MUhim

H8.diseleri ... . . ....... ..... . I - HaletEfendi Memuriyeti(l225/1810) ......•..

a - HaletEfendi Bağdad'da ... . ... .. .. • ....•... b- İngiltere Elçiliğinin Müdahalesi . .•.. .. ..• c - Asi Paşa'nın Cezası . ....... . . . .. ...•... .. • d - Baban Bey i Abdurrahman Paşa ' nın Bağ d ad Vali·-

liğini İsternesi · ....... . .............. .• . .. 1- Abdurrahman Paşa Temsilcisinin Sadaret•e

Sunmuş olduğu Istekler .... ... . ... ..... .. . 2~ Abdurrahman Paşa isteğinin Reddi .. ..••• ••

e - Bağdad Valiliğine Vali Seçme Mes ' elesi .. .• f - Bağdad Hazinesinin ~urumu . . ••. .•..... ~ ..•• g- Halet Efendi'nin son Tedbirleri . . :. : .. : .:.

n - Abdullah Paşa Valiliği (1810.-1813) : .. . . ; ; :; III- said Paşa'nın Valiliği (1813-1816) .....•.• .

IV- Kölemenlerin Sonu Olan Davud Paşa'nın ·Valiliği ( 1816-].831) ......•........••.

a - Davud Paşa'nın para basma siyaseti ..... .. .

15 - 18 18 - 19 20 20 - 27 20 20 - 21

21 21 - 24 24 - 27 27 - 29

30 - 32

32 -69 33 - 37 37 40 41 - 43 4~ - 45

45 - 4Ş

46 - 47 47 - 48

f8 ~9

?O 50 - 52 '3 - 55 ~6 - 59

59 - 6 2 62

- IV -

J - Ali R . Paşa'nın Muşul'da iken Aldığı Teubirler •.• 123 _ 124

ı<: - Kasım Paşa Olayı

BEŞİNCİ BÖLÜM Bağdad Muhasarası ve Davud Paşa'nın Teslimiyeti

A- Bağdadlı~arın istekleri ... .... . .......... . . . . . B _ A- i Cenab Efendi'nin !fadesi ..... . ... . ....•... C- Kasım Paşa Olayından Sora Ali R. Paşa'nın İcraatı D- Davud Paşa ' nın Affına Ait Ferman ve Ali R. Paşa-

nın Tutumu ....... . . . . . .. . , . . ..... . .. . ... . . ... .

Davuc1 Paşa'nın Tutumu . .. . .. . . . . . .. .. .. .. . . ... . Kuşatma Döneminde Ali R. Paşa'nın İcraatı . .. .•

BFa~dad'ın3 tç Du~umu .,. ··~A~ıı·pıA~ı· ····· · · .. . r~nsız uoayı nevuax ın~~" =· . .. .. .... .

Ali Rıza ~aşa'nın Durumu . . .. . .. . .. .. . . ... . . .. . J _.

Bağdad Kapılarının Açılması ve Halkın itaati . .

124 - 130

131 - 167 131 - 133 133 - 134 134 - 137

137 - 138

138 - 141 141 - 142

il~ = ll~ 147 - 148

K_ Ordunun Şehre Girişi ve Davud Paşa' nin Teslimiyetil48 - 151

L- Duvud Paşa ' nın Menkul ve Gayri Menkul Malları 151 - 167 I · Davud Paşa tarafından zorla para aldığı kişiler

ve aldığı para miktarlarını gösterir liste . . . 154

II Ali Cenab Efendi'nin raporu .. . ..... .. ••.. . . . III- Davud Paşa'nın servetini araştırma ve tesbiti

için kuruıan komisyonun çalışmaları ... . . . . . • 1 - Kasım Paşa ve Salih Bey•in ihtilalleri nde Bağdad

valilik sarayı ve harem konaklarından yağmaedi­len para , kıymetli elbise , ... ye ait liste . ..

