Natureza, historia, arte e tradicións.Natureza, historia, arte e tradicións.

Ismael Vide GonzálezIES María SoliñoCangas (Pontevedra)

Orixes do nome “Ribeira Sacra”

O termo aparece por primeira vez no documento fundacional do mosteiro de SantaMaría de Montederramo no s. XII como “Rivoira Sacra”, que frei Antonio de Yepestraduce no século XVI como “Ribeira Sacra”. Acepción que acadaría gran acepta-ción ata fai pouco tempo.

En 1987, o historiador Manuel Vidán Torreira pon en dúbida a tradución de Yepes,facendo derivar o termo riboira/reboira/reboiro do latín robur, e que responderíaantes a “carballo” que a “ribeira”. Ademais nos pon en relación coa obra de JamesFrazer: La rama dorada, que trata do culto celta á natureza e o carballo era unhaárbore sagrada na tradición celta.

Torquato de Souza Soares na primeira metade do século XX somete a estudio crí-tico o documento e, publicándoo en facsimil, descubre un erro de transcrición porpor parte de Yepes: onde leu Rivoira é Roboyra, que podería ter o significado de“carballeira”, do latín Rubus.

Non sería estraño, logo, que “Roboyra Sacra” significase “Carballeira Sagrada” e non “Ribeira Sagrada”.

Lo

caliz

ació

n x e

ogr á

fica

do e

spaz

o

1

2

3

4

5

6

7

8 9

10

11

12

13

1415

16

171819

20

Ourense

Lugo

Concellos da Ribeira Sacra

1. Portomarín.2. Taboada.3. Chantada.4. Carballedo.5. A Peroxa.6. Paradela.7. O Saviñao.8. Pantón.9. Monforte de Lemos.10. Sober.11. A Pobra de Brollón.12. Quiroga.13. Ribas de Sil.14. Castro Caldelas.15. A Teixeira.16. Montederramo.17. Parada de Sil.18. Xunqueira de Espadañedo.19. Esgos.20. Nogueira de Ramuín.

Altimetriado

releve galego

Ciclo de erosión “normal”

Foi definido polo xeógrafo norteamericanoWilliam Morris Davis e consiste nun mode-

lo moi estandarizado de como os ríos, ovento e o xeo van modelando o releve co

paso do tempo:

1º A paisaxe estaría formada por altos picose profundos vales (releve xove)

2º Os perfís iríanse suavizando e os valescolmatandose. (releve maduro)

3º Finalmente a tendencia sería cara unha superficie cha con cursos fluviais pouco

profundos: Penechaira.

Ciclo de erosión “normal”

Foi definido polo xeógrafo norteamericanoWilliam Morris Davis e consiste nun mode-

lo moi estandarizado de como os ríos, ovento e o xeo van modelando o releve co

paso do tempo:

1º A paisaxe estaría formada por altos picose profundos vales (releve xove)

2º Os perfís iríanse suavizando e os valescolmatandose. (releve maduro)

3º Finalmente a tendencia sería cara unha superficie cha con cursos fluviais pouco

profundos: Penechaira.

O macizo Galaico e a fractura da Ribeira Sacra

As pendentes do Canón do Sil

Perfil topográfico da superficie de Chantada e a depresión de Monforte

Corte lonxitudinal do terreo desde o concello de Chantada ata a depresión de Monforte.Nel apréciase o leito fondo do Miño.

En xeral a Ribeira Sacra sitúase na zona do domi-

nio do clima oceánico conmatización continental, peroa estrutura dos vales obríga-nos a falar dunha matizaciónmediterránea, que se exten-dería ao longo dos vales dos

dous rios.

Os dominios climáticos daRibeira Sacra

Alto do Rodicio (Xunqueira de Espadañedo)

Altitude 900 m.

T.M.A.: 9,7º; P.T.A.: 1.880 mm.; Amplitude Térmica: 12,2º

X F M A M X X A S O N D0

5

10

15

20

Temp 0º

0

50

100

150

200

250

300Precip. mm.

Temp.Precip.

Valores termopluviométricos do modelo o. de matización continental

Ourense (Instituto)

Altitude 139 m.

T.M.A.: 14º; P.T.A.: 813 mm.; Amplitude Térmica: 15,1º

X F M A M X X A S O N D0

20

40

60

80

100

120

140

Precip. mm.

0

5

10

15

20

25Temp. 0º

Precip.Temp.

