ISSN: 1138-9664

2001,4 61-69

OS DICCIONARIOS DE AUTORIDADES:A AINTOLOXIZACIÓN LEXICOGRÁFICA DALITERATURA GALEGA

xoÁN GONZÁLEZ-MILLAN

Un fenómenopenco explorado, tantopoíoslexicógrafoscomopoíeshistoria-doresda literaturagalega,¿ a dinámicaseciocultural representadapoíes dic-

cíenaríesde autoridadescomoámbitose mecanis-mos de canonizacióne lexitimación dunhaidenri-dade colectiva, traducida,segundeos interesesemorivacións des seus responsables,en termosnactonais,prore-nacionaisou simplemente«gale-guisras». Sorprendeeste silencie porque Galiciaconracun materiallexicográficoo suficientementeinteresantecomo para elaborar a partir del unnúmerosignificativo dehipótesesde traballo cen-tradasnascomplexasinrerrelac;ónsentreas prácti-cas lexicográficase a canonizaciónde determina-dos autores e textos literarios. De por siinteresante,esteámbitode investigaciónacadaunespecialinteresecande o espaciosocieculturalencuestión ofrece, como e galego,es riscos dunhaseciedadecondicionadapor unha serie de defi-ciencias,moitasdelasmultiseculares.

Nas páxinas que seguenofrécese un rápidorecorridopoíesdiccionariosde autoridadesquedendefinais do séculoXIX foren facende a sriaaparición no ámbito da lexicografíagalega,sína-lande as aperraciónse a especificidadede cadaun deles, ó tempequese aventuranliñas inter-pretativaspara poderestudiaro discursolexico-gráfico en relación ceaarticulacióndes ideariosnacionais, e es diccionarios como fenómenossocioculturaisen centenoscaracterizadosporunha dinámicaseciediscursivana que ó criteriofilolóxice líe correspondeun protagonismodeterminante.’

¡ As ideasaquíexpostassonobxecrodunhaanálise¡Mis por-nienorizadaenA canonizaciónlexicografica¿a literatura galega.O «DiccionarioEnciclopédico>’deE. Rodr¡i~uez(Xerais,2001).

LEXICOGRAFÍA «NACIONAL»

O XIX é o séculodasgrandestransformaciónsdo discursolexicográfico. 6 longodeseperíodoosdiccionarios van reconstruinde a sria imaxe,estructuradaa partirdunhaseriede principios queadquiren unha cada vez maior visibilidade: aexhausrividadenos rexistrosda lingua (definida edelimitadaen termosnacionais),na sria dobrever-tente diacrónicae sincrónica; a implantacióndunmétodo inductivo (ás vecescangadodunhapro-blemáticaefectividadeanalítica),peía utilizacióndirecta ou indirectadun determinadocorpusléxi-ce; a persistentevixenciae o decidido protagonis-mo do discurso literario como fonte privilexiadana imposición e censelidaciónda auroridadededeterminadoslemas.Haberíaquerexistrar raména crecenteimposiciónda ifinción normativa,dis-frazada,en meitasocasións,dunhafalsademage-xia demótica,condiciónnecesariapara quee pro-xecto lexicográficoen cuestiónpuideseerixirseen«diccionarionacional».

Esres catre criterios, que caracterizaríane dis-cursolexicográfico decimonónico,e durantegranpartede séculeXX, estándirectamenterelaciona-des cea súaprivilexiada condición na (re)recens-trucción das identidadesnacionais (e non só nocontinenteeuropeo).O diccionarioadquireacon-dición de libro «primordial.>, texto fundacional,transcrición da lingua (e por ende, da histeria)nacional, e depositarioda «biblioteca nacional»;un procesoquese apoianalgunhasdasprofundastransfermaciónsda segundametade do séculoXIX: unU imparable institucionalización dodidacrismocomodiscursesocial,a súaconcreciónna expansióndesniveis de alfabetizacióne o trun-fo da prensacomo canleprivilexiada de articula-ción e difusión de determinadossaberes,asociadoscunenciclopedismobásico.

,YOÁ!I GONZÁLEZ-MILLAN OSDICCIONARIOSDEAUTO,9IDADES:A AN7OLOXIZACIÓNLEXICOCRAPICADA LIIERAPURIGALEGA

Pero esta«tnonumentaiización»(eu nacienali-sacien) des diccionarioshaberiaque relacionala,sobre todo, cea simultánea institucionalizacióndeutros ámbitos de lexitimación des ideariosnacíenaisque comezana desenvelverseno séculoXIX, épocapor excelenciade ereccióndesmonu-mentes nacionais (arquitectónicos,escultóricos,peroraménescriturais):es panteónsdesescritores,a multiplicación des museosnacionais,ou a irre-frenable ambición arqueelóxicapor des-en-terrarun pasado,que é pesteó servicioda (re)censtruc-ción (no sentido mus material do termo) dun«patrimonio nacional>.. En sociedadescomo agalega,obstaculizadapara articular unha culturapolítica nacional autónoma,a ~<menumentaliza-cíen.>discorrepor vieiros caseexclusivamentesim-bólicos, o que explicaría a relevanciaasignadaófenómenoda lingua e e protagonismodo discursoliterariodendea segundametadedo séculoXIX. Etiestaépocaría queas novasideassobreo discursolexicográficoimpactanespaciossociocuhuraisque,por razóns moi diversas, foran despoxadosdasposibilidadesde censtituirseen formaciónsesta-rais.Esta«imposibilidade»de accesoó poderpolíti-ce tradúcese,na maieriadescasos,nunhahipertro-fia culturalisra: a carenciade control institucionalebriga a determinadoscolectivos a intensificar,como fenómenode compensación,a reinvenciónde poder simbólico. Este contexto explica, endeterminadosámbitossocioculturais, as estreitascorrelaciónsentreedesenvolvementolexicográficoe a conciencia (preto)nacional,canalizada deformaprivilexiada peíediscursoliterario.