2- Davud Paşa ' nın kitaplığında bulnan eserler .. 3·- Davud paşa • nın kendi i tirafı ile tesbit edil-

miş olan mülkünü gösterir liste .. . ........ .. .

155 - 157

157 - 161

162 - 163 164

164 4- Davud Paşa'nın malından ele geçip mücevherler 165

5- Davud Paşa ' nın inşa ettirmiş olduğu c~mi ve vakıflarına ait gelir ve gider cetveli . . . ... .

6- Davud Paşa ve oğullarının mülkü ve değerleri 7- Davud Paşa ' nın vakf etmiş olduğu han , dükkan ,

bahçe ve sairenin gelirleri .... ········· .. .

8 - vakıf gayri menkUllerinin giderleri . ..... . .

ALı'INCI BÖLtlM

ALİ RIZA PAŞA ' NIN VALİLİG!N!N !LK YILLARI . ... . A- Ali Rıza Paşa 'nın k~şiliği ve Bağdad•daki ilk

icraatı . . .... . ............. : · B- Kölemen1erin sonu . • .. , ... . . . ... . ..... . ...... . C- Basra ' da Kölemen Aziz .Ağa ' nın isyanı . ..... . . . D- Müftü Abdülgani ihtili li ...•... . .... .. ....... E- Defterdar Arif Efendi'nin Bağdad'a gönderilmesi

165 166

167

167

168 191

168 - 170 1?o - 171 171 - 174 175 - 177

178 - 179

- V -

1-Bağdad eyaletinde iltizam suretiyle verilen mukataalar . . ........ . . . ... .

2- Basra eyaletinde kain gümrük ve mukataaların gelirleri mikdarı .. . .. . .. . . . . . .. .

3- Şehrizor , Baban ve Mardin bölgele~i . . .. .. .... . 4- Bağdad ve tevabiinin yahudi ve hıristiyanlar

vergileri ....... . . .... . .. . . . 5- Bağdad , Basra ve şehrizor eyalctlerinin tüm

geliri .... . ... . .. • .. .. .. . ... 6- Notlar .............•.. : . .. . . . . ...... . .. ...... .

G- Ali Rıza Paşa'nın isti •fa mes•elesi .... . . . .... . H- Bağdad•ın gelir durumu ve Ali Rıza Paşa•nın

bildirileri Uzerine yapılan müzakereler ..... ..•

YEDİNCİ BÖLÜM ARAP AŞ!RETLERİNİN İSYAN HAREKETLER! VE CEL!L!

OCAGININ SONU .•• . •• • •..• • •.•.•• • A- Bağdad valisinin iç ve dış mes•eleleri ........ . B- Kufe köprüsü olayı ve Basra ' daki Züheyr- zadelerin

idamı ....•............. . . . ... .. . C- şammer Aşireti . .. . .......•. . ..... . .......•... . . D- Bağdad muhasarası . . .. . .• ... . ..... . .. . ... . ...... E- şeyh Safuk 'un görüşü ..... . . . ... . . . ... .. . . ... . . . F- Babıali ' nin aşiret isyanları ve Irak'taki karışık-

180 - 182

182 183

183

183 184 185 - 189

189 - 191

192 - 230 192

192 - 193 193 - 196 196 - 201 201 - 202

lıkları ortadan kaldırmak için hazırladığı plan 202 - 203 C- Agah Efendi'nin memuriyeti .. .. ...... .. .. . . .. .. . 203 - 205 H- Ali Rıza Paşa'nın aşiretlere karşı izlediği siyaset205