Valores termopluviométricos do modelo o. de matización mediterránea

Airecálido

Aire frío

O aire cálidoelévase

Mecanismo de formación de néboa porInversión térmica

O aire frío aséntase

Típica néboa de val por inversión térmica

Cunca do Miñodende Lugo a

Os Peares

O Val do Miño en terras do Saviñao e Chantada

Cunca do rioSil

Os cantís do Canón do Sil

A paisaxe natural da ribeira en primavera

A fraga atlántica da ribeira no outono

Carballo

Rebolo

Castiñeiro

Especies arbóreasAtlántico continentais

Toxo

Breixo

Xesta

Especies arbustivasAtlántico-continentais

A súa asociación forma a “landa”, montebaixo xerado pola degradación do bos-atlántico caducifolio. É moi abundante nas ladeiras norteadas da ribeira e na

penechaira.

Sobreira

Aciñeira

Érbedo

Especies arbóreasAtlántico mediterráneas

Na parte baixa do val enas ladeiras orientadasao sur dominan as pe-rennifolias mediterrá-

neas

Laranxeira

Oliveira brava

Xara

Especies arbustivasAtlántico mediterráneas

As terrazas fluviais: depósitos prehistóricos

Terrazas

Terrazas no curso baixo do Miño

Percutor

Machado

Material lítico do Paleolíticoatopado nas terrazas do Miño.pertenecen ao Tipo Achelense(150.000-200.000 a.C.). O C14 da unha idade de 28.000 paraos da Ribeira Sacra, quizaisdebido á diacronía cultural

A Prehistoria

Dolmen de Abuime (Saviñao)

Petroglifo de Proendos (Sober)

O Bronce Atlántico (2.500 a.d.C.)

Proceso deconstrución

dunha mámoa.

Castro de Vilacaíz(Saviñao)

Reconstrución dunhaacrópole castrexa

A cultura castrexaMóvese nun abano cronolóxico que vai do 800 a.d.C. Ao s. X. d.C.É a cultura antiga máis representativa de Galicia. Na Ribeira Sacracase se chega á ratio de un castro por parroquia.

A HistoriaComeza coa Romanización, no século I d. C. ata o século V. d. C. O vestixio máis importante na Ribeira Sacra sonos Codos de Belesar, restos dunha calazada que ía de Bergidum á Iria Flavia, atravesando o Miño no lugar de Be-lesar por unha ponte hoxe desaparecida.

Anaco da calzada en Diomondi (Saviñao) Os Codos na ribeira chantadina

Percorrido da víatransversal Bergi-dum- Iria Flavia,

que poñía en con-tacto a vía 18 deAstúrica Augusta

coa vía 20 Per locamarítima en Iria Fla-

via.(Tómase como basepara a súa recons-trución o Itinerario

de Antonino.

A Alta Idade MediaS. V-X

Esta etapa histórica significa na Ribeira Sacra a época dacristianización, actividade na que parece tivo unha im-

portante participación S. Martiño de Dumio no seculo VI.Aínda que o cristianismo xa parece estar dende o século

V, S. Martiño contribuíu da darlle forma e regulamentacióna través da concentración de cenobios e da fundación

doutros novos como Sta. Cristina de Sil, según di a tra-dición.

S. Martiño de Dumio (S. VI) Igrexa rupestre de S. Pedro de Rocas (S. VI)

Ramiro I (790-850)

Soldados normandos desembarcandoIgrexa de Sta. María de Camporramiro (Chantada)

A batalla de CamporramiroÉ unha tradición máis que unha fazaña historicamente com-probada; só o topónimo ten algunha relación co feito histó-rico, segundo o cal Ramiro I, rei astúr-leonés derrotou nestaparroquia de Chantada a un exercito normando moi podero-roso: algunhas crónicas falan de 100 naves, número bas-tante irreal, obrigando aos normandos a retroceder ás súasnaves

A Baixa Idade Media(S. XI-XV)

Nesta etapa acádase o cumio do desen-volvemento económico e cultural na Ribeira

Sacra.Esta explosión quizais estivo provocada po-lo pulo adquirido polos mosteiros despoisda intervención de S. Martiño de Dumio noséculo VI e polo éxito obtido polo cultivo

do viño en socalcos, que fora impulsado, sendúbida, polo monxes.