O conceptode «biblioteca imaxinaria» que1.Willinsky suxireparadescribiro marcecultural (ea sria fundamentaciónideolóxica) que líe servedebaseá Philological Socieryinglesacande,no sécu-lo XIX, pon en marchao seugranproxecrolexico-gráfico, é especialmenteútil porque recelledriasideascentrais des diccionarios de autoridades:adun acto de fe no corpus des textos impresoscomeemblemaprivilexiado da identidadenacio-nal e a dun procesoselectivode autorese textosquegaranrenceasúapresencianon so o canondaproducción literaria nacional senón tamén,peíasua mediación, a de imaxinario colectivo. Estasegundacondición explicaríaa sistemáticaexclu-sión des corpus lexicográficos de determinadosescritorese titules,por ser incompatiblesceque elexicógrafo,e o grupo que el representa,considerao ideario nacional.

Os trazosespecíficosdun proxectolexicográfi-ce, e da «bibliotecanacional»que Ile servedecor-pusreferencial,só podenseranalizadosen relaciónce graodeinstitucionalizacióndesdiversosdiscur-sos sociais (literatura, historia, relixión, folcíere,xeografía...),porquesonestesos que condicionane determinanos mecanismosde canonizaciónelexirimación da culturaen cuestión,na medidaenquea dimensiónnacionalda «biblioteca.>de ima-xínarío nacional é unha condición estreitamenrerelacionadacon estesprocesos.Por eso, a configu-racióndunhanormalingúística mediantea elabo-racióndundiccionarionacionalaparecía,xa dendeo séculoXIX, como un actode reafirmaciónfun-damental:a travésdel documentábanse(de formaenciclopédica)es máis dispareselementosda cul-tura nacional.

Das aporraciónsmáis relevantesda lexicografíaá constitucióne institucionalizacióndunhacultu-ea nacional,sobrerodo nas «novas..nacións,figu-ra nun lugar preminentea promoción e lexitima-ción dunha imaxe de unidade e esrabilidadelinguistica, que está na base (e forma parre)dofuncionamentode toda lingua nacional,e que setraduce,no casedes diccionariosde autoridades,na imposicióndunhahomoxeneidadee igualaciónsobreo conxuntetextual das citas de autoridade,constituido por un microsistemano que entranautorese textospertencentesa distintasépocas,e aestilos e xéneresmoi dispares.E estaunha diná-míca con trazos distintivos segundees contextesdes proxecros lexicográficos. Unha variable a teren centaé o graode apeioestatal,é dicir, se gozadunhasólida e eficaz institucionalización,ou se,poíe contrario, o prexecrelexicográfico se eríxeapesar(euá marxe) da maquinariade Estado.

Algúns diccionariosrespondendecididamenteaun proxecrode (re)censrrucciónnacional;candeéasí,osseusresponsablesamosanun especialintere-sepor documentarastransformaciónssufridaspoíoidioma ó longo des séculoscoberrospolo prexectelexicográfico,especialmentese,no casodesdiccio-nadesde autoridades,os fragmentoscitadosres-pecrano texto erixinal. Pero incluso nestamodali-dade intervén, de forma activa, o principie daunídade(e esrabilidade)linguistica, como demos-tra e feito de quea (irónica Troiana (s. XIV) sexautilizadacomo autoridadeparalexirimar ou desau-torízar unha determinadaacepciónlexemáticaendeusdiccionariosgalegos, o DRAG e e DEGC,redactadosambosno séculeXX.

622001.4:61-69

XOANGONZÁLEZ-MILLA OSDICCIONARIOSDEAUTORIDADES:A ANTOLOX1ZACIÓNLEXICOGRAFICADA LITERATURAGALEGA

A lexitimación lexicográficado discursolitera-rio, representadopor determinadosautores,tex-ros e formas, como o aval máis efectivo para aimposición dunha normativalingiiistica e para aconsagracióndunhalingua nacionalxurdepreci-samentea finais do séculoXVIII e principios doXIX candese organizacomo discursoespecíficooque hoxe denominamoscomo «literatura». Estapreferencia polo corpus literario (des autorescanónicos) tenacome un des seus corolarios esuministrode citas, que garantíane lexitimabandeterminadasacepciónslexemáricase cerros risoslingúísticos.H. Béjoinr decumenra,por exemple,como a orientación literaria do OxJbrd EnglishDiccianary (OED) foi tan intensa que os seusautoreschegarona incorporaras «hapaxlegorne-nao, é dicir, acepciónsléxicas representadasporunha sea cita de autoridade, por ser o únicoexemplodocumentadono corpusde textoscon-suVtados: «O OED foi claramenteconcebidocomo unha guía de lectura da gran literatura»(58-59).

A avaliación, en toda a sria compiexidade,doprocesode canonizaciónlexicográfica do discur-se literario requeredocumentar,en cada casoconcreto,as seguintesáreasde investigacíen:oprocesoespecificode canonizacióndesdiscursose des escritoresintratextualizadosnas citas lexe-máricas; a transformaciónde discurse erixinal(literatura, historiografía, economía,xeografía,etc.), queé o que condicionae determinaa lec-turaerixinal desfragmentoscitados,ó ser lexico-grafiadopeíasria incorporaciónno diccionario;atensión máis eu menos prolongadaentreambosdiscursos,xa que a modalidadediscursiva oríxí-nal, á quepertencea cita inrerrextualizada,nondesaparecepor completo nesteprocesede absor-ción; o entrecruzamenrede deustipos distintos(e complementarios)de capitalcultural: o de dis-curseorixinal e o derivadodasúalexeniatizaciónno diccionario; haberla que falar, finalmente,dun procesode compensaciónentreambasfor-masdiscursivas,entendidanos seguintestermes:a perda de especificidade dunha determinadamanifestacióndiscursiva (sexa a literaria) ó sertextualizada neutra modalidade discursiva (alexemárica)é compensadaceaintensificacióndocapitalcultural quese líe asignapoíosimple feitode ser integradano espaciede diccionario, sobretodocandeesteúltimo se erixeen representaciónda lingua «nacional.>.