İ - Aneze Aşireti ..............•.. . . . .............. J - Aki l Aşiret i .. . ...... . .. .. ..... . ... . .. . ... . ... . K- . Ali Rıza Paşa'nın aşiretlere karşı izlediği siya-

setin değerlendirilmesi ....... . . ... . .......... . L- Hurşid Paşa 'nın aşiretler hakkındaki görüşleri .. M- Daniş Bey'in Ali R. Paşa hakkındaki düşünceleri N- Kethüda Ebubekir Ağa 'nın istanbul'a gönderilmesi O- Babıali'nin durumu .. . ... . . . . . .. . ... . ... . ...... . P- Musul ' da Cel i 1i1erin hakimiyetine son verilmesi R- Celili ailesinin tarihçesi ve oynadığı rol .•... S- Celili Yahya Paşa ' nın Musul valiliğini ele ~eç ir­Ş- Yahya Paşa' nın t1usu1 valiliğiı'ıde kalma teşeb\9Ü~& T- Mehmed Said Paşa'nın Bağdad•dan ~usu1'a hareketi U- Musul ahalis i nin Yahya Paşa ' yı suçladıkları husus

206 - 207 207 - 209

210 - 211 212 212 - 213 213 - 214 215 - 216 216 - 21~

219 - 223 224 - 2 25 226

227 - 228 229 - 230

/'

- VI -

SEKİ'aNCİ BÖLtlfvl KtlRTIİSTAN BEYLİKLERİNE SON VERİLMESİ ......... .. .. .

A- Kürdistan beyliklerine son verilerek idarenin Bağdad eyaletine bağlanması ......... . . . ........ .

B- Ravenduz beyi 'nin isyanı (l832-l836) ....•......... C- Ravenduzlu Mehmed Paşa ' nın uzaklaştırılması sebebi D- Bağdad valisinin teklifi .. . ....... . ............ . E- Badinan emirliğinin çöküşü ............... . . . ... . F- Baban beyliği .. .. ...... . ....... ......... . ...... . G- Ali Rıza Paşa dönemi nde Baban beyliği .. . .. . .... . H- Babani Ahmed Bey 'in isyanı ........ . . .. ......•...

DOKUZUNCU BÖLttM

231 - 255

231 - 232 232 - 240 240 - 242 242 - 245 245 - 248 248 - 259 250 - 252 252 - 255

ALİ RIZA PAŞA'NIN KAAB AŞ!RETLERİNE SEFER!: VE MUHAMMERE 1NİN

OSMANLI lDARESI ALTINA ALINMASI 256 - 286 A- Basra Bölgesinin coğrafi , stratejik ve iktisadi

bakımından ehemmiyeti . .. .. ......... . . 256- 257 B- Bağdad hükUmetinin Basra ve Muhammere ' deki otoritesi258 - 261 C- Ali Rıza Paşa'nın harekete geçmesi(l837) . . . ... . .. 261 - 263

Ç- İran hükumetinin protesto etmesi . . . . ..... . .. . .. . D- Ali R. Paşa'nın Güney Irak ' ta Osmanlı hakimiyeti

hakkındaki tasarıları ..... . ......... . E- Ali R. Paşa ' nın tasarıları üzerine Sadar~tte

yapılan müzakereler .... . .. . . . .. . .... . F- Sonuç ....... . .. . ........• . .. . ...... . .. . ..... . ... G- İran hükume.ti ıle Bağdad valisi arasındaki müna -

sebetler ................. . .. .

I- Iran- Irak coğrafi , ictimai , iktisadi ve siyasi münasebetleri .... .. . ... . . . ... . . .

II- Bağdad'da Iran temsilciliği kurulması teşebbüsü III- İran'dan kaçarak Bağdad • a i ltica eden şehzadeler

mes ' elesi .... . ........... . ... . . IV- İran hükumet inden Bağdad valisine karşı yöneltilen

şikayetler . ........... . .... .. •.

263 - 264

264 - 266

266 - 267 267 - 273

274 - 286

274 - 275 276 - 277

277 - 279

279 - 283

V- Kürdistan ve Muhammer e üzerinde Osmanlı -Iran müca. 283 - 286

ONU~NCU BÖLUM İNGİLTERE İLE OSMANLI DEVLETİ ARASINDA IRAK EYALE~LERİ

SiYASİ VE İKTİSAnİ MÜNASEBETLERi . .. .. 287 - 323 A- Irak ' ta İn~iliz nüfuzunun başlangicı ve ı;;elışmesı 28'7 - 301 B- Che s ney Araştırma Ekibi (1834- 1837) ......... . .... 301 - 323

I- Chesney ' in ilk gezi ve çalışmaları ... . .......... 301 - 302 II- Irak sularında buhar lı ~emi işletmesi ...... ..... 303 - 306

III- Fırat nehrinde gemi işletme i çin padi .;ah fermanı 306 - 307

- VII ...;.