Muller vendimando no s. XIII

Mosteiro de Santa Cristina de Ribas de Sil

D. Pedro Fedz. De Castro, VII conde de Lemos (1560-1622)

Castelo e vila condal de Monforte de LemosPazo rural de Perrelos. Taboada

A Idade Moderna (S. XVI-XVIII)

Supon a señorialización da sociedade da Ribeira Sacra.En pleno Imperio Español, a monarquía precisaba homese cabalos en moitos lugares para defender as fronteiras, por iso se víu obrigada a converter en fidalgos a moitosque non eran.Esta nova fidalguía estaba liderada polos Condes de Le-mos.

O Padre Feijoo (1676-1764)

Benito jerónimo Feijoo nace en Casdemiro (Pereiro deAguiar) en plena Ribeira Sacra e foi unha das figurasmáis representativas da Ilustración galega e españoladurante o s. XVIII.

Retrato do Padre Feijoo

Pazo de Casdemiro, casa natal do Padre Feijoo.

O século XIX

Supón un duro golpe para a Igrexa da Ribeira Sacra:primeiro a Guerra da Independencia (1808-1814) quetivo moitos acontecementos en Chantada e Lemosprobablemente afectara aos mosteiros da ribeira enforma de expolios.Máis tarde a Desamortización supuxo o abandono ea ruína de moitos edificios monásticos.

Os Mariscais Soult e Ney, xefes do exercito francés queactuou en Galicia e na Terra de Lemos.

Mosteiro en ruinas Loita cos franceses diante dun mosteiro

O século XX: embalses e guerrilla.

O século XX está polarizado por estes dous feitos, polo menos nasúa primeira metade.1960 é a década do “desarrollismo” e isto implica encoros que xe-ren enerxía para a nacente industria. A Ribeira Sacra non se librarádesa lacra.Por outra banda, a ribeira era un lugar ideal para a guerrilla antifran-quista. Nese escenario operou Xosé Castro Veiga, alias “O Piloto”,ata 1965, cando foi abatido pola Garda Civil na parroquia de Rebor-daos (O Saviñao)

Construción do embalse de Belesar en 1960 Xosé Castro Veiga, alias “O Piloto”

As consecuenciasdos embalses.As consecuenciasdos embalses.

Antes Despois

Despois

1. Alteración drástica do curso e caudal dos rios.2. Desaparición de patrimonio histórico e natural.3. Perda de posibilidades agropecuarias e ruina dun modelo económico sosti- ble.4. Alteracións climáticas de ámbito local.5. Outras...

Características do embalse de Belesar (O Saviñao)

- Construído entre 1958 e 1963.- Embalsado en 1963.- Capacidade: 654,5 hm3

- Superficie: 2.000 has.- Superficie asolagada: 6.000 has. aproximad.- Cola: 50 qm.- Altura: 137,5 m.- Categoría: un dos máis grandes de España.

Localización dosprincipais edifi-cios románicos

- Ribas de Miño.

- Ribas de Sil

A arteO estilo predominante é o románico, que presenta as seguintes características:- Rural.- Intégrase no medio.- Carácter relixioso.- Monumentalidade, fortaleza.- Impulsa a meditación.- Didáctico.- Escas decoración.

Sto. Estevo de Ribas de Miño (S. XIII)

- Grandes proporcións.- Fachada engano.- Unha nave.- Influencia mateana.- Ingrexa dun antigo mosteiro.- Integración no medio.

Alzado Planta

Sto. Estevo de Ribas deMiño.

Santo Estevo de Ribas de S. XII-XVIII- Evolución arquitectónica diacrónica.- Igrexa de planta basilical de tres naves- Fachada barroca do s. XVII e XVIII.- Tres claustros de diferentes estilos.- A estancias mellor conservadas son a coci- ña e a escaleira de honra.

Claustro dos Bispos: ten dous corpos en altura, o primeiro é románico do s. XII

o segundo é gótico do s. XVI e rematado cunha crestería e pináculos que lledan sentido de ascensionalidade.

Sto. Estevo deRibas de Sil

Claustro pequeno: construído por Diego de Isla duranteos s. XVI e XVII. Tamén ten dous corpos en altura de

estilo renacentista herreriano.