TRES MODELOS LEXICOGRÁFICOS

O diccionariode Marcial Valladares,e da RealAcademiaGalega(DRAG) e o Diccionario Enci-clopédico Gal/ego-Castellano(DEGC) de EladioRodríguezGonzálezcenszirúene corpus clásicodes «diccionariode autoridades»galeges.Os tresofrecen,con algunhasvariantes,o trazo definidordesta modalidade lexicográfica: a utilización defragmentesextraídosde textosliterariospararefe-rendar e lexitimar determinadoslemas ou unhaparticularacepción.Cadaun á súamaneira,ame-sabadunhadecididavontadede utilizar a produc-ción linguistica en galego,preferentementea lite-raria (ranro a de tradición eral como a escrita),cornoun corpuslexicográficocapazde demostrara multisecularexistencia,no casodo DRAG e deDEGC,dun idioma, queera a mellere máisefec-tiva cartadepresentacióndunhaculturaen proce-so de rearticulación,senóntaménde usalacomoargumentepara lexitimar determinadasepciónslingúísticas, así como para consolidaro grao decanonicidadedes autorese des textosintertexrua-lizadeslexicograficamente.

O Diccionario gallego-castellano(1884)de Mar-cial VaJíadares(1825-1903), ó que o autor líeengadirla posteriormenteun Nuevo Suplemento(1896), seriao primeiro en ensaiara fórmula. Noprólogo o diccionario fálase expresamenteda«exemplificación»que acompañaa meitos desvocablose des distintoscorpusdesqueson extra-idas ascitase referencias;insistexa o autornacon-dición canónicades textos(e des autores)selec-cionadose na privilexiada condición do xénerolírico. Obviamente,o contextosocial e a dinámicado desenvolmenrocultural galego son factoresdeterminantespara explicar algúns des trazosdoproxecte lexicográfico de Valladares, sobreredocandeé comparadoce DRAG ecoDEGC: e limi-radoámbitode producciónliteraria de quedispu-ña,dadaa datade publicación(1884), máisaíndase se líe concedecredibilidade á afirmación domesmoautordeque rematarao seudiccionarioen1869; a total ausenciade referenciasá literaturamedieval,que tan destacadopapel ían xogar nosdeus«grandes»diccionariosde autoridadesposte-rieres;e un terceiree último trazode especialsig-nificaciónpara entendere grao de institucionali-zación da producciónliteraria galeganas últimasdécadasdo séculoXIX: os exemplostomadosdetextosliterarios levancomeúnico criteriode den-

632001,4:61-69

ADÁNGONZÁLEZ-MILLAN OSDICCIONARIOSDRAUlORIDADES:AANTOLOXIZACIÓNLEYJCOGRAFKADA LITERATURAGALEGA

tificación o nemedo autor, encontrasteceDEGCe sobre todo ce DRAG, que non só engade onemedapublicación,comefai casesempreEladioRodríguez, senón tamén a edición utilizada einclusoa páxina. Estemodode procederde Valla-dares respondea un momentono proceseda cre-cente pero lenta canonizaciónestéticae lexitima-ción social da producciónliteraria galega,no queos textos, e sobretodo a súa «imaxe» pública enforma de libro, carecenda relevanciaque se líeasigna naquelasdécadasá voz autorial, que res-ponde,na maicriadescasos,ás esixenciasdeiden-tificación cunhahipotéticavoz colectiva.

O repertoriode voces autoriaisno diccionariode Valladaresé certamentenotable.Nel figuran osnemesdaigunhasdas figuras máis relevantesdaliteraturadecimonónicaó lado de escritoreshoxetotalmenteesquecidosou reducidosá irrelevancia:R. C. de Murguia [sic], Curros,Pondal,Pintos,J.P Ballesteros,os irmáns de la Iglesia, Antonio eFrancisco,Sacoy Arce, FranciscoAñón, AlbertoCamine,GarcíaFerreiro,Barcia Caballero,Lamas,A. Muruais, J. B. Amado, NoriegaVarela, GarcíaMosquera,Lois Vázquez, M. A. Meilán, EladioRodríguez,A. J. Pereira,Lugris Freire,o Marquésde Figueroa,Leiras Pulpeire, Benito Losada,Fer-nándezAnciles, E. Labarta,J. B. Montero, Pes-queiraCrespo,E Leurido, C. L. Pinal, Píae Zubi-ri, Daniel Alvarez, V. Turnes, ValcarceOcampo,M. L. González, Martínez González, AmadorMontenegro,Pesaday Pereira,VázquezQueipo,M. Murguia, JoséM. Chao,Manuel J. Lema, J.M. Gil e o mesmoMarcial Valladares,que se auto-cita en onceentradas.