IV~ İngiltere'nin Bağdad konsolosu'nun ön çalışmaları 308

V- Liverpool limanından Süveydiye iskelesine kadar

gelen Chesney Ekibi .......•...

VI- Süveydiye-Birecik yolunda karşılaşılan zorluklar

VII- Chesney ve Ekibin Birecik'ten Basra ve Bağd~d'a

kadar çalışmalarını sürdürmesi ..........•.....

VIII- Chesney Ekibine karşı çıkan Arap aşiretleri ve

mukavemet sebepleri ........................•.•

IX- Chesney Ekibinin elde etti~i sonuçlar ........•

ONilİRİNCİ BÖLÜM

308 - 310

310 ' 313

313 - 317

317 - 319

319 - 323

ALİ RIZA PAŞA DÖNEMİNDE YAPILAN İDAH.! VE İKTİSAD! ISLAHAT

ŞAM VALİLİGİNE NAKLi, KİŞİLİGİ VE VEFATI 324 - 368 A- ida.ri Islcihat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 - 330

I- Ba~dad'a ba~lı eyaletler~ tayin edilen valiler

II- Yeniçeri düzeninin kaldırılması .............. .

III- Ba~dad eyaletinde kurulan ilk şura meclisi ... .

IV- Kadro mes'elesi .......•........ · ............•..

B- Mali ve ekonomik vaziyet .; ....... , ............ .

I- Ba~dad Defterdarlı~ı ve .Arif Efendi'nin bu göreve

tayini ....................•

II- Ba~dad'da para de~erlerinin yükselme sebepleri

ve önleme gayretleri ............. .

a) Ali Rıza Paşa'nın teklif etti~i tedbir ...... . b) Babıali'de yapılan müzakereler v~ sonuçları .. . c) Ba~dad sikkesinin Diyarbakır'a etkisi ....... .

·d) Ali Rıza Paşa'nın altın ve beyaz sikke basınakla

ilgili teklifi .. • .....•......•....

324 - 326

327

327 - 330

330

330 ' 355

330 - 335

337 - 352

338 - 339

339 - 341 342

343 - 344 e) Ali Paşa'nın teklifinin Babıali'de kabul edilmemesi344-346 f) Ba~dad piyasasırıda alınıp verilmekte olan para

çeşitleri ve de~erlerini gösterir listedir .... g) Eski paraların toplanması ......•.•...........

hJ Ba~dad ve çevresinde toplanacak para çeşidierini ve tesbit edilen alış fiatlarını göstefir li~te

III- Gümrük v~rgi düzeninin de~iştirilmesi(l256/1839)

C- Bayındırlık işleri ...............•... ~ .. ~ ....... .

D- ALİ RIZA Paşa'nın şahsıyeti ve hakkında yapılan tenkidler . ~ ........... ~ ......... ~

E- Necib Paşa'nın Şam'dan Bagdad'a hareketi ........ . F- Ali Rıza Paşa' nın şam'a varışi ....... : ...... : ... ~

G- Necib Paşa'ya göre Ali Rıza Paşa'nın şahsiyeti ... . H- Ali Rıza Paşa' nın şam eyaletinden alınması ... ·. , ..•

SONUÇ .........................•.................... SUMMARY ............................................. . ıpn.§R ve HARiTALAR •••...•••.••..••••.••.•.......•..•.• ~ •

347 - 348 349 - 351

3:31 - 352

35) - 355

355 - 356

356 - 363

363 363 - 364

364 - 3 66 366 - 3 68

369 - 377 378 - 38 o 381 - 541 !;) ,1 ')