Sto. Estevo deRibas de Sil

Claustro Grande: Tamén realizado por DiegoIsla nos séculos XVI e XVII en estilo renacen-tista presenta tres corpos en altura e alterna

galerías arquitrabadas con outras adinteladas. Sto. Estevo de Ribas de Sil

A viticulturaAs últimas investigacións falan da presenza do viñedo na Ribeira Sacra dende a épocaromana. Os socalcos funden as súas raíces no talento da enxeñería romana e os mon-

xes medievais, máis tarde, souberon recibir esta herdanza e estendela.

Os socalcos do Sil

Variedades tintas da Ribeira Sacra

Mencía Brancellao Merenzao

Foi introducida polos romanos nos. I d.C. Xera viños de gran calida-de, de cor intensa e moi suaves.No s. XIX sufriu unha gran criseprovocada pola filoxera da que

se recuperou máis tarde. É a uvamáis identificadora da R. Sacra.

É unha uva autóctona de Galicia .Pero a súa produción é moi escasae está a punto desaparecer. Produ-

ce viños moi estruturados e deexcelente calidade.

Variedade que se atopa principal-mente no Ribeiro e na R. Sacra.Produce viños ácidos, alcohólicose aromáticos. Proporciona caldosde calidade como varietal e comocomplementaria.

Variedades brancas da Ribeira Sacra

Godello Albariño Treixadura

Ten as súas orixes na ribeirado Sil en Valdeorras, dende

onde se estendeu por Galicia.produce viños de gran perso-nalidade, con notas florais, a froitas tropicais e herbas

aromáticas.

Conta a lenda que foi introdu-cida en Galicia no s. XII a tra-

vés do mosteiro de Armenteirapolos monxes bieìtos e que pronto colonizou Galicia. Dauns viños de gran calidade e

potencia aromática.

É a branca tradicional do Ri-beiro, que adoptaron outraszonas de Galicia. Produce vi-ños con sabor a mazáns ma-

duras e fai bos caldos coaalvariño. Ten de nota negati-

a súa baixa rendibilidade

A denominación de orixe“Ribeira Sacra”

No ano 1996 aprobouse a denominación deorixe Ribeira Sacra e creouse o Consello Re-gulador da Ribeira Sacra, que ten tres come-tidos esenciais: garantir a orixe do produto,asegurar a calidade do mesmo e promocio-

nar os viños producidos ao amparo da deno-minación de orixe. A creación deste organís-

mo foi un fito fundamental no desenvolvemen-to vitivinícola da Ribeira Sacra.

Sede do Consello Regulador da Denominación de Orixe RibeiraSacra e Centro do Viño da Ribeira Sacra en Monforte de Lemos

Logo da Denominación de orixe

Tradicións e patrimonio antropolóxico

Os aturuxos entre “papeiros” e “rabudos”

¡¡Ei, papeiros!!

¡¡Ei,Rabudos!!

Ribeira de LemosRibeira de Taboada-Chantada

Os folións de fachas

Son procesións de fachas feitas de agucios (Aspho-delus albus), de tallos tuberosos e pirolíticos candoestán secos, que se portan de noite acesos. Parece que a súa función é comunicar o comezo da festa ás

parroquias dos arredores. Non se sabe ben a súa orixe.

Desfile das fachas no folión de Vilelos. O Saviñao

Cartel do Folión dasfachas de Vilelos

Agucio.Asphodelus

Albus.

O barco de dornas

Os barcos da Ribeira Sacra

Batuxo en Porto. O SaviñaoVicente Risco e M. Chamoso Lamas en barco de dornas en Chouzán.Chantada

Barca de paso en Pincelo. O Saviñao.Barca con cestos de uvas na pousa.

Os oleiros

GundivósOs obradoiros están situados no concello de Sober. Ao

estar nunha zona de viños, os oleiros especialízanseen recipientes para o viño. Nestes obradoiros os olei-ros traballan con torno baixo movido coa man, o queda como resultado unha peza cun acabado menos

uniforme e máis tosca.

NiñodaguiaSituados no concello de Xunqueira de Espadañedo,

a súa artesanía caracterízase pola introdución deelementos modernizadores coma o uso do torno

alto e rápido, que permite pezas máis perfectas deforma. Como novidade úsase tamén o vitrificadosuperficial, que lle outorga á peza unha maior es-

quisitez estética.

1º prato: Caldo de ósos 2º prato: Lacón con grelos

Sobremesa: Filloas de sangue Bebida: Tinto mencía Copa: “Chupito” de licorcafé

Un menú da Ribeira Sacra