A frecuenciade citas dá unha idea da atinadapremonición que este diccionario transluce,naqueles iniciais e indecisos momentos de(re)censtrucciónliteraria e cultural, sobreo graode potencialcanonizaciónque es autorescitadosirían conquerindoce pasedo rempo; destacanEAñón (17), Alberto Camino (16), Rosalíade Cas-tro (15), Curros (11), e propio Valladares(11); exa por debaixedas 10 frecuencias:GarcíaFerreiro(8), Antonio de la Iglesia (8), Francisco, o seuirmán (representado,ademais,con tres composi-cións firmadas baixo o seudónimo de ‘MingosGallego’, que dá un total de 7 citas), J. E Balleste-ros (6), e con 5 citas cadaun, J. B. Amado,GarcíaMosquerae 1~ M. Pintes.As aparentessorpresas,dadoo baixo índiceda súarepresentaciónno dic-cionario, sonLamas(3 citas neminais,ás quehai

que engadirdúas citas tomadasdo Catecismodolabrego) e Pondal(3); porque,aíndaquea primei-ra emisióndo corpuslexicográfico deValladareséde J884, o NuevoSuplementode 1896, no que sederecra un sistemáeicoesforze por incorporarnovasvocesautoriaisó seu prexectolexicográfico,efreclalleunhaexcelenteocasiónparaengadirrefe-renciasextraídas(lestesdeuspoetas.

Unha oliada ó corpus das citas de auroridadeincluidas no Suplementopermite documentarunhaseriedeaspectossignificativos:sonpeucososautoresque «repiten»,¿dicir, que senlexicalizadosna edición de 1884 e en 1896 (J. Ballesteros,Curros, Pondal, García Ferreiro, Pinal, J. 13.Amado, M. Lemae GarcíaMosquera);os demaissen intertextualizadosou ben no Diccionario euno NuevoSuplemento;nesteúltimo fan a súaapa-rición: Noriega Varela, M. A. Meilán, E. Rodrí-guez, Valcarce Ocampo,Lois Vázquez,AmadorMontenegro,M. Leiras,J. M. Chao,CarréAldao(«Estebode Pálee»),Martelo Paumáne E. Labar-ta. En cantoós xéneres,se benpredominaa lírica,queValladaresrespectainclusona forma, manten-de a división estróficado texto citado(en contras-re ce método seguidopoio DEGC), incítie, sobretodo no Suplemento,bastantesfragmentos enprosa,e non só narrativos,cunhaespecialpredilec-ción peíapublicaciónperiódicaGalicia Histórica.2

O «verdadeiro»diccionariogalegode autorida-des estabadestinadoa sero inconclusoDRAG, ecal, a pesaresde ter rematadona voz ‘cativo’,

un amplo e xeneroserepertoriode textos,meitos deles literarios> ó longo des 27 cadernospublicadosentre1913 e 1928.~Entre os titules eautoresmáiscitadosda literaturamodernafiguran(‘antares Gallegose Fol/asNovasde Rosalíade Cas-tro, Qucixumesde Pendal,Aires da miña cerra deCurros, (lancaresGallegos de Leiras, as PoesíasdeAñón, Poesíase Soacesd’un vello deBenito Losada.

2 Ver SánchezPalomino(1999) paraunhavisión dc con-

xunrosobrea> ideasquefundamentano diccionariodeValla-dures;taménaintroduccióndeM. GarcíaAteséNuevoSuple-mento al Diccionario Gallego-CastellanoPublicado en 1884Dn. M(arcial) V(alla¿ares~N¡’úñez), editadocomo Anexo 4dos Ciadernosda Lins~ua, paraalgunhasobservación>sobreasfonresdo corpuslexicográfico utilizado por aquel no Suple-ijiento.

Ver IsabelSeoaneSánchez(i999> e Damián SuárezVáz-quez (2000) paraunha documentadavisión do procesodeelaboracióndo DRAC.

64200i. 4:1>1-69

XOÁN GONZÁLEZ-MILIÁV OSDICCIONARIOSDEAUTORIDADES:A ANTOLOXIZACIÓNLEYJCOGRATICADALITERATURAGALEGA

A producciónlírica, a excepciónde dúasnovelasdeLópezFerreiro(A TecedeiradeBonavale O cas-te/o de Pambre) e unha obra dramáticade LugrísFreire(Escravicó), acaparade forma caseabsolutaorepertorio literario lexicografiade, representadopor case 120 titules (entre poemase poemarioscitados). A casetotal ausenciada prosaliterariamodernaé compensadacunhanumeresísimauti-lización da Crónica Troiana, da que se contabili-zan unhas160 citas.Taménsenreproducidospro-flisamenteos trobaderesmedievais,sobretodo osrecollidesno Cancioneiroda Vaticana,queapareceintertextualizadocun número igualmentealto decitas, máisde 150.

Un aspectorechamantede DRAG é a estreitaconexión entre o corpus literario utilizado nel(caseexclusivamentepoético) e a presenciadestemesmocorpusnas antoloxiasliterariaspreceden-tes. Das 83 cemposiciónscitadasindividualmente(e non baixo a denominaciónxenéricadun poe-mario) moitas feran previamente recoilidas encompilaciónsliterariasgalegas.Os seguintesíndi-cesde frecuenciademostrano anredito:37 foranescolmadasno Album de/aCaridad(1862),28 naantoloxia inédita de XeséCasaly Leis (elaboradanosanos 1865 e 1866),22 na escelmaquefiguracomeapéndicede La literatura gallega (1911) deGarréAldao, 15 en El Idioma Gallego (1886) deAntonio de la Iglesia e 11 na Coleccióndepoesíasgallegas(1882) de FranciscoPortela.Non se esge-tan aquí as cerrelaciónscoasescolmasliterariasdaépoca, se ben as frecuencias nos demais casosdocumentadosson máis baixas,pero non por esoirrelevantes.Estesdatos confirman un des trazosdistintivos e máis significativosde todo dicciona-rio de autoridades:a súa función antolóxica. Acasetotal ausenciade textospertencentesó séculoXX é outro indicador importante da dimensiónantolóxicada seleccióntextual efectuadapolosres-ponsables(fundamentalmenteCésarVaamonde),xa quese trata,na maioríadascitas de autoridades,de poemase autoresque xa gozabandun certograo de canonizaciónnas primeiras décadasdoséculo.

O terceiregran diccionariode autoridades¿ oDiccionario Enciclopédico Gal/ego-Castellano deEladioRodríguezGonzález(1864-1949),publica-do postumamenrepor Galaxia en tres volumes,entre1958 e 1961,«por iniciativa y bajee1patro-cinio de la Gasade Galicia de Caracas»,como sesinalanunhanotaeditorial.Pelassúasdimensións,

realmenteexcepcienaisparaes diccionariosgale-ges ata enrón existentes,o DEGC representoudendeo momentomesmoda súa publicaciónunpunto de referenciaineludible para a producciónlexicográficagalega.Comotantosourrosprexectoslexicográficos,o de (Don) Eladio Rodríguezcome-zaraa elaboraciónde seuproxecronosanos20 e,peía informaciónque dá nalgunhasdas entradas,aindaseguíatrabaliandonel no ano40. En ANosaTerra, veceire das Irmandadesda Fala, recóllensebastantesdatos sobre os intentos de publicacióndo DEGC a finais des anos vinre; e, como omesmoOteroPedrayelembrano emotivo«Prólo-go.. ó diccionario, existiron tamén promesasdelevalo ó prelo a principios da décadaseguinte,candoo Concello da Coruña,a finais de 1933,pareceuacordarun presuposroparaa súapublica-ción.Pero asmiles decuartillasquedaríaninéditas,ata a edición de Galaxia (o erixinal —constituidopor miles de cuartillas— pasaría posteriormente,xunro con outradocumentacióndo autor, á Fun-daciónPenzol).

Paraunha comprensiónxeral da dinámica dascitas de autoridadeno DEGC hai que partir desseguintesdatesbásicos:o númerototal de entradasé de 51.962, ás que hai que engadiras 4.638 do«Apéndice>. anexadopoíes editores de Galaxia órepertorioorixinal; con 73 textos individuais utili-zadose 422 o númerode entradasnasque se aludea unhaauroridadeliteraria individual ou colectiva;estaúltima cifra debesermatizada,xa queson 394as referenciasque utilizan un autorelou texto lite-rario concretos(incluidasas compesiciónsperren-cenresá literaturapopular).A estaseriede datoshaiqueengadirourraporcentaxede relevantesignifica-cien: a proporciónde entradascon fragmentocita-de en relación coasque incIdenreferenciaó autoreloutexto senexemplificación,queé de 3 a 1.

Unhadistribuciónsignificativa é a dascitas deaureridadeen cadaunha das letras do alfabeto.Inmediatamentese observaunhaclaradesigualda-de na repartición: as primeirasseis letras (do A óE) conreñen380 exempliflcaciónsliterarias das422 cuantificadas,é dicir, o 90% do total destetipo de referencias.A consultadas papeletasorixí-nais de Eladio Rodríguezconservadasna Funda-ción Penzolpareceindicarque o proxecrofoi refei-te ou revisadoó longo des anos e que algunhasentradassefriron unha expansión non só nonúmerodeacepciónssenónraménna inclusióndecitas de auroridade,comese constara,por exem-

65200i, 4:61-69

XOÁNGONZÁLEZ-MILLAN OSDICCIONARIOSDEAUTORIDADES:A ANTOLOXIZACIÓNLEXICOGIlAFICADA LI?ERATUBA GALEGA

pie, nas dúasversiónsexistentesdo lema “agusti-no . O esforzepor mantera dimensiónde DEGCcomediccionariode autoridadesesmorece,comoquedaindicado,apartir do F, probablementepor-que Eladio Rodríguezvía o seuproxectomáisquecomo un diccionario de autoridades,no sentidoclásicodo termo, como un diccionario-enciclope-dia. Estoexplicaríaqueas referenciaspara apoiaras entradasespecificamenteenciclopédicasamesenunha máis equilibradadistribución ó longo detodo o diccionario.

A partir do repertorio des textos utilizadoscomocitas deauteridade,e utilizando comovaria-ble adicional o ano (ou periodo)de publicación,derécraseun notableesforzopor incorporarunhaequilibradarepresentaciónda producciónliterariagalega, dende os cancioneirosmedievais ata Omesóndos ermos (1936) de Otero Pedrayo. Estaxenerosidadediacrónicademostraríaa longahisto-ria do galege,e ó mesmotempe,a pervivenciadunléxico arcaico como probada unidadeda iinguapor enribadasdificultadese desobstáculosós quefora sometidamultisecularmente.En claro con-trasteceDRAG, que iniciara a publicacióndo seuprimeiro fascículo e ano 1913, e DEGC aposraclaramentepor incluir textosdo séculeXX, queestámellor representadoca o XIX. Máis concreta-mente,é a décadades vinte, con 18 títulos pre-sentesno diccionariode Eladio Rodríguez,a queofrece unha nómina de textosmáis completa.Aliteratura medieval estárepresentadapor 3 colec-ciónsde textos:as CantzkasdeSantaMaría, o Can-cioneiro da Vaticana,e a Crónica Troiana; estaúlti-ma utilizadaapartirdaedicióndeMartínezSalazar(1900).Oúnico texto dos «séculosescures»e unpoemade Cernadasy Castro (‘Cura de Fruime’),«Glosa>., tomado deEl IdiomaGallego de Antoniode la Iglesia.4

Unha consideracióna parte merecenes titulesrepresentadospor máis de 10 citas no DEGC. Amaloria das referenciasestán concentradasnascinco primeiraletrasdo abecedario;e inclusoestestextos,quecontancon tan notablerepresentaciónno diccionario,reñenunhaínfima presenciaa par-

Obviamente,paraobterunha imaxeprecisadadisrtibu-clon cronolóxicae o seugrao de representarividadeda pro-ducción literaria galegahaberla que contrastaro repertoriodos textoslexicografiadosno DEGCcoa bibliografíaliterariagalegaexistenteno período cubertopoío diccionario.

nr da letraF; por exemplo,A Tecedeirade Bonavalde López Ferreiro,a obra máiscitadapor EladioRodríguezcon45 referencias,é mencionadosó entresocasiónsa partir daletraE. Outredatosigni-ficativo, e do que poden derivarse interesantesconciusións,é o feito deque ascincocitas de auto-ridades utilizadas na letra F pertencentodas aQueixumesdospinos.

Nestegrupo priviJexiadode textosestánrepre-sentadosos tres xéneresliterarios, sobre todo anarrativa. Dendeunha perspectivacronolóxica,éigualmenterelevanteo esforzepor incluir nestecanonlexicografiadoa literatura medieval(a Cró-nica Troiana) ó lado dalgúnsdesgrandestextosdoséculeXIX e de XX: deuspoemariosfundacio-nais,Aires da miña cerra de Currose Queixumesdospinosde Pendal,xunto acutrede Lamas,Gallega-da, quesones trespoetasdesteprivilexiado reper-torio; a producciónnarrativa, con cinco textos,acaparamáis do 50% desta nómina canonizada:ademaisda Crónica Troiana, figuranA TecedeiradeBonaval (López Ferreiro), Contiñosda cerra (Gar-cía Barres),Contosda terriña (PérezPlacer)e Este-bo (LestaMeis); finalmente,e teatroestá represen-tado por deus textos de Cotarelo, Beiramar,Trebón.A repetidautilización dunautoreleuduntexto no DEGC débese,en gran parte, ó limitadode corpus literario de que son extraídasas citaselou ó desigtíaigraodecanenicidadeentreo limi-tado número de autorese textosque fan que olexicógrafo urilice predominantementeaquelesque posúene máis alto grao de lexitimación cul-tural e estética.

A distribución das citas de autoridadesporxénerosno DEGC respondeá dinámicamesmadecadaun delesno periodocebertopolodiccionario:fundamentalmentedende 1 860 ata 1936;se ben écerro que incerperaalgúns textosmedievaise unpoemado «Curade Fruime.>. Obsérvaseun erarepredominio da lírica sobrea narrativae o teatro,en correspondenciace desenvolvementedo inci-piente sistema literario galege daquelasdécadas;aindaasí,percibeseun conscienteesferzopor inte-grar no espacieléxico-enciclopédicounha repre-sentación da producción literaria galega máisdiversificadaca a des diccionariosde autoridadesprecedentes,o de Valladarese sobre todo e daRAG, como quedou sinalade anteriormente.Unhaaproximacióncuantitativaaxudaa entendera dinámicades xéneros literarios no DEGC. Orepertorioda líricaestáconstituidopor 35 autores,

‘001 4 61.69

66

XOÁNGONZÁLEZ-MILLAN OSDICCIONARIOSDEAUTORIDADES:A ANTOLOXIZICIÓNLEXICOGRATICADA LIJERAlURAGALEGA

48 textose un total de 178 citas de autoridades;5O xénero narrativo ofreceo seguintebaremo:13autores,16 textose 132 citas;obsérvase,por tanto,un notableincrementona concentracióndascitasnarrativasen relaciónceaproducciónlírica. Final-mente, o ámbito do xénere dramático presentacifras igualmentesignificativas:4 autores,9 textose 69 referenciasde autoridade.

A maior concentraciónde citas de autoridadespor autore por textono xénerodanarrativa,débe-se ó fenómeno«LópezFerreiro»,que acumael sópeucemenosda metadedasreferenciaspertencen-tes a este xénero;igual socedecon CerareloValle-dor na produccióndramática.Poreso,nonse podefacer unha idea precisadestadistribución interxe-nérica sen considerarautorese textos índividuais.Das 132 citas narrativas,45 pertencená noveladeLópezFerreiro,A TecedeiradeBonaval, 19 a Concos~laterriñade PérezPlacer, 15 a Conciñosda ten-adeGarcíaBarres,13 a EstebodeLesraMeis e 15 á CM-nica Troyana,cun totalde 103 citas.A este elevadoíndice hai que engadircinco citas máis tomadasdeurranovela de mesmoLópezFerreiro,O cascelode Pambre. No casodes textosdramáticosa con-centracióné igualmentenotable,peronestexénerointervén a variable autorial máis que a textual, xaque cinco obras de GerardoValledor: Beiramar(23), Trebón (12), Mourenza(8), Hostia (7) e Lubi-cón (3) acumulanun totalde 53 das69 citas toma-das do xénere teatral. Por tanto, dificilmenre sepoderlaconcluir des datosexpostosque o DEGCefreza un panoramadiversificado da producciónnarrativa e dramática do periodo cronolóxicorepresentadono diccionario. É obvio que EladioRodríguezsilencia aigúns títulos narrativose dra-máticoshoxeconsideradossignificativos.

Moito máis diversificadaé a representacióndaproducción lírica, da que e DEGC ofrece unamplo panorama.Tódolos«grandes»poetas,cesseusrespectivospoemarios,contancunhanotablepresenciano DEGC: Curros, Rosalía de Castre,1’ondal, Lamas, Cabanillas. A distribución dascitas líricas respondea estavisión; só tres poema-rios, Queixumesdospinos(20), Aires da mniña cerra(18) e Gallegada(16) contancon máis de 10 citas,as restantes124 citas estánamplamentedistribuí-

Debeaclararseque non se riveron en conta asmúltiplescon~posiciónspopularesno recontodestextos, sé os títulospoéticosdeautorindividual.

das.Chamaa atencióne baixo índicede represen-tación de Resalíade Castro,con 10 citas, reparti-das equitativamenteentreCantarese Follas, candese compara cea representacióndeutrespoetas:Lamas (30), Curros (23), Pondal (21) ou LeirasPulpeiro(13). As razónsquepuideronlevara Ela-dio Rodrígueza privilexiar, por exempio,a pro-ducción poética de Lamas haberia que veías enrelacióncoascaracterísticasmesmasda súaextensaproducciónpoética,ceadiversidadelexicográficasda súaproducciónliteraria ece feito de queparriseceautordo diccionarioun mesmoámbitosociolingúístico,a provinciade Ourense.

OtITROS PROXECTOS

A estatriadahai queengadiroutrosdiccionariosque,seben non presentanestacaracterizaciónfor-mal, permiten vislumbrar nalgunhas das súasmícroestructurasa intervenciónmáis ou menosdefinida das referenciasde autoridade literaria.Non debenesquecerse,nesre contexto,es múlti-ples obstáculosque un determinadoprexecrolexi-cográficodebesuperarparaadquirir a categoríadediccionariode autoridades;entreeles,e enabsolu-to irrelevante,os condicionanteseditoriais, é dicir,

limiracións asignadasó hipotéticodiccionario.O Diccionario galego-castela’nde LeandroCarré

Alvareiles (1928-1931)carecedas característicasformais dun diccionario de autoridades;senembargo,nalgunhasentradaslenseexemplosqueforon, sen dúbida,extraídas de textos literarios;neutraspalabras,Carréparecetransformaras citasde autoridadeen exemplosde elaboraciónpropia;véxasea entradasobreelema‘aquel”, no quepare-ce recollerun verso de Rosalíade CastroqueEla-dio Rodríguezutiliza ramén no mesmolema doseu diccionario. Antón Sanramarinarefire a estamesmadimensióndo diccionariode Carré:«¿Quefontes usouCarr& É malo de controlar porquenon as dá. Mesmoque unhaverba fose extraídadun texto literario (por economíaou polo quefose) non se cita a fonre» (2000:44);e o mesmoCarréno prólogo á 3~ edición do seu diccionariosinalabaas fonresxeraisde seuproxecrelexicográ-fico: a súa neneze xuventudeno ámbitorural deSan Xián de Segude;a experienciadas sesiónsda‘Coya Céltica’, na que ei eemezoua trabailar óladodo seupai; os múltiplescontactosceaGalicia

6721)01,4:61-69

XOÁNGONZÁLEZ-MILLAN OSDICCIONARIOSDEAUTORIDADE&A ANTOLOXIZAClON LEXICOGRÁFICADA LITERATURAGALEGA

rural á buscade mareriais lexicográficos; e final-mente,di Carré,«acudía los códices,a todos losdocumentosy a los libros. Una penosapero lentay trabajosalabor de rebuscay comprobación...»(1954:XIII). Un anticipo deste diccionario forapublicadoen formade‘VocabularioCasrelán-gale-go’ por entregasen A Nosa Terra, a partir donúmero170 (1922).

Tampeucoamosaa formalidadedun dicciona-rio de autoridadese Vocabulariopopulargalego-cas-celán que Filgueira, Tebio, Magariñose Cordalderan ó prelo en 1926. Sen embargo, como esautoresexplicanno «Limiar>., é un proxectelexi-cográficoque ten como punto de partidaa con-sultaexplícitadunhaseriede fontesescritas:

O nosoVocabulariopopular é unhasinxelarecadadivadas yerbascontidas nas obrasdeSarmento, nos Diccioarios de Rodríguez,Cubeiro, Valladares,o quevai publicadodaAcademiae no vocabulario anónimo publi-cadopor Leite deVascencellos,nosGlosariosdesCancioeiros,e demaisobrasclásicasgale-gas, nos papeisinéditos de Sacoe Arce, nosdocumentos,nas obras des escritorescon-temporáneose nosbeizosdo pobo.(2-3)

Só «o caraiter de pepularidadeque arelamosdareao nosotrabalio, fixenes fuxir de toda cita.>,engadena mododeaclaración;é dicir, o obxectivodunharápida e masiva difusión disuadeunesdeadoptar a fórmula explícita do diccionario deautoridades.

Taméndeberíafigurar e inconcluso«Dicciona-rio gallego-castellano»(1900) de PerroRey nesraliñaxedes diccionariosde autoridades,porquenospeucosfascículosqueviren a luz, son utilizadas

algunhas fontes literarias: Rosalía de Castro,Lamas, E Añón, B. Amado e B. Losada, entreoutros.6 Haberia que incluir, igualmente,nesterepertorioo «Apéndice»queGalaxiaengadeó cor-pus lexicográfico de ER. Trátasedun listado de4.638 entradas,das que 144 incorporanreferen-cias literarias, peroseninclusión de exemplos.Enclarocontrasteceproxecrolexicográficode EladioRodríguez, amesaunha equilibradadistribuciónde referenciasó longo dasletras do abecedario.O

<‘Ver M. X. BugarínLópeze B. GonzálezRel (2000) paraun informativo estudiosobreesteproxecrolexicográfico.

equilibrio é moito menoren termosde repertoriodesautorese des textosutilizados,como amosaaseguinre nómina, ordenadaalfabeticamenreporautor: Diaz Castro, con 5 referenciasa Nimbos;IglesiaAlvariño, o autormáis citado,con 106 refe-rencias,representael só o 730/¿ dascitas de autori-dadedo «Apéndice..,distribuidasen tres destítulos: Carmina (trad. de Horacio)con 86, Cáma-ros Verdescon 7 e Lanza de Soleda’ con 17; LópezFerreiro,e autortan citadopor Eladio Rodríguez,estárepresentadopor urihaseareferenciaa O1V/ñodas Bombas, título que non fora utilizado noDEGC; eutro título cun númeronotablede refe-rencias(20) no «Apéndice.>é Gallegadasde Rodrí-guezLópez;finalmente,estáVictorianoTaibo e oseu poemarioDa Agra Aberta, con cinco citas.Haberíaquealudir raménó texto teatralde Ceta-rele Valledor, Lubicán, que é mencionadonaentrada«fradar>. paradesautorizaro useque desrelenia fai o mesmoEladioRodríguezapoiándosenodramaturgo-filólogo.

O «Apéndice»,como o repertorio de EladioRodríguez, ofrece ademaisdo perfil léxico uncompoñenteenciclopédico,representadopor unnúmero reducidísimode referencias:a Comide,con dúas citas, sen facer referenciaa un tituleespecifico,aíndaque se trata, sen dúbida,de seuCatálogo depa/abrasgallegas;a EzequielCarreira,do quese mencionanunhaentradaa súa Contri-bución al estudiode la flora gallega, e finalmente,raméncunha sea cita, La civilización céltica enGalicia, de López Cuevillas. De nove,come noDEGC de Eladio Rodríguez, obsérvaseunhaespeciede distribución «diglósica.. (perdón,porabusaraquí do termo) das dúas dimensíens:aléxicaapóiaseen textosliterariosgaleges,en tantoque a enciclopédicaé referendadapor textosencastelán.

Finalmentehaberíaquealudir a un proxeetodediccionariode autoridadesque,segundose indicano prólogo do Vocabularioga/ego-castelán,prepara-do por FilgueiraValverdeet al., estaríaelaborandoCotarelo Valledor por aquelesanos. Cenfesanosautoresde vocabulario o carácterprovisional deseu proxecto («labeurade mocedadee de esco-menze»),á agardada publicacióndesgrandesdic-cionariosque se estabana elaborarnaquelasdéca-das: «aAcademiaGaleganon tardaráen rematarapubricazóndo seu,os Sres.Rodrígueze Corarelopreparan,respeitivamente,os tan necesariosdes-criptivo e deautoridadese o Seminariode Estudos

2001,4:6i-6<)

68

ADÁN GONZALEZ-MILLAN OSDICCIONARIOSDEAUTORIDADES:A ANTOLOXIZACIÓNLEXICOGRÁFICADA LITERATURAGALEGA

Galegosandaa traballarnun sistemáticoCatálogoda Lingea>. (1 926:2).

Non deixade sorprender,pois, o número deprexectoslexicográficosgalegosque,dendefinaisdo séculeXIX, se lanzan a recellernassúasentra-das un número máis ou menesextensode citas ereferenciastomadasdeautorese textosda literatu-ra galega,inclusoen mementosnosquenon pare-cía existir unha idea o suficientementedefinidadun sistemaliterario autónomoe aurolexirimado.Os autoresdes diccionariosde autoridadesaquídocumentadosamosabantodoseles unha incues-tionable vontadede liderar ou cooperara unhamol necesariacanonizaciónda literaturade expre-sión galega.Podedicirseque foron, xunreásmoirasanroloxiasda época,o receptáculodunhaproduc-ción literaria consideradadobremente modélica:dendee punto de vista lexicográfico e estético.Nestesentido,erixíronseen instrumentesprivile-xiados dun proceso de lexirimación cuJturalque,iniciado ce Rexurdimente,comezaríaa consoli-darsenasprimeirasdécadasdo séculoXX.

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Béjoint, Henri. 1994. TraditionandlnnovacioninModernEnglisbDictionaries. Oxford: ClaredonPress.

BugarínLópez,Ma X. e E. GonzálezRei. 2000.0«Diccionariogallego-castellano..de Porro Rey.CadernosdaLingua,21: 25-66.

CarréAlvarellos, Leandro.1928-1931.Diccionariogalego-cascelán.A Coruña:Lar.

Filgueira Valderde, José a al. 1926. Vocabulariopopularga/ego-cascela’n.Vigo: El PuebloGallego.

PortoRey, Francisco.1900. «Diccionario gallego-castellano».En Villagarcía-Carril. Periódicosema-¿ial, satírico, cómico

Real Academia Galega. 1913-1928.DiccionarioGallego-Castellano.A Coruña:RAG.

RodríguezGonzález,Eladio. 1958-1961.Diccio-nario Enciclopédico Gallego-Castellano. Vigo:Galaxia.

SánchezPalomino,M. Dolores. 1999. «Ideasquesustentana elaboracióndeDiccionario de Valla-dares». Cadernosda Lingua, 20: 5-28.

Sanramarina,Antón. 2000. Diccionario de diccio-naríos. A Coruña:FundaciónBarriédela Maza-Instituto da LinguaGalega.

SeoaneSánchez,Isabel. 1999.«0 primeirediccio-nario da Real AcademiaGalega». CadernosdaLingua, 19:65-84.

SuárezVázquez,Damián. 2000. «As autoridadesno Diccionario gallego-castellano(1913-1928)da RealAcademiaGalega>..Cadernosk Lingua,21: 67-102.

Valladares Núñez, Marcial, 1884. Diccionariogallego-castellano. Santiago de Compostela:Imprentadel SeminarioConciliar Central.

(s.d.). Nuevo Suplementoal «DiccionarioGal/ego-Castellano»publicado en 1884. Ed. deMaricarme García Ares. cadmios da Lingua(Anexo4).

Willinsky, John. 1994. Empire of word. TheReiknofche QED. Princeton:PrincetonUniv.Press.

6920014:61